Педагогикадан дәрістер
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1- лекция. Тақырып: Зерттеу үрдісінің құрылысы мен мазмұны.
• Пәнннің мақсат-міндеттері, ғылым туралы жалпы түсінік.
• Педагогтың зерттеушілік қызметі, қазіргі педагогикалық зерттеулердің
теориялық негіздері мен мәселелері.
• Мектепке дейінгі білім беру теориясы мен әдістемесінің мәселелері.
• Зерттеулік ізденістердің көздері мен шарттары, зерттеудің тақырыбын
және оның өзектілігін анықтау.
• Зерттеудің әдістемесі туралы түсінік, зерттеудің қазіргі
әдіснамалық тұжырымдамалары.
Лекция мақсаты: Магистранттарға ҚР Конституциясындағы ғылым мен ғылыми
шығармашылық туралы баптар бойынша мағлұмат беру; ғылымның даму
заңдылықтары және ғылымның жіктелуі туралы білімді қалыптастыру; ғылыми
педагогикалық зерттеу негіздері, оның мақсаты мен міндеттерімен таныстыру.
Лекция мәтіні: Ғылым — адамның табиғат пен қоғам туралы объективті
білімін қалыптастыруға мүмкіндік беретін танымының ең жоғарғы пішімі, оның
практикалық қызметінің бір саласы. Адамзат қоғамының дамуы барысында ғылым
сол қоғамның маңызды әлеуметтік институтына және тікелей өндірістік күшіне
айналды. Ғылымның басты мақсаты — ғылым заңдарының негізінде ашылып отырған
болмыс құбылысы мен процесін болжау, түсіндіру және жүйелеп мазмұндап беру.
Ғылым дамуының негізгі бағыттары. Ғылым адамзат қоғамының ерте
дәуірінен, адам баласының танымдық және өндірістік қажеттілігінің арасы
ажырамай тұрған кезеңнен бастау алады. Ежелгі Шығыста (Бабыл. Мысыр,
Үндістан. Қытай) болашақ ғылымға негіз болған білімнің алғашқы нышандары
калыптасты. Ғылымның алғышарты ретінде мифологияны атауға болады. Онда
алғаш қоршаған орта туралы бүтіндей тұтас жан-жақты танымдық жүйе
қалыптастыруға ұмтылыс болды.
Бірақ, бұл нақты теориялық білім болды, оның объективтілігі, логикалық
көңілге қонымдылығы бірінші орынға шықты. Ежелгі Грекияда дамыған ғылым
(Аристотелъ және т.б.) қоғам мен табиғат заңдылықтарын ашып, мәдениет
тарихында ұлы рөл атқарды; олар тұтастай алғанда дүниетанымды білдіретін
бұрынғы абстрактілік ұғымдар жүйесіне танымдық кызмет тәжірибесін енгізді,
дүниетанымның объективті, табиғи заңдылыктарын тұрақты іздестіруді дәстүрге
айналдырды, ғылымның ерекше тәсілі дәлелдеу негізін қалыптастырды. Осы
дәуірде натурфилософиядан білімнің кейбір салалары даралана бастады. Ежелгі
грек ғылымның эллинистік кезеңінде геометрия (Евклид), механика (Архимед),
астрономия (Птолемей) жеке ғылым салалары түріне бөлініп шықты. Орта
ғасырларда ғылымның дамуына Шығыс, араб елдері Орта Азия ғалымдары елеулі
үлес қосты. Олар Ежелгі Грекияда калыптасқан ғылыми таным жетістіктерін
сақтап қана қойған жоқ, оны көптеген салаларда толықтырып, дамытты. Шығыста
әл-Фарабиді Аристотельден кейінгі "екінші ұстаз" деп таныды. Орта
ғасырларда араб елдері мен ислам діні тараған басқа да аймақтарда
философия, медицина, эстетика, математика, астрономия, т.б. Ғылым салалары
қауырт дамып, бұл қүбылыс кейін Ислам Ренессансы деп аталды.
Ғылымның қалыптасуына негіз болған тағы бір тірек алхимия мен
астрология дамуы болды.
Алхимия табиғи заттар мен қоспаларды тәжірибе жасау арқылы зерттеп,
химияның қалыптасуының алғышартын жасады. Астрология аспан денелерін
зерттеу арқылы астрономияның дамуына ықпал етті. Қайта өрлеу дәуірінде
діннің басымдылығы әлсіреді, ғылым рухани өмірдің дербес факторы болып,
дүниетанымның негізгі тірегіне айналды.
Сондай-ақ, ғылым табиғат құбылыстарын жан-жақты зерттеп, адамзат
танымының көкжиегін кеңейте түсті. 16 — 17 ғ-ларда ғылымда болған терең
өзгерістер алғашқы ғылым революцияға алып келді.
Ғылымның қарқынды дамуы, дүниенің жаңа бейнесін қалыптастырудағы
рөлінің артуы, жаңа дәуірде ғылымды жоғары мәдени құндылық ретінде тануға
көптеген философиялық мектептер мен бағыттардың ғылымға қарап бой түзуіне
ықпал етті. Қоғамдық өмір құбылыстарын тану саласындағы өзгерістер діннің
"табиғи бастауын" іздеу, құқық, мораль, т.б. "адам табиғаты" туралы
түсініктер бағытындағы ізденістерден көрініс тапты.
Механикадағы жетістіктер ғылымның аяғында жүйеленіп, толығып, әлемнің
механикалы бейнесі туралы түсінік калыптастыруда шешуші рөл атқарып, кейін
әмбебап дүниетанымдық маңызға ие болды.
Ғылымның дамуына қазіргі кезеңдегі философиялық дүниетанымдық базасы
диалекті-логикалық тұжырымдама болып табылады.
Ғылымның "өсу нүктесі" оның ішкі даму логикасы мен қазіргі заманғы
адамзат коғамының көпқырлы әлеуметтік қажеттілігінің ұштасуына байланысты.
20 ғ-дың басында жаратылыстану ғылымында алдыңғы қатарға биология шықты,
онда ДНК-ның
молекулалық кұрылымы белгіленіп, генетикалық кодтары айқындалды. 20 ғ-да
ғылымның даму қарқыны оның түрлі салаларының ұштасып, қазіргі кезеңнің
кешенді, ірі мәселелерін жаңа бағдарда шешуге бағытталған мәселелерде
(материалдар мен энергияның жаңа көздерін қалыптастыру, адам мен табиғат
қатынастарын тиімділендірудің үлкен жүйелерді басқару, ғарыштық зерттеулер.
т.б.) ерекше байқалады.
Ғылымның өз заңдарын ашуға бағытталған қызметі — түсін-діру мен болжау
болып табылады.
Заңды ашу жолындагы ізденіс зерттелу үстіндсгі нысанның маңызды емес,
екінші қатардағы қасиеті мен байланысынан алшақтауды, оған назар
аудармаудан талап етеді, басқаша айтқанда оны "таза" күйінде қарастыру
қажет. Ғылымдағы абстрактілеуді субъективті тәсіл деп ұғуға болмайды. Оның
ғылымдағы рөлі зерттелудегі ақиқатқа кол жеткізуге жәрдемдесуімен
анықталады.
Ғылымды ұйымдастыру мен басқару. Ғылымды әлеуметтік институт ретінде
танып, ұйымдастыру ісі 17 ғасырдың аяғы мен 18 ғасырдың басында Еуропада
алғашқы ғылыми қоғамдар мен академиялар пайда болып, ғылыми журналдар жарық
көре бастауымен тікелей байланысты қолға алынды. Бұған дейін ғылымды дербес
әлеуметтік құрылым ретінде сақтау және дамыту ісі, кітаптардың көмегімен,
дәріс беру арқылы, ғалымдардың қарым-қатынасы, өзара сұхбаты, хат алысуы
арқылы жүрді.
19-20 ғасырларда ғылымды ұйымдастырудың жаңа тәсілдері қалыптасты.
Қуатты техникалық базасы бар, ірі ғылыми институттар мен лабораториялар
пайда болды. Олар ғылыми қызметті қазіргі өнеркәсіптік еңбекке жақындатты.
Қазіргі заманғы ғылым қоғамдағы барлық әлеуметтік қатынастармен жан-жақты
байланысып жатыр, бұл байланыс тек өнеркәсіп арқылы ғана емес. Саясат,
әкімшілік және әскери салаларда да көрініс тапты.
Жаратылыстану және техника ғылымдармен қатар, қазіргі қоғамда гуманитарлық
және әлеуметтік ғылымдардың да маңызы күннен-күнге артып келеді. Осының
негізінде жаратылыстану техникалық және әлеуметтік ғылымдардың жақындасуы
арта түсуде. Қазақстанда ғылымдарды ұйымдастыру алғашқыда әр түрлі ғылыми-
зерттеу мекемелерінде шашыраңқы күйде жүргізілді. 1945 ж. Қазақстан ҒА
құрылғаннан кейін, ғылыми-зерттеу институттарының бірыңғай тұтас жүйесі
қалыптасты. ҒА құрылғаннан бергі жарты ғасырдан астам уақытта онда үлкен
зерттеу жұмыстары жүргізілді; өндіріске құнды жаңалықтар енгізілді;
ұйымдастыру құрылымы қалыптасты. Қазақстан Республи-касы Президенті
Н.Назарбаевтың 1993 ж. 21 қаңтардағы Жарлығымен республика ғылым академиясы
Қазақстан Ұлттық ҒА болып кайта құрылды. Ұлттық ҒА-ның аймақтық төрт
бөлімшесі құрылған: оңт. бөлімше — Шымкентте, шығыс бөлімше — Өскеменде,
батыс бөлімше — Атырауда және орталық бөлімше — Қарағандыда. Қазақстанда
ғылымның соңғы он жылда даму ерекшелігі қалыптасқан экономикалық құрылыммен
байланысты болды. Ғ-ды мемлекет тарапынан басқару жүйесін жетілдіру,
еліміздің әлеум.-экон. өзгерістері тұсында оның рөлін арттыру, ғалымдарға
мемл. қолдау көрсету шаралары жүзеге асырылды. Тәуелсіз мемлекетте
сараптаудан конкурстық негізде өткен қолданбалы және іргелі зерттеулер
бағдарламалары мақсатты түрде қаржыландырылып келеді. Қазакстан
Республикасындағы ғылымды басқару мен ұйымдастырудағы бұл жаңа бастамалар
ғылымды басқару мен ұйымдастыруға қойылатын халықаралық стандарт
талаптарына үндеседі.
Педагогикалық зерттеу жұмыстарының принциптері
Ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуде төмендегідей принциптерді басшылыққа
алу қажет:
- педагогикалық құбылыстардың шынайылылығы мен шарттасқандығын ескеру,
себебі дүниедегінің бәрі өзінің ішкі объектив заңдары, қарама-қарсылықтары
және себепті салдарлы байланыстарына орай жасайды әрі дамиды;
- құбылыстарды даму барысында зерттеу;
- бір құбылысты екіншілерімен өзара өзара қатынаста байланыстыра зерттеу;
- зерттеу процесінде қалаған ғылыми проблеманың шешімі бірін-бірі
толықтырып отырушы көптеген әдістер кешенімен орындалатынын естен
шығармау;
- зерттеу әдістері зерттелетін құбылыстың мән-мағынасына сай келуі;
- даму процесін сол дамудың қозғаушы күші және даму көзі саналатын оның
қарама-қарсылықтарына негізделген өзіндік қозғалыс және өзіндік даму
ретінде қарастыру;
- сынақталушыға, білім-тәрбие процесіне зиян келтіретін, адамгершілік-
инабаттылық талаптарына қайшы болатын эксперименттерді өткізбеу.
Бақылау сұрақтары:
1. Неліктен зерттеушіге әдіснаманы білу қажет?
2. Ғылымның даму заңдылықтарын атаңыздар.
3. Ғылым қалай жіктеледі?
4. Ғылыми педагогикалық зерттеу әдіснамасы мен әдістемесі пәнінің мақсаты
мен міндеттерін айтып беріңіз.
2-лекция. Тақырыбы: Педагогикалық зерттеудің түрлері.
• Педагогикалық зерттеудің типтері және ерекшеліктері, тарихи-
педагогикалық зерттеудің типтеріне сипаттама: тарихи-ақпараттық,
әдіснамалық, теориялық, мәселелік.
• Тарихи-педагогикалық зрттеу түрлері: педагогика тарихын зерттеу;
білім беру тарихын зерттеу; персоналийлердің тарихын (педагогикалық
ойларын, қызметін, ғылыми үлесін) зерттеу.
• Дидактикалық зерттеулер және оның типтері. Тәрбие және мектепке
дейінгі тәрбие мәселесіне арналған зерттеулер.
• Мектепке дейінгі ұйымды басқару сапасы мәселелеріне арналған
зерттеулер.
Лекция мәтіні: Ғылымның диалектикалық дамуы, фактілерді жинақтау оларды
оқып үйрену, жүйелеу, қорытындылау және олардың жеке жаңалықтарын ашу,
белгісіз фактілерді түсіндіретін, жаңалыққа жетелейтін ғылыми білімнің
логикалық жүйесін анықтаудан тұрады.
Сондықтанда, алынған нәтиженәң сипатына байланысты барлық ғылыми
зерттеулер төмендегі негізгі топтарға бөлінеді: ізденіушілік;
фундаментальды; қолданбалы жәнеәдістемелік.
Жоғарыдағы зерттеулердің әрбір тобы өз кезегінде зерттеулердің
жоспарлылығын талап етеді.
Жоспарлылық – ғылыми шығармашылықтың негізгі фаторы болып табылады.
Зертеу жоспарының бірнеше формалары бар:
Алдын–ала жоспарлау – зерттеу жұмысының мақсатын және нысанасын
анықтайды, оның жалпы мазмұны мен мәнін, тұжырымын, зерттеу мақсаттарының
шешілу прициптерін, әдістемесін, жұмыстың көлемі мен орындалу уақытын
көрсетеді. Сол себепті, зерттеу жұмысының алдын-ала жоспары – зерттеу
тақырыбын нақтылаудың аяқталу элементі болып табылады.
Зерттеу жұмысының жеке жоспары – зерттеу жұмысының мазмұны мен
кезеңдерінің орындалу тәртібі, мерзімдері көрсетілген тізім жүйесі.
Зерттеудің жұмысжоспары – қабылданған ұсынылып отырған болжамды тексеру
және өрбіту мақсатында жасалған кешенді жұмыстар тізімі.
Зерттеудің жұмыс жоспарының басқалардан өзгешелігі, мұнда зерттеу
жұмыстарының барлық негізгі кезеңдерінің орындалу құралдары жолдары
әдістері көрсетілуінде
Кез-келген ғылыми ізденістің тиімділігі, көбнесе зерттеу жұмысының шын
мәні мен нәтижесіне алып келетін кезеңдерінің дұрыс түзілуіне, яғни,
зерттеу логикасына байланысты болады.
Зерттеу логикасын түзу - өте күрделі жұмыс.
өткені, зерттеу логикасы жұмыстың бірден – бір маңызды кезеңдерін құрай
отырып, зерттеу процесіне үзеңгелестік жасайды.Дегенмен, зерттеу логикасын
түзу үшін соңғы нәтиженің моделін жасап алу қажет.(Мысалы кітап мазмұны).
Зерттеу логикасы құрылымын жасаудың үш кезеңін атауға болады.
1- кезең – зерттеу тақырыбын таңдау, оның мақсатын анықтауға
дейінгі, болжамды құру кезеңдері, жалпы төмендегі логикалық схема
түрінде берілуі мүмкін: проблема ------ тақырып -------- нысаны
(объект) ------- пәні -------- ғылыми фактілер------ жетекші идея
-------- жөрамал -------- зерттеу мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың 2-кезеңінің логикасы зерттеу әдістерін таңдаудан, зерттеу
қорытындысын тұжырмдауға шейін төменгі схемада жасалу мүмкін:
әдістерді таңдау-------- жорамалды тексеру -------- алдын – ала
қорытындыларды конструкциялау -------- оларды практикаларды тексеру-----
тәжірибе жасау, нақтылау ------- шешуші қорытынды жасау.
2- қорытынды кезең – зерттеу нәтижелерін практикаға ендіру,жұмсты
әдеби көркемдеп баспаға дайындау. (ОҚУЛЫҚ, ОҚУ ҚҰРАЛЫ,
ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ Т.Б.)
Жоғарыдағы педагогикалық зерттеу логикасы зерттеу бағдарламасына
сүйенетінін айта кету керек.
Еліміздің күш алып келе жатқан білім беру саласын реформалау жұмыстарын
ғылыми тұрғыдан толыққанды қамтамасыз ету үшін осы саладағы, педагогикалық
зерттеулердің сапасы мен нәтижелігін айтарлықтай көтеру, олардың мектеп
практикасына нақты әсерін күшейту қажет.
Соңғы уақытта байқалып отырған зеттеулердің практикалық бағытының күшею
тенденциясы, оларды бағалау проблемасын ерекше өткір қойып отыр. Себебі
практикалық бағыт тек өз плюстерін тудырып қана қоймай, сапасының
зерттелетін проблеианың теориялық – методологиялық жақтарына бөлінетін
ықыластың төмендеуіне әкеледі. Бұл, ғылым мен ғылым методологиясының бір-
бірінен алшақтауына соқтырыры хақ.
Егерде проблеманың өзі болып, ал, оны шешу жолы айқын болмаған
жағдайда, яғни ескі тәсілдердің күйі шектеулі екендігі анықталса, ғылыми
зерттеулерді методологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету қажеттігі туады.
Проблеманы шешу үшін объект байланыстарының жан-жақтылығын анықтаумен бірге
мәдениетпен де байланысу керек болады. Өйткені проблеманы шешуге керекті
тәжірибе, нақты мәселені шешу алгоритімі болсын немесе проблеманы шешуге
мүмкіндік беретін шындық туралы жалпы мағлұмат болсын мәдениеттен алынады.
Бұл тұрғыда, методология – ғылым мен мәдениеттің байланыс құралы болып
табылады.
Ғылым өзінің даму барысында, әсіресе крезисті сәттерде, өзінің
прогресін қамтамасыз ететін номативтерді мәдениеттен алады.
Қазіргі ғылыми–техникалық прогрес заманы, методология мен ғылымның
өзара әсерлесу проблемасына қызығушылықты күшейтіп отыр.
Ғылыми білімнің үнемі дифференциялануы, оның интеграциялануына деген
қажеттілікті тудырады, ал, шындықтың интегративті бейнесін тек ғылыми
методология негізінде ғана құруға болады, сондықтан адамзат мәдениеттің
құрылымында ғылыми іс-әрекет методологиясымен қоса, практикалық іс-әрекет
методологиясы да алдыңғы қатарлы рөлге ие болып келеді. Өйтені, біз іс-
әрекетіміздің әр түрлі салаларында не істеу керек екенін білгенімізбен,
оны қалай істеу керек екенін біле бермейміз.
Ғылыми іс-әрекет, адамның басқа да іс-әрекеті, сияқты, қандай да
белгілі үлгілерді қайта тудырумен байланысды. Ол біріншіден, зерттеу
мақсаты мен бағдарламасын, оны ұйымдастру принциптерін анықтау немесе
алынатын өнімнің үлгісін алу және т.б. болуы мүмкін; екіншіден, ғылыми
зерттеу, оның фрмаларын жаңатпай, жаңа бағдарламалар жасалмай жүргізілуі
мүмкін емес. Бірінші жағдай арнаулы ғылыми іс-әрекетке, екіншісі
методологиялық іс-әрекетке қатысты, ол ғылыми зерттеулердің жалпы,
принципті даму жолдарын анықтаумен байланысады.
Бұл үшін арнаулы міндеттерді шешу аумағынан шығу қажет.
Зерттеудің жаңа стратегиясын құру үшін әлеуметтік құбылыс ретінде ғылым
табиғатын, оның қоғамдағы орнын, оның құрылымымен жүру және даму
заңдылықтарын білу керек.
Методолог – зерттеу бағдарламасының жалпы схемасын қалай құруды білуі
тиіс, яғни, ғылымның жай-күйін бағалай білуі, оның қиыншылықтары мен даму
перспективаларын анықтай білуі, алынған нәтижені білім жүйесіне ендіре
білуі тиіс.
Қазіргі заманғы ғылымның негізгі проблемаларына жасалған үстірт шолудың
өзі, ғылым саласында қабылданатын шешімдердің тиімділігі – оған сәйкес
(адекватты) методологиялық нұсқауларға тәуелді екенін көрсетеді.
Ғылыми іс-әрекет масштабы өте үлкен болғандықтан, зерттеудің адекватсыз
методологиясын таңдау, орасан зор матеориялдық шығындарға, ғылыми-
техникалық прогрестің екпінін төмендетуге әкеп тірейді. Сондықтан, бұл
негативті құбылысты айтып қана қоймай, оны жоюға методологияның қажет
екенін түсінуден ғылымның барлық салаларындағы, ғылыми іс-әрекеттерді
қазіргі заманғы методологиялық қамтамасыз ету шараларына көшу керек.
Бұл зерттеушінің методологиялық мәдениетін көтеруді талап етеді.
Методологиялық мәдениет – интелектуалдық мәдениет бөлігі.
Қазіргі уақыттағы ғылымның методологиялық мәдениеті оның интелектуалдық
мәдениетінің бір болігі болуы тиіс.
Методологиялық мәдениет қалыптастырудың қайнар көздерінің бірі іс-
әрекет тәсілдкерін, үлгілерін меңгеру, және іс-әрекет құралдарын
қалыптастыратын, ғылымның жалпы методологиясын білу болып табылады.
Ал, методологиялық іс-әрекет құралдарына – ғылым туралы жалпы түсінік,
оны қалыптастыру және дамыту заңдылықтарын білуі, жаңа білімнің пайда болу
механизімі туралы,жаңа ғылыми идеяларды ұсыну жайындағы түсініктер жатады.
Методологиямен жекелеген көрнекті ғылым қайраткерлері ғана айналысады -
деген кең тараған ұғым ескірді. Қазір жаңа міндеттерді шешіп жатқан әр
ғылымға методологиялық қажыр-қайрат, методологилық іс-әрекет керек.
Бұл іс-әрекет тәжірибесі іс жүзінде тіркелмеуде, ғалымдардың өздері оны
актуалды міндет ретінде ескермеуде.
Шамасы, ғалымды методологиялық іс-әрекетке үйрету болмайтын сияқты. Ал,
методологиялық іс-әрекеттің алғы шарты ретінде, оның методологиялық
мәдениетінің қалыптасуына көмектесуге болады.
Бұл мақсатқа жетудің бір құралы - әр типтегі методологиялық іс-әректтің
жалпы схемаларын білу деп есептейміз.
Оларды меңгеру нәтижесінде зерттеушіде айқын бағдар пайда болады.
Біздің тұжырымдауымызша методология: 1) зерттеудің негізгі бағыттары
мен бағдарламаларын анықтау; 2) проблеманың дұрыс қойылуын қамтамасыз ету;
3)ғылыми зертеудің әдістері мен құралдарын жасау; 4) нысананы, зерттеудің
жалпы жолдарын анықтау; 5) ғалымдарды ғылыми іс-әрекеттің интелектуалды
техникасымен қамтамасыз ету; 6) ғылыми ізденістің жалпы стратегиясын
белгілеу; 7) зерттеуші қозғалысын нысаналы мазмұн бойынша түзету; 8)
зерттелетін объектідегі приципиалды құрлым мен негізгі, өзара байланыстарды
шешу; 9) зерттеу нәтижелерін бағалау үшін – критерийлер жасау; 10) ғылыми
зерттеудің нысаналығын негіздеу және құру міндеттерін қояды,:
Бұл міндеттер ғылым методологиясының ұғымдарын меңгеруді талап етеді.
Сондықтан, төменде педагогикалық зерттеудің ғылыми аппаратын жасау және
сипаттау кезінде қолданатын кейбір категориялар мен ұғымдарды ілгері
ғылыми еңбектер мен ғылыми баспасөзден іріктеп алып, жүйелеп және қажетті
түсініктермен беріп отырмыз.
Методология өте кең мағынада – бұл іс-әрекет құрылымы, оның логикалық
ұйымдастырылуы, әдістері мен құралдары жайлы ілім.
Ғылыми методология – ғылыми танымды құру прициптері, формалары мен
әдістері жайлы ілім, шындықты ревалюциялық түрлендіру құралы.
Келтірілген методологиялық жалпылама анықтамалары конозиациялаудың
қажеті жоқ, өйтені, олар методология атқаратын функциялардағы айтарлықтай
ерекшеліктерді көрсетпейді, методологияның қай түрге жататынын (нормативті
немесе дескретивті) ескермейді.
Нормативті методологиялық ілім – белгілі бір іс-әрекет түрлерінің
мазмұны мен кезеңін белгілейтін ережелер және нормалар түрлерінде болады.
Ол, төмендегідей 3 функцияны атқарады: 1- проблеманың мазмұндық
тұрғыдан да, формалдық тұрғыдан да дұрыс қойылуын қамтамасыз етеді; 2-
қойылған міндеттер мен проблемаларды шешу үшін белгілі бір құралды береді;
3 - зерттеулерді ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Дескретивті методология негізгі міндеттері – танымның даму
тенденциялары мен формалары, оның әдістері категориялық және ұғымдық
құрлысы тұрғысынан әрбір нақты кезеңге байланыстыра зерттеу болып табылады.
Қарастырылған функциялардың әр тектілігі, олардың қандай да бір шекара
шеңберіндегі бір нысана арқылы орындалмайтынын, әр түрлі нысаналар арқылы
және әр түрлі формалар арқылы орындалатынын көрсетеді.
Сондықтан, методологиялық білімнің әр түрлі типтері мен деңгейлері
туралы айтуымыз қажет.
Ең жоғарғы деғгейді философиялық методология құрайды. Оның мазмұны
танымның жалпы принциптері мен ғылымның жалпы алғандағы категориялық
құрлысынан тұрады. Методологияның осы саласы ғана философиялық білімге
жатады да, философияға тән әдістер арқылы түзеледі. Сонымен бірге оның
философияның бір ерекше болімі түрінде түсінбеуіміз керек бұл жерде
методологияда фуннкцияның философиялық білімнің тұтас жүйесі орындайды.
Методологияның философиялық деңгейі нақты жағдайда нормалардың,
рецептердің - немесе техникалық әдістердің қатып қалған жүйесі түрінде
емес (оны бұлай түсіндіру ғылыми танымның догмаға айналуына алып келер
еді), танымдық іс-әрекеттің алғы шарттары мен бағдарлар жүйесі түрінде
болады. Бұған, мазмұндық алғы шарттар мен бірге (ғылыми ойдың дүние тану
негіздері, дүниенің философиялық бейнесі), ғылыми ойлардық жалпы формалары,
оның тарихи анықталған категориялық құрлысына жататын формалары алғы
шарттары да кіреді.
Методологияның екінші деңгейі – зерттеудің жалпы ғылыми принциптері мен
әдістері мен формаларының деңгейі түрінде есептеледі.
Бірақ бұл деңгейде туатын проблемалар сипаты барлық немесе кез келген
ғылым саласына тікелей қатысты деп түсінбеу керек. Олардың спецификасына
нақты нысаналы мазмұнға араласпау, сонымен бірге, ғылыми таным процесінің
жалпы белгілерін оның дамыған формаларын түсіндіру кіреді.
Келесі деңгей – нақты ғылыми методология, яғни ғылымның арнаулы
саласына қолданылатын әдістердің зерттеулер мен процедуралық прициптердің
жиыны. Мысалы, кәсіпке баулу методологиясы - өндірістің әрбір саласының
проблемаларымен бірге, психолого-педогогикалық ғылымдар тудыратын мәселелер
қарастыру жататыны түсінікті.
Жоғарыдағы деңгейлерді методология құралдарды іске қосуды оларды
механикалық түрде көшіру деп түсінбеуіміз керек.
Әр нақты жағдайда бұл құралдар өздеріне сәйкес нысаналық бейнеленуі
тиіс.
Методолгияның 4-деңгейіне зерттеу әдістері мен техникасын жатқызады,
яғни, бір текті және шындықтағы эмпирикалық материалды алып, оның алғашқы
өңдеуден өткізгеннен соң оларды білім массивіне қосылады. Бұл деңгейдегі
зерттеушінің методологиялық білімі, өзіне тән, ғылыми іс-әрекет тәртібін
тікелей реттейтін функциясына байланысты барлық уақытта анық нормативті
сипатта болады.
Әртүрлі деңгейдегі методологиялық білімнің атқаратын функциясына қарай
мамандануға байланысты, методологияны күрделі сатылы жүйе ретінде
қарастыорамыз.
Бұл жерде философиялық деңгей – барлық методологиялық білімнің мазмұны
негізі ретінде орындалады. Бұл деңгейде танымдық белгілер қалыптасады,
ғылыми теорияларды әдістерді нақтылы шекаралары анықталады, ғылыми ізденіс
нәтижелерінде дүние танымдық түсінік береді.
Нақты ғылыми зерттеуде философиялық білім методологиялық білімнің басқа
деңгейлерімен өзара байланыста жұмыс істейді.
Аталған методологиялық ұғымдар мен олардық функциялары ғылым
методологиясы, іс-әрекет танымның негіздерінің әдістерінің жүйесі ретінде
қарастыруға мүмкіндік береді.
3-лекция. Тақырыбы: Педагогикалық зерттеуге қажетті әдіснамалық тұғырлар
мен ұстанымдар.
1. Педагогика әдіснамасының педзерттеудегі ролі және оның дамуының
негізгі бағыттары.
2. Педагогикалық зерттеуге қажетті ұстанымдар (принципы) мен тұғырлар
(подходы), олардың сипаттамалары.
3. Педагогикадағы әдіснамалық тұғырлар және әдіснамалық ұстанымдар.
Педагогиканың әдіснамасының дамуының негізгі бағыттары.
4. Тарихи-педагогикалық фактілер, құбылыстар, үдерістерді зерттеу үшін
қолданылатын әдіснамалық тұғырлар:жүйелік, мәдениеттанулық,
парадигмалық және т.б.
Лекция: Ғылым – адамдардың арнайы іс-әрекеттері нәтижесіне табиғат,
қоғамның және ойлаудың объективті заңдарының үздіксіз дамып отыру жүйесі
жөніндегі білім болып табылады. Сондықтан ғылым негізі білім болып
саналады.
Білім – шындықтың бейнелену формасы және тәсілі болғандықтан онда
заттың қасиеті, белгілері және өзара байланыстары қаперге алынған. Осы
себепті білімнің ғылымды ашудағы жұмыс істеу тәсілі, материалдық, не рухани
іс-әрекет болып табылады. Яғни ғылымның диалектикалық дамуы фактілерді
жинақтау, оларды оқып, үйрену, жүйелеу қорытындылау және олардың жеке
заңдылықтарын ашу, белгісіз фактілерді түсіндіретін жаңалыққа жетелейтін
ғылыми білімнің логикалық жүйесін анықтаудан тұрады.
Сол себепті де, ғылымның мақсаты-сырттай көрініп тұрғанның ішкі,
нақтылы қозғалысын, яғни зерттелініп жатқанның мәнін ашу болып табылады.
Ғылымның логикалық құрылымы төмендегідей болып келеді:
1. ғылымның ірге тасы немесе жалпы қағиданың (теорияның) жағдайы;
2. заңдар;
3. негізгі ұғымдар;
4. қағидасы (теориясы);
5. мұраты (идеясы);
Ұғымдар заңдар, прициптер, мұрат, ережелер – ғылыми білім категориялары
болып саналады. Осылардың негізінде ғылым қағидасы түзіледі.
Қағида –зерттеу пәнінің түзілу блогы болып есептеледі. Көп заттардан
ортақ сындарын алып жинақтау, жинақтай білу, зат туралы ұғымды білдіреді.
Ұғымдар жиынтығы пікірді түзеді.
Сондықтан, принцип – танымда методологиялық және гнесологиялық роль
алады. Принципті білімнің ұйымдастырылу формасы деп түсіну керек.
Ғылымның бірден-бір пайдасы, алдын-ала болжам жасауға, алдағыға зер
салуға ғана себеп болады. Ғылымның сол себепті де, ақиқат нәрсе емес
екендігі де осыдан. Қандай да тәжірибе жөнінде әңгіме қазғалмасын, сіз
өзіңіз тікелей араласпасаңыз, сол мезетте-ақ сенімсіздік пайда болады.
Дегенмен, біз мұнда тек өзіміз нақтылы қатыспаған облыстар жөнінде ғана
пікір айтуымыз керек, олай болмағанда ғылымнан ешқандай пайда, қайыр
болмаған болар еді.
Мысалы энергияның сақталуына байланысты дене қозғалғанда массасы
өзгереді. Масса және энергия эквивалентті болғаны себепті, қозғалыстағы
дене ауыр тартады.
Десекте, И.Ньютон басқаша пікірде болған еді. Ол масса әрқашанда
тұрақты қалып отырады деген. Жоғарыдағы шындық анықталғанда, барлық
ғалымдар Ньютонның пікірі дұрыс еместігіне байланысты: Сұмдық! Физиктер
өздерінің қатесін тапты! Не себепті олар өздерін дұрыс санаған? - деп
жағасын ұстағандар болды. Айтылған мысалда эффект аз. Бұл жағдай тек дене
жарық жылдамдығына жақын қозғалыста ғана білінетіні хақ. Осы себепте,
ғылымда қандай да бір ақиқатқа көз жеткізуде тәжірибеге сүйенеді және онда
оның орындалу шарттары ескерілуі тиіс. Сондықтан біз ғылымнан пайда болсын
десек болжам жасауымыз қажет-ақ.
Ғылым тәжірибелер хаттамаларына айналмасын десек, біз заңдар,
заңдылықтарды алға тартуымыз керек. Сондықтан ғылымда, оның орындалу
шарттары алдын-ала бағынатын заңдары, заңдылықтары ескерілуі тиіс.
Мысалы: симметрия туралы. Симметрия дегеніміз не? Сырт қарағанда
адамның оңы мен солы бір-біріне симметриялы. Олай болса оларды өзара
ауыстырып қойған жағдайда бұрынғы қалыпты сақтауы тиіс.
Белгілі неміс ғалымы Герман Вейль (1885-1935) симметрияның тамаша
анықтамасын бергені белгілі. Бұл анықтама бойынша: симметиялы дене – деп,
оны қалай қарай өзгерткенде де, нәтижеде, бастапқыда неден бастасақ сол
болып шығуы керек – деген бұл қағида математикалық фигуралар үшін солай–ақ
шығар, бірақ физика үшін басқаша болған болар еді. Яғни, дененің А
нүктесінен В нүктесіне орын ауыстыруы жоғарыдағы анықтамаға сәйкес, жеткен
нүктеміз бастапқы тұрған орнымыз.
АВ
Екінші мысал: Бір кесек борды саусақтарымызға қысып ұстап тұрайық.
Саусақтарымызды ажыратуымыз сол-ақ екен, бор төмен қарай құлағанын көреміз.
Бор неге құлады? деген сауалды әртүрлі аудиторияға қоятын болсақ,
төмендегідей жауап алған болар едік.
Аудитория
Жауаптар.
Мектепке дейінгі балалар. - өйткені саусақтар
ажырады;
Мектеп оқушылары. - өйткені Жерге тартылады;
Студенттер. – бор Жердің
гравитациялық
өрісінде орналасқан;
Жер жүзінің ең жақсы физиктері. – біз өкінішке орай мұны әлі
білмейміз
Өкінішке орай, бұл ащы шындық тек гравиатциялық құбылысқа ғана емес,
ғылымның басқа салаларында да ғалымдарымыз дәрменсіздікті мойындауға
мәжбүр.
Жаңа білімнің қажеттілігі.
Ғылым - танымдық процестің объектісі мен жемісі. Сондықтан ғылыми
танымдағы және оқу процесінде пайда болатын проблеманы айыру үшін танымдағы
проблеманың объективті маңызы мен оқытудағы оның объективті мәнін айыру
қажет.
Танымдағы проблеманың мәні – ғылыми білімді түзуге, маңызы – дүниенің
даму заңдылықтарын ашуға көмектеседі.
Проблема – деп, негізінен, практикалық мақсаттың синонимін немесе
ғылымдағы белгісіз болып тұрған жәйтті түсінеміз. Проблеманы шешу дәлелдер
жүйесі арқылы түзілуі тиіс.
Қандай да бір ақиқатқа көз жеткізуде тәжірибеге сүйенуді және
онда,оның орындалу шарттарының ескерілуі жайлы жоғарыда айтылды да.
Сол себепті, проблеманы қоюда келесі педагогикалық талаптар орындалуы
қажет:
- тапсырма, меңгерілген білім мен біліктілікке негізделуі керек;
- белгісіз нәрсе жалпы заңдылықты және жалпы әрекет тәсілін түзуі
керек.
Проблема - шешуді қажет ететін келелі мәселе болып табылады.
Проблема – қағида мен практикалық құбылыстар арасындағы қарама-
қайшылықтар арқылы анықталады. Біз дүниедегі құбылыстарды бақылай, олардың
өзара бағыну деңгейлерін белгілей отырып, олар жөніндегі ұғымдар мен
түсініктерді анықтаймыз. Бұл талдау әдісі делінеді. Осы әдіс нәтижесінде –
проблеманың мәнін қарама-қайшылықтар және бір-біріне таласқа түскен ғылыми
қағидалар (теориялар) – деп түсінеміз.
Қарама–қайшылық деген не ?
Қарама–қайшылық қандай көріністерден пайда болады ?
Алға қойған тапсырмалар, міндеттер мен сұрақтар – шығармашылық іс-
әрекеттің тиімді құралдары деуге болады.
Әсіресе, олар проблемалық болатын болса, яғни мазмұнында қарама-
қайшылық жүретін болса. Қарама-қайшылық келесі түрде көрініс табады:
ақпараттық-танымдық; танымдық; логикалық.
Ақпараттық–танымдық, зерттелінетін құбылыстар, процестер мен пәндердің
мәндерінде жүретін болады. Ол көбінесе, мағыналық конфликт түрінде көрініс
табады. Мысалы: не себепті червякті беріліс қайтымды беріліс бола алмайды?
Шындығында, мұндай айналыс тек червяк арқылы берілуі керек, ал доңғалақ
арқылы червяктің қозғалысы ғана емес. Осындай қарама-қайшылықтың әсерінен
адамда жағдайды түсінуге құштарлық пайда болады. Бұл жағдайды адамның
психологиялық күйі, яғни проблемалық ситуация деп атайды.
Таным процесіндегі қарама-қайшылық теориялық және практикалық
мәселелердің танымдық сипаттағы және адамда бар білім деңгейі, түсінуі мен
дамуы арасында орын алады. Жеке жағдайда:
1. көптеген әрекеттер арасындағы және олардан қажетті ыңғайлысын
таңдау;
2. бар білім мен және оны практикада пайдаланудың шарттары
арасындағы;
3. мәселені шешудің теориялық мүмкіндігі мен оның практикалық іске
асырылуының қиындығы арасындағы;
Бұйымдарды конструкциялауда, технологиясын құруда пайымдауда және
диагностикалауда, оқыту материалдарының құрылымын түзуде, бір ғана нәрсенің
төңірегінде әр түрлі пікір пайда болады және мұндай жағдайда пікір дәлелін
практика шешеді. Мұндай қарама-қайшылық – логикалық делінеді. Ал, таным
процесі мен логикалық қарама-қайшылық арасындағы қарама-қайшылық адамда
объектілердің, құбылыстың немесе процестің мәнін түсінуден пайда болады.
Қарама–қайшылықтар мазмұнында пайда болған құштарлық ғылыми
бағдарлаудың элементар дәрежесі ретінде, көрініс тапқанның мәнін, маңызын
ұғынуға тырысу, танысып білу.
Жоғарыда аталған факторлар жаңа білімнің қажеттілігін туындатады және
ғылыми шығармашылыққа негіз болады. Өйткені, іс-әрекеттің қозғаушы күші,
белсенділік көзі қажеттілік болуы тиіс.
Ғылыми шығармашылық методологиясы.
Қазіргі заманғы пайымдау бойынша таным негізі және шындық кретериі –
практика нәтижесінде танылатын біздің біліміміз, объективті дүниенің
бейнесі, олардың өзара байланысы мен заңдылықтары.
Шығармашылықты өмірде жоқ, қандай да бір жаңа өнімнің пайда болу
процесі деп түсіну керек.
Ғылыми шығармашылық – қоршаған ортаны танып білуге, оқыту процесін
ұйымдастыруға, оны өзгертуге және жетілдіруге тікелей бағытталған іс-
әрекет.
Қазіргі заманғы көзқарас бойынша, ғылыми шығармашылық, үш кезең арқылы
жүзеге асады. (6) .
1 кезең. Проблемалық (таным немесе практикалық іс-әрекет кезінде)
ситуациялардың пайда болуымен, оны алғаш кезеңдік талдау және проблеманы
түйіндеу арқылы сипатталады.
Шығармашылық процестің 2-кезеңі проблеманы шешу жолдарын қарастыру.
Бұл процесс, бар білімдер негізінде проблеманы детальды талдаумен
аяқталады.
Зерттеу обьектісіне қажетті болған білімдерді толықтыру, қажетті
әдебиеттер көмегімен немесе тәжірибелік экспиремен арқылы толықтырылады.
Көбінесе, бұл кезеңде – шешім принципті таза логикалы, қатаң дәлелді
болады. Кейбір жағдайда зерттеу объектісі толыққанды танылмайды, ол туралы
білім тек толық еместігі ғана емес, қарама – қайшылықта да болады. Мұндай
жағдайда дәлелді шешім айту мүмкіндігі болмайды. Мұнда пайымдау (итуиция)
көмекке келеді.
Шығармашылықтың үшінші кезеңі проблеманың табылған шешілу принципін
жүзеге асыру.
Бұл кезеңде шешім принципі шығармашылықтың белгілі бір анықталған
нәтижелері түрінде жүзеге асырылады. Жаңа мәселенің шешілуі; конструкция,
теория т.б. дәйектеу және жасау.
Алынған нәтиже, экспериментальды тексеріліп, басқа теориялық
мәліметтермен тексеріледі.
Жоғарыда айтылғандарды, қысқаша шығармашылық процестің түзілімі деуге
болады.
Қорыта айтқанда, ғылыми шығармашылық, қазіргі кезде адамдардың аз ғана
шеңберінің айналысатын іске айналған, ал, ғылым көптеген маманданған
жұмысшылыр армиясы санасы арқылы өтетін жұмысшы күшінің сапасын арттыратын
факторға айналуда. Осы себепті, өндірісте және басқа да әлеуметтік іс-
әрекет сферасында – адам факторының интелектуалды дамуы, ғылыми танымның
даму рөлі артып отыр.
4-лекция. Тақырыбы: Педагогикалық зерттеулердің эмпирикалық әдістері.
1. Зерттеудің эмпирикалық әдістерінің мәні, олардың ғылымдағы ролі.
2. Бақылау, әңгімелесу, сауалнама жүргізу, рейтинг әдістері.
3. Зерттеу объектілерінің көлеміне, құрамына қойылатын талаптар. Озат
педагогикалық тәжірибені жинақтау алгоритмі.
Педагогикалық зерттеулердің эмпирикалық әдістері:
а) зерттеу тақырыбына байланысты әдебиеттер, нормативтік әдістемелік
құжаттарды оқу, танысу;
ә) әңгімелесу (интервью, анкеталау).
Б) педагогикалық бақылау;
В) тестілеу
Г) рейтенгілеу, рангілеу,
Д) педагогикалық тәжірибе (эксперимент)
е) тәжірибені жинақтау және қоытындылау
Ұсынылған тақырыпта педагогикалық бақылау әдісі ұтымды сипат алады.
Бақылау ақпараттардың теориялық мазмұнын анықтауда,теорияның
практикадағы шындыққа айналуына көз жеткізуге септігін тигізеді. Бақылау
объекті болып, оқушылардың теориялық практикалық сабақтардағы бұйымдарды
жасаудағы, мінез-құлық өзгерістерін, оқушылардың іс-әрекеттері т.б. іс-
әрекеттері табылады.
Бақылауды ғылыми тұрғыдан дәйектеу үшін келесі талаптар ескерілуі
керек.
- бақылау алдын-ала жасалған жоспар бойынша жүргізілуі тиіс.
- Зерттелінетін белгілер саны мүмкіндігінше минималды және олар
анықталған болуы тиәс
- Құбылыстар табиғи жағдайда бақылануы тиіс.
- Бақылаудың әр-түрлі жолдармен алынған нәтижелері өзара салыстыруға
боларлық болуы тиіс.
- Қайта бақылау мүмкіндігі болуы және ол уақыт өтуіне байланысты
қайталауға тұрарлық болуы тиіс.
- Бақылау барысында кездесетін қателіктер алдын – ала белгілі болуы
тиіс.
Педагогикалық бақылау жүргізу үшін келесі нұсқаулар:
- бақылау объектісін мақсаты мен міндеттерін таңдау.
- Бақылау жоспарын түзу.
- Бақылауға қажетті құрал-саймандарды, құжаттарды дайындау.
- Бақылау мәліметтерін жинақтау (жазу,кесте, хаттамалар)
- Бақылау нәтижелерін жасау және оларға талдаулар жүргізу.
- Бақылауды теориялық және практикалық қортындылау орындалуы тиіс.
Бақылау – оқушыларды кәсіби оқыту процесі барысындағы іс-әрекеттері
қалыптасқан білім, біліктілік,дағдыларын, сабақта пайдаланылған
дидактикалық құралдар мен ұйымдастыру формалары, әдістері мен тәсілдеріне
сапалық талдаулар жасауға мүмкіндік туғызады.
Бақылауға байланысты хаттамалар түзілуі тиіс. Олардың, біздің ойымызша
ең тиімді түрлері төмендегілер болып табылады.
Теориялық сабақты талдау келесі көрсеткіштерді:
- оқушылардың тақырыпты меңгеруге дайындығы (қажетті білім,
білік дағдылар);
- сабақты өткізу формасы және әдістері;
- оқу көрнекіліктері және оқытудың техникалық құралдары;
- оқушының сабақ үстіндегі шығармашылақ жұмысьары және
техникалық ойлау дәрежесі
- танымдық іс-әрекеттері
- сабақтың тәрбиелік, кәсібибағдарлық, идеялық бағыттары;
- сабақ ішіндегі қалыптастырылған білім, біліктер;
- оқушылар тарапынан нашар қабылдаған оқу материалдары (олардың
себептері)
- оқушылар жауаптарындағы қалыпты (қайталана беретін)
қателіктер;
- сабақ өту барысындағы ұйымдастыру - әдістемелік қиындықтар
және оларды жою тәсілдері;
- сабақ барысына жіберілген уақыт және олардың кейбір топтары;
- уақыттың жетіспеуінің объективті және субъективті жағдайы;
- сабақтың мазмұнын ұйымдастыру шараларының әдістемелік
шараларын жетілдіру жолдары;
- оқу бағдарламаларының мазмұны жеке сабақ тақырыбына ендірілген
лабораториялық және оқу өндірістік практикалық жұмыстарды
есепке алу;
Практикалық сабақты талдау кезіндегі төмендегі көрсеткіштер:
- инструктаж, оның формасы және кемшіліктері;
- жұмыс орнын ұйымдастыру
- практикалық жұмыстардағы оқушылардың жұмыс операцияларын
орындау:
- оқушылар тарапынан орындалмаған немесе қателіктерге жол берген
жұмыс операциялары;
- қателік сипаты
- іс-әрекет барысындағы дұрыс орындалмаған немесе жұмыс
барысында ескерілмеген операциялар
- қате әрекет тәсілдері
- артық әрекеттер
- жұмыс сапасын және техникалық шарттардың орындалуы
- жұмысты орындауға кеткен уақыт
- уақыттың жетімсіздігінің объективті және субъективті себептері
- жұмысты ұйымдастырудың тиімді әдістері мен формалары
- оқушыларды білімі, біліктіліктері мен дағдылары
- жұмыстың шығармашылық сипаты
- жұмысты ұйымдастыру әдістемесі мазмұнын жетілдіруге байланысты
пікірлер есепке алынуы тиіс
Теориялық сабақ мазмұны лекция түрінде өтетін болса:
1. материал ... . ұйымдастырылған
2. сабақта ... ... . ұғымдар ендірілді
3. нақтылы тек ... .. ұғымдар анықталды
4. материалдың өзегі ... ... ... ... ...
5. негізгі ұғымдарды келтірудегі педагогикалық әдіс ... ... ...(осының
негізінде заң, заңдылықтар т.б..)
6. оқыту мақсаты ... .. мәнін ашу
7. оқытудың негізгі әдісі, логикасы бойынша ... ... ..
8. ақпарат көздері бойынша...
9. өз бетінше жұмыс істеу деңгейі бойынша ... ... ..реппродуктивті
10. оқу құралдары ... ... ... ... (сұрақтар жүйесі т.с.с.)
11. жұмыс тәсілі ... ... ... ... ... .(тақтада схемалар т.б.) (ұғымдарды
қалыптастыру) ... ... ... ... ..
Еңбек әрекеттері, базалық кәсіпорындарда өтетін оқушылар есебі үшін
төмендегі карта – есебін ұсынуға болады.
19 ғасыр фактілерді жинақтауда бақылау әдісі негізгі деп саналды.
Бақылау барысында, зерттеуші табиғи жүріп жатқан құбылысқа
араласпаған. Десекте, бір нәрсені бақылау қажет боғанымен, ол жеткіліксіз.
Сондықтан сынақ қажет болды. Яғни жасанды шарттар арқылы араласу қажет
болды.
Адамның танымдық жүйесінде эксперименттің нақтылы орнын анықтау қажет.
Зерттеуші үшін алған бағыты, ойы, догмаға айналмау үшін шындықтың кретерийі
ретінде практика қарастырылады.
Қандай теория болмасын оның шындығы практикада басталуы анықталуы
керек.
Десек те, практика ұғымына бір жағынан күнделікті тұрмыстық тәжірибе
енсе, екінші жағынан дәл ғылыми сынақ кіреді.
Жоғарыдағылардан тек сынақ қана бүкіл зерттеу, оның ішінде
педагогикалық зерттеулердің де негізгі қаруы деуге болмайды. Себебі физика
саласының өзінде экспиримент өткізуге мүмкін емес облыстар баршылық. Бұл
астрофизика және геофизика.
Эксперименттің қайталануы. Зерттеу жұмысы бойынша қойылған қандай да
болмасын эксперимент қашанда алғашқы берген нәтижесі,бастапқы жәйттер орын
алғанда дәл қайталануы керек.
Л.Тостойдың Анна Каринина романын еске түсірейік. Щербацкий үйінде
кеште отырғандар арасында сперитизм (аруақтарға сенетін мистика) жөнінде
әңгіме қозғалады.
Қонақтар арасынан, сперитистік сеяныстар жайлы сүйсініп әңгімелеп
отырған графиня Нордстонға Бронский қосылады. Оның таң қаларлық дәлелдері
қазіргі заманғы телепатияға ұқсас: - Біз өның не екенін білмесек те,
электрліктің бар екенін жоққа шығармаймыз. Сондықтан бізге мәлім емес
қандай да бір күш бар екеніне неге сенбеске, - десе, оған Левин – Өйтені,
электрлікте әрбір рет шайырды жүн матамен үйкегенде бізге мәлім құбылыс
қайталанып отырады, ал мұнда барлық уақытта мұндай жағдай орындала
бермейді. Сол себепті, бұл табиғи құбылыс емес, - деп қарсы пікір айтқан
болатын. Левин шындығында Л.Толстой таңқаларлықтай қазіргі жаратылыстану
ғылымының заңдылықтарын дөп айта білген. Яғни мұның эксперимент –
қайталанатын болуы тиіс. Басқаша сөзбен айтқанда,сынаушы қойған қандай да
бір болмасын объектке қойылған эксперимент бірдей шарттар қамтылған
жағдайда ол экспериментті кім қоймасын мейлі орыс, қазақ немесе өзбек ол
дәл қайталануы тиіс.
Эксперимент барысында зерттеушінің дүниетанымы есепке алынбайды. Мұны
ерекше айтып отыруы керек, себебі осы күнге дейін қарама–қарсы пікір орын
алып келді. Егерде, соңғы жағдайға сүйенер болсақ – екі физик, екі химик,
екі биолог т.с.с. , соңында объективті шындықты теріске шығаруымыз мүмкін.
Өйткені қандайда бомасын шындық заттың өзінде, ал ол туралы пікір
адамның ойы ғана.
Сондықтан ол шындық бола алмайды.
Бірақта эксперимент нәтижиесі жөніндегі пікір болса бір басқа,
зерттеуші дүниетанымына байланысты ол әр түрлі болуы мүмкін. Сонымен бір
зерттеушінің қойған сынағын екінші зерттеуші қойғанда қайталануы керек.
Сынаушы үшін эксперименттің қайталанбауы қорлық.
Немесе мұндай жағдай тек төмендегі екі ғана себепке байланысты болуы
мүмкін.:
1. сынаушы өзі қойған тәжірибені толық аша алмауы, өзі жариялаған
материалдарын да оның қайталану шарттарын көрсетпеуі;
Яғни, оның нәтижесін жариялауда асығыстық жасауы.
2. 2- себебі, бақытмызға орай көп қайталана бермейді. Бұл сынақ
нәтижелерін жасанды өзгерту, келтіру.
Мұндайлар ғылымға үлкен зиян келтіреді.
Эксперимент нәтижелерін өзгерту – ғылыми зерттеуші үшін өліммен тең.
Өйткені бұл нәтижелер белгілі болған күнде оған деген көзқарас күрт
өзгерері хақ.
Ғылыми этика – осы күнде үлкен мәнге ие екенін, өйткені ғылыммен
айналысатындардың саны артьып келетіні жағдайда, жоғарыдағы жағдайды
ескермеу әбестік болар еді.
Жалпы оқу материалдарының меңгерілу деңгейлеріне бағалар бермес бұрын,
педагогикалық эксперимент жүргізуде теориялық материалдарды ұғынуға
қажетті, жетерлік оқушылардың білім жүйесінің бар жоқтығына көз жеткізіп
алу қажет. Мұны білім деңгейінің 0-дік сатысы десекте болады.
Бұл деңгейді анықтауға арналған педагогикалық тәжірибе фактіні
анықтаушы тәжіәрибесі жүргізіледі.
Факт деген не? Шын мәнінде зерттеуші қазірге дейінгі белгілі теориялық
жағдайлардан арыла алмайды. Егер ол, шындыққа сенімді боса, онда оны
нақтыларлық фактіні іздестіреді.
Қарсы жағдайда оның ғылыми әрекеті теріс фактілерді жинақтауға
бағытталады.
Оқыту процесінде мұндау фактіні анықтауды екі жақты қарастырған жөн:
1 ден оқушылардағы білімнің жүйелі еместігі, оқытушылардың оқу
процесін ұйымдастырудағы қателіктеріне байланысты болуы мүмкін.
2 ден оқушыларға оқу материалдарының күрделілігі себеп болуы мүмкін.
Осы ретте мектеп оқушыларына арналған электротехника оқулығындағы
электроматериалдар бөлімі мазмұнынан ортақ ұғымдық сипатқа ие оқу
элементтерін анықтауды оларды рангілеуді үсынамыз.
Осыған байланысты іздну тәжірибесін өткізу алға тартылады.
1 кезеңде – В.А Поляковтың оқулығын пайдалана отырып, мұғалімдерге
электроматериалдарындағы негізгі элементтерді, негізгі ақпарат көзі болып
саналатын элементтерді мәніне қарай қатарға түзуді ұсынамыз.
Оқытушылардың жауаптары 24 кестеге енгізіледі.
Мұнда әрбір фактке арнайы ранг беріледі. Кестедегі жауап түрі
графасында анкетда көрсетілген негізгі элементтер енгізіледі, ал ранг
бойынша жауап оның графасында, көрсеткен оқу элементтеріне берілген ранг
ретіндн ендіріледі.
5-лекция Тақырыбы: Озат педагогикалық тәжірибені зерделеу және жинақтау.
1. Озат педагогикалық тәжірибе туралы білімнің құрылымы мен мазмұны.
2. Озат педагогикалық тәжірибе түрлері.
3. Зерттеу барысында педагогикалық тәжірибені жинақтау, қорыту.
Лекция мәтіні: Зерттеу бағдарламасы зерттелінетін процесті білудің
жан–жақты методологиялық ыңғайы мен әдістемелік тәсілдерін теориялық
тұрғыдан дәйектеу болып саналады.
Тек қана терең ойластырылған зерттеу бағдарламасы педагогикалық
зерттеулерді жоғары деңгейде жүргізуге кепіл бола алады.
Бағдарламаның стратегиялық құжат деп саналатындығы да осыдан, өйткені
бұл құжатқа қарап кез–келген уақытта зерттеу тұжырымдамасын, зерттеушінің
проблеманың шешіміне байланысты, алға қойған міндеттерін аңғаратын болуы
керек.
Зерттеу бағдарламасы салыстырмалы түрде, нақтылы аталған төмендегі
сұрақтарды қамтуы тиіс:
Методологиялық бөлігі – проблеманың көкейкестігін тұжырымдау; мақсатын
көрсету; зерттеу нысанасы мен пәнін анықтау; зерттеу болжамы мен
міндеттерін тұжырымдау.
Әдістемелік бөлігі – тексеруге қажетті жиынтықтарды анықтау; ақпараттар
жинауға байланысты пайдаланатын әдістерді сипаттау; ақпараттарды жинақтау
логикасы, құрылымын түзу; ақпараттарға талдау жасау т.б.
Көрініп тұрғандай, зерттеу бағдарламасында зерттеу логикасы құрлымының
жоғарыда аталған үш кезеңі сипат алады.
Зерттеу жұмыстарының алғашқы кезеңі сипаты мен зерттеу бағдарламаларына
сәйкес жүргізілетін жұмыс зерттеу проблемасын айқындау мен тақырыпты
таңдаудан басталады.
Проблема және зерттеу тақырыбын анықтау.
Шын мәнісінде, зерттеу тақырыбы-проблема (шешілмеген мәселе) мазмұнын
құрау керек. Сол себепті де, тақырыпты таңдау оны тұжырымдау, зерттеу
проблемасын анықтау болып табылады.
Ғылыми проблема өз бетінше алдыға тартыла бермейді.
Ол практикамен ғылыми әдебиеттерге, олардың жай күйіне терең талдау
жасау нәтижесі, таным процестері, қарама-қайшылықтардың тарихи
кезеңдеріндегі күйлері болып саналады.
Проблема көзі-болып, көбінесе, практикада туындайтын қиындықтар,
конфликттер т.с.с. табылады.
Осы себепті, оларды шешу қажеттілігі, практика алдына қойылған міндет.
Олар: оқушылар жүктемесін азайту; білімділік пен тәрбиелік арасындағы
айырмашылықты жою; және т.с.с. болуы мүмкін. Сондықтан, практикалық
міндеттерден ғылыми проблемаларға көшу үшін кем дегенде екі жағдайды
ескеру:
а ) алға қойылған практикалық міндеттерді шешу үшін – қандай ғылыми
білім қажет екенін анықтау;
ә) ғылымда ондай білім бар, жоғын анықтау – қажет.
Егер ондай білім бар болса, онда оларды іріктеу жүйелеу, қолдану қажет,
яғни, ғылыми проблема теориялық негізде пайда бола қоймайды.
Ғылыми, техникалық танымдағы және оқыту процесіндегі пайда болатын
проблеманы айыру үшін танымдағы проблеманың объектівті маңызы мен оқытудағы
оның объективті мәнін айыру қажет.
Проблема маңызы – дүниенің даму заңдылықтарын ашуға көмектессе, мәні
ғылыми білімді түзуге көмектеседі. Сондықтан, проблеманың мәні – ғылыми
фактілермен олардың теориялық танылуындағы қарама-қайшылықтар және
бір–біріне таласқа түскен ғылыми теориялар.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1- лекция. Тақырып: Зерттеу үрдісінің құрылысы мен мазмұны.
• Пәнннің мақсат-міндеттері, ғылым туралы жалпы түсінік.
• Педагогтың зерттеушілік қызметі, қазіргі педагогикалық зерттеулердің
теориялық негіздері мен мәселелері.
• Мектепке дейінгі білім беру теориясы мен әдістемесінің мәселелері.
• Зерттеулік ізденістердің көздері мен шарттары, зерттеудің тақырыбын
және оның өзектілігін анықтау.
• Зерттеудің әдістемесі туралы түсінік, зерттеудің қазіргі
әдіснамалық тұжырымдамалары.
Лекция мақсаты: Магистранттарға ҚР Конституциясындағы ғылым мен ғылыми
шығармашылық туралы баптар бойынша мағлұмат беру; ғылымның даму
заңдылықтары және ғылымның жіктелуі туралы білімді қалыптастыру; ғылыми
педагогикалық зерттеу негіздері, оның мақсаты мен міндеттерімен таныстыру.
Лекция мәтіні: Ғылым — адамның табиғат пен қоғам туралы объективті
білімін қалыптастыруға мүмкіндік беретін танымының ең жоғарғы пішімі, оның
практикалық қызметінің бір саласы. Адамзат қоғамының дамуы барысында ғылым
сол қоғамның маңызды әлеуметтік институтына және тікелей өндірістік күшіне
айналды. Ғылымның басты мақсаты — ғылым заңдарының негізінде ашылып отырған
болмыс құбылысы мен процесін болжау, түсіндіру және жүйелеп мазмұндап беру.
Ғылым дамуының негізгі бағыттары. Ғылым адамзат қоғамының ерте
дәуірінен, адам баласының танымдық және өндірістік қажеттілігінің арасы
ажырамай тұрған кезеңнен бастау алады. Ежелгі Шығыста (Бабыл. Мысыр,
Үндістан. Қытай) болашақ ғылымға негіз болған білімнің алғашқы нышандары
калыптасты. Ғылымның алғышарты ретінде мифологияны атауға болады. Онда
алғаш қоршаған орта туралы бүтіндей тұтас жан-жақты танымдық жүйе
қалыптастыруға ұмтылыс болды.
Бірақ, бұл нақты теориялық білім болды, оның объективтілігі, логикалық
көңілге қонымдылығы бірінші орынға шықты. Ежелгі Грекияда дамыған ғылым
(Аристотелъ және т.б.) қоғам мен табиғат заңдылықтарын ашып, мәдениет
тарихында ұлы рөл атқарды; олар тұтастай алғанда дүниетанымды білдіретін
бұрынғы абстрактілік ұғымдар жүйесіне танымдық кызмет тәжірибесін енгізді,
дүниетанымның объективті, табиғи заңдылыктарын тұрақты іздестіруді дәстүрге
айналдырды, ғылымның ерекше тәсілі дәлелдеу негізін қалыптастырды. Осы
дәуірде натурфилософиядан білімнің кейбір салалары даралана бастады. Ежелгі
грек ғылымның эллинистік кезеңінде геометрия (Евклид), механика (Архимед),
астрономия (Птолемей) жеке ғылым салалары түріне бөлініп шықты. Орта
ғасырларда ғылымның дамуына Шығыс, араб елдері Орта Азия ғалымдары елеулі
үлес қосты. Олар Ежелгі Грекияда калыптасқан ғылыми таным жетістіктерін
сақтап қана қойған жоқ, оны көптеген салаларда толықтырып, дамытты. Шығыста
әл-Фарабиді Аристотельден кейінгі "екінші ұстаз" деп таныды. Орта
ғасырларда араб елдері мен ислам діні тараған басқа да аймақтарда
философия, медицина, эстетика, математика, астрономия, т.б. Ғылым салалары
қауырт дамып, бұл қүбылыс кейін Ислам Ренессансы деп аталды.
Ғылымның қалыптасуына негіз болған тағы бір тірек алхимия мен
астрология дамуы болды.
Алхимия табиғи заттар мен қоспаларды тәжірибе жасау арқылы зерттеп,
химияның қалыптасуының алғышартын жасады. Астрология аспан денелерін
зерттеу арқылы астрономияның дамуына ықпал етті. Қайта өрлеу дәуірінде
діннің басымдылығы әлсіреді, ғылым рухани өмірдің дербес факторы болып,
дүниетанымның негізгі тірегіне айналды.
Сондай-ақ, ғылым табиғат құбылыстарын жан-жақты зерттеп, адамзат
танымының көкжиегін кеңейте түсті. 16 — 17 ғ-ларда ғылымда болған терең
өзгерістер алғашқы ғылым революцияға алып келді.
Ғылымның қарқынды дамуы, дүниенің жаңа бейнесін қалыптастырудағы
рөлінің артуы, жаңа дәуірде ғылымды жоғары мәдени құндылық ретінде тануға
көптеген философиялық мектептер мен бағыттардың ғылымға қарап бой түзуіне
ықпал етті. Қоғамдық өмір құбылыстарын тану саласындағы өзгерістер діннің
"табиғи бастауын" іздеу, құқық, мораль, т.б. "адам табиғаты" туралы
түсініктер бағытындағы ізденістерден көрініс тапты.
Механикадағы жетістіктер ғылымның аяғында жүйеленіп, толығып, әлемнің
механикалы бейнесі туралы түсінік калыптастыруда шешуші рөл атқарып, кейін
әмбебап дүниетанымдық маңызға ие болды.
Ғылымның дамуына қазіргі кезеңдегі философиялық дүниетанымдық базасы
диалекті-логикалық тұжырымдама болып табылады.
Ғылымның "өсу нүктесі" оның ішкі даму логикасы мен қазіргі заманғы
адамзат коғамының көпқырлы әлеуметтік қажеттілігінің ұштасуына байланысты.
20 ғ-дың басында жаратылыстану ғылымында алдыңғы қатарға биология шықты,
онда ДНК-ның
молекулалық кұрылымы белгіленіп, генетикалық кодтары айқындалды. 20 ғ-да
ғылымның даму қарқыны оның түрлі салаларының ұштасып, қазіргі кезеңнің
кешенді, ірі мәселелерін жаңа бағдарда шешуге бағытталған мәселелерде
(материалдар мен энергияның жаңа көздерін қалыптастыру, адам мен табиғат
қатынастарын тиімділендірудің үлкен жүйелерді басқару, ғарыштық зерттеулер.
т.б.) ерекше байқалады.
Ғылымның өз заңдарын ашуға бағытталған қызметі — түсін-діру мен болжау
болып табылады.
Заңды ашу жолындагы ізденіс зерттелу үстіндсгі нысанның маңызды емес,
екінші қатардағы қасиеті мен байланысынан алшақтауды, оған назар
аудармаудан талап етеді, басқаша айтқанда оны "таза" күйінде қарастыру
қажет. Ғылымдағы абстрактілеуді субъективті тәсіл деп ұғуға болмайды. Оның
ғылымдағы рөлі зерттелудегі ақиқатқа кол жеткізуге жәрдемдесуімен
анықталады.
Ғылымды ұйымдастыру мен басқару. Ғылымды әлеуметтік институт ретінде
танып, ұйымдастыру ісі 17 ғасырдың аяғы мен 18 ғасырдың басында Еуропада
алғашқы ғылыми қоғамдар мен академиялар пайда болып, ғылыми журналдар жарық
көре бастауымен тікелей байланысты қолға алынды. Бұған дейін ғылымды дербес
әлеуметтік құрылым ретінде сақтау және дамыту ісі, кітаптардың көмегімен,
дәріс беру арқылы, ғалымдардың қарым-қатынасы, өзара сұхбаты, хат алысуы
арқылы жүрді.
19-20 ғасырларда ғылымды ұйымдастырудың жаңа тәсілдері қалыптасты.
Қуатты техникалық базасы бар, ірі ғылыми институттар мен лабораториялар
пайда болды. Олар ғылыми қызметті қазіргі өнеркәсіптік еңбекке жақындатты.
Қазіргі заманғы ғылым қоғамдағы барлық әлеуметтік қатынастармен жан-жақты
байланысып жатыр, бұл байланыс тек өнеркәсіп арқылы ғана емес. Саясат,
әкімшілік және әскери салаларда да көрініс тапты.
Жаратылыстану және техника ғылымдармен қатар, қазіргі қоғамда гуманитарлық
және әлеуметтік ғылымдардың да маңызы күннен-күнге артып келеді. Осының
негізінде жаратылыстану техникалық және әлеуметтік ғылымдардың жақындасуы
арта түсуде. Қазақстанда ғылымдарды ұйымдастыру алғашқыда әр түрлі ғылыми-
зерттеу мекемелерінде шашыраңқы күйде жүргізілді. 1945 ж. Қазақстан ҒА
құрылғаннан кейін, ғылыми-зерттеу институттарының бірыңғай тұтас жүйесі
қалыптасты. ҒА құрылғаннан бергі жарты ғасырдан астам уақытта онда үлкен
зерттеу жұмыстары жүргізілді; өндіріске құнды жаңалықтар енгізілді;
ұйымдастыру құрылымы қалыптасты. Қазақстан Республи-касы Президенті
Н.Назарбаевтың 1993 ж. 21 қаңтардағы Жарлығымен республика ғылым академиясы
Қазақстан Ұлттық ҒА болып кайта құрылды. Ұлттық ҒА-ның аймақтық төрт
бөлімшесі құрылған: оңт. бөлімше — Шымкентте, шығыс бөлімше — Өскеменде,
батыс бөлімше — Атырауда және орталық бөлімше — Қарағандыда. Қазақстанда
ғылымның соңғы он жылда даму ерекшелігі қалыптасқан экономикалық құрылыммен
байланысты болды. Ғ-ды мемлекет тарапынан басқару жүйесін жетілдіру,
еліміздің әлеум.-экон. өзгерістері тұсында оның рөлін арттыру, ғалымдарға
мемл. қолдау көрсету шаралары жүзеге асырылды. Тәуелсіз мемлекетте
сараптаудан конкурстық негізде өткен қолданбалы және іргелі зерттеулер
бағдарламалары мақсатты түрде қаржыландырылып келеді. Қазакстан
Республикасындағы ғылымды басқару мен ұйымдастырудағы бұл жаңа бастамалар
ғылымды басқару мен ұйымдастыруға қойылатын халықаралық стандарт
талаптарына үндеседі.
Педагогикалық зерттеу жұмыстарының принциптері
Ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуде төмендегідей принциптерді басшылыққа
алу қажет:
- педагогикалық құбылыстардың шынайылылығы мен шарттасқандығын ескеру,
себебі дүниедегінің бәрі өзінің ішкі объектив заңдары, қарама-қарсылықтары
және себепті салдарлы байланыстарына орай жасайды әрі дамиды;
- құбылыстарды даму барысында зерттеу;
- бір құбылысты екіншілерімен өзара өзара қатынаста байланыстыра зерттеу;
- зерттеу процесінде қалаған ғылыми проблеманың шешімі бірін-бірі
толықтырып отырушы көптеген әдістер кешенімен орындалатынын естен
шығармау;
- зерттеу әдістері зерттелетін құбылыстың мән-мағынасына сай келуі;
- даму процесін сол дамудың қозғаушы күші және даму көзі саналатын оның
қарама-қарсылықтарына негізделген өзіндік қозғалыс және өзіндік даму
ретінде қарастыру;
- сынақталушыға, білім-тәрбие процесіне зиян келтіретін, адамгершілік-
инабаттылық талаптарына қайшы болатын эксперименттерді өткізбеу.
Бақылау сұрақтары:
1. Неліктен зерттеушіге әдіснаманы білу қажет?
2. Ғылымның даму заңдылықтарын атаңыздар.
3. Ғылым қалай жіктеледі?
4. Ғылыми педагогикалық зерттеу әдіснамасы мен әдістемесі пәнінің мақсаты
мен міндеттерін айтып беріңіз.
2-лекция. Тақырыбы: Педагогикалық зерттеудің түрлері.
• Педагогикалық зерттеудің типтері және ерекшеліктері, тарихи-
педагогикалық зерттеудің типтеріне сипаттама: тарихи-ақпараттық,
әдіснамалық, теориялық, мәселелік.
• Тарихи-педагогикалық зрттеу түрлері: педагогика тарихын зерттеу;
білім беру тарихын зерттеу; персоналийлердің тарихын (педагогикалық
ойларын, қызметін, ғылыми үлесін) зерттеу.
• Дидактикалық зерттеулер және оның типтері. Тәрбие және мектепке
дейінгі тәрбие мәселесіне арналған зерттеулер.
• Мектепке дейінгі ұйымды басқару сапасы мәселелеріне арналған
зерттеулер.
Лекция мәтіні: Ғылымның диалектикалық дамуы, фактілерді жинақтау оларды
оқып үйрену, жүйелеу, қорытындылау және олардың жеке жаңалықтарын ашу,
белгісіз фактілерді түсіндіретін, жаңалыққа жетелейтін ғылыми білімнің
логикалық жүйесін анықтаудан тұрады.
Сондықтанда, алынған нәтиженәң сипатына байланысты барлық ғылыми
зерттеулер төмендегі негізгі топтарға бөлінеді: ізденіушілік;
фундаментальды; қолданбалы жәнеәдістемелік.
Жоғарыдағы зерттеулердің әрбір тобы өз кезегінде зерттеулердің
жоспарлылығын талап етеді.
Жоспарлылық – ғылыми шығармашылықтың негізгі фаторы болып табылады.
Зертеу жоспарының бірнеше формалары бар:
Алдын–ала жоспарлау – зерттеу жұмысының мақсатын және нысанасын
анықтайды, оның жалпы мазмұны мен мәнін, тұжырымын, зерттеу мақсаттарының
шешілу прициптерін, әдістемесін, жұмыстың көлемі мен орындалу уақытын
көрсетеді. Сол себепті, зерттеу жұмысының алдын-ала жоспары – зерттеу
тақырыбын нақтылаудың аяқталу элементі болып табылады.
Зерттеу жұмысының жеке жоспары – зерттеу жұмысының мазмұны мен
кезеңдерінің орындалу тәртібі, мерзімдері көрсетілген тізім жүйесі.
Зерттеудің жұмысжоспары – қабылданған ұсынылып отырған болжамды тексеру
және өрбіту мақсатында жасалған кешенді жұмыстар тізімі.
Зерттеудің жұмыс жоспарының басқалардан өзгешелігі, мұнда зерттеу
жұмыстарының барлық негізгі кезеңдерінің орындалу құралдары жолдары
әдістері көрсетілуінде
Кез-келген ғылыми ізденістің тиімділігі, көбнесе зерттеу жұмысының шын
мәні мен нәтижесіне алып келетін кезеңдерінің дұрыс түзілуіне, яғни,
зерттеу логикасына байланысты болады.
Зерттеу логикасын түзу - өте күрделі жұмыс.
өткені, зерттеу логикасы жұмыстың бірден – бір маңызды кезеңдерін құрай
отырып, зерттеу процесіне үзеңгелестік жасайды.Дегенмен, зерттеу логикасын
түзу үшін соңғы нәтиженің моделін жасап алу қажет.(Мысалы кітап мазмұны).
Зерттеу логикасы құрылымын жасаудың үш кезеңін атауға болады.
1- кезең – зерттеу тақырыбын таңдау, оның мақсатын анықтауға
дейінгі, болжамды құру кезеңдері, жалпы төмендегі логикалық схема
түрінде берілуі мүмкін: проблема ------ тақырып -------- нысаны
(объект) ------- пәні -------- ғылыми фактілер------ жетекші идея
-------- жөрамал -------- зерттеу мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың 2-кезеңінің логикасы зерттеу әдістерін таңдаудан, зерттеу
қорытындысын тұжырмдауға шейін төменгі схемада жасалу мүмкін:
әдістерді таңдау-------- жорамалды тексеру -------- алдын – ала
қорытындыларды конструкциялау -------- оларды практикаларды тексеру-----
тәжірибе жасау, нақтылау ------- шешуші қорытынды жасау.
2- қорытынды кезең – зерттеу нәтижелерін практикаға ендіру,жұмсты
әдеби көркемдеп баспаға дайындау. (ОҚУЛЫҚ, ОҚУ ҚҰРАЛЫ,
ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ Т.Б.)
Жоғарыдағы педагогикалық зерттеу логикасы зерттеу бағдарламасына
сүйенетінін айта кету керек.
Еліміздің күш алып келе жатқан білім беру саласын реформалау жұмыстарын
ғылыми тұрғыдан толыққанды қамтамасыз ету үшін осы саладағы, педагогикалық
зерттеулердің сапасы мен нәтижелігін айтарлықтай көтеру, олардың мектеп
практикасына нақты әсерін күшейту қажет.
Соңғы уақытта байқалып отырған зеттеулердің практикалық бағытының күшею
тенденциясы, оларды бағалау проблемасын ерекше өткір қойып отыр. Себебі
практикалық бағыт тек өз плюстерін тудырып қана қоймай, сапасының
зерттелетін проблеианың теориялық – методологиялық жақтарына бөлінетін
ықыластың төмендеуіне әкеледі. Бұл, ғылым мен ғылым методологиясының бір-
бірінен алшақтауына соқтырыры хақ.
Егерде проблеманың өзі болып, ал, оны шешу жолы айқын болмаған
жағдайда, яғни ескі тәсілдердің күйі шектеулі екендігі анықталса, ғылыми
зерттеулерді методологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету қажеттігі туады.
Проблеманы шешу үшін объект байланыстарының жан-жақтылығын анықтаумен бірге
мәдениетпен де байланысу керек болады. Өйткені проблеманы шешуге керекті
тәжірибе, нақты мәселені шешу алгоритімі болсын немесе проблеманы шешуге
мүмкіндік беретін шындық туралы жалпы мағлұмат болсын мәдениеттен алынады.
Бұл тұрғыда, методология – ғылым мен мәдениеттің байланыс құралы болып
табылады.
Ғылым өзінің даму барысында, әсіресе крезисті сәттерде, өзінің
прогресін қамтамасыз ететін номативтерді мәдениеттен алады.
Қазіргі ғылыми–техникалық прогрес заманы, методология мен ғылымның
өзара әсерлесу проблемасына қызығушылықты күшейтіп отыр.
Ғылыми білімнің үнемі дифференциялануы, оның интеграциялануына деген
қажеттілікті тудырады, ал, шындықтың интегративті бейнесін тек ғылыми
методология негізінде ғана құруға болады, сондықтан адамзат мәдениеттің
құрылымында ғылыми іс-әрекет методологиясымен қоса, практикалық іс-әрекет
методологиясы да алдыңғы қатарлы рөлге ие болып келеді. Өйтені, біз іс-
әрекетіміздің әр түрлі салаларында не істеу керек екенін білгенімізбен,
оны қалай істеу керек екенін біле бермейміз.
Ғылыми іс-әрекет, адамның басқа да іс-әрекеті, сияқты, қандай да
белгілі үлгілерді қайта тудырумен байланысды. Ол біріншіден, зерттеу
мақсаты мен бағдарламасын, оны ұйымдастру принциптерін анықтау немесе
алынатын өнімнің үлгісін алу және т.б. болуы мүмкін; екіншіден, ғылыми
зерттеу, оның фрмаларын жаңатпай, жаңа бағдарламалар жасалмай жүргізілуі
мүмкін емес. Бірінші жағдай арнаулы ғылыми іс-әрекетке, екіншісі
методологиялық іс-әрекетке қатысты, ол ғылыми зерттеулердің жалпы,
принципті даму жолдарын анықтаумен байланысады.
Бұл үшін арнаулы міндеттерді шешу аумағынан шығу қажет.
Зерттеудің жаңа стратегиясын құру үшін әлеуметтік құбылыс ретінде ғылым
табиғатын, оның қоғамдағы орнын, оның құрылымымен жүру және даму
заңдылықтарын білу керек.
Методолог – зерттеу бағдарламасының жалпы схемасын қалай құруды білуі
тиіс, яғни, ғылымның жай-күйін бағалай білуі, оның қиыншылықтары мен даму
перспективаларын анықтай білуі, алынған нәтижені білім жүйесіне ендіре
білуі тиіс.
Қазіргі заманғы ғылымның негізгі проблемаларына жасалған үстірт шолудың
өзі, ғылым саласында қабылданатын шешімдердің тиімділігі – оған сәйкес
(адекватты) методологиялық нұсқауларға тәуелді екенін көрсетеді.
Ғылыми іс-әрекет масштабы өте үлкен болғандықтан, зерттеудің адекватсыз
методологиясын таңдау, орасан зор матеориялдық шығындарға, ғылыми-
техникалық прогрестің екпінін төмендетуге әкеп тірейді. Сондықтан, бұл
негативті құбылысты айтып қана қоймай, оны жоюға методологияның қажет
екенін түсінуден ғылымның барлық салаларындағы, ғылыми іс-әрекеттерді
қазіргі заманғы методологиялық қамтамасыз ету шараларына көшу керек.
Бұл зерттеушінің методологиялық мәдениетін көтеруді талап етеді.
Методологиялық мәдениет – интелектуалдық мәдениет бөлігі.
Қазіргі уақыттағы ғылымның методологиялық мәдениеті оның интелектуалдық
мәдениетінің бір болігі болуы тиіс.
Методологиялық мәдениет қалыптастырудың қайнар көздерінің бірі іс-
әрекет тәсілдкерін, үлгілерін меңгеру, және іс-әрекет құралдарын
қалыптастыратын, ғылымның жалпы методологиясын білу болып табылады.
Ал, методологиялық іс-әрекет құралдарына – ғылым туралы жалпы түсінік,
оны қалыптастыру және дамыту заңдылықтарын білуі, жаңа білімнің пайда болу
механизімі туралы,жаңа ғылыми идеяларды ұсыну жайындағы түсініктер жатады.
Методологиямен жекелеген көрнекті ғылым қайраткерлері ғана айналысады -
деген кең тараған ұғым ескірді. Қазір жаңа міндеттерді шешіп жатқан әр
ғылымға методологиялық қажыр-қайрат, методологилық іс-әрекет керек.
Бұл іс-әрекет тәжірибесі іс жүзінде тіркелмеуде, ғалымдардың өздері оны
актуалды міндет ретінде ескермеуде.
Шамасы, ғалымды методологиялық іс-әрекетке үйрету болмайтын сияқты. Ал,
методологиялық іс-әрекеттің алғы шарты ретінде, оның методологиялық
мәдениетінің қалыптасуына көмектесуге болады.
Бұл мақсатқа жетудің бір құралы - әр типтегі методологиялық іс-әректтің
жалпы схемаларын білу деп есептейміз.
Оларды меңгеру нәтижесінде зерттеушіде айқын бағдар пайда болады.
Біздің тұжырымдауымызша методология: 1) зерттеудің негізгі бағыттары
мен бағдарламаларын анықтау; 2) проблеманың дұрыс қойылуын қамтамасыз ету;
3)ғылыми зертеудің әдістері мен құралдарын жасау; 4) нысананы, зерттеудің
жалпы жолдарын анықтау; 5) ғалымдарды ғылыми іс-әрекеттің интелектуалды
техникасымен қамтамасыз ету; 6) ғылыми ізденістің жалпы стратегиясын
белгілеу; 7) зерттеуші қозғалысын нысаналы мазмұн бойынша түзету; 8)
зерттелетін объектідегі приципиалды құрлым мен негізгі, өзара байланыстарды
шешу; 9) зерттеу нәтижелерін бағалау үшін – критерийлер жасау; 10) ғылыми
зерттеудің нысаналығын негіздеу және құру міндеттерін қояды,:
Бұл міндеттер ғылым методологиясының ұғымдарын меңгеруді талап етеді.
Сондықтан, төменде педагогикалық зерттеудің ғылыми аппаратын жасау және
сипаттау кезінде қолданатын кейбір категориялар мен ұғымдарды ілгері
ғылыми еңбектер мен ғылыми баспасөзден іріктеп алып, жүйелеп және қажетті
түсініктермен беріп отырмыз.
Методология өте кең мағынада – бұл іс-әрекет құрылымы, оның логикалық
ұйымдастырылуы, әдістері мен құралдары жайлы ілім.
Ғылыми методология – ғылыми танымды құру прициптері, формалары мен
әдістері жайлы ілім, шындықты ревалюциялық түрлендіру құралы.
Келтірілген методологиялық жалпылама анықтамалары конозиациялаудың
қажеті жоқ, өйтені, олар методология атқаратын функциялардағы айтарлықтай
ерекшеліктерді көрсетпейді, методологияның қай түрге жататынын (нормативті
немесе дескретивті) ескермейді.
Нормативті методологиялық ілім – белгілі бір іс-әрекет түрлерінің
мазмұны мен кезеңін белгілейтін ережелер және нормалар түрлерінде болады.
Ол, төмендегідей 3 функцияны атқарады: 1- проблеманың мазмұндық
тұрғыдан да, формалдық тұрғыдан да дұрыс қойылуын қамтамасыз етеді; 2-
қойылған міндеттер мен проблемаларды шешу үшін белгілі бір құралды береді;
3 - зерттеулерді ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Дескретивті методология негізгі міндеттері – танымның даму
тенденциялары мен формалары, оның әдістері категориялық және ұғымдық
құрлысы тұрғысынан әрбір нақты кезеңге байланыстыра зерттеу болып табылады.
Қарастырылған функциялардың әр тектілігі, олардың қандай да бір шекара
шеңберіндегі бір нысана арқылы орындалмайтынын, әр түрлі нысаналар арқылы
және әр түрлі формалар арқылы орындалатынын көрсетеді.
Сондықтан, методологиялық білімнің әр түрлі типтері мен деңгейлері
туралы айтуымыз қажет.
Ең жоғарғы деғгейді философиялық методология құрайды. Оның мазмұны
танымның жалпы принциптері мен ғылымның жалпы алғандағы категориялық
құрлысынан тұрады. Методологияның осы саласы ғана философиялық білімге
жатады да, философияға тән әдістер арқылы түзеледі. Сонымен бірге оның
философияның бір ерекше болімі түрінде түсінбеуіміз керек бұл жерде
методологияда фуннкцияның философиялық білімнің тұтас жүйесі орындайды.
Методологияның философиялық деңгейі нақты жағдайда нормалардың,
рецептердің - немесе техникалық әдістердің қатып қалған жүйесі түрінде
емес (оны бұлай түсіндіру ғылыми танымның догмаға айналуына алып келер
еді), танымдық іс-әрекеттің алғы шарттары мен бағдарлар жүйесі түрінде
болады. Бұған, мазмұндық алғы шарттар мен бірге (ғылыми ойдың дүние тану
негіздері, дүниенің философиялық бейнесі), ғылыми ойлардық жалпы формалары,
оның тарихи анықталған категориялық құрлысына жататын формалары алғы
шарттары да кіреді.
Методологияның екінші деңгейі – зерттеудің жалпы ғылыми принциптері мен
әдістері мен формаларының деңгейі түрінде есептеледі.
Бірақ бұл деңгейде туатын проблемалар сипаты барлық немесе кез келген
ғылым саласына тікелей қатысты деп түсінбеу керек. Олардың спецификасына
нақты нысаналы мазмұнға араласпау, сонымен бірге, ғылыми таным процесінің
жалпы белгілерін оның дамыған формаларын түсіндіру кіреді.
Келесі деңгей – нақты ғылыми методология, яғни ғылымның арнаулы
саласына қолданылатын әдістердің зерттеулер мен процедуралық прициптердің
жиыны. Мысалы, кәсіпке баулу методологиясы - өндірістің әрбір саласының
проблемаларымен бірге, психолого-педогогикалық ғылымдар тудыратын мәселелер
қарастыру жататыны түсінікті.
Жоғарыдағы деңгейлерді методология құралдарды іске қосуды оларды
механикалық түрде көшіру деп түсінбеуіміз керек.
Әр нақты жағдайда бұл құралдар өздеріне сәйкес нысаналық бейнеленуі
тиіс.
Методолгияның 4-деңгейіне зерттеу әдістері мен техникасын жатқызады,
яғни, бір текті және шындықтағы эмпирикалық материалды алып, оның алғашқы
өңдеуден өткізгеннен соң оларды білім массивіне қосылады. Бұл деңгейдегі
зерттеушінің методологиялық білімі, өзіне тән, ғылыми іс-әрекет тәртібін
тікелей реттейтін функциясына байланысты барлық уақытта анық нормативті
сипатта болады.
Әртүрлі деңгейдегі методологиялық білімнің атқаратын функциясына қарай
мамандануға байланысты, методологияны күрделі сатылы жүйе ретінде
қарастыорамыз.
Бұл жерде философиялық деңгей – барлық методологиялық білімнің мазмұны
негізі ретінде орындалады. Бұл деңгейде танымдық белгілер қалыптасады,
ғылыми теорияларды әдістерді нақтылы шекаралары анықталады, ғылыми ізденіс
нәтижелерінде дүние танымдық түсінік береді.
Нақты ғылыми зерттеуде философиялық білім методологиялық білімнің басқа
деңгейлерімен өзара байланыста жұмыс істейді.
Аталған методологиялық ұғымдар мен олардық функциялары ғылым
методологиясы, іс-әрекет танымның негіздерінің әдістерінің жүйесі ретінде
қарастыруға мүмкіндік береді.
3-лекция. Тақырыбы: Педагогикалық зерттеуге қажетті әдіснамалық тұғырлар
мен ұстанымдар.
1. Педагогика әдіснамасының педзерттеудегі ролі және оның дамуының
негізгі бағыттары.
2. Педагогикалық зерттеуге қажетті ұстанымдар (принципы) мен тұғырлар
(подходы), олардың сипаттамалары.
3. Педагогикадағы әдіснамалық тұғырлар және әдіснамалық ұстанымдар.
Педагогиканың әдіснамасының дамуының негізгі бағыттары.
4. Тарихи-педагогикалық фактілер, құбылыстар, үдерістерді зерттеу үшін
қолданылатын әдіснамалық тұғырлар:жүйелік, мәдениеттанулық,
парадигмалық және т.б.
Лекция: Ғылым – адамдардың арнайы іс-әрекеттері нәтижесіне табиғат,
қоғамның және ойлаудың объективті заңдарының үздіксіз дамып отыру жүйесі
жөніндегі білім болып табылады. Сондықтан ғылым негізі білім болып
саналады.
Білім – шындықтың бейнелену формасы және тәсілі болғандықтан онда
заттың қасиеті, белгілері және өзара байланыстары қаперге алынған. Осы
себепті білімнің ғылымды ашудағы жұмыс істеу тәсілі, материалдық, не рухани
іс-әрекет болып табылады. Яғни ғылымның диалектикалық дамуы фактілерді
жинақтау, оларды оқып, үйрену, жүйелеу қорытындылау және олардың жеке
заңдылықтарын ашу, белгісіз фактілерді түсіндіретін жаңалыққа жетелейтін
ғылыми білімнің логикалық жүйесін анықтаудан тұрады.
Сол себепті де, ғылымның мақсаты-сырттай көрініп тұрғанның ішкі,
нақтылы қозғалысын, яғни зерттелініп жатқанның мәнін ашу болып табылады.
Ғылымның логикалық құрылымы төмендегідей болып келеді:
1. ғылымның ірге тасы немесе жалпы қағиданың (теорияның) жағдайы;
2. заңдар;
3. негізгі ұғымдар;
4. қағидасы (теориясы);
5. мұраты (идеясы);
Ұғымдар заңдар, прициптер, мұрат, ережелер – ғылыми білім категориялары
болып саналады. Осылардың негізінде ғылым қағидасы түзіледі.
Қағида –зерттеу пәнінің түзілу блогы болып есептеледі. Көп заттардан
ортақ сындарын алып жинақтау, жинақтай білу, зат туралы ұғымды білдіреді.
Ұғымдар жиынтығы пікірді түзеді.
Сондықтан, принцип – танымда методологиялық және гнесологиялық роль
алады. Принципті білімнің ұйымдастырылу формасы деп түсіну керек.
Ғылымның бірден-бір пайдасы, алдын-ала болжам жасауға, алдағыға зер
салуға ғана себеп болады. Ғылымның сол себепті де, ақиқат нәрсе емес
екендігі де осыдан. Қандай да тәжірибе жөнінде әңгіме қазғалмасын, сіз
өзіңіз тікелей араласпасаңыз, сол мезетте-ақ сенімсіздік пайда болады.
Дегенмен, біз мұнда тек өзіміз нақтылы қатыспаған облыстар жөнінде ғана
пікір айтуымыз керек, олай болмағанда ғылымнан ешқандай пайда, қайыр
болмаған болар еді.
Мысалы энергияның сақталуына байланысты дене қозғалғанда массасы
өзгереді. Масса және энергия эквивалентті болғаны себепті, қозғалыстағы
дене ауыр тартады.
Десекте, И.Ньютон басқаша пікірде болған еді. Ол масса әрқашанда
тұрақты қалып отырады деген. Жоғарыдағы шындық анықталғанда, барлық
ғалымдар Ньютонның пікірі дұрыс еместігіне байланысты: Сұмдық! Физиктер
өздерінің қатесін тапты! Не себепті олар өздерін дұрыс санаған? - деп
жағасын ұстағандар болды. Айтылған мысалда эффект аз. Бұл жағдай тек дене
жарық жылдамдығына жақын қозғалыста ғана білінетіні хақ. Осы себепте,
ғылымда қандай да бір ақиқатқа көз жеткізуде тәжірибеге сүйенеді және онда
оның орындалу шарттары ескерілуі тиіс. Сондықтан біз ғылымнан пайда болсын
десек болжам жасауымыз қажет-ақ.
Ғылым тәжірибелер хаттамаларына айналмасын десек, біз заңдар,
заңдылықтарды алға тартуымыз керек. Сондықтан ғылымда, оның орындалу
шарттары алдын-ала бағынатын заңдары, заңдылықтары ескерілуі тиіс.
Мысалы: симметрия туралы. Симметрия дегеніміз не? Сырт қарағанда
адамның оңы мен солы бір-біріне симметриялы. Олай болса оларды өзара
ауыстырып қойған жағдайда бұрынғы қалыпты сақтауы тиіс.
Белгілі неміс ғалымы Герман Вейль (1885-1935) симметрияның тамаша
анықтамасын бергені белгілі. Бұл анықтама бойынша: симметиялы дене – деп,
оны қалай қарай өзгерткенде де, нәтижеде, бастапқыда неден бастасақ сол
болып шығуы керек – деген бұл қағида математикалық фигуралар үшін солай–ақ
шығар, бірақ физика үшін басқаша болған болар еді. Яғни, дененің А
нүктесінен В нүктесіне орын ауыстыруы жоғарыдағы анықтамаға сәйкес, жеткен
нүктеміз бастапқы тұрған орнымыз.
АВ
Екінші мысал: Бір кесек борды саусақтарымызға қысып ұстап тұрайық.
Саусақтарымызды ажыратуымыз сол-ақ екен, бор төмен қарай құлағанын көреміз.
Бор неге құлады? деген сауалды әртүрлі аудиторияға қоятын болсақ,
төмендегідей жауап алған болар едік.
Аудитория
Жауаптар.
Мектепке дейінгі балалар. - өйткені саусақтар
ажырады;
Мектеп оқушылары. - өйткені Жерге тартылады;
Студенттер. – бор Жердің
гравитациялық
өрісінде орналасқан;
Жер жүзінің ең жақсы физиктері. – біз өкінішке орай мұны әлі
білмейміз
Өкінішке орай, бұл ащы шындық тек гравиатциялық құбылысқа ғана емес,
ғылымның басқа салаларында да ғалымдарымыз дәрменсіздікті мойындауға
мәжбүр.
Жаңа білімнің қажеттілігі.
Ғылым - танымдық процестің объектісі мен жемісі. Сондықтан ғылыми
танымдағы және оқу процесінде пайда болатын проблеманы айыру үшін танымдағы
проблеманың объективті маңызы мен оқытудағы оның объективті мәнін айыру
қажет.
Танымдағы проблеманың мәні – ғылыми білімді түзуге, маңызы – дүниенің
даму заңдылықтарын ашуға көмектеседі.
Проблема – деп, негізінен, практикалық мақсаттың синонимін немесе
ғылымдағы белгісіз болып тұрған жәйтті түсінеміз. Проблеманы шешу дәлелдер
жүйесі арқылы түзілуі тиіс.
Қандай да бір ақиқатқа көз жеткізуде тәжірибеге сүйенуді және
онда,оның орындалу шарттарының ескерілуі жайлы жоғарыда айтылды да.
Сол себепті, проблеманы қоюда келесі педагогикалық талаптар орындалуы
қажет:
- тапсырма, меңгерілген білім мен біліктілікке негізделуі керек;
- белгісіз нәрсе жалпы заңдылықты және жалпы әрекет тәсілін түзуі
керек.
Проблема - шешуді қажет ететін келелі мәселе болып табылады.
Проблема – қағида мен практикалық құбылыстар арасындағы қарама-
қайшылықтар арқылы анықталады. Біз дүниедегі құбылыстарды бақылай, олардың
өзара бағыну деңгейлерін белгілей отырып, олар жөніндегі ұғымдар мен
түсініктерді анықтаймыз. Бұл талдау әдісі делінеді. Осы әдіс нәтижесінде –
проблеманың мәнін қарама-қайшылықтар және бір-біріне таласқа түскен ғылыми
қағидалар (теориялар) – деп түсінеміз.
Қарама–қайшылық деген не ?
Қарама–қайшылық қандай көріністерден пайда болады ?
Алға қойған тапсырмалар, міндеттер мен сұрақтар – шығармашылық іс-
әрекеттің тиімді құралдары деуге болады.
Әсіресе, олар проблемалық болатын болса, яғни мазмұнында қарама-
қайшылық жүретін болса. Қарама-қайшылық келесі түрде көрініс табады:
ақпараттық-танымдық; танымдық; логикалық.
Ақпараттық–танымдық, зерттелінетін құбылыстар, процестер мен пәндердің
мәндерінде жүретін болады. Ол көбінесе, мағыналық конфликт түрінде көрініс
табады. Мысалы: не себепті червякті беріліс қайтымды беріліс бола алмайды?
Шындығында, мұндай айналыс тек червяк арқылы берілуі керек, ал доңғалақ
арқылы червяктің қозғалысы ғана емес. Осындай қарама-қайшылықтың әсерінен
адамда жағдайды түсінуге құштарлық пайда болады. Бұл жағдайды адамның
психологиялық күйі, яғни проблемалық ситуация деп атайды.
Таным процесіндегі қарама-қайшылық теориялық және практикалық
мәселелердің танымдық сипаттағы және адамда бар білім деңгейі, түсінуі мен
дамуы арасында орын алады. Жеке жағдайда:
1. көптеген әрекеттер арасындағы және олардан қажетті ыңғайлысын
таңдау;
2. бар білім мен және оны практикада пайдаланудың шарттары
арасындағы;
3. мәселені шешудің теориялық мүмкіндігі мен оның практикалық іске
асырылуының қиындығы арасындағы;
Бұйымдарды конструкциялауда, технологиясын құруда пайымдауда және
диагностикалауда, оқыту материалдарының құрылымын түзуде, бір ғана нәрсенің
төңірегінде әр түрлі пікір пайда болады және мұндай жағдайда пікір дәлелін
практика шешеді. Мұндай қарама-қайшылық – логикалық делінеді. Ал, таным
процесі мен логикалық қарама-қайшылық арасындағы қарама-қайшылық адамда
объектілердің, құбылыстың немесе процестің мәнін түсінуден пайда болады.
Қарама–қайшылықтар мазмұнында пайда болған құштарлық ғылыми
бағдарлаудың элементар дәрежесі ретінде, көрініс тапқанның мәнін, маңызын
ұғынуға тырысу, танысып білу.
Жоғарыда аталған факторлар жаңа білімнің қажеттілігін туындатады және
ғылыми шығармашылыққа негіз болады. Өйткені, іс-әрекеттің қозғаушы күші,
белсенділік көзі қажеттілік болуы тиіс.
Ғылыми шығармашылық методологиясы.
Қазіргі заманғы пайымдау бойынша таным негізі және шындық кретериі –
практика нәтижесінде танылатын біздің біліміміз, объективті дүниенің
бейнесі, олардың өзара байланысы мен заңдылықтары.
Шығармашылықты өмірде жоқ, қандай да бір жаңа өнімнің пайда болу
процесі деп түсіну керек.
Ғылыми шығармашылық – қоршаған ортаны танып білуге, оқыту процесін
ұйымдастыруға, оны өзгертуге және жетілдіруге тікелей бағытталған іс-
әрекет.
Қазіргі заманғы көзқарас бойынша, ғылыми шығармашылық, үш кезең арқылы
жүзеге асады. (6) .
1 кезең. Проблемалық (таным немесе практикалық іс-әрекет кезінде)
ситуациялардың пайда болуымен, оны алғаш кезеңдік талдау және проблеманы
түйіндеу арқылы сипатталады.
Шығармашылық процестің 2-кезеңі проблеманы шешу жолдарын қарастыру.
Бұл процесс, бар білімдер негізінде проблеманы детальды талдаумен
аяқталады.
Зерттеу обьектісіне қажетті болған білімдерді толықтыру, қажетті
әдебиеттер көмегімен немесе тәжірибелік экспиремен арқылы толықтырылады.
Көбінесе, бұл кезеңде – шешім принципті таза логикалы, қатаң дәлелді
болады. Кейбір жағдайда зерттеу объектісі толыққанды танылмайды, ол туралы
білім тек толық еместігі ғана емес, қарама – қайшылықта да болады. Мұндай
жағдайда дәлелді шешім айту мүмкіндігі болмайды. Мұнда пайымдау (итуиция)
көмекке келеді.
Шығармашылықтың үшінші кезеңі проблеманың табылған шешілу принципін
жүзеге асыру.
Бұл кезеңде шешім принципі шығармашылықтың белгілі бір анықталған
нәтижелері түрінде жүзеге асырылады. Жаңа мәселенің шешілуі; конструкция,
теория т.б. дәйектеу және жасау.
Алынған нәтиже, экспериментальды тексеріліп, басқа теориялық
мәліметтермен тексеріледі.
Жоғарыда айтылғандарды, қысқаша шығармашылық процестің түзілімі деуге
болады.
Қорыта айтқанда, ғылыми шығармашылық, қазіргі кезде адамдардың аз ғана
шеңберінің айналысатын іске айналған, ал, ғылым көптеген маманданған
жұмысшылыр армиясы санасы арқылы өтетін жұмысшы күшінің сапасын арттыратын
факторға айналуда. Осы себепті, өндірісте және басқа да әлеуметтік іс-
әрекет сферасында – адам факторының интелектуалды дамуы, ғылыми танымның
даму рөлі артып отыр.
4-лекция. Тақырыбы: Педагогикалық зерттеулердің эмпирикалық әдістері.
1. Зерттеудің эмпирикалық әдістерінің мәні, олардың ғылымдағы ролі.
2. Бақылау, әңгімелесу, сауалнама жүргізу, рейтинг әдістері.
3. Зерттеу объектілерінің көлеміне, құрамына қойылатын талаптар. Озат
педагогикалық тәжірибені жинақтау алгоритмі.
Педагогикалық зерттеулердің эмпирикалық әдістері:
а) зерттеу тақырыбына байланысты әдебиеттер, нормативтік әдістемелік
құжаттарды оқу, танысу;
ә) әңгімелесу (интервью, анкеталау).
Б) педагогикалық бақылау;
В) тестілеу
Г) рейтенгілеу, рангілеу,
Д) педагогикалық тәжірибе (эксперимент)
е) тәжірибені жинақтау және қоытындылау
Ұсынылған тақырыпта педагогикалық бақылау әдісі ұтымды сипат алады.
Бақылау ақпараттардың теориялық мазмұнын анықтауда,теорияның
практикадағы шындыққа айналуына көз жеткізуге септігін тигізеді. Бақылау
объекті болып, оқушылардың теориялық практикалық сабақтардағы бұйымдарды
жасаудағы, мінез-құлық өзгерістерін, оқушылардың іс-әрекеттері т.б. іс-
әрекеттері табылады.
Бақылауды ғылыми тұрғыдан дәйектеу үшін келесі талаптар ескерілуі
керек.
- бақылау алдын-ала жасалған жоспар бойынша жүргізілуі тиіс.
- Зерттелінетін белгілер саны мүмкіндігінше минималды және олар
анықталған болуы тиәс
- Құбылыстар табиғи жағдайда бақылануы тиіс.
- Бақылаудың әр-түрлі жолдармен алынған нәтижелері өзара салыстыруға
боларлық болуы тиіс.
- Қайта бақылау мүмкіндігі болуы және ол уақыт өтуіне байланысты
қайталауға тұрарлық болуы тиіс.
- Бақылау барысында кездесетін қателіктер алдын – ала белгілі болуы
тиіс.
Педагогикалық бақылау жүргізу үшін келесі нұсқаулар:
- бақылау объектісін мақсаты мен міндеттерін таңдау.
- Бақылау жоспарын түзу.
- Бақылауға қажетті құрал-саймандарды, құжаттарды дайындау.
- Бақылау мәліметтерін жинақтау (жазу,кесте, хаттамалар)
- Бақылау нәтижелерін жасау және оларға талдаулар жүргізу.
- Бақылауды теориялық және практикалық қортындылау орындалуы тиіс.
Бақылау – оқушыларды кәсіби оқыту процесі барысындағы іс-әрекеттері
қалыптасқан білім, біліктілік,дағдыларын, сабақта пайдаланылған
дидактикалық құралдар мен ұйымдастыру формалары, әдістері мен тәсілдеріне
сапалық талдаулар жасауға мүмкіндік туғызады.
Бақылауға байланысты хаттамалар түзілуі тиіс. Олардың, біздің ойымызша
ең тиімді түрлері төмендегілер болып табылады.
Теориялық сабақты талдау келесі көрсеткіштерді:
- оқушылардың тақырыпты меңгеруге дайындығы (қажетті білім,
білік дағдылар);
- сабақты өткізу формасы және әдістері;
- оқу көрнекіліктері және оқытудың техникалық құралдары;
- оқушының сабақ үстіндегі шығармашылақ жұмысьары және
техникалық ойлау дәрежесі
- танымдық іс-әрекеттері
- сабақтың тәрбиелік, кәсібибағдарлық, идеялық бағыттары;
- сабақ ішіндегі қалыптастырылған білім, біліктер;
- оқушылар тарапынан нашар қабылдаған оқу материалдары (олардың
себептері)
- оқушылар жауаптарындағы қалыпты (қайталана беретін)
қателіктер;
- сабақ өту барысындағы ұйымдастыру - әдістемелік қиындықтар
және оларды жою тәсілдері;
- сабақ барысына жіберілген уақыт және олардың кейбір топтары;
- уақыттың жетіспеуінің объективті және субъективті жағдайы;
- сабақтың мазмұнын ұйымдастыру шараларының әдістемелік
шараларын жетілдіру жолдары;
- оқу бағдарламаларының мазмұны жеке сабақ тақырыбына ендірілген
лабораториялық және оқу өндірістік практикалық жұмыстарды
есепке алу;
Практикалық сабақты талдау кезіндегі төмендегі көрсеткіштер:
- инструктаж, оның формасы және кемшіліктері;
- жұмыс орнын ұйымдастыру
- практикалық жұмыстардағы оқушылардың жұмыс операцияларын
орындау:
- оқушылар тарапынан орындалмаған немесе қателіктерге жол берген
жұмыс операциялары;
- қателік сипаты
- іс-әрекет барысындағы дұрыс орындалмаған немесе жұмыс
барысында ескерілмеген операциялар
- қате әрекет тәсілдері
- артық әрекеттер
- жұмыс сапасын және техникалық шарттардың орындалуы
- жұмысты орындауға кеткен уақыт
- уақыттың жетімсіздігінің объективті және субъективті себептері
- жұмысты ұйымдастырудың тиімді әдістері мен формалары
- оқушыларды білімі, біліктіліктері мен дағдылары
- жұмыстың шығармашылық сипаты
- жұмысты ұйымдастыру әдістемесі мазмұнын жетілдіруге байланысты
пікірлер есепке алынуы тиіс
Теориялық сабақ мазмұны лекция түрінде өтетін болса:
1. материал ... . ұйымдастырылған
2. сабақта ... ... . ұғымдар ендірілді
3. нақтылы тек ... .. ұғымдар анықталды
4. материалдың өзегі ... ... ... ... ...
5. негізгі ұғымдарды келтірудегі педагогикалық әдіс ... ... ...(осының
негізінде заң, заңдылықтар т.б..)
6. оқыту мақсаты ... .. мәнін ашу
7. оқытудың негізгі әдісі, логикасы бойынша ... ... ..
8. ақпарат көздері бойынша...
9. өз бетінше жұмыс істеу деңгейі бойынша ... ... ..реппродуктивті
10. оқу құралдары ... ... ... ... (сұрақтар жүйесі т.с.с.)
11. жұмыс тәсілі ... ... ... ... ... .(тақтада схемалар т.б.) (ұғымдарды
қалыптастыру) ... ... ... ... ..
Еңбек әрекеттері, базалық кәсіпорындарда өтетін оқушылар есебі үшін
төмендегі карта – есебін ұсынуға болады.
19 ғасыр фактілерді жинақтауда бақылау әдісі негізгі деп саналды.
Бақылау барысында, зерттеуші табиғи жүріп жатқан құбылысқа
араласпаған. Десекте, бір нәрсені бақылау қажет боғанымен, ол жеткіліксіз.
Сондықтан сынақ қажет болды. Яғни жасанды шарттар арқылы араласу қажет
болды.
Адамның танымдық жүйесінде эксперименттің нақтылы орнын анықтау қажет.
Зерттеуші үшін алған бағыты, ойы, догмаға айналмау үшін шындықтың кретерийі
ретінде практика қарастырылады.
Қандай теория болмасын оның шындығы практикада басталуы анықталуы
керек.
Десек те, практика ұғымына бір жағынан күнделікті тұрмыстық тәжірибе
енсе, екінші жағынан дәл ғылыми сынақ кіреді.
Жоғарыдағылардан тек сынақ қана бүкіл зерттеу, оның ішінде
педагогикалық зерттеулердің де негізгі қаруы деуге болмайды. Себебі физика
саласының өзінде экспиримент өткізуге мүмкін емес облыстар баршылық. Бұл
астрофизика және геофизика.
Эксперименттің қайталануы. Зерттеу жұмысы бойынша қойылған қандай да
болмасын эксперимент қашанда алғашқы берген нәтижесі,бастапқы жәйттер орын
алғанда дәл қайталануы керек.
Л.Тостойдың Анна Каринина романын еске түсірейік. Щербацкий үйінде
кеште отырғандар арасында сперитизм (аруақтарға сенетін мистика) жөнінде
әңгіме қозғалады.
Қонақтар арасынан, сперитистік сеяныстар жайлы сүйсініп әңгімелеп
отырған графиня Нордстонға Бронский қосылады. Оның таң қаларлық дәлелдері
қазіргі заманғы телепатияға ұқсас: - Біз өның не екенін білмесек те,
электрліктің бар екенін жоққа шығармаймыз. Сондықтан бізге мәлім емес
қандай да бір күш бар екеніне неге сенбеске, - десе, оған Левин – Өйтені,
электрлікте әрбір рет шайырды жүн матамен үйкегенде бізге мәлім құбылыс
қайталанып отырады, ал мұнда барлық уақытта мұндай жағдай орындала
бермейді. Сол себепті, бұл табиғи құбылыс емес, - деп қарсы пікір айтқан
болатын. Левин шындығында Л.Толстой таңқаларлықтай қазіргі жаратылыстану
ғылымының заңдылықтарын дөп айта білген. Яғни мұның эксперимент –
қайталанатын болуы тиіс. Басқаша сөзбен айтқанда,сынаушы қойған қандай да
бір болмасын объектке қойылған эксперимент бірдей шарттар қамтылған
жағдайда ол экспериментті кім қоймасын мейлі орыс, қазақ немесе өзбек ол
дәл қайталануы тиіс.
Эксперимент барысында зерттеушінің дүниетанымы есепке алынбайды. Мұны
ерекше айтып отыруы керек, себебі осы күнге дейін қарама–қарсы пікір орын
алып келді. Егерде, соңғы жағдайға сүйенер болсақ – екі физик, екі химик,
екі биолог т.с.с. , соңында объективті шындықты теріске шығаруымыз мүмкін.
Өйткені қандайда бомасын шындық заттың өзінде, ал ол туралы пікір
адамның ойы ғана.
Сондықтан ол шындық бола алмайды.
Бірақта эксперимент нәтижиесі жөніндегі пікір болса бір басқа,
зерттеуші дүниетанымына байланысты ол әр түрлі болуы мүмкін. Сонымен бір
зерттеушінің қойған сынағын екінші зерттеуші қойғанда қайталануы керек.
Сынаушы үшін эксперименттің қайталанбауы қорлық.
Немесе мұндай жағдай тек төмендегі екі ғана себепке байланысты болуы
мүмкін.:
1. сынаушы өзі қойған тәжірибені толық аша алмауы, өзі жариялаған
материалдарын да оның қайталану шарттарын көрсетпеуі;
Яғни, оның нәтижесін жариялауда асығыстық жасауы.
2. 2- себебі, бақытмызға орай көп қайталана бермейді. Бұл сынақ
нәтижелерін жасанды өзгерту, келтіру.
Мұндайлар ғылымға үлкен зиян келтіреді.
Эксперимент нәтижелерін өзгерту – ғылыми зерттеуші үшін өліммен тең.
Өйткені бұл нәтижелер белгілі болған күнде оған деген көзқарас күрт
өзгерері хақ.
Ғылыми этика – осы күнде үлкен мәнге ие екенін, өйткені ғылыммен
айналысатындардың саны артьып келетіні жағдайда, жоғарыдағы жағдайды
ескермеу әбестік болар еді.
Жалпы оқу материалдарының меңгерілу деңгейлеріне бағалар бермес бұрын,
педагогикалық эксперимент жүргізуде теориялық материалдарды ұғынуға
қажетті, жетерлік оқушылардың білім жүйесінің бар жоқтығына көз жеткізіп
алу қажет. Мұны білім деңгейінің 0-дік сатысы десекте болады.
Бұл деңгейді анықтауға арналған педагогикалық тәжірибе фактіні
анықтаушы тәжіәрибесі жүргізіледі.
Факт деген не? Шын мәнінде зерттеуші қазірге дейінгі белгілі теориялық
жағдайлардан арыла алмайды. Егер ол, шындыққа сенімді боса, онда оны
нақтыларлық фактіні іздестіреді.
Қарсы жағдайда оның ғылыми әрекеті теріс фактілерді жинақтауға
бағытталады.
Оқыту процесінде мұндау фактіні анықтауды екі жақты қарастырған жөн:
1 ден оқушылардағы білімнің жүйелі еместігі, оқытушылардың оқу
процесін ұйымдастырудағы қателіктеріне байланысты болуы мүмкін.
2 ден оқушыларға оқу материалдарының күрделілігі себеп болуы мүмкін.
Осы ретте мектеп оқушыларына арналған электротехника оқулығындағы
электроматериалдар бөлімі мазмұнынан ортақ ұғымдық сипатқа ие оқу
элементтерін анықтауды оларды рангілеуді үсынамыз.
Осыған байланысты іздну тәжірибесін өткізу алға тартылады.
1 кезеңде – В.А Поляковтың оқулығын пайдалана отырып, мұғалімдерге
электроматериалдарындағы негізгі элементтерді, негізгі ақпарат көзі болып
саналатын элементтерді мәніне қарай қатарға түзуді ұсынамыз.
Оқытушылардың жауаптары 24 кестеге енгізіледі.
Мұнда әрбір фактке арнайы ранг беріледі. Кестедегі жауап түрі
графасында анкетда көрсетілген негізгі элементтер енгізіледі, ал ранг
бойынша жауап оның графасында, көрсеткен оқу элементтеріне берілген ранг
ретіндн ендіріледі.
5-лекция Тақырыбы: Озат педагогикалық тәжірибені зерделеу және жинақтау.
1. Озат педагогикалық тәжірибе туралы білімнің құрылымы мен мазмұны.
2. Озат педагогикалық тәжірибе түрлері.
3. Зерттеу барысында педагогикалық тәжірибені жинақтау, қорыту.
Лекция мәтіні: Зерттеу бағдарламасы зерттелінетін процесті білудің
жан–жақты методологиялық ыңғайы мен әдістемелік тәсілдерін теориялық
тұрғыдан дәйектеу болып саналады.
Тек қана терең ойластырылған зерттеу бағдарламасы педагогикалық
зерттеулерді жоғары деңгейде жүргізуге кепіл бола алады.
Бағдарламаның стратегиялық құжат деп саналатындығы да осыдан, өйткені
бұл құжатқа қарап кез–келген уақытта зерттеу тұжырымдамасын, зерттеушінің
проблеманың шешіміне байланысты, алға қойған міндеттерін аңғаратын болуы
керек.
Зерттеу бағдарламасы салыстырмалы түрде, нақтылы аталған төмендегі
сұрақтарды қамтуы тиіс:
Методологиялық бөлігі – проблеманың көкейкестігін тұжырымдау; мақсатын
көрсету; зерттеу нысанасы мен пәнін анықтау; зерттеу болжамы мен
міндеттерін тұжырымдау.
Әдістемелік бөлігі – тексеруге қажетті жиынтықтарды анықтау; ақпараттар
жинауға байланысты пайдаланатын әдістерді сипаттау; ақпараттарды жинақтау
логикасы, құрылымын түзу; ақпараттарға талдау жасау т.б.
Көрініп тұрғандай, зерттеу бағдарламасында зерттеу логикасы құрлымының
жоғарыда аталған үш кезеңі сипат алады.
Зерттеу жұмыстарының алғашқы кезеңі сипаты мен зерттеу бағдарламаларына
сәйкес жүргізілетін жұмыс зерттеу проблемасын айқындау мен тақырыпты
таңдаудан басталады.
Проблема және зерттеу тақырыбын анықтау.
Шын мәнісінде, зерттеу тақырыбы-проблема (шешілмеген мәселе) мазмұнын
құрау керек. Сол себепті де, тақырыпты таңдау оны тұжырымдау, зерттеу
проблемасын анықтау болып табылады.
Ғылыми проблема өз бетінше алдыға тартыла бермейді.
Ол практикамен ғылыми әдебиеттерге, олардың жай күйіне терең талдау
жасау нәтижесі, таным процестері, қарама-қайшылықтардың тарихи
кезеңдеріндегі күйлері болып саналады.
Проблема көзі-болып, көбінесе, практикада туындайтын қиындықтар,
конфликттер т.с.с. табылады.
Осы себепті, оларды шешу қажеттілігі, практика алдына қойылған міндет.
Олар: оқушылар жүктемесін азайту; білімділік пен тәрбиелік арасындағы
айырмашылықты жою; және т.с.с. болуы мүмкін. Сондықтан, практикалық
міндеттерден ғылыми проблемаларға көшу үшін кем дегенде екі жағдайды
ескеру:
а ) алға қойылған практикалық міндеттерді шешу үшін – қандай ғылыми
білім қажет екенін анықтау;
ә) ғылымда ондай білім бар, жоғын анықтау – қажет.
Егер ондай білім бар болса, онда оларды іріктеу жүйелеу, қолдану қажет,
яғни, ғылыми проблема теориялық негізде пайда бола қоймайды.
Ғылыми, техникалық танымдағы және оқыту процесіндегі пайда болатын
проблеманы айыру үшін танымдағы проблеманың объектівті маңызы мен оқытудағы
оның объективті мәнін айыру қажет.
Проблема маңызы – дүниенің даму заңдылықтарын ашуға көмектессе, мәні
ғылыми білімді түзуге көмектеседі. Сондықтан, проблеманың мәні – ғылыми
фактілермен олардың теориялық танылуындағы қарама-қайшылықтар және
бір–біріне таласқа түскен ғылыми теориялар.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz