Педагогика пәні және оның міндеттері
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИЫНЫ
№ 1 Тақырып. Кіріспе.Педагогика пәні және оның міндеттері.
Жоспары:
1. Педагогика пәні және оның міндеттері.
2. Негізгі педагогикалық ұғымдар білім беру, тәрбиелеу, педагогикалық
үрдіс және олардың өзара байланысы.
3. Педагогика ғылымының жүйесі, пәнаралық байланыс.Педагогиканың ғылыми
зерттеу әдістрі
Лекция мәтіні
Педагогиканың ғылым ретінде өз пәні, яғни ғылыми таным білімнің
белгілі бір саласы бар.
Бұл қоғамның жас ұрпақты өмірге даярлау жөніндегі ерекше функциясы –
тәрбие беру саласы болып табылады. Тәрбиенің негізгі мақсаты – жинақталған
біліммен қоғамдық – тарихи тәжірибені жеткіншек ұрпақтарға беру.
Тәрбиелеу процесінде жаңа ұрпақтар білімді, белгілі еңбек машығын
меңгеруге, қоғамдық мінез – құлық нормаларын ұғып, өмірге деген көз
қарастарды белгілі жүйесін қалптастыруға тиіс. Әр бір ұрпақтың алдында
көбінесе күні бұрын болжауға болмайтын міндеттер туып отыратындықтан жас
адамдардың бойында оларды жаңа міндеттерді бағдарлай білуге, оларды шешуге
потенциялды дайын болуға көмектесетін белгілі бір қасиеттер қалыптастырылуы
тиіс.
Тәрбие – қоғамдық құбылыс. Ғылыми коммунизмнің негізін қалаушылар К.
Маркс пен Ф. Энгельс қоғамдық дамудың заңдарына материалистік талдау жасап,
тәрбие мен өндіргіш күштердің дамуы арасында заңды байланыс болатын
анықтады. Олар Адамның тұрмыс жағдайларының олардың қоғамдық
қатынастарының, олардың қоғамдық болмысының өзгеруімен бірге олардың
түсініктері, көз қарастарымен ұғымдары да өзгеретінін дәлелдеп берді.
Социализм тұсындағы өндіріс пен өндірістік қатынастар дамуының жаңа
сипаты жаңа типте әр жақты білім алған қызметкерлерге деген қажеттікті
туғызды. Оларды даярлау үшін оқу, тәрбие мекемелерінің өзгеше жүйесі,
тәрбие берудің жаңа мазмұны мен әдісін әзірлеу керек болды. Қоғамның барлық
мүшелерінің жалпы, содан кейін кәсіптік немесе арнаулы білім алуын
қамтамасыз ететін халыққа білім берудің жаңа жүйесі қалыптаса бастады.
Біздің қоғамымыз кемелденген социализм кезегіне аяқ басқанда жаппай
орта білім беруді еңгізу, адамды жан-жақты дамытуды және оның коммунистік
көз құарасын қалыптастыруды анағұрлым тиімді жүзеге асыру міндетті қойылды.
Педагогика – тәрбие туралы ғылым. Тәрбие қоғамдық құбылыс ретінде
тарихи белгілі бір дәуірде ұсынылып дамытылатын педагогикалық идеялардың
ықпалы арқылы нақтылы формалар қбылдайды.
Педагогиканың шығуы жеткіншек ұрпақтарды неғұрлым тиімді
қажеттігінен туды.
Педагогикалық ой - пікір бастапқыда тәрбиенің мазмұны мен міндеттері
туралы шәкіртердің ұстазбен қарым-қытынастары және мінез - құлық нормалары
туралы жекелеген ойларымен пікірлер жинақтау сипатына ие бола бастады.
Педагогикалық теория және прктикалық оқыту мен тәрбие беруді ұйымдастыру
мәселелерімен Л. Н. Толстой көп айналысты. Ол шаруалардың балаларына арнап
мектеп ашты, мектеп оқытуы үшін өзі бір неше оқулықтар, соның ішінде – жаңа
әліппе мен арифметика оқулығын жазды. Өзінің педагогикалық ізденістерінде
Л. Н. Толстой патша мектебінің формализмі мен жауапсыздығына қарсы
наразылық білдірді, балалардың творчествалық қабілеттерін дамытуға, әр
баланың жеке басын құрметтеуге шақырды.
Тәрбие туралы ғылым ретінде педагогика тәрбиенің мақсаты туралы,
оның мазмұны мен әдістері туралы, ұйымдастыру формалары жөніндегі (оқыту
мен тәрбие беруді қайда және қандай оқу тәрбие мекемелерінде жүзеге асыру
керек, оқу - тәрбие процесін ұйымдастырудың қандай формаларын пайдалану
керек) жалпы сұрақтарға жауап береді.
Педагогикалық негізгі ұғымдар: тәрбиелеу, оқыту, білім беру болып
табылады. Қазіргі замаңғы педагогикада тәрбие ұғымы үш мағынада
қолданылыды.
Әлеметтік кең мағынада, оқу – тәрбие мекемесінде жүзеге асырылатын
және бүкіл оқу - тәрбие процесін қамтитын мақсатты тәрбие туралы сөз, сөз
болғанда, педагогикалық кең мағынада, оқу-тәрбие мекемесінде жүзеге
асырылады.
Білім беру қоғамдық қажеттің, білімнің іскерлікпен дағдының белгілі
бір жиынтығын меңгеруді көздейді. Адам алған білім оқу орны жүргізетін оқу
сабақтарымен сабақ түс уақытта жүргізілетін алуан түрлі тәрбиенің жұмысының
барысында да, сондай ақ мектептен тыс өз бетімен білім алуда қалыптасқан
білімді іскерлікпен дағдыларды да қамтиды.
Оқыту деген де оқушыларды білім мен іскерлікпен, дағдылармен сондай ақ оқу
сабақтарының барысында оқытушының басшылығымен жүзеге асырылатын таным
қызметін тәсілдерімен қаруландыру деп түсіндіреміз.
Оқыту – білім беруге қарағанда анағұрлым тар ұғым. Оқыту біржүйеге
келтірілген білімді, іскерлікті дағдыларды меңгеруді қамтамасыз ететін
негізгі тәсіл болып табылады.
Оқытуға байланысты педагогикалық құбылыстарды қарағанда білім
іскерлік дағды деген ұғымдар қолданылады.
Іскерлік – бұл алынған білімнің негізінде белгілі әрекеттер жасауға
оқышулардың бойында қалыптасқан қабілеттік. Іскерлік іс әректеттен
көрінеді.
Дағды – алған білімнің негізінде тез және қатесіз әрекет жасау
арқылы көрінетін автоматтандырылған іскерлік. Дағды белгілі әрекеттерді
әлде неше рет орындауды негізінде қалыптасады.
Педагогика нағыз ғылыми көзқарас болып есептелінетін және объективті
дүние танудың, білудің және ғылыми білімнің дамуының бірден бір әдісі
болып саналатын философия негізінде дамиды. Мысалы, диалектикалық
материализм табиғаттың, қоғамның және адам баласы ойлауының дамуының
заңдылықтарын зерттейді. Диалектикалық материализм қағидаларын
басшылыққа ала отырып, педагогикалық оқиғаларды жалпылама көшіре
салмай, ол тәрбиенің заңдылықтарын ашады. Тәрбиедегі себепте
нәтижелі байланыстарды анықтайды. Тәрбиесінің болашағын
көрсетеді, қоғам өмірінің басқа да оқиғалармен органикалық байланыстарды
қарастырады. Олар мыналар:
1.Ғылым, техника, мәдениет ағарту ісінің мазмұны, бағыты.
2. Халықтың саяси саналылығы мен мәдени дәрежесі, мектеп.
3. Совет педагогикасы тәрбие мен педагогикалық
идеяларды олардың дамуы жағдайында қарастырады.
Педагогика ғылымы қоғамдық құрылысқа жаңа жағдайда
сай адамның даму заңдылығын зерттейді.
Сонымен, педагогика ғылымы жан-жақты тәрбие, білім беру, оқыту
процестерінің заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Ғылым педагогикалық зерттеу әдістер арқылы тәрбие
процесінің мақсаты, ерекшеліктері негізгі сатылары, басқа
құбылыстармен өзара байланысы қарастырылады, олардың заңдылықтары
анықталады.
Педагогиканың методологиялық негізі диалектикалық және тарихи
материализм болғандықтан, диалектикалық әдіс педагогикалық
құбылыстарды орын мен уақыттың нақты жағдайларында, қоғамдық
өмірдің басқа құбылыстармен байланыста және өзара әрекеттестікте алып
қарастыруды талап етеді.
Педагогика үнемі дамып отыратын ғылым. Халық ағарту жүйесі тәрбие
мен білім берудің барлық салаларын ғылыми болжам жасау мақсатында
және негізгі проблемаларды ғылыми-теориялық, практикалық жағынан терең
талдау үшін педагогика ғылымында мынандай зерттеу әдістерінің жүйесі
қолданылады.
1. Педагогикалық байқау. Бұл педагогикалық
зерттеулерде қолданылып жүрген ең көп тараған әдіс. Байқау, ең алдымен,
тәжірибе деректерін жинау мақсатын көздейді, байқалатын объектілерді
бөліп алып, әдетте фактілер мен белгілерді тіркеп отыратын күні
бұрын жасалған жоспар бойынша жүргізіледі.
2 Әңгімелесу әдісі. Педагогикалық зерттеу әдісі ретінде өз алдына
дербес қолданылады және байқау әдісі мен толықтырылып отырады. Әңгіме
әдісі күні бұрын белгіленген жоспар бойынша анықталуға тиісті Зерттеу
мақсаттарына сай жүргізіледі. Әңгімелердің барысы, мазмұны толық
бағаланады. Пропорционалды, қорытындысы жасалады.
3.Интервью алу әдісі. Бұл әдіс педагогика әңгімелесу әдісінің бір
түрі социологиялық зерттеулерден ауысқан. Айырмашылығы
интервью алған кезде алдын ала белгіленген сұрақтар, әңгімелесушінің
жауаптары жазып алынады.
4. Сұрақ сауал әдісін қолдануда зерттеліп отырған
проблемаға байланысты көпшілік пікірін білу және осы
ұжымдағы әр түрлі қасиеттердің, көңіл-күйлердің т.б.
мәселелердің объективті деректері, субъективті салыстыру
анықталады.
5. Мектеп құжаттарын зерттеу әдісі. Бұл әдіс оқушының жеке іс
қағаздарын, медициналық карталарын, сынып журналдарын, оқушы
күнделіктерін, жиналыстар мен мәжілістердің хаттамаларын оқып үйрену,
талдау, жинақтау мақсатында қолданылады.
6 Педагогикалық эксперимент әдісі. Зерттеу әдісінің
педагогикалық тиімділігін анықтау түсу мақсатына сай жұмыстың қандай
да болсын әдістері мен жолдарын зерттеу үшін арнаулы
ұйымдастырлатын әдіс. Педагогикалық эксперименттің мынандай
түрлері бар: табиғи эксперимент, лабораториялық
эксперимент, іздеу мақсатын көздейтін эксперимент.
7.Педагогикалық процестерді модельдеу. Модельдеу педагогикада
кибернетикалық идеялар мен әдістерді пайдаланумен байланыста, олар
негізінен алғанда қарапайым деңгейде, яғни, озат тәжірибені қорытуға,
қарапайым материалды жинап сипаттауға және оны алғаш рет өңдеп, жүйеге
келтіруге педагогикалық зерттеу дәрежесін көтеруге көмектеседі.
8. Зерттеулердің нәтижесін тәжірибеге енгізу жолдары
педагогикалық зерттеулердің ең басты қорытындысы болып есептеледі.
Зерттеулердің нәтижесін тәжірибеге енгізу-бұл тұтас комплексті шаралар
жиынтығы.
Үідіксіз, бірізді мақсатты түрде жүргізілетін зерттеу
жұмысының нәтижесінде айқындалған заңдылықтар, педагогикалық
басылымдар, арнайы ғылыми баяндамалар арқылы әдістемелік құралдар,
оқулықтар жасау арқылы, арнайы әдістемелік нұсқаулар және ұсыныстар
арқылы мектептің озат тәжірибесімен дәлелденіп, тиімділігі
жан-жақты айқындалған зерттеулердің кепілі болуы керек.
Ғылыми педагогикалық зерттеу әдістерін білу әрбір шығармашылықпен
жұмыс істейтін мұғалімге қажет. Педагогикалық жаңалықтарды, озат
тәжірибені, ғылыми теориялық концепцияларды зерттеу, эксперименттік
жұмыстар арқылы байқаудан өткізіп, тексеріп, оның нәтижелерін шығару
тиімділігін көрсету, педагогикалық ынтымақтастық идеясын жүзеге асыру-
қазіргі мектептің, педагогика ғылымының, әрбір мұғалімнің борышы.
Педагогика ғылымының салалары және оның басқа ғылымдармен байланысы
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде ғылыми зерттеулердің көлемі
жалпы білім салаларының қарқынмен өсуіне ғылымдардың өз алдына жеке
жүргізілу және мамандықтарға байланысты жіктелу тенденциясы айқын
беріліп отыр. Жалпы ғылымдағы бұл жағдай соңғы кезде педагогика
ғылымында да ерекше білініп келеді.
Педагогика ғылымы көптеген жеке салаларға бөлінеді. Мәселен,
мектепке дейінгі педагогика, ересектер педагогикасы, кәсіптік-
техникалық білім беру педагогикасы, өзінің арнайы зерттейтін,
қарастыратын, шешетін әр түрлі педагогикалық проблемалары күн
тәртібінде айқын қойыла бастағандықтан дербес педагогика ғылымының
саласы болып бөлінеді
Педагогика өзінің нақты проблемаларын шешу үшін бірнеше
қоғамдық әлеуметтік ғылымдар және арнайы ғылымдар салаларымен
байланысты. Қоғамның аса маңызды функцияларының бірі саналатын тәрбие
туралы ғылым-педагогика ең алдымен педагогиканың методологиялық негізі
болып саналатын философия ғылымымен байланысты.
Философия табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын зерттейді.
Педагогика ғылымы педагогикалық құбылыстарға тарихи тұрғыға қарай
олардың қоғамдық мәнін ашу, осы заманғы педагогикалық
теорияларды дамыту үшін озат прогрестік педагогикалық
идеяларды зерттеу және халықтар арасында ұлтаралық қатынас, мәдениеттік
орнату мақсатында педагогика тарихи саламен байланысты болады.
Оқыту мен тәрбиелеудің объектісі-адам болып есептеледі. Сондықтан да
қалай оқыту керектігі және оқушыларды қалай тәрбиелеуге болатындығы
туралы мәселелерді шешкенде педагогика адамның дене күші және
психологиялық дамуының табиғаты мен заңдылықтарын зерттейтін
ғылымдармен-физиология, психология қалтықсыз бірігіп отырады. Себебі
қоғамдық сана сферасына жататын құбылыстар жиынтығы, яғни сезім, көңіл-
күй, талғам, пікір, баға беру, наным, әдет-ғүрыптар, салттар, мінез-
құлық сипаттары және түрлі әлеуметтік жағдайларда тұрған адамдар
тобының психологиялық қалыптасу ерекшеліктері болып табылады.
Соңғы уақытта педагогика халықтық педагогикамен де байланысты болып
отыр. Мысалы, халық ауыз әдебиеті мұраларын және салт-дастүрлері, әдет-
ғұрыптар, этнографиямен және халықтардың ғасырлар бойы жинақталған
педагогикалық ойлары мен көзқарастары, тәжірибесі көрсетілген
этнопедагогика ғылымымен де байланысы тығыз.
№ 2 Тақырып.Даму, тәрбие, әлеуметтендіру.
Жоспары:
1. Даму, тәрбие және әлеуметтендірудің мәні.Әлеуметтендіру
факторлары.Жеке тұлғаны қалыптастыру.
2. Тұлғаны дамыту мен қалыптастырудың негізгі факторлары(тұқым
қуалаушылық, орта және тәрбие).
3. Педагогиканың қалыптасуы мен даму.Педагогиканың негізгі
категориялары. Педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы.
4. Педагогикалық ғылымдар жүйесі.
5. Педагогиканың ғылыми зерттеу әдістері және құрылымы. Балалардың
жас ерекшеліктерін ескеру
Лекция мәтіні
Даму ұғымы: Адамның дамуы дене, психикалық және әлеуметтік жетілу
процесі болып табылады да туа біткен және бәрін қамтиды. Дене дамуы
бойдың, салмақтың өзгеруімен, бұлшық еттер күшінің артыумен, сезім
органдарының жетілуімен, қимылдардаң үйлесімділігімен және т.б.
байланысты. Психикалық даму процесінде танымдық, еріктік, эмоциялық
процестерде, жеке адамның психикалық сипаттарымен белгілерінің
қалыптасуында елеулі өзгерістер болады.
Даму барысында баланың биологиялық индивид ретінде адамға, жеке
адам ретінде-адамзат қоғамының мүшесіне айналуы жүзеге асады.
Адамның дамуы дегеніміз-оның тегінде бар және туа біткен белгілердің
жай ғана сандық өзгерісі емес. Даму - бұл ең алдымен айналадағы болмыстың
ықпал жасаумен организм мен психикада болып жататын сапалық өзгерістер.
Дамуда басты, жетекші күш ретінде не әрекет етеді: баланың бойына
табиғаттан дарыған мұра болып қалған қабілет-қасиеттер ме, әлде белгілі
бір әлеуметтік ортаның әсерімен, оны қоршаған адамдардың ықпал жасаумен
байланысты нәрселер ме?
Адамның дамуында биологиялық негіздің басымдығын жақтаушылар
адамының белгілі бір тектің өкілі ретіндегі жалпы ерекшеліктері мен оны
индивид ретінде сипаттайтын жеке-дара ерекшеліктері оның табиғатымен алдын-
ала белгіленген деп пайымдайды. Биологияландыру теориясы-тәрбиешіден
баланың табиғи дамуына араласпауды талап ететін еркін тәрбие
падагогикасының басты ғылыми негізі.
Өзге бір сыңар езу көзқарастың өкілдері адамның дамуында ең маңызды
және анықтаушы оның тұрмыс жағдайы, үйі мен қоршаған әлеуметтік ортаның
ерекшеліктері деп санайды. Мұның өзінде олардың кейбіреулері барлық
баларардың туа біткен мүмкіндіктері тең-не болса соны жазуға болатын таза
тақта (tabula rasa) болып табылады деп пайымдайды. Ал адам өзін қоршаған
ортаға икемделуге тиіс және сол ортаның өнімі болғандықтан, түрлі
жағдайларда өмір сүретін адамдардың арасында елеулі айырмашылықтар пайда
болады. Түрлі жағдайларда өскен балалардың ақыл-ой қабілеттері мен даму
дәрежесіндегі айырмашылық та сондықтан.
Ғылым мен техниканың қаулап дамуы маман қызметкерлер даярлауды талап
етуіне байланысты буржуазия, бұқаралық мектепте білім беру дәрежесін
көтеруге мәжбүр болып отырған қазіргі кезде орта мен тұқым қуалаушылық
ықпалының арақатынасы және тәрбиенің шегі мен мүмкіндіктерін айқындатын
мәселелер бұрынғыдан да қауырт қойылып отыр.
Адамның дамуы мен оның жеке басының қалыптасуы біртұтас процесс.
Қазіргі психология мен педагогика тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалын
мойындай отырып, баланың дамуына қалай және қай бағытта мақсатты ықпал
жасау керек, оған тәрбие беруді қалай жүзеге асыру керек екенін білу үшін
бұл әсердің сипатымен механизмін жан-жақты зерттейді.
Өзгермелі әлем жағдайында бүгінгі күннің талабына орай мақсат,
міндеттерді шешу үшіноларды іске асыратын болашақ ұрпақ қоғам дамуына
сәйкес болуы қажет. Қоғамдағы өзгерістердің бағыт-бағдары мен талаптары сол
қоғамда өмір сүріп отырған адамдарға да жаңа талап-тілектер мен
құндылықтарды жүктеп отырары сөзсіз. Ал бүгінгі күннің қояр басты талабы -
әрбір адамның өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі өзгерістерді ой елегінен
өткізіп, жаңа жағдайға, өмірге қарай бейімделуі яғни өздерін қайта құруы,
бойларындағы құндылықтарды қайта бағалап, байыта отырып, өмір сүре алуы
болып отыр. Бұл- қажеттілік, өйткені өмір талабы осыны қажет етеді.
Адам өмірге дайын мінез-құлық нормалар, рухани құндылықтар, және
қызығушылықтармен келмейді. Бұл қасиеттердің барлығы бірте-бірте әртүрлі
әлеуметтік құрылымдар мен топтарда қалыптасып, дамып, қоғам дамуындағы
өзгерістерге орай, қоғамдық қатынастар негізінде қалыптасқан топтар мен
жеке адамдардың іс-әрекетін реттейтін талаптарға бағынады.
Ал әрбір адам қалыптасып, дамып тұлға, дербес адамға айналғанша өзі өмір
сүріп отырған әлеуметтік жүйенің мәдени мұралары мен құндылықтарын игеруде
өзіне тән жолдары мен сатылардан өтеді.
Әлеуметтендіру үрдісі әлеуметтіктен тыс қалған адамды тәрбие арқылы
әлеуметтендіріп, сол қоғамға сай өмір сүруге дағдыландырады. Бұл үрдіс жеке
бастың жас ерекшелігіне байланысты күрделеніп, өзгеріске ұшырайды.
“Әлеуметтендіру” сөзі “әлеуметттік” сөзімен төркіндес яғни (латынша
“socіalіs”) әлеуметтік, қоғамдық деген ұғымдарды білдіреді. Әлеуметтену -
индивиттің нақты қоғамға, әлеуметтік топқа тән құндылықтарды, нормаларды,
мінез-құлық үлгілерін игеріп, тұлғаға айналу процесі 1.
Ал ғалым Т.Қалдыбаеваның пайымдауынша “әлеументтендіру” ұғымы тұлға
ұғымымен бірдей мәні бір, бірі адамның әлеуметік даму жолын бейнелесе,
екіншісі соның нәтижесі, ал әлеуметтендірудің мәні- адамның адамдық
қасиеттерін ашып, оны қоғамдағы әлеуметтік қатынасқа түсуге даярлау, тек
әлеуметтік қатынасқа түсіп қана қоюға емес, саналы арақатынасқа, өзінен
басқа да адамдар сезімі, мүддесі, сұранысы бар екенімен санаса отырып,
адамдық мәніне лайықты қатынас жасау деп тұжырымдайды 2.
Т.Парсонс анықтамасы бойынша әлеуметтендіру дегеніміз – индивиттердің
жалпыға бірдей нормаларды бойына сіңіруі арқылы әлеуметтік жүйемен үйлесуі
3.
Н.Смелзердің пікірінше адам алғаш өмірге келгеннен бастап әлеметтендіру
барысында тұлғаны қалыптастыру жүріп жатады. Кең көлемді құндылықтарды, сол
арқылы адамдар тіршілігінің бағдарларын меңгереді дейді 2.
Ғалымдардың әлеуметендіру туралы пікірлерін саралай келіп, әлеуметтендіру
немесе әлеуметтік даму бұл өмірге келген барлық адамның қоғамдық өмірге
араласып, әрекет етуі үшін, өмір сүруге мүмкіндік беретін әртүрлі білім-
біліктер мен өмірлік дағдылар және тәжірибелерді, жалпыға ортақ мінез-құлық
нормалары мен ережелерін игеріп, белгілі іскерліктер мен өз ұлтының
мәдениетін меңгере отырып қоғам мен мәдениетке кіру үрдісі.Игерген іскерлік-
дағдылар мен құндылықтар негізінде әлеуметтік ортамен яғни қоғамдық өмірмен
қарым-қатынасқа түсе отырып өмірдегі өз орнына, роліне ие болып, индивидтің
тұлғаға немесе дербес адамға айналу жолы деп тұжырымдауға болады.
Балалар құқы Конвенциясында (1989) балаларды туылғаннан әлеуметтендіру,
әртүрлі әлеуметтік ортаға бейімделу мен жаңа қарым-қатынастардың, нормалар
мен құндылықтардың пайда болуына жетелейтін нышандардың пайда болуы кезеңі
немесе алғашқы сатысы деп қарастырады 4.
Елімізде жүргізілген соңғы статистикалық зерттеу қорытындыларының
көрсеткіштері бойынша тұрақты мектепке дейінгі ұйымдардағы балалардың саны
(мың адамға шаққанда ) қалада 134,1 пайызды , ауылдық жерлерде 13,4 пайызды
құраған 5. Аталған мәліметтер көрсеткендей балалардың балабақшаға
қамтылмауы мектепке дейінгі кезеңде міндетті мектепалды даярлық топтары мен
сыныптарына барғанға дейін 6 жас отбасы алғашы әлеуметтік ортасы болып,
әлеуметтендіру үрдісі тек отбасында жүзеге асуда. Осы мәселеге орай
мынандай сұрақтар туындайды: отбасындағы тәрбиенің күнгейі мен көлеңкесі
қандай, отбасында тәрбиеленген барлық балалар өз дәрежесінде жан-жақты
(ақыл-ой, дене) дами ма, оған ата-ананың білімі жете ме?
Ал мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың психофизиологиялық және жеке
ерекшеліктерін ескере отырып, психикалық поцестерін қалыптастыру, дамытумен
қатар жан-жақты тәрбие беру көзделеді. Бағдарланған мақсат-міндеттерді
шешуде мектепке дейінгі ұйымдарда әртүрлі бағыттағы тәрбие бағдарламалары
мен педагогикалық бағыттарда жұмыс жүргізілуде. Атап айтсақ “Балбөбек”
бағдарламасы, “Сорос - Қазақстан” қорының “Тәй-тәй” бағдарламасы, ТРИЗ
педагогикасы, Р.Штайнердің Вольдорфтық педагогикасы және т.б. жалпы дамыту
бағыттары мен бағдарламалары.
Демек мекетепке дейінгі баланы әлеуметендіру –мектепке дейінгі
педагогиканың негізгі міндеттерінің бірі болып табылады
Жеке тұлғаның дамуы өте күрделі диалектикалық заңдылыққа
негізделген процесс. Бұл көптеген себептермен және ішкі заңдылықтармен
байланысты. Жеке тұлғаның дамуы үнемі жетіліп отыратын заңды процесс
болғандықтан, оның әрбір саласы белгілі жағдайларға, іс-әрекетке, айнала
қоршаған өмірге, адамдармен қарым-қатынасқа тікелей байланысты болады.
Адамның дамуы заңды процесс, ол:
А) іс-әрекет сферасында;
Б) санасы сыртқы дүниені қабылдауы, білуі сферасында;
В) қоршаған ортамен және алдамдармен қатынас жасау сферасында іске
асады. Адам туғаннан ержету кезеңіне дейін негізінен тәрбие арқылы
өзгеріске ұшырайды. Себебі тәрбиеші балалармен жастардың көзқарасына, іс-
әрекеттеріне, әдеттеріне мақсатты түрде әсер етеді.
Сонымен тәрбие мен дамудың қорытындысы ретінде әлеуметтік
объектілері. Адамның жетілуі оның өмір процесінің өзгеруі, адамның
қалыптасуы, даму процесі алынады. Жеке тұлғаның жетілуі туралы түрлі
теориялар бар. Педагогика ғылымы қалыптасқанға дейін бір-біріне қарама-
қарсы екі бағыт болған.
1. Тұлғаның дамуы алдын ала табиғаттан тумысынан белгіленген, демек
нәсілге байланысты дейді. Ерте дүниедегі құл иеленушілік қоғамның
идеологтары (Платон, Аристотель) өздерінің философиялық трактаттарында
табиғат адамдардың белгілі типтерін құрайды, олардың қоғамдағы орны,
дәрежесін белгілейді деген. XIV ғасыр философиясындағы ерекше бағыт
реформизм шығып, бұл бағыт . XVІІІ ғасырда үстем болған. Көптеген
ғалымдар тұқым қуалаушылық факторын жеке тұлға дамуында жетекші роль
атқарады деп таниды.
2. Классикалық түрдегі екінші бағытты ағылшын философы Джон Локк (XVІІ
ғасыр), француз материалисі Д.Дидро (XVІІІ ғасыр) негіздеді. Олар
қоғамдағы адам дамуының шешуші факторы, күші-орта анықтап алғанда,
адамның өмір жағдайы тәрбие деп дәлелдеді.
Джон Локтың таратқан нақыл сөзі дүниеге келген нәрестенің жаны
(сезім пікірлері) ақ тақта сияқты таза, тек өмір жағдайлары мен тәрбие
ғана адам қасиеттерінің көзі, бұлағы. Бұл философтардың өздері де орта
мен тәрбиені адам табиғанына қарсы қоя отырып, қоғам мен адамды
қайткенде қайта құруға және өзгертуге болатындығын түсінбеді, сондықтан
оны дәлелдей алмады.
Имбернализм дәуірінде бұржуазиялық педагогикада көптеген бағыттар
орын алды. Солардың бірі - бихевиоризм (ағылшын тілінде мінез-құлық
деген мағынаны білдіреді). Бихевиоризм бағытының ірі өкілі американ
психологы Э.Торндайк болды.
Америка құрама Штаттарында ХІХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан
бастап, кең тараған бұржуазиялық ағымдардың қатарында прагматизм (грекше-
әрекет практика мағынасына жатады). Оның негізгі идеяларын дәлелдеген
белгілі философ – педагог Джон Дьюй (1859-1952) болды.
Экзитенциализм (лат сөзі тіршілік, күн көру философиясы деген
мағынаны білдіреді) батыстағы ең көп тараған идеялистік ағымдардың бірі.
Неотолизм – діни сипаттағы объективтік идеализмнің бір саласы.
Неотомистер материализмге, атеизмге және басқа саяси-әлеуметтік
идеяларға қарсы күресу мақсатын ұстайды. Олар: Ж.Маритен (АҚШ),
М.Козатт, М.Степанина (Италия) баланың дамуын дін мен мистикаға апарып
тірейді. Бұлардың барлығы да даму факторлараның бір-бірімен өзара
байланыстарын түсіндіре алмады. Сонымен баланың даму проблемасын шешуде
педагогика ғылымы адамның қоғамдық қарым-қатынастардың жемісі екендігі
жөніндегі ілімге сүйенеді.
Жеке тұлғаның қалыптасуы мен тәрбиесі дамуы ұғымдарына сипаттама
Жеке тұлғаның дамуына негізгі үш фактор: тұқым қуалаушылық (ішкі
жағдайлар санасыз орта және тәрбие сияқты әсерлер саласы, ықпал етеді).
Осы үш фактор жеке тұлғаның дамуына қалай әмер ететіндігін, бұлар өзара
қандай қарым-қатынастарда болатындығы туралы мәселенің зор ғылыми және
практикалық маңызы бар. Сондықтан осы үш фактор өзара тығыз байланыста
болып, дамуға бірігіп ықпал еткенімен, әрбір фактор мен олардың
көрсетерін ықпалын жеке алып қарастырған дұрыс (балалық тумысынан
берілген табиғит фонділер.
1. Жеке тұлғаның дамуы биологиялық заңдылықтар арқылы да анықталады. Жеке
тұлға өзін қоршаған орта мен күрделі қарым-қатынас орнатып, сол ортаны
өзгертуге араласады, өзінің өмір сүру процесі кезінде көптеген
нәрселерді шешеді. Жануарлар дүниесінің ұзақ эволюциясы нәтижесінде адам
жоғары дәрежелі нерв жүйесіне, үлкен ми сыңарлары (жарты шардың)
қыртысының тым нәзік құрылысына ие болып отыр. Осының бәрі адамды
күрделі әрекеттер жасауға мүмкіндік береді. Адам тибиғатының зор табысы
сонда, оның үлкен ми сыңарлары икемді келеді, соның нәтижесінде адамдар
күрделі байланыстар, қатынастар жасайды.
Екінші сигнал жүйесі арқылы терең топшылылаушылар, қорытындылар,
жинақтаулар жүргізіледі. Адам тибиғаттан, тумысынан жалпы адамдарға тән
сөйлеу қасиеттері және жеке өз басына байланысты музикалық сезімталдығы
т.б. нышандар қоры болады: көру, байқау рецепторларының ерекше
сезімталдығы, суретшілік қабілетінің негізінде болады. Ортадағы
жағдайлардың сәл өзгерістігін сезу, барлаушылық қабілеттерге негіз
болады.
Ең соңында баланың табиғи фондасындағы нерв әрекеттері типінің
мәні зор. Себебі ол нерв процестерінің (қозу, тежеу т.б.) жүру
ерекшеліктерін белгілейді.
Қоғамдық өмір мен іс-әрекет процестерінде табиғаттан ала келген
баланың сезім органдары (түр-түсті жіктеу, байқау, дыбысты есту,
музикалық сезім). Қарым-қатынас процестерінде оның сөзі дамиды. Сөз
топшылау (қорытындылау) құралына айналады. Сөйлеу мәнері сөздік қарым-
қатынас осының бәрі табиғаттан алынған нышан – сана екінші сигнал жүйесі
болып есептеледі. И.П.Павловтың ілімі бойынша даму ішкі нерв жүйксінің
қызметінің және сыртқы жағдайлардың өзара әрекеттесуі, айналадағы
шындықтың адамға ықпал етуі. Тұқым қуалаушылық ұрпақтың ата-анамен
биологиялық ұқсастығы. Организмнің анатомиялық, физиологиялық
ерекшеліктерін, қабілеттерінің дамуына қажетті табиғи мүмкіндіктерді
нышан дейміз. Нышан өздігінен дамымайды оны қозғау және дамыту тәрбиеге,
әлеуметтік жағдайға байланысты.
Жеке тұлғаның дамуында орта негізгі фактор
Орта дегеніміз адамның өмір сүретін әлеуметтік қоршауы.
Балалардың жеке тұлға болып қалыптасуына ата-анасы мектеп және
әлеуметтік орта ықпал етеді. Олар қоршаған ортадан өзінің дамуына
қажетті талабына, нышанына сай деректерін алады.
Бала ата-анасы мұғалімдер, отбасы мүшелері, мептептегі
жолдастарымен әр салалы қатынас орнатады. Міне осы қатынастар оның
қалыптасуна шешуші роль атқарады. Мыс: ұлы жазушылардың табиғи
қабілеттерің дамуына өскен ортасы, отбасы дәстүрі, пікірлес достарынң
зор ықпал тигізетіні белгілі, бірақ ортаның өзі балаға тағдырлы түрде
әсер ете алмайды. Баланың өмірі сол ортаның талаптары мен сол ортадағы
шындықпен ондағы адамдармен байланысты болады. Қорытынды: биологиялық
фактормен баланысты қоршаған ортаның арасындағы өзара тығыз
байлыныстылық болады. Өмірді мақсатты түрде ұйымдастыру арқылы ғана
баланың табиғаттан ала келген қасиеттері дамытылады.
Тәрбие дегеніміз – баланың дамуына ықпал ететін үшінші фактор.
Орта фактор сияқты бұл дамып келе жатқан адамға сырттай ықпал жасайды.
Оның басқа факторлардан айырмашылығы адамның дамуына әрқашанда мақсат
көздеп, ықпал ету болып табылады.
Тәрбие мен қоршаған ортаның арасында күрделі байланыс бар. Мәс:
тәрбие ең алдымен әлеуметтік ортамен өзара әрекеттестікке түседі. Тәрбие
әрқашан да әлеуметтік экономикалық қатынастардың сипатына сай келеді.
Мектептегі тәрбие жаппай ықпал етудің мемлекет қолындағы барлық
құралдардың (баспасы, кино, радио, теледидар) оқушыларға тәрбие берерлік
ықпалымен нығайтылады. Тәрбие жеке тұлғаның дамуына орасан ықпал етіп,
тұқым қуалаушылықпен ортаның ықпалына белсенді әсер ете алады. Сонымен
тәрбие жеке тұлғаны қоғам талаптарына сәйкес бағыттап отырады.
А) белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-әрекеттерін ұйымдастырады:
Ә) ортадағы жағдайлардың дамуна қажетті материалдарды іріктейді;
Б) жеке бастың дамуына теріс зиянды әсер қалдыратын жағымсыз
ықпалдардан аулақтанады
Тәрбие баланың қалыптасуындағы негізгі күш. Жеке тұлғаны дамытуда
оны белсенді өмірлік позициясын тәрбиелеу қазіргі қоғамды қайта құрудың
демократиялық принциптерін жүзеге асырудың басты міндеттерінің бірі
болып табылады.
Белсенділік адамның іс-әрекеті барысында қоғам мен жеке тұлғаның
бір-бірімен қарым-қатынас жасауы барысында өзін-өзі тәрбиелеуде сонымен
қатар әлеуметтік қоғамдық еңбек процесінде айқын көрінеді: Бала өзін
қоршаған ортада қоғам талабына сай өмір сүретін еңбек ететін белсенді
жеке тұлға ретінде қалыптасуы керек.
Оқушылардың жас және дара ерекшеліктері.
Акселерация проблемасы баланы дұрыс тәрбиелеу үшін олардың жас
және дара ерекшеліктерін білуі қажет.
Педагогика мен психология ғылымдары балалардың анатомиялық,
физиологиялық өзгешеліктеріне қарай балалық шақты мына төмендегідей
кезеңдерге бөледі:
1. Сәбилік кезең (1-3жасқа дейін).
2. Мектеп жасына дейінгі кезең (3-6,7 жасқа дейін)
3. Мектептік кезең (7-мектеп бітіргенге дейін)
Мектептегі кезеңнің өзі бастауыш (6-10 жасқа дейін) тоғыз жылдық
(10-15), ортамектеп оқушылары 15-17,18 – ге дейін болып үшке бөлінеді.
Баланың денесінің өсіп жетілуінің негізгі көрсеткіштері бойының
өсіп толуы, салмағының артуы, бұлшық еттерінің шығуы, кеудесі кеңейіп,
ұлғайып, әр жас кезеңде түрлі өзгерістерге түседі.
Балалардың дене және психикалық дамуында соңғы жылдары айқындалған
күрделі өзгерістердің бірі организмнің жедел дамуы. Бұл құбылыстарды
акселерация - (лат: жеделдеу) деп атаймыз. Акселерацияға тән ерекшелік
балалардың бойының, саламағының, бұлшыұ еттерінің жедел түрде өсіп
жетілуі.
Акселерация биологиялық фактор, әлеуметтік жағдайдың жақсаруы,
урбанизация факторы елдің миграциялық өсу жағдайы транспорт және
байланыс қатынастарынң дамуы, сонымен бірге радио толқындардың және
гоеграфиялық, климаттық жағдайлардың өзгеруі сияқты мәселелерді қамтиды.
Дененің жедел дамуы баланың психологиялық жетілуіне ықпал жасайды.
Сондықтан білім беру мен тәрбие жұмысының мазмұны әлсіз жұмыс факторлары
акселерация құбылысының ерекшеліктеріне сай құрылуы керек. Сонымен жеке
тұлғаның дамуы өзара байланысты комплексті бірнеше факторлар ықпал
жасайтын күрделі педагогикалық психологиялық процесс.
Педагогика үшін мәнді мәселенің бірі – “жеке тұлға” түсінігінің өзін
айқындап алу. Адамның дамуында бір-біріне байланысты екі өзек байқалады,
оның бірі – биологиялық, екіншісі – әлеуметтік. Шетел педагогикасы мен
психологиясы жеке тұлғаның даму мәселесін үш негізгі бағытта қарастырады,
яғни олар: биологиялық, әлеуметтік және биосоциологиялық. Осы бағыттар
адамның дүниеге келген күнінен бастап оның дамуы мен қалыптасуында көрініс
бере бастайды. Адам туғанда тек биологиялық тіршілік иесі болып танылады,
жеке тұлғалыққа жету әлі ерте. Биологиялық нышандар мен қасиеттердің дамуы
адамның өмір бойы мүшелік пісіп жетілуі және қалыптасуы үрдісінің сипатын
көрсетіп отырады. Адамның биологиялық кемелдену және өзгеру үрдісі, оның
дамуының жастық сатылары мен мінез-құлығында көрініп, осыдан балалық,
жасөспірімділік, ересектік және қариялық табиғи бітістерін ажыратамыз. Жеке
адам қоғам өмірінің өнімі болғанымен, оның тірі организм екенін ұмытпау
керек. Әлеуметтік және биологиялық қатынастар жеке адамның қалыптасып
дамуына әртүрлі әсер етеді.
Адамның табиғи дамуы сан алуан әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қабылдауымен тығыз байланыста бірге дамып отырады, бұл адамды қоғамдық
тіршілік иесі ретінде сипаттайды. Мысалы, нәрестенің жақын адамдарды танып,
күлімсіреуі, кейін тілге келуі, тік жүру қабілетін игеруі, үйдегі және
көпшілік арасындағы қалыптары, еңбектеуі және т.б. Өсе келе ол білім
игереді, моральдық қалыптар мен ерекшеліктерді орындайды, әртүрлі жұмыс
істеу арқылы ептіліктер мен дағдылары қалыптасады және олардың барлығы да
өмір барысында адамда пайда болып, дамып отырады.
Баланың қабілетін дамытуда оның өзінің белсенділігі маңызды және
қажетті жағдай болып табылады. Бұл белсенділік баланың кез-келген
әрекетінде: ойында, оқуда, еңбекте көрінеді. Әрине бұл жағдай ересектердің
бағыт-бағдар беруі арқылы жүзеге асады. Баланың қабілеті оның өз қолдауы
табылған іс-әрекетінде қалыптасады және дамиды. Бала тек белсенді іс-
әрекетте ғана жан-жақты дамиды да, жеке тұлға ретінде қалыптасудың реті
туады.
Тұлға дамуы туралы ізденістегі психологтердің айтуы бойынша әр адамның
дамуы өз қолында, оны сырттан әсер етер күшпен дамытуға болмайды, тек
оңтайлы ықпал жасауға болады. Осы пікірден туған білім беру мақсатының
басқа да тұжырымы бар. Оқушы тұлғасын дамыту, ол оның толық өзіндік
өсуінің, өзіндік қалыптасуының, өзіндік жетілуінің амалы ретінде
қарастырылады. Сондықтан, мектеп мақсаты баланың табиғи күштері мен
мүмкіншіліктерінің өзіндік ашылуына қолайлы жағдай жасау болып табылады. Ол
үшін оқушы тұлғасының дамуын көздейтін білім беру үрдісін ұйымдастырудың
түрлі әдістері мен амалдарын анықтап, жүзеге асыру қажет.
Сонымен, адам баласы тұлға ретінде өмір сүру барысында өзінің қоғамдық
мәнін сипаттайтын көптеген әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қалыптастырады, әрі дамытады. Міне, осыдан ол ғылымда биоәлеуметтік тұлға,
субъект, яғни тарихи-қоғамдық қызмет пен таным иесі деп танылады. Демек,
“адам” түсінігі осыдан биологиялық және әлеуметтік (қоғамдық), сапа мен
қасиеттердің бірлігін білдіреді.
Ал “жеке тұлға” түсінігін алатын болсақ, ол тек қана әлеуметтік сапа
мен қасиеттерді игерген тұлғаны танумен байланысты. Л.С. Выготскийдің айтуы
бойынша: “Жеке тұлғаның негізгі функциялары қоғамдық тәжірибені
шығармашылықпен меңгеру және қоғамдық қатынас жүйесіне қосылу” [1]. Бұл
тұлға қоғамдық тіршілік иесі сипатында көрініп, тіл игеруі, санасы, әртүрлі
әдеттермен ерекшеленеді. Жеке адамдық қасиетке ие болу, оның табиғи
биологиялық болмысына емес, қоғамдық қасиеттерге тікелей байланысты.
Сонымен “жеке тұлға” дегеніміз адамның қоғамдық сипатын танытып, оның өмір
барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен қасиеттер жиынтығын
білдіреді.
Жеке адамдық сапалар өмір барысында қалыптасқандықтан, олар біреулерде
айқын көрініп, басқаларда күңгірттеу болады. Олай болса, жеке адамдық
дәреже деңгейін қалай білеміз және оның өлшемдері қандай деген сұрақтар
туындайтыны сөзсіз.
С.Л. Рубинштейн зерттеуі бойынша жеке адам өз қылығы мен іс-әрекетін
саналы басқаруға мүмкіндік беретін психикалық даму деңгейімен сипатталады,
яғни өз әрекетін ойластыра біліп, жауапкершілікті сезіну қабілетінің болуы,
өз бетінше дербес іс-әрекетін жасай білуі – жеке адамның мәнді белгілері.
Белгілі философ-ғалым В.П. Тугаринов жеке адамның сапалық көрсеткіштері
ретінде төмендегілерді атайды:
- саналылық;
- жауапкершілік;
- еркіндік;
- жеке басының қадірі;
- даралық;
- қоғамдық белсенділік пен бекіген саяси-идеялық бағыттылық.
Жеке адамдықтың критерийлерін (өлшемін) белгілеумен В.П. Тугаринов бұл
түсінікті адамның жастық әрі психикалық кемелденуімен байланыстырды.
Егер жеке адам өз сапа және іс-әрекетін қоғамдық прогресс бағытымен
үйлестіре алса, өз бойына игерген сапа мен қасиеттерді неғұрлым айқын
көрсете алса, өз іс-әрекетіне ерекше жасампаздық сипат бере алса, оның
құндылығы арта түседі. Бұл тұрғыдан “адам” және “жеке тұлға” түсініктерінің
сипаттамасы “даралық” түсінігімен толықтырылады.
Даралық бір адамның екіншісіне ұқсамайтын, өзіндік ерекшелігі мен
өзгешелелігін сипаттайды. Даралық әдетте, мінез бен темпераменттің айрықша
бітістері (салмақты, сабырлы, ашушаң), шығармашылық іс-әрекет және
қабілетінің ерекшеліктерінің (ойлап тапқыш, ұқыпты) өзіндік көріністермен
бөлектенеді. Аталғандар сияқты мұғалімнің де даралық белгілері оның терең
білімдарлығында, педагогикалық ой-өрісінде, балаларға жайлылығы мен
еңбектегі шығармашылығында танылуы мүмкін. Даралық түсінігі бір адамды
екіншіден айырып, оған өзіндік қайталанбас сән беретін жалпылық және
жалқылық қасиеттерді білдіреді.
Адамның қоғамдық тіршілік иесі сипатының толықтығы үшін “индивид”
түсінігін де білген жөн. Бұл латын сөзі қазақша “жекелік” дегенді
білдіреді. Түсінік ретінде одан адамзат тегінің әрбір бөлек өкілін, оның
сапа-қасиеттеріне қатысынсыз танимыз. Бұл тұрғыдан әрбір адам “индивид”
бола алады. “Жеке тұлға” түсінігінің және онымен байланысты ғылыми
категориялардың мәні осында. Жеке адамдық сапалар адамның өмір барысында
дамиды және қалыптасады. Сондықтан, педагогикадағы “даму” және “қалыптасу”
категорияларының мәнін ашып беру маңызды.
Даму – бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық өзгерістер
жүйесі. И.П. Подласый даму ұғымын былай түсіндіреді: “Даму дегеніміз адам
организміндегі сандық және сапалық өзгерістер” [2]. Адамның туған күннен
бастап дене құрылымы мен әртүрлі мүшелері ұлғаяды. Ол сөйлей бастайды,
сөздік қоры молая түседі, көптеген әлеуметтік-тұрмыстық және рухани
ептіліктер мен еңбектік дағды және әдеттерді игереді. Бірақ адамның жеке
адам болып дамуындағы басты белгі, ондағы сапалық өзгерістер. Оны мына
мысалдардан түсінуге болады: тілдік қызметтің жіктелуі адамның танымдық
қабілетін арттырады, сезімдік аймағын кеңейтеді. Танымдық қызмет барысында
абстракт ойлау, логикалық ес дамиды, өмірге деген көзқарас пен наным-
сенімдер орнығады. Еліктеушілік мінез-құлық бірте-бірте белсенді –
жасампаз, шығармашылық іске ауысады, өз қылық әрекетін басқара алу мен
өзіндік билік қабілеті көркейеді. Бұл өзгерістердің бәрінен адамның
анатомиялық-физиологиялық кемелденуіндегі, жүйке жүйесі мен психикасының
және танымдық пен шығармашылық іс-әрекетінің жетілуіндегі, дүниетанымдық,
имандылық, қоғамдық-саяси көзқарастары мен нанымдарындағы бір-біріне кіріге
байланысқан сандық және сапалық өзгерістер үрдісін білеміз.
Қалыптасу түсінігіне келетін болсақ, ол жеке адам дамуының нәтижесі
ретінде оның кемелденуі мен тұрақты сапалар мен қасиеттерді иемденуін
білдіреді.
Адам жөніндегі басқа ғылымдардағыдай педагогика үшін де ең басты мәселе –
жеке адамның дамуы және сол дамудың көзі мен ықпал күштері. Идеалистік
ағымдар бұл туралы әртүрлі тұжырымдар пайымдауда. Ғылымда ежелден бір-
біріне қарама-қарсы келе жатқан теориялық пікірлердің дұрыс-бұрыстығына
баға беруді оқырманныың өзіне қалдырып, оларға тек қана объективті сипаттам
беруді өз міндетіміз деп есептейміз.
Идеализм өкілдері, қай бағттағы болмасын, жеке адамның қалыптасуын алдын-
ала болжастырылған бағдарламаға теліп, ол бағдарламадағы сапа мен қасиеттер
өз беттерінше өріс алатынын уағыздайды. Ал тәрбие олардың ойынша, жәрдемші
роль атқарып, сол бағдарламаның іске асуына көмектесуші ғана құрал.
Қазіргі заманғы идеалистік философия, психология мен педагогика әлеуметтік
төңкерістер мен күйзелістерге толы қоғам жеке адамның тозуына себепші,
сондықтан да адам өзінің шын кемеліне жету үшін қоғаммен байланысын үзу
қажеттігін дәріптейді. Бұдан шығатын қорытынды: адамдық мән рухани және
әлеуметтік бостандықты алу үшін күрес емес, өз болмысының шын, ең жоғары
сыр-мағынасын тану (экзистенциализм) немесе тәңірлік кемелге жақындау
(неотомизм).
Идеалистік педагогикада жеке адам дамуы жөніндегі пікір-сайыста бірнеше
теориялық концепциялар бар. Олар: биологизаторлық бағыт: адамның дамуы оның
табиғи (биологиялық) жетілуімен байланысты, соның барысында оның дене
құрылымы мен рухани қасиеттері қалыптасады. Адамдар арасындағы моральдық
қатынастар биологиялық негізде орнығады (Аристотель, Ф. Мюллер, Э. Геккель,
Шешендік Летурно, Ч. Ломброзо). психоаналитикалық бағыт: жеке адамдық
қалыптасуда қоғам зиянды. Адамның дамуы мен оның мінез-құлқы толығымен
жыныстық инстинктке тәуелді (З. Фрейд). Прагматикалық бағыт: адамның
психикалық дамуы тума инстинктерге байланысты, әрбір адамда тұрақты
нәсілдік қасиеттерді сақтаушы ерекше саналық гендер болады. Сондықтан да
жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың қоғамдағы орнын иеленуі олардың
биологиялық болмысымен анықталуы тиіс, себебі әртүрлі халықтар мен
нәсілдердің бірі табиғатынан дарынды, ал екіншілері – кемірек дамыған (Дж.
Дьюи, Э. Торидайк).
Материалистік бағыттағы философия және оныың көрнекті өкілдері жеке адамның
дамуы мен қалыптасуы туралы:
- ежелгі грек философы Эпикур: адамның қоғамдағы иеленген орнының әртүрлі
болуы оның табиғатынан емес, тұрмыстық жағдайы мен таптық тұрғысынан;
- француз философы Гельвеций: адам қоршаған орта, нәсілдік және тәрбиеге
байланысты біртұтас әсерлердің нәтижесінде қалыптасады. Соның ішінде аса
маңыздысы – тәрбие;
- В.Г. Белинский: адам табиғаттан, бірақ оны дамытып, жасайтын қоғамнан;
- Н.Г. Чернышевский: адамдарды бұзықтыққа келтіретін келтіретін табиғат не
олардың нәсілдік кемістігі емес, қолайсыз қоғамдық жағдайлар мен жаман
тәрбие.
Осы күнгі педагогикада жеке адам дамуы жөнінде қалыптасқан ой-пікірлер
төмендегіше:
- Адамның қоғамдық тұлға ретінде қалыптасуына, оның дамуға деген табиғи
қабілеті аса маңызды. Әр адам іс-әрекеттің түріне негіз болар нышанмен
дүниеге келеді, сондықтан да адамның биологиялық және әлеуметтік даму
мүмкіншілігі бір-бірімен тығыз байланыста, бірақ әлеуметтік фактордың рөлі
басымдау.
Жеке адамдық дамудың ықпалды көзі – тәрбие, қоршаған орта, табиғи
нышандармен қатар тұрса, ол адам қалыптасуына жетекші фактор. И.П.
Подласый: “Тәрбие – қоғамға жеткілікті қалыптасып дамыған жеке адамды бере
алатын негізгі күш” – деп баса айтады [2]. Олай болса қоғамға қажет жеке
адамды қалыптастырып, дамыту үшін тәрбие ісін дұрыс, мақсатты, ұйымдастыру
керек деп ойлаймыз.
Адам дамуында тәрбиенің ықпалды күш екенін айта отырып, оның қоршаған орта
мен нәсілдік әсерлердің енжар объектісі деп тануға болмайды. Бұл үрдісте
жеке адамның өз белсенділігі мен шығармашыл-жасампаздық іс-әрекетінің
маңыздылығын ескеру қажет. Олай болса қазіргі күні тәрбие ісінде оқушыға,
тәрбиеленушіге өзі дамушы субъект ретінде қарау аса маңызды.
Жеке адам дамуы мен қалыптасуында ықпал жасаушы әсерлер екі топқа бөлінеді:
ішкі және сыртқы. Қоршаған орта және тәрбие – сыртқы әсерлер: табиғи
икемділік пен құмарлықтар. Сыртқы тәрбие орта әсерлерінен пайда болатын
сезімдер мен толғаныстардың жиынтығы – ішкі әсерлерге жатады. Жеке адамның
дамуы мен қалыптасуы осы екі фактордың байланысынан болады. Тәрбие адамның
ішкі жан дүниесіне ұнамды қозғау салып, (өзіне бағдарланған) өзіндік өңдеу
белсенділігін арттыра алса ғана, адам өз дамуындағы қызметін орындай
алғаны.
Балалар қабілеттілігі – тарих азығы. Көптеген іс-әрекеттің нәтижесінде
адамдардың қабілеті қалыптасып, дамиды. Жай ғана психикалық процесстерден
күрделі процесстерге дейін адамның іс-әрекет процессінде дамиды. Өмірлік
практика әртүрлі заттарды қажет еткендіктен – қабылдау қабілеті дамиды;
табиғатқа әсер етуі арқасында, оның өзгеруі нәтижесінде – ойлау қабілеті
дамиды; өткен ұрпақтың тәжірбиесі жетіспегендіктен, жаңа орта жағдайына
байланысты – елестету қабілеті дамиды.
Қазіргі психология мен педагогика адамның қабілетінің тұқым қуалайды деген
теорияны жоққа шығарады.
Сонымен қатар, қазіргі психологтардың кейбіреулері тұқым қуалаушылық
қасиеттердің болуын да айтады. Туа біткен анатомиялық- физиологиялық
ерекшеліктерді қасиеттер деп айтады.
Қасиеттер, дегеніміз, қабілеттің табиғи сілтемелері және олар қалыптасу мен
даму процессіне әсер етеді. Қалыпты жағдайда қасиеттер адам қабілетінің
қалыптасуына әрекет етеді, олардың дамуын жеңілдетеді.
Танымал психолог А.В. Петровский қасиетті дәнмен теңестіреді, сондықтан
оған даму қажет. Мұны Петровский бойынша түсіндірсек, топыраққа тасталған
дәннен масақ өсіп шығу үшін мынандай жағдайлар қажет: ылғалдылық, қалыпты
температура және т.б. Сол сияқты адамның қасиеті бар, соны дамыту үшін
жағдай жасалуы қажет. Өмірде, тамаша қасиеттері бар адамдардың өз
мүмкіндіктерін пайдалана алмай, жетістіктерге жете алмай қалғандардың
мысалы жетерлік.
Балалардың өздерінің қабілеттерін оқу әрекетінде дамытуға мүмкіндіктері
бар. Мектептегі оқыту мен тәрбиенің арқасында балаларға белгілі қоғамдық
тәжірбие беріледі. Оқу бағдарламасының күрделенген түрлерін меңгере отырып,
оқушылардың қабілеттері дамиды. Білім жүйесін меңгере отырып, балалар сана
операцияларын меңгереді және өзінің сана қабілеттерін дамытады. Бастауыш
сыныптағы дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие жұмысы оқушылардың жеке адам
болып қалыптасуының алғы шарты.
А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, Д.Б. Эльконин, А.З. Запорожец т.б. ғалымдар
Пиаженің баланың психикалық дамуын әлеуметтік қатынастар жүйесіне біртіндеп
және өте жай уақытта кіретін индивид ретінде қарастыруын сынға алған.
Индивидтің қоғамнан тәуелсіз болуы мүмкін емес. Олардың пікірінше, Пиаже
бала туғаннан бастап адамдар ұжымына мүше болып, қоршаған адамдармен
қатынасқа түсу дерегін есепке алмаған. Жалпы Пиаже әлеуметтендіру үрдісін
қате түсінген. Оның ойынша әлеуметтендіру - бала санасының басқа
саналармен қарым-қатынасы, ал қоғам – қоғамдық санамен сипатталады
(Францияның әлеуметтік мектептерінің көзқарасы). Сонымен қатар, бала
ойлауының дамуын, баланың әлеуметтік тәжірибесін есепке алмай,
объектілермен қарапайым манипуляциялау дей келе, баланың алғашқы заттық
әрекеті ересектермен қарым-қатынас жағдайында (ересек адамдар заттың
әлеуметтік қызметіне қарай бала әрекетін ұйымдастырады) жүзеге асатындығын
ескермеген. А.Н. Леонтьевтің пікірі бойынша баланың қоршаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№ 1 Тақырып. Кіріспе.Педагогика пәні және оның міндеттері.
Жоспары:
1. Педагогика пәні және оның міндеттері.
2. Негізгі педагогикалық ұғымдар білім беру, тәрбиелеу, педагогикалық
үрдіс және олардың өзара байланысы.
3. Педагогика ғылымының жүйесі, пәнаралық байланыс.Педагогиканың ғылыми
зерттеу әдістрі
Лекция мәтіні
Педагогиканың ғылым ретінде өз пәні, яғни ғылыми таным білімнің
белгілі бір саласы бар.
Бұл қоғамның жас ұрпақты өмірге даярлау жөніндегі ерекше функциясы –
тәрбие беру саласы болып табылады. Тәрбиенің негізгі мақсаты – жинақталған
біліммен қоғамдық – тарихи тәжірибені жеткіншек ұрпақтарға беру.
Тәрбиелеу процесінде жаңа ұрпақтар білімді, белгілі еңбек машығын
меңгеруге, қоғамдық мінез – құлық нормаларын ұғып, өмірге деген көз
қарастарды белгілі жүйесін қалптастыруға тиіс. Әр бір ұрпақтың алдында
көбінесе күні бұрын болжауға болмайтын міндеттер туып отыратындықтан жас
адамдардың бойында оларды жаңа міндеттерді бағдарлай білуге, оларды шешуге
потенциялды дайын болуға көмектесетін белгілі бір қасиеттер қалыптастырылуы
тиіс.
Тәрбие – қоғамдық құбылыс. Ғылыми коммунизмнің негізін қалаушылар К.
Маркс пен Ф. Энгельс қоғамдық дамудың заңдарына материалистік талдау жасап,
тәрбие мен өндіргіш күштердің дамуы арасында заңды байланыс болатын
анықтады. Олар Адамның тұрмыс жағдайларының олардың қоғамдық
қатынастарының, олардың қоғамдық болмысының өзгеруімен бірге олардың
түсініктері, көз қарастарымен ұғымдары да өзгеретінін дәлелдеп берді.
Социализм тұсындағы өндіріс пен өндірістік қатынастар дамуының жаңа
сипаты жаңа типте әр жақты білім алған қызметкерлерге деген қажеттікті
туғызды. Оларды даярлау үшін оқу, тәрбие мекемелерінің өзгеше жүйесі,
тәрбие берудің жаңа мазмұны мен әдісін әзірлеу керек болды. Қоғамның барлық
мүшелерінің жалпы, содан кейін кәсіптік немесе арнаулы білім алуын
қамтамасыз ететін халыққа білім берудің жаңа жүйесі қалыптаса бастады.
Біздің қоғамымыз кемелденген социализм кезегіне аяқ басқанда жаппай
орта білім беруді еңгізу, адамды жан-жақты дамытуды және оның коммунистік
көз құарасын қалыптастыруды анағұрлым тиімді жүзеге асыру міндетті қойылды.
Педагогика – тәрбие туралы ғылым. Тәрбие қоғамдық құбылыс ретінде
тарихи белгілі бір дәуірде ұсынылып дамытылатын педагогикалық идеялардың
ықпалы арқылы нақтылы формалар қбылдайды.
Педагогиканың шығуы жеткіншек ұрпақтарды неғұрлым тиімді
қажеттігінен туды.
Педагогикалық ой - пікір бастапқыда тәрбиенің мазмұны мен міндеттері
туралы шәкіртердің ұстазбен қарым-қытынастары және мінез - құлық нормалары
туралы жекелеген ойларымен пікірлер жинақтау сипатына ие бола бастады.
Педагогикалық теория және прктикалық оқыту мен тәрбие беруді ұйымдастыру
мәселелерімен Л. Н. Толстой көп айналысты. Ол шаруалардың балаларына арнап
мектеп ашты, мектеп оқытуы үшін өзі бір неше оқулықтар, соның ішінде – жаңа
әліппе мен арифметика оқулығын жазды. Өзінің педагогикалық ізденістерінде
Л. Н. Толстой патша мектебінің формализмі мен жауапсыздығына қарсы
наразылық білдірді, балалардың творчествалық қабілеттерін дамытуға, әр
баланың жеке басын құрметтеуге шақырды.
Тәрбие туралы ғылым ретінде педагогика тәрбиенің мақсаты туралы,
оның мазмұны мен әдістері туралы, ұйымдастыру формалары жөніндегі (оқыту
мен тәрбие беруді қайда және қандай оқу тәрбие мекемелерінде жүзеге асыру
керек, оқу - тәрбие процесін ұйымдастырудың қандай формаларын пайдалану
керек) жалпы сұрақтарға жауап береді.
Педагогикалық негізгі ұғымдар: тәрбиелеу, оқыту, білім беру болып
табылады. Қазіргі замаңғы педагогикада тәрбие ұғымы үш мағынада
қолданылыды.
Әлеметтік кең мағынада, оқу – тәрбие мекемесінде жүзеге асырылатын
және бүкіл оқу - тәрбие процесін қамтитын мақсатты тәрбие туралы сөз, сөз
болғанда, педагогикалық кең мағынада, оқу-тәрбие мекемесінде жүзеге
асырылады.
Білім беру қоғамдық қажеттің, білімнің іскерлікпен дағдының белгілі
бір жиынтығын меңгеруді көздейді. Адам алған білім оқу орны жүргізетін оқу
сабақтарымен сабақ түс уақытта жүргізілетін алуан түрлі тәрбиенің жұмысының
барысында да, сондай ақ мектептен тыс өз бетімен білім алуда қалыптасқан
білімді іскерлікпен дағдыларды да қамтиды.
Оқыту деген де оқушыларды білім мен іскерлікпен, дағдылармен сондай ақ оқу
сабақтарының барысында оқытушының басшылығымен жүзеге асырылатын таным
қызметін тәсілдерімен қаруландыру деп түсіндіреміз.
Оқыту – білім беруге қарағанда анағұрлым тар ұғым. Оқыту біржүйеге
келтірілген білімді, іскерлікті дағдыларды меңгеруді қамтамасыз ететін
негізгі тәсіл болып табылады.
Оқытуға байланысты педагогикалық құбылыстарды қарағанда білім
іскерлік дағды деген ұғымдар қолданылады.
Іскерлік – бұл алынған білімнің негізінде белгілі әрекеттер жасауға
оқышулардың бойында қалыптасқан қабілеттік. Іскерлік іс әректеттен
көрінеді.
Дағды – алған білімнің негізінде тез және қатесіз әрекет жасау
арқылы көрінетін автоматтандырылған іскерлік. Дағды белгілі әрекеттерді
әлде неше рет орындауды негізінде қалыптасады.
Педагогика нағыз ғылыми көзқарас болып есептелінетін және объективті
дүние танудың, білудің және ғылыми білімнің дамуының бірден бір әдісі
болып саналатын философия негізінде дамиды. Мысалы, диалектикалық
материализм табиғаттың, қоғамның және адам баласы ойлауының дамуының
заңдылықтарын зерттейді. Диалектикалық материализм қағидаларын
басшылыққа ала отырып, педагогикалық оқиғаларды жалпылама көшіре
салмай, ол тәрбиенің заңдылықтарын ашады. Тәрбиедегі себепте
нәтижелі байланыстарды анықтайды. Тәрбиесінің болашағын
көрсетеді, қоғам өмірінің басқа да оқиғалармен органикалық байланыстарды
қарастырады. Олар мыналар:
1.Ғылым, техника, мәдениет ағарту ісінің мазмұны, бағыты.
2. Халықтың саяси саналылығы мен мәдени дәрежесі, мектеп.
3. Совет педагогикасы тәрбие мен педагогикалық
идеяларды олардың дамуы жағдайында қарастырады.
Педагогика ғылымы қоғамдық құрылысқа жаңа жағдайда
сай адамның даму заңдылығын зерттейді.
Сонымен, педагогика ғылымы жан-жақты тәрбие, білім беру, оқыту
процестерінің заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Ғылым педагогикалық зерттеу әдістер арқылы тәрбие
процесінің мақсаты, ерекшеліктері негізгі сатылары, басқа
құбылыстармен өзара байланысы қарастырылады, олардың заңдылықтары
анықталады.
Педагогиканың методологиялық негізі диалектикалық және тарихи
материализм болғандықтан, диалектикалық әдіс педагогикалық
құбылыстарды орын мен уақыттың нақты жағдайларында, қоғамдық
өмірдің басқа құбылыстармен байланыста және өзара әрекеттестікте алып
қарастыруды талап етеді.
Педагогика үнемі дамып отыратын ғылым. Халық ағарту жүйесі тәрбие
мен білім берудің барлық салаларын ғылыми болжам жасау мақсатында
және негізгі проблемаларды ғылыми-теориялық, практикалық жағынан терең
талдау үшін педагогика ғылымында мынандай зерттеу әдістерінің жүйесі
қолданылады.
1. Педагогикалық байқау. Бұл педагогикалық
зерттеулерде қолданылып жүрген ең көп тараған әдіс. Байқау, ең алдымен,
тәжірибе деректерін жинау мақсатын көздейді, байқалатын объектілерді
бөліп алып, әдетте фактілер мен белгілерді тіркеп отыратын күні
бұрын жасалған жоспар бойынша жүргізіледі.
2 Әңгімелесу әдісі. Педагогикалық зерттеу әдісі ретінде өз алдына
дербес қолданылады және байқау әдісі мен толықтырылып отырады. Әңгіме
әдісі күні бұрын белгіленген жоспар бойынша анықталуға тиісті Зерттеу
мақсаттарына сай жүргізіледі. Әңгімелердің барысы, мазмұны толық
бағаланады. Пропорционалды, қорытындысы жасалады.
3.Интервью алу әдісі. Бұл әдіс педагогика әңгімелесу әдісінің бір
түрі социологиялық зерттеулерден ауысқан. Айырмашылығы
интервью алған кезде алдын ала белгіленген сұрақтар, әңгімелесушінің
жауаптары жазып алынады.
4. Сұрақ сауал әдісін қолдануда зерттеліп отырған
проблемаға байланысты көпшілік пікірін білу және осы
ұжымдағы әр түрлі қасиеттердің, көңіл-күйлердің т.б.
мәселелердің объективті деректері, субъективті салыстыру
анықталады.
5. Мектеп құжаттарын зерттеу әдісі. Бұл әдіс оқушының жеке іс
қағаздарын, медициналық карталарын, сынып журналдарын, оқушы
күнделіктерін, жиналыстар мен мәжілістердің хаттамаларын оқып үйрену,
талдау, жинақтау мақсатында қолданылады.
6 Педагогикалық эксперимент әдісі. Зерттеу әдісінің
педагогикалық тиімділігін анықтау түсу мақсатына сай жұмыстың қандай
да болсын әдістері мен жолдарын зерттеу үшін арнаулы
ұйымдастырлатын әдіс. Педагогикалық эксперименттің мынандай
түрлері бар: табиғи эксперимент, лабораториялық
эксперимент, іздеу мақсатын көздейтін эксперимент.
7.Педагогикалық процестерді модельдеу. Модельдеу педагогикада
кибернетикалық идеялар мен әдістерді пайдаланумен байланыста, олар
негізінен алғанда қарапайым деңгейде, яғни, озат тәжірибені қорытуға,
қарапайым материалды жинап сипаттауға және оны алғаш рет өңдеп, жүйеге
келтіруге педагогикалық зерттеу дәрежесін көтеруге көмектеседі.
8. Зерттеулердің нәтижесін тәжірибеге енгізу жолдары
педагогикалық зерттеулердің ең басты қорытындысы болып есептеледі.
Зерттеулердің нәтижесін тәжірибеге енгізу-бұл тұтас комплексті шаралар
жиынтығы.
Үідіксіз, бірізді мақсатты түрде жүргізілетін зерттеу
жұмысының нәтижесінде айқындалған заңдылықтар, педагогикалық
басылымдар, арнайы ғылыми баяндамалар арқылы әдістемелік құралдар,
оқулықтар жасау арқылы, арнайы әдістемелік нұсқаулар және ұсыныстар
арқылы мектептің озат тәжірибесімен дәлелденіп, тиімділігі
жан-жақты айқындалған зерттеулердің кепілі болуы керек.
Ғылыми педагогикалық зерттеу әдістерін білу әрбір шығармашылықпен
жұмыс істейтін мұғалімге қажет. Педагогикалық жаңалықтарды, озат
тәжірибені, ғылыми теориялық концепцияларды зерттеу, эксперименттік
жұмыстар арқылы байқаудан өткізіп, тексеріп, оның нәтижелерін шығару
тиімділігін көрсету, педагогикалық ынтымақтастық идеясын жүзеге асыру-
қазіргі мектептің, педагогика ғылымының, әрбір мұғалімнің борышы.
Педагогика ғылымының салалары және оның басқа ғылымдармен байланысы
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде ғылыми зерттеулердің көлемі
жалпы білім салаларының қарқынмен өсуіне ғылымдардың өз алдына жеке
жүргізілу және мамандықтарға байланысты жіктелу тенденциясы айқын
беріліп отыр. Жалпы ғылымдағы бұл жағдай соңғы кезде педагогика
ғылымында да ерекше білініп келеді.
Педагогика ғылымы көптеген жеке салаларға бөлінеді. Мәселен,
мектепке дейінгі педагогика, ересектер педагогикасы, кәсіптік-
техникалық білім беру педагогикасы, өзінің арнайы зерттейтін,
қарастыратын, шешетін әр түрлі педагогикалық проблемалары күн
тәртібінде айқын қойыла бастағандықтан дербес педагогика ғылымының
саласы болып бөлінеді
Педагогика өзінің нақты проблемаларын шешу үшін бірнеше
қоғамдық әлеуметтік ғылымдар және арнайы ғылымдар салаларымен
байланысты. Қоғамның аса маңызды функцияларының бірі саналатын тәрбие
туралы ғылым-педагогика ең алдымен педагогиканың методологиялық негізі
болып саналатын философия ғылымымен байланысты.
Философия табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын зерттейді.
Педагогика ғылымы педагогикалық құбылыстарға тарихи тұрғыға қарай
олардың қоғамдық мәнін ашу, осы заманғы педагогикалық
теорияларды дамыту үшін озат прогрестік педагогикалық
идеяларды зерттеу және халықтар арасында ұлтаралық қатынас, мәдениеттік
орнату мақсатында педагогика тарихи саламен байланысты болады.
Оқыту мен тәрбиелеудің объектісі-адам болып есептеледі. Сондықтан да
қалай оқыту керектігі және оқушыларды қалай тәрбиелеуге болатындығы
туралы мәселелерді шешкенде педагогика адамның дене күші және
психологиялық дамуының табиғаты мен заңдылықтарын зерттейтін
ғылымдармен-физиология, психология қалтықсыз бірігіп отырады. Себебі
қоғамдық сана сферасына жататын құбылыстар жиынтығы, яғни сезім, көңіл-
күй, талғам, пікір, баға беру, наным, әдет-ғүрыптар, салттар, мінез-
құлық сипаттары және түрлі әлеуметтік жағдайларда тұрған адамдар
тобының психологиялық қалыптасу ерекшеліктері болып табылады.
Соңғы уақытта педагогика халықтық педагогикамен де байланысты болып
отыр. Мысалы, халық ауыз әдебиеті мұраларын және салт-дастүрлері, әдет-
ғұрыптар, этнографиямен және халықтардың ғасырлар бойы жинақталған
педагогикалық ойлары мен көзқарастары, тәжірибесі көрсетілген
этнопедагогика ғылымымен де байланысы тығыз.
№ 2 Тақырып.Даму, тәрбие, әлеуметтендіру.
Жоспары:
1. Даму, тәрбие және әлеуметтендірудің мәні.Әлеуметтендіру
факторлары.Жеке тұлғаны қалыптастыру.
2. Тұлғаны дамыту мен қалыптастырудың негізгі факторлары(тұқым
қуалаушылық, орта және тәрбие).
3. Педагогиканың қалыптасуы мен даму.Педагогиканың негізгі
категориялары. Педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы.
4. Педагогикалық ғылымдар жүйесі.
5. Педагогиканың ғылыми зерттеу әдістері және құрылымы. Балалардың
жас ерекшеліктерін ескеру
Лекция мәтіні
Даму ұғымы: Адамның дамуы дене, психикалық және әлеуметтік жетілу
процесі болып табылады да туа біткен және бәрін қамтиды. Дене дамуы
бойдың, салмақтың өзгеруімен, бұлшық еттер күшінің артыумен, сезім
органдарының жетілуімен, қимылдардаң үйлесімділігімен және т.б.
байланысты. Психикалық даму процесінде танымдық, еріктік, эмоциялық
процестерде, жеке адамның психикалық сипаттарымен белгілерінің
қалыптасуында елеулі өзгерістер болады.
Даму барысында баланың биологиялық индивид ретінде адамға, жеке
адам ретінде-адамзат қоғамының мүшесіне айналуы жүзеге асады.
Адамның дамуы дегеніміз-оның тегінде бар және туа біткен белгілердің
жай ғана сандық өзгерісі емес. Даму - бұл ең алдымен айналадағы болмыстың
ықпал жасаумен организм мен психикада болып жататын сапалық өзгерістер.
Дамуда басты, жетекші күш ретінде не әрекет етеді: баланың бойына
табиғаттан дарыған мұра болып қалған қабілет-қасиеттер ме, әлде белгілі
бір әлеуметтік ортаның әсерімен, оны қоршаған адамдардың ықпал жасаумен
байланысты нәрселер ме?
Адамның дамуында биологиялық негіздің басымдығын жақтаушылар
адамының белгілі бір тектің өкілі ретіндегі жалпы ерекшеліктері мен оны
индивид ретінде сипаттайтын жеке-дара ерекшеліктері оның табиғатымен алдын-
ала белгіленген деп пайымдайды. Биологияландыру теориясы-тәрбиешіден
баланың табиғи дамуына араласпауды талап ететін еркін тәрбие
падагогикасының басты ғылыми негізі.
Өзге бір сыңар езу көзқарастың өкілдері адамның дамуында ең маңызды
және анықтаушы оның тұрмыс жағдайы, үйі мен қоршаған әлеуметтік ортаның
ерекшеліктері деп санайды. Мұның өзінде олардың кейбіреулері барлық
баларардың туа біткен мүмкіндіктері тең-не болса соны жазуға болатын таза
тақта (tabula rasa) болып табылады деп пайымдайды. Ал адам өзін қоршаған
ортаға икемделуге тиіс және сол ортаның өнімі болғандықтан, түрлі
жағдайларда өмір сүретін адамдардың арасында елеулі айырмашылықтар пайда
болады. Түрлі жағдайларда өскен балалардың ақыл-ой қабілеттері мен даму
дәрежесіндегі айырмашылық та сондықтан.
Ғылым мен техниканың қаулап дамуы маман қызметкерлер даярлауды талап
етуіне байланысты буржуазия, бұқаралық мектепте білім беру дәрежесін
көтеруге мәжбүр болып отырған қазіргі кезде орта мен тұқым қуалаушылық
ықпалының арақатынасы және тәрбиенің шегі мен мүмкіндіктерін айқындатын
мәселелер бұрынғыдан да қауырт қойылып отыр.
Адамның дамуы мен оның жеке басының қалыптасуы біртұтас процесс.
Қазіргі психология мен педагогика тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалын
мойындай отырып, баланың дамуына қалай және қай бағытта мақсатты ықпал
жасау керек, оған тәрбие беруді қалай жүзеге асыру керек екенін білу үшін
бұл әсердің сипатымен механизмін жан-жақты зерттейді.
Өзгермелі әлем жағдайында бүгінгі күннің талабына орай мақсат,
міндеттерді шешу үшіноларды іске асыратын болашақ ұрпақ қоғам дамуына
сәйкес болуы қажет. Қоғамдағы өзгерістердің бағыт-бағдары мен талаптары сол
қоғамда өмір сүріп отырған адамдарға да жаңа талап-тілектер мен
құндылықтарды жүктеп отырары сөзсіз. Ал бүгінгі күннің қояр басты талабы -
әрбір адамның өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі өзгерістерді ой елегінен
өткізіп, жаңа жағдайға, өмірге қарай бейімделуі яғни өздерін қайта құруы,
бойларындағы құндылықтарды қайта бағалап, байыта отырып, өмір сүре алуы
болып отыр. Бұл- қажеттілік, өйткені өмір талабы осыны қажет етеді.
Адам өмірге дайын мінез-құлық нормалар, рухани құндылықтар, және
қызығушылықтармен келмейді. Бұл қасиеттердің барлығы бірте-бірте әртүрлі
әлеуметтік құрылымдар мен топтарда қалыптасып, дамып, қоғам дамуындағы
өзгерістерге орай, қоғамдық қатынастар негізінде қалыптасқан топтар мен
жеке адамдардың іс-әрекетін реттейтін талаптарға бағынады.
Ал әрбір адам қалыптасып, дамып тұлға, дербес адамға айналғанша өзі өмір
сүріп отырған әлеуметтік жүйенің мәдени мұралары мен құндылықтарын игеруде
өзіне тән жолдары мен сатылардан өтеді.
Әлеуметтендіру үрдісі әлеуметтіктен тыс қалған адамды тәрбие арқылы
әлеуметтендіріп, сол қоғамға сай өмір сүруге дағдыландырады. Бұл үрдіс жеке
бастың жас ерекшелігіне байланысты күрделеніп, өзгеріске ұшырайды.
“Әлеуметтендіру” сөзі “әлеуметттік” сөзімен төркіндес яғни (латынша
“socіalіs”) әлеуметтік, қоғамдық деген ұғымдарды білдіреді. Әлеуметтену -
индивиттің нақты қоғамға, әлеуметтік топқа тән құндылықтарды, нормаларды,
мінез-құлық үлгілерін игеріп, тұлғаға айналу процесі 1.
Ал ғалым Т.Қалдыбаеваның пайымдауынша “әлеументтендіру” ұғымы тұлға
ұғымымен бірдей мәні бір, бірі адамның әлеуметік даму жолын бейнелесе,
екіншісі соның нәтижесі, ал әлеуметтендірудің мәні- адамның адамдық
қасиеттерін ашып, оны қоғамдағы әлеуметтік қатынасқа түсуге даярлау, тек
әлеуметтік қатынасқа түсіп қана қоюға емес, саналы арақатынасқа, өзінен
басқа да адамдар сезімі, мүддесі, сұранысы бар екенімен санаса отырып,
адамдық мәніне лайықты қатынас жасау деп тұжырымдайды 2.
Т.Парсонс анықтамасы бойынша әлеуметтендіру дегеніміз – индивиттердің
жалпыға бірдей нормаларды бойына сіңіруі арқылы әлеуметтік жүйемен үйлесуі
3.
Н.Смелзердің пікірінше адам алғаш өмірге келгеннен бастап әлеметтендіру
барысында тұлғаны қалыптастыру жүріп жатады. Кең көлемді құндылықтарды, сол
арқылы адамдар тіршілігінің бағдарларын меңгереді дейді 2.
Ғалымдардың әлеуметендіру туралы пікірлерін саралай келіп, әлеуметтендіру
немесе әлеуметтік даму бұл өмірге келген барлық адамның қоғамдық өмірге
араласып, әрекет етуі үшін, өмір сүруге мүмкіндік беретін әртүрлі білім-
біліктер мен өмірлік дағдылар және тәжірибелерді, жалпыға ортақ мінез-құлық
нормалары мен ережелерін игеріп, белгілі іскерліктер мен өз ұлтының
мәдениетін меңгере отырып қоғам мен мәдениетке кіру үрдісі.Игерген іскерлік-
дағдылар мен құндылықтар негізінде әлеуметтік ортамен яғни қоғамдық өмірмен
қарым-қатынасқа түсе отырып өмірдегі өз орнына, роліне ие болып, индивидтің
тұлғаға немесе дербес адамға айналу жолы деп тұжырымдауға болады.
Балалар құқы Конвенциясында (1989) балаларды туылғаннан әлеуметтендіру,
әртүрлі әлеуметтік ортаға бейімделу мен жаңа қарым-қатынастардың, нормалар
мен құндылықтардың пайда болуына жетелейтін нышандардың пайда болуы кезеңі
немесе алғашқы сатысы деп қарастырады 4.
Елімізде жүргізілген соңғы статистикалық зерттеу қорытындыларының
көрсеткіштері бойынша тұрақты мектепке дейінгі ұйымдардағы балалардың саны
(мың адамға шаққанда ) қалада 134,1 пайызды , ауылдық жерлерде 13,4 пайызды
құраған 5. Аталған мәліметтер көрсеткендей балалардың балабақшаға
қамтылмауы мектепке дейінгі кезеңде міндетті мектепалды даярлық топтары мен
сыныптарына барғанға дейін 6 жас отбасы алғашы әлеуметтік ортасы болып,
әлеуметтендіру үрдісі тек отбасында жүзеге асуда. Осы мәселеге орай
мынандай сұрақтар туындайды: отбасындағы тәрбиенің күнгейі мен көлеңкесі
қандай, отбасында тәрбиеленген барлық балалар өз дәрежесінде жан-жақты
(ақыл-ой, дене) дами ма, оған ата-ананың білімі жете ме?
Ал мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың психофизиологиялық және жеке
ерекшеліктерін ескере отырып, психикалық поцестерін қалыптастыру, дамытумен
қатар жан-жақты тәрбие беру көзделеді. Бағдарланған мақсат-міндеттерді
шешуде мектепке дейінгі ұйымдарда әртүрлі бағыттағы тәрбие бағдарламалары
мен педагогикалық бағыттарда жұмыс жүргізілуде. Атап айтсақ “Балбөбек”
бағдарламасы, “Сорос - Қазақстан” қорының “Тәй-тәй” бағдарламасы, ТРИЗ
педагогикасы, Р.Штайнердің Вольдорфтық педагогикасы және т.б. жалпы дамыту
бағыттары мен бағдарламалары.
Демек мекетепке дейінгі баланы әлеуметендіру –мектепке дейінгі
педагогиканың негізгі міндеттерінің бірі болып табылады
Жеке тұлғаның дамуы өте күрделі диалектикалық заңдылыққа
негізделген процесс. Бұл көптеген себептермен және ішкі заңдылықтармен
байланысты. Жеке тұлғаның дамуы үнемі жетіліп отыратын заңды процесс
болғандықтан, оның әрбір саласы белгілі жағдайларға, іс-әрекетке, айнала
қоршаған өмірге, адамдармен қарым-қатынасқа тікелей байланысты болады.
Адамның дамуы заңды процесс, ол:
А) іс-әрекет сферасында;
Б) санасы сыртқы дүниені қабылдауы, білуі сферасында;
В) қоршаған ортамен және алдамдармен қатынас жасау сферасында іске
асады. Адам туғаннан ержету кезеңіне дейін негізінен тәрбие арқылы
өзгеріске ұшырайды. Себебі тәрбиеші балалармен жастардың көзқарасына, іс-
әрекеттеріне, әдеттеріне мақсатты түрде әсер етеді.
Сонымен тәрбие мен дамудың қорытындысы ретінде әлеуметтік
объектілері. Адамның жетілуі оның өмір процесінің өзгеруі, адамның
қалыптасуы, даму процесі алынады. Жеке тұлғаның жетілуі туралы түрлі
теориялар бар. Педагогика ғылымы қалыптасқанға дейін бір-біріне қарама-
қарсы екі бағыт болған.
1. Тұлғаның дамуы алдын ала табиғаттан тумысынан белгіленген, демек
нәсілге байланысты дейді. Ерте дүниедегі құл иеленушілік қоғамның
идеологтары (Платон, Аристотель) өздерінің философиялық трактаттарында
табиғат адамдардың белгілі типтерін құрайды, олардың қоғамдағы орны,
дәрежесін белгілейді деген. XIV ғасыр философиясындағы ерекше бағыт
реформизм шығып, бұл бағыт . XVІІІ ғасырда үстем болған. Көптеген
ғалымдар тұқым қуалаушылық факторын жеке тұлға дамуында жетекші роль
атқарады деп таниды.
2. Классикалық түрдегі екінші бағытты ағылшын философы Джон Локк (XVІІ
ғасыр), француз материалисі Д.Дидро (XVІІІ ғасыр) негіздеді. Олар
қоғамдағы адам дамуының шешуші факторы, күші-орта анықтап алғанда,
адамның өмір жағдайы тәрбие деп дәлелдеді.
Джон Локтың таратқан нақыл сөзі дүниеге келген нәрестенің жаны
(сезім пікірлері) ақ тақта сияқты таза, тек өмір жағдайлары мен тәрбие
ғана адам қасиеттерінің көзі, бұлағы. Бұл философтардың өздері де орта
мен тәрбиені адам табиғанына қарсы қоя отырып, қоғам мен адамды
қайткенде қайта құруға және өзгертуге болатындығын түсінбеді, сондықтан
оны дәлелдей алмады.
Имбернализм дәуірінде бұржуазиялық педагогикада көптеген бағыттар
орын алды. Солардың бірі - бихевиоризм (ағылшын тілінде мінез-құлық
деген мағынаны білдіреді). Бихевиоризм бағытының ірі өкілі американ
психологы Э.Торндайк болды.
Америка құрама Штаттарында ХІХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан
бастап, кең тараған бұржуазиялық ағымдардың қатарында прагматизм (грекше-
әрекет практика мағынасына жатады). Оның негізгі идеяларын дәлелдеген
белгілі философ – педагог Джон Дьюй (1859-1952) болды.
Экзитенциализм (лат сөзі тіршілік, күн көру философиясы деген
мағынаны білдіреді) батыстағы ең көп тараған идеялистік ағымдардың бірі.
Неотолизм – діни сипаттағы объективтік идеализмнің бір саласы.
Неотомистер материализмге, атеизмге және басқа саяси-әлеуметтік
идеяларға қарсы күресу мақсатын ұстайды. Олар: Ж.Маритен (АҚШ),
М.Козатт, М.Степанина (Италия) баланың дамуын дін мен мистикаға апарып
тірейді. Бұлардың барлығы да даму факторлараның бір-бірімен өзара
байланыстарын түсіндіре алмады. Сонымен баланың даму проблемасын шешуде
педагогика ғылымы адамның қоғамдық қарым-қатынастардың жемісі екендігі
жөніндегі ілімге сүйенеді.
Жеке тұлғаның қалыптасуы мен тәрбиесі дамуы ұғымдарына сипаттама
Жеке тұлғаның дамуына негізгі үш фактор: тұқым қуалаушылық (ішкі
жағдайлар санасыз орта және тәрбие сияқты әсерлер саласы, ықпал етеді).
Осы үш фактор жеке тұлғаның дамуына қалай әмер ететіндігін, бұлар өзара
қандай қарым-қатынастарда болатындығы туралы мәселенің зор ғылыми және
практикалық маңызы бар. Сондықтан осы үш фактор өзара тығыз байланыста
болып, дамуға бірігіп ықпал еткенімен, әрбір фактор мен олардың
көрсетерін ықпалын жеке алып қарастырған дұрыс (балалық тумысынан
берілген табиғит фонділер.
1. Жеке тұлғаның дамуы биологиялық заңдылықтар арқылы да анықталады. Жеке
тұлға өзін қоршаған орта мен күрделі қарым-қатынас орнатып, сол ортаны
өзгертуге араласады, өзінің өмір сүру процесі кезінде көптеген
нәрселерді шешеді. Жануарлар дүниесінің ұзақ эволюциясы нәтижесінде адам
жоғары дәрежелі нерв жүйесіне, үлкен ми сыңарлары (жарты шардың)
қыртысының тым нәзік құрылысына ие болып отыр. Осының бәрі адамды
күрделі әрекеттер жасауға мүмкіндік береді. Адам тибиғатының зор табысы
сонда, оның үлкен ми сыңарлары икемді келеді, соның нәтижесінде адамдар
күрделі байланыстар, қатынастар жасайды.
Екінші сигнал жүйесі арқылы терең топшылылаушылар, қорытындылар,
жинақтаулар жүргізіледі. Адам тибиғаттан, тумысынан жалпы адамдарға тән
сөйлеу қасиеттері және жеке өз басына байланысты музикалық сезімталдығы
т.б. нышандар қоры болады: көру, байқау рецепторларының ерекше
сезімталдығы, суретшілік қабілетінің негізінде болады. Ортадағы
жағдайлардың сәл өзгерістігін сезу, барлаушылық қабілеттерге негіз
болады.
Ең соңында баланың табиғи фондасындағы нерв әрекеттері типінің
мәні зор. Себебі ол нерв процестерінің (қозу, тежеу т.б.) жүру
ерекшеліктерін белгілейді.
Қоғамдық өмір мен іс-әрекет процестерінде табиғаттан ала келген
баланың сезім органдары (түр-түсті жіктеу, байқау, дыбысты есту,
музикалық сезім). Қарым-қатынас процестерінде оның сөзі дамиды. Сөз
топшылау (қорытындылау) құралына айналады. Сөйлеу мәнері сөздік қарым-
қатынас осының бәрі табиғаттан алынған нышан – сана екінші сигнал жүйесі
болып есептеледі. И.П.Павловтың ілімі бойынша даму ішкі нерв жүйксінің
қызметінің және сыртқы жағдайлардың өзара әрекеттесуі, айналадағы
шындықтың адамға ықпал етуі. Тұқым қуалаушылық ұрпақтың ата-анамен
биологиялық ұқсастығы. Организмнің анатомиялық, физиологиялық
ерекшеліктерін, қабілеттерінің дамуына қажетті табиғи мүмкіндіктерді
нышан дейміз. Нышан өздігінен дамымайды оны қозғау және дамыту тәрбиеге,
әлеуметтік жағдайға байланысты.
Жеке тұлғаның дамуында орта негізгі фактор
Орта дегеніміз адамның өмір сүретін әлеуметтік қоршауы.
Балалардың жеке тұлға болып қалыптасуына ата-анасы мектеп және
әлеуметтік орта ықпал етеді. Олар қоршаған ортадан өзінің дамуына
қажетті талабына, нышанына сай деректерін алады.
Бала ата-анасы мұғалімдер, отбасы мүшелері, мептептегі
жолдастарымен әр салалы қатынас орнатады. Міне осы қатынастар оның
қалыптасуна шешуші роль атқарады. Мыс: ұлы жазушылардың табиғи
қабілеттерің дамуына өскен ортасы, отбасы дәстүрі, пікірлес достарынң
зор ықпал тигізетіні белгілі, бірақ ортаның өзі балаға тағдырлы түрде
әсер ете алмайды. Баланың өмірі сол ортаның талаптары мен сол ортадағы
шындықпен ондағы адамдармен байланысты болады. Қорытынды: биологиялық
фактормен баланысты қоршаған ортаның арасындағы өзара тығыз
байлыныстылық болады. Өмірді мақсатты түрде ұйымдастыру арқылы ғана
баланың табиғаттан ала келген қасиеттері дамытылады.
Тәрбие дегеніміз – баланың дамуына ықпал ететін үшінші фактор.
Орта фактор сияқты бұл дамып келе жатқан адамға сырттай ықпал жасайды.
Оның басқа факторлардан айырмашылығы адамның дамуына әрқашанда мақсат
көздеп, ықпал ету болып табылады.
Тәрбие мен қоршаған ортаның арасында күрделі байланыс бар. Мәс:
тәрбие ең алдымен әлеуметтік ортамен өзара әрекеттестікке түседі. Тәрбие
әрқашан да әлеуметтік экономикалық қатынастардың сипатына сай келеді.
Мектептегі тәрбие жаппай ықпал етудің мемлекет қолындағы барлық
құралдардың (баспасы, кино, радио, теледидар) оқушыларға тәрбие берерлік
ықпалымен нығайтылады. Тәрбие жеке тұлғаның дамуына орасан ықпал етіп,
тұқым қуалаушылықпен ортаның ықпалына белсенді әсер ете алады. Сонымен
тәрбие жеке тұлғаны қоғам талаптарына сәйкес бағыттап отырады.
А) белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-әрекеттерін ұйымдастырады:
Ә) ортадағы жағдайлардың дамуна қажетті материалдарды іріктейді;
Б) жеке бастың дамуына теріс зиянды әсер қалдыратын жағымсыз
ықпалдардан аулақтанады
Тәрбие баланың қалыптасуындағы негізгі күш. Жеке тұлғаны дамытуда
оны белсенді өмірлік позициясын тәрбиелеу қазіргі қоғамды қайта құрудың
демократиялық принциптерін жүзеге асырудың басты міндеттерінің бірі
болып табылады.
Белсенділік адамның іс-әрекеті барысында қоғам мен жеке тұлғаның
бір-бірімен қарым-қатынас жасауы барысында өзін-өзі тәрбиелеуде сонымен
қатар әлеуметтік қоғамдық еңбек процесінде айқын көрінеді: Бала өзін
қоршаған ортада қоғам талабына сай өмір сүретін еңбек ететін белсенді
жеке тұлға ретінде қалыптасуы керек.
Оқушылардың жас және дара ерекшеліктері.
Акселерация проблемасы баланы дұрыс тәрбиелеу үшін олардың жас
және дара ерекшеліктерін білуі қажет.
Педагогика мен психология ғылымдары балалардың анатомиялық,
физиологиялық өзгешеліктеріне қарай балалық шақты мына төмендегідей
кезеңдерге бөледі:
1. Сәбилік кезең (1-3жасқа дейін).
2. Мектеп жасына дейінгі кезең (3-6,7 жасқа дейін)
3. Мектептік кезең (7-мектеп бітіргенге дейін)
Мектептегі кезеңнің өзі бастауыш (6-10 жасқа дейін) тоғыз жылдық
(10-15), ортамектеп оқушылары 15-17,18 – ге дейін болып үшке бөлінеді.
Баланың денесінің өсіп жетілуінің негізгі көрсеткіштері бойының
өсіп толуы, салмағының артуы, бұлшық еттерінің шығуы, кеудесі кеңейіп,
ұлғайып, әр жас кезеңде түрлі өзгерістерге түседі.
Балалардың дене және психикалық дамуында соңғы жылдары айқындалған
күрделі өзгерістердің бірі организмнің жедел дамуы. Бұл құбылыстарды
акселерация - (лат: жеделдеу) деп атаймыз. Акселерацияға тән ерекшелік
балалардың бойының, саламағының, бұлшыұ еттерінің жедел түрде өсіп
жетілуі.
Акселерация биологиялық фактор, әлеуметтік жағдайдың жақсаруы,
урбанизация факторы елдің миграциялық өсу жағдайы транспорт және
байланыс қатынастарынң дамуы, сонымен бірге радио толқындардың және
гоеграфиялық, климаттық жағдайлардың өзгеруі сияқты мәселелерді қамтиды.
Дененің жедел дамуы баланың психологиялық жетілуіне ықпал жасайды.
Сондықтан білім беру мен тәрбие жұмысының мазмұны әлсіз жұмыс факторлары
акселерация құбылысының ерекшеліктеріне сай құрылуы керек. Сонымен жеке
тұлғаның дамуы өзара байланысты комплексті бірнеше факторлар ықпал
жасайтын күрделі педагогикалық психологиялық процесс.
Педагогика үшін мәнді мәселенің бірі – “жеке тұлға” түсінігінің өзін
айқындап алу. Адамның дамуында бір-біріне байланысты екі өзек байқалады,
оның бірі – биологиялық, екіншісі – әлеуметтік. Шетел педагогикасы мен
психологиясы жеке тұлғаның даму мәселесін үш негізгі бағытта қарастырады,
яғни олар: биологиялық, әлеуметтік және биосоциологиялық. Осы бағыттар
адамның дүниеге келген күнінен бастап оның дамуы мен қалыптасуында көрініс
бере бастайды. Адам туғанда тек биологиялық тіршілік иесі болып танылады,
жеке тұлғалыққа жету әлі ерте. Биологиялық нышандар мен қасиеттердің дамуы
адамның өмір бойы мүшелік пісіп жетілуі және қалыптасуы үрдісінің сипатын
көрсетіп отырады. Адамның биологиялық кемелдену және өзгеру үрдісі, оның
дамуының жастық сатылары мен мінез-құлығында көрініп, осыдан балалық,
жасөспірімділік, ересектік және қариялық табиғи бітістерін ажыратамыз. Жеке
адам қоғам өмірінің өнімі болғанымен, оның тірі организм екенін ұмытпау
керек. Әлеуметтік және биологиялық қатынастар жеке адамның қалыптасып
дамуына әртүрлі әсер етеді.
Адамның табиғи дамуы сан алуан әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қабылдауымен тығыз байланыста бірге дамып отырады, бұл адамды қоғамдық
тіршілік иесі ретінде сипаттайды. Мысалы, нәрестенің жақын адамдарды танып,
күлімсіреуі, кейін тілге келуі, тік жүру қабілетін игеруі, үйдегі және
көпшілік арасындағы қалыптары, еңбектеуі және т.б. Өсе келе ол білім
игереді, моральдық қалыптар мен ерекшеліктерді орындайды, әртүрлі жұмыс
істеу арқылы ептіліктер мен дағдылары қалыптасады және олардың барлығы да
өмір барысында адамда пайда болып, дамып отырады.
Баланың қабілетін дамытуда оның өзінің белсенділігі маңызды және
қажетті жағдай болып табылады. Бұл белсенділік баланың кез-келген
әрекетінде: ойында, оқуда, еңбекте көрінеді. Әрине бұл жағдай ересектердің
бағыт-бағдар беруі арқылы жүзеге асады. Баланың қабілеті оның өз қолдауы
табылған іс-әрекетінде қалыптасады және дамиды. Бала тек белсенді іс-
әрекетте ғана жан-жақты дамиды да, жеке тұлға ретінде қалыптасудың реті
туады.
Тұлға дамуы туралы ізденістегі психологтердің айтуы бойынша әр адамның
дамуы өз қолында, оны сырттан әсер етер күшпен дамытуға болмайды, тек
оңтайлы ықпал жасауға болады. Осы пікірден туған білім беру мақсатының
басқа да тұжырымы бар. Оқушы тұлғасын дамыту, ол оның толық өзіндік
өсуінің, өзіндік қалыптасуының, өзіндік жетілуінің амалы ретінде
қарастырылады. Сондықтан, мектеп мақсаты баланың табиғи күштері мен
мүмкіншіліктерінің өзіндік ашылуына қолайлы жағдай жасау болып табылады. Ол
үшін оқушы тұлғасының дамуын көздейтін білім беру үрдісін ұйымдастырудың
түрлі әдістері мен амалдарын анықтап, жүзеге асыру қажет.
Сонымен, адам баласы тұлға ретінде өмір сүру барысында өзінің қоғамдық
мәнін сипаттайтын көптеген әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қалыптастырады, әрі дамытады. Міне, осыдан ол ғылымда биоәлеуметтік тұлға,
субъект, яғни тарихи-қоғамдық қызмет пен таным иесі деп танылады. Демек,
“адам” түсінігі осыдан биологиялық және әлеуметтік (қоғамдық), сапа мен
қасиеттердің бірлігін білдіреді.
Ал “жеке тұлға” түсінігін алатын болсақ, ол тек қана әлеуметтік сапа
мен қасиеттерді игерген тұлғаны танумен байланысты. Л.С. Выготскийдің айтуы
бойынша: “Жеке тұлғаның негізгі функциялары қоғамдық тәжірибені
шығармашылықпен меңгеру және қоғамдық қатынас жүйесіне қосылу” [1]. Бұл
тұлға қоғамдық тіршілік иесі сипатында көрініп, тіл игеруі, санасы, әртүрлі
әдеттермен ерекшеленеді. Жеке адамдық қасиетке ие болу, оның табиғи
биологиялық болмысына емес, қоғамдық қасиеттерге тікелей байланысты.
Сонымен “жеке тұлға” дегеніміз адамның қоғамдық сипатын танытып, оның өмір
барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен қасиеттер жиынтығын
білдіреді.
Жеке адамдық сапалар өмір барысында қалыптасқандықтан, олар біреулерде
айқын көрініп, басқаларда күңгірттеу болады. Олай болса, жеке адамдық
дәреже деңгейін қалай білеміз және оның өлшемдері қандай деген сұрақтар
туындайтыны сөзсіз.
С.Л. Рубинштейн зерттеуі бойынша жеке адам өз қылығы мен іс-әрекетін
саналы басқаруға мүмкіндік беретін психикалық даму деңгейімен сипатталады,
яғни өз әрекетін ойластыра біліп, жауапкершілікті сезіну қабілетінің болуы,
өз бетінше дербес іс-әрекетін жасай білуі – жеке адамның мәнді белгілері.
Белгілі философ-ғалым В.П. Тугаринов жеке адамның сапалық көрсеткіштері
ретінде төмендегілерді атайды:
- саналылық;
- жауапкершілік;
- еркіндік;
- жеке басының қадірі;
- даралық;
- қоғамдық белсенділік пен бекіген саяси-идеялық бағыттылық.
Жеке адамдықтың критерийлерін (өлшемін) белгілеумен В.П. Тугаринов бұл
түсінікті адамның жастық әрі психикалық кемелденуімен байланыстырды.
Егер жеке адам өз сапа және іс-әрекетін қоғамдық прогресс бағытымен
үйлестіре алса, өз бойына игерген сапа мен қасиеттерді неғұрлым айқын
көрсете алса, өз іс-әрекетіне ерекше жасампаздық сипат бере алса, оның
құндылығы арта түседі. Бұл тұрғыдан “адам” және “жеке тұлға” түсініктерінің
сипаттамасы “даралық” түсінігімен толықтырылады.
Даралық бір адамның екіншісіне ұқсамайтын, өзіндік ерекшелігі мен
өзгешелелігін сипаттайды. Даралық әдетте, мінез бен темпераменттің айрықша
бітістері (салмақты, сабырлы, ашушаң), шығармашылық іс-әрекет және
қабілетінің ерекшеліктерінің (ойлап тапқыш, ұқыпты) өзіндік көріністермен
бөлектенеді. Аталғандар сияқты мұғалімнің де даралық белгілері оның терең
білімдарлығында, педагогикалық ой-өрісінде, балаларға жайлылығы мен
еңбектегі шығармашылығында танылуы мүмкін. Даралық түсінігі бір адамды
екіншіден айырып, оған өзіндік қайталанбас сән беретін жалпылық және
жалқылық қасиеттерді білдіреді.
Адамның қоғамдық тіршілік иесі сипатының толықтығы үшін “индивид”
түсінігін де білген жөн. Бұл латын сөзі қазақша “жекелік” дегенді
білдіреді. Түсінік ретінде одан адамзат тегінің әрбір бөлек өкілін, оның
сапа-қасиеттеріне қатысынсыз танимыз. Бұл тұрғыдан әрбір адам “индивид”
бола алады. “Жеке тұлға” түсінігінің және онымен байланысты ғылыми
категориялардың мәні осында. Жеке адамдық сапалар адамның өмір барысында
дамиды және қалыптасады. Сондықтан, педагогикадағы “даму” және “қалыптасу”
категорияларының мәнін ашып беру маңызды.
Даму – бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық өзгерістер
жүйесі. И.П. Подласый даму ұғымын былай түсіндіреді: “Даму дегеніміз адам
организміндегі сандық және сапалық өзгерістер” [2]. Адамның туған күннен
бастап дене құрылымы мен әртүрлі мүшелері ұлғаяды. Ол сөйлей бастайды,
сөздік қоры молая түседі, көптеген әлеуметтік-тұрмыстық және рухани
ептіліктер мен еңбектік дағды және әдеттерді игереді. Бірақ адамның жеке
адам болып дамуындағы басты белгі, ондағы сапалық өзгерістер. Оны мына
мысалдардан түсінуге болады: тілдік қызметтің жіктелуі адамның танымдық
қабілетін арттырады, сезімдік аймағын кеңейтеді. Танымдық қызмет барысында
абстракт ойлау, логикалық ес дамиды, өмірге деген көзқарас пен наным-
сенімдер орнығады. Еліктеушілік мінез-құлық бірте-бірте белсенді –
жасампаз, шығармашылық іске ауысады, өз қылық әрекетін басқара алу мен
өзіндік билік қабілеті көркейеді. Бұл өзгерістердің бәрінен адамның
анатомиялық-физиологиялық кемелденуіндегі, жүйке жүйесі мен психикасының
және танымдық пен шығармашылық іс-әрекетінің жетілуіндегі, дүниетанымдық,
имандылық, қоғамдық-саяси көзқарастары мен нанымдарындағы бір-біріне кіріге
байланысқан сандық және сапалық өзгерістер үрдісін білеміз.
Қалыптасу түсінігіне келетін болсақ, ол жеке адам дамуының нәтижесі
ретінде оның кемелденуі мен тұрақты сапалар мен қасиеттерді иемденуін
білдіреді.
Адам жөніндегі басқа ғылымдардағыдай педагогика үшін де ең басты мәселе –
жеке адамның дамуы және сол дамудың көзі мен ықпал күштері. Идеалистік
ағымдар бұл туралы әртүрлі тұжырымдар пайымдауда. Ғылымда ежелден бір-
біріне қарама-қарсы келе жатқан теориялық пікірлердің дұрыс-бұрыстығына
баға беруді оқырманныың өзіне қалдырып, оларға тек қана объективті сипаттам
беруді өз міндетіміз деп есептейміз.
Идеализм өкілдері, қай бағттағы болмасын, жеке адамның қалыптасуын алдын-
ала болжастырылған бағдарламаға теліп, ол бағдарламадағы сапа мен қасиеттер
өз беттерінше өріс алатынын уағыздайды. Ал тәрбие олардың ойынша, жәрдемші
роль атқарып, сол бағдарламаның іске асуына көмектесуші ғана құрал.
Қазіргі заманғы идеалистік философия, психология мен педагогика әлеуметтік
төңкерістер мен күйзелістерге толы қоғам жеке адамның тозуына себепші,
сондықтан да адам өзінің шын кемеліне жету үшін қоғаммен байланысын үзу
қажеттігін дәріптейді. Бұдан шығатын қорытынды: адамдық мән рухани және
әлеуметтік бостандықты алу үшін күрес емес, өз болмысының шын, ең жоғары
сыр-мағынасын тану (экзистенциализм) немесе тәңірлік кемелге жақындау
(неотомизм).
Идеалистік педагогикада жеке адам дамуы жөніндегі пікір-сайыста бірнеше
теориялық концепциялар бар. Олар: биологизаторлық бағыт: адамның дамуы оның
табиғи (биологиялық) жетілуімен байланысты, соның барысында оның дене
құрылымы мен рухани қасиеттері қалыптасады. Адамдар арасындағы моральдық
қатынастар биологиялық негізде орнығады (Аристотель, Ф. Мюллер, Э. Геккель,
Шешендік Летурно, Ч. Ломброзо). психоаналитикалық бағыт: жеке адамдық
қалыптасуда қоғам зиянды. Адамның дамуы мен оның мінез-құлқы толығымен
жыныстық инстинктке тәуелді (З. Фрейд). Прагматикалық бағыт: адамның
психикалық дамуы тума инстинктерге байланысты, әрбір адамда тұрақты
нәсілдік қасиеттерді сақтаушы ерекше саналық гендер болады. Сондықтан да
жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың қоғамдағы орнын иеленуі олардың
биологиялық болмысымен анықталуы тиіс, себебі әртүрлі халықтар мен
нәсілдердің бірі табиғатынан дарынды, ал екіншілері – кемірек дамыған (Дж.
Дьюи, Э. Торидайк).
Материалистік бағыттағы философия және оныың көрнекті өкілдері жеке адамның
дамуы мен қалыптасуы туралы:
- ежелгі грек философы Эпикур: адамның қоғамдағы иеленген орнының әртүрлі
болуы оның табиғатынан емес, тұрмыстық жағдайы мен таптық тұрғысынан;
- француз философы Гельвеций: адам қоршаған орта, нәсілдік және тәрбиеге
байланысты біртұтас әсерлердің нәтижесінде қалыптасады. Соның ішінде аса
маңыздысы – тәрбие;
- В.Г. Белинский: адам табиғаттан, бірақ оны дамытып, жасайтын қоғамнан;
- Н.Г. Чернышевский: адамдарды бұзықтыққа келтіретін келтіретін табиғат не
олардың нәсілдік кемістігі емес, қолайсыз қоғамдық жағдайлар мен жаман
тәрбие.
Осы күнгі педагогикада жеке адам дамуы жөнінде қалыптасқан ой-пікірлер
төмендегіше:
- Адамның қоғамдық тұлға ретінде қалыптасуына, оның дамуға деген табиғи
қабілеті аса маңызды. Әр адам іс-әрекеттің түріне негіз болар нышанмен
дүниеге келеді, сондықтан да адамның биологиялық және әлеуметтік даму
мүмкіншілігі бір-бірімен тығыз байланыста, бірақ әлеуметтік фактордың рөлі
басымдау.
Жеке адамдық дамудың ықпалды көзі – тәрбие, қоршаған орта, табиғи
нышандармен қатар тұрса, ол адам қалыптасуына жетекші фактор. И.П.
Подласый: “Тәрбие – қоғамға жеткілікті қалыптасып дамыған жеке адамды бере
алатын негізгі күш” – деп баса айтады [2]. Олай болса қоғамға қажет жеке
адамды қалыптастырып, дамыту үшін тәрбие ісін дұрыс, мақсатты, ұйымдастыру
керек деп ойлаймыз.
Адам дамуында тәрбиенің ықпалды күш екенін айта отырып, оның қоршаған орта
мен нәсілдік әсерлердің енжар объектісі деп тануға болмайды. Бұл үрдісте
жеке адамның өз белсенділігі мен шығармашыл-жасампаздық іс-әрекетінің
маңыздылығын ескеру қажет. Олай болса қазіргі күні тәрбие ісінде оқушыға,
тәрбиеленушіге өзі дамушы субъект ретінде қарау аса маңызды.
Жеке адам дамуы мен қалыптасуында ықпал жасаушы әсерлер екі топқа бөлінеді:
ішкі және сыртқы. Қоршаған орта және тәрбие – сыртқы әсерлер: табиғи
икемділік пен құмарлықтар. Сыртқы тәрбие орта әсерлерінен пайда болатын
сезімдер мен толғаныстардың жиынтығы – ішкі әсерлерге жатады. Жеке адамның
дамуы мен қалыптасуы осы екі фактордың байланысынан болады. Тәрбие адамның
ішкі жан дүниесіне ұнамды қозғау салып, (өзіне бағдарланған) өзіндік өңдеу
белсенділігін арттыра алса ғана, адам өз дамуындағы қызметін орындай
алғаны.
Балалар қабілеттілігі – тарих азығы. Көптеген іс-әрекеттің нәтижесінде
адамдардың қабілеті қалыптасып, дамиды. Жай ғана психикалық процесстерден
күрделі процесстерге дейін адамның іс-әрекет процессінде дамиды. Өмірлік
практика әртүрлі заттарды қажет еткендіктен – қабылдау қабілеті дамиды;
табиғатқа әсер етуі арқасында, оның өзгеруі нәтижесінде – ойлау қабілеті
дамиды; өткен ұрпақтың тәжірбиесі жетіспегендіктен, жаңа орта жағдайына
байланысты – елестету қабілеті дамиды.
Қазіргі психология мен педагогика адамның қабілетінің тұқым қуалайды деген
теорияны жоққа шығарады.
Сонымен қатар, қазіргі психологтардың кейбіреулері тұқым қуалаушылық
қасиеттердің болуын да айтады. Туа біткен анатомиялық- физиологиялық
ерекшеліктерді қасиеттер деп айтады.
Қасиеттер, дегеніміз, қабілеттің табиғи сілтемелері және олар қалыптасу мен
даму процессіне әсер етеді. Қалыпты жағдайда қасиеттер адам қабілетінің
қалыптасуына әрекет етеді, олардың дамуын жеңілдетеді.
Танымал психолог А.В. Петровский қасиетті дәнмен теңестіреді, сондықтан
оған даму қажет. Мұны Петровский бойынша түсіндірсек, топыраққа тасталған
дәннен масақ өсіп шығу үшін мынандай жағдайлар қажет: ылғалдылық, қалыпты
температура және т.б. Сол сияқты адамның қасиеті бар, соны дамыту үшін
жағдай жасалуы қажет. Өмірде, тамаша қасиеттері бар адамдардың өз
мүмкіндіктерін пайдалана алмай, жетістіктерге жете алмай қалғандардың
мысалы жетерлік.
Балалардың өздерінің қабілеттерін оқу әрекетінде дамытуға мүмкіндіктері
бар. Мектептегі оқыту мен тәрбиенің арқасында балаларға белгілі қоғамдық
тәжірбие беріледі. Оқу бағдарламасының күрделенген түрлерін меңгере отырып,
оқушылардың қабілеттері дамиды. Білім жүйесін меңгере отырып, балалар сана
операцияларын меңгереді және өзінің сана қабілеттерін дамытады. Бастауыш
сыныптағы дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие жұмысы оқушылардың жеке адам
болып қалыптасуының алғы шарты.
А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, Д.Б. Эльконин, А.З. Запорожец т.б. ғалымдар
Пиаженің баланың психикалық дамуын әлеуметтік қатынастар жүйесіне біртіндеп
және өте жай уақытта кіретін индивид ретінде қарастыруын сынға алған.
Индивидтің қоғамнан тәуелсіз болуы мүмкін емес. Олардың пікірінше, Пиаже
бала туғаннан бастап адамдар ұжымына мүше болып, қоршаған адамдармен
қатынасқа түсу дерегін есепке алмаған. Жалпы Пиаже әлеуметтендіру үрдісін
қате түсінген. Оның ойынша әлеуметтендіру - бала санасының басқа
саналармен қарым-қатынасы, ал қоғам – қоғамдық санамен сипатталады
(Францияның әлеуметтік мектептерінің көзқарасы). Сонымен қатар, бала
ойлауының дамуын, баланың әлеуметтік тәжірибесін есепке алмай,
объектілермен қарапайым манипуляциялау дей келе, баланың алғашқы заттық
әрекеті ересектермен қарым-қатынас жағдайында (ересек адамдар заттың
әлеуметтік қызметіне қарай бала әрекетін ұйымдастырады) жүзеге асатындығын
ескермеген. А.Н. Леонтьевтің пікірі бойынша баланың қоршаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz