ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-7
1 ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың педагогикалық-псхологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8-20
1.2 Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығының мазмұнын
айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21-35
2 ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ.
2.1 Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-59
2.2 Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудағы өзіндік жұмыстардың бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59-71
2.3 Студенттердің шығармашылығын қалыптастыруда тәжірибелік,
эксперименттік жұмысының
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71-7 8
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..78-81
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛА
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Мемлекеттік саясаттың басты принципі
ретінде тұлғаның шығармашылығын қалыптастыру Қазақстан Республикасының
Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасы стратегиялық дамуының
Қазақстан – 2030 бағдарламасында және Қазақстан Республикасы 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында көрсетілген [1,2,3].
Білім саласының әлемдік кеңестікке ену жағдайында елімізде білім
берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Жаңа білім парадигмасы бірінші
орынға жеке тұлғаның білім алу арқылы оның шығармашылық біліктілігі мен
дағдысының өз дәрежесінде дамуын мақсат етіп қойып отыр.
Себебі, қазіргі кездегі нарықтық жағдайда әр саладағы бәсекеге
қабілетті, кәсіби дайындығы жоғары, интеллектуалды жастар ғана ел
егемендігін баянды етіп, кез келген ғылым саласын шығармашылықпен игеру
арқылы қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына елеулі үлес қоса алады.
Оқытудың шығармашылық бағыттылығын күшейту, студенттердің
шығармашылығын қалыптастыру, мақсатты бағыт-бағдар беру, педагогикалық
ықпал ету педагогика ғылымның негізгі мәселелерінің бірі.
Шығармашыл тұлғаның болуы адам қанындағы құрамның өзгешелігімен
сипатталады деген пікір XX ғасырдың 20-жылдарына дейін үстем болды.
Кеңестік кезеңіндегі психологиялық-педагогикалық ғылыми зерттеулер
шығармашылық қабілеттердің нышаны кез келген адамда болатыны дәйекті түрде
дәлелденді. Ал, 60-жылдардан бастап жалпы оқыту үдерісінде шығармашылыты
дамыту жөніндегі зерттеулер жүргізілді.
Оқыту оқыту үдерісінде шығармашылықты дамыту мәселесін Ресей педагог-
ғалымдары Г.С.Альтшуллер, Б.Г.Ананьев, Ю.К.Бабанский, Л.С.Выготский,
В.С.Ильин, ВА.Крутецкий, Т.В.Кудрявцев, А.Н.Леонтьев, Н.С.Лейтес,
Б.М.Теплов, Ш.А.Амонашвили, Л.И.Божович, А.Я.Понамарев Н.Ф.Талызина,
В.В.Давыдов, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, И.С.Якиманская және т.б.
қарастырған. Аталған ғалымдардың еңбектері көптеген іс-тәжірибелерге негіз
болды [4,5,6,7,8].
Республикамызда жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы мен
практикасының негізін қалаған, шығармашылық қабілетті дамытудың
педагогикалық-психологиялық негіздерін, шығармашылық үдерістің құрылымын
зерттеген көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев, Қ.Б.Жарықбаев , М.М.Мұқанов [9].
Жоғары сынып оқушыларына шығарма жаздыру (Ә.Қоңыратбаев),
факультативтер және үйірме жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық
денгейге көтеру (С.Тілешова), оқушыларды сөз өнеріне баулу арқылы көркем-
шығармашылық қабілеттерін дамыту (В.Д.Чернов), оқушы шығармашылығын
дамытудың мүмкіндіктерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау
(Қ.Ә.Жаманбаева), оқушы шығармашылығын дамытудың дидактикалық
мүмкіндіктерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау, (А.Б.Мырзабаев)
студенттердің шығармашылық және іскерлік дағдыларын қазақ ою-өрнектері
арқылы қалыптастыру, (Ж.Балкенов) шығармашылық іс-әрекетке оқытудың ғылыми-
дидактикалық негіздерін анықтау бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында
ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту (М.Мұхамедин),
бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында шығармашылық қабілеттерін дамыту
(Б.А.Тұрғынбаева), оқушыларды еңбекке баулудағы техникалық шығарамашылықты
дамыту (М.Қ.Қаламқалиев, А.П.Сейтешов, О.С.Сыздықов), мәселелері тереңінен
зерттелген.
Оқыту үдерісінде студенттердің шығармашылығын қалыптастыру
педагогикалық-психологииялық негіздерін айқындау мен тиімділігін арттыру
мәселелелерін Б.Р.Айтмамбетова, Б.Әдікәрімұлы, А.Е.Әбілқасымова,
Б.А.Әлмұхамбетова М.Ж.Жадрина, К.Ж.Қожахметова, З.А.Исаева ,
Б.К.Момынбаев, Г.Ж.Меңлібекова, Г.К.Нұрғалиева, Т.С.Сабыров, Ә.Абуов,
А.П.Сейтешов, М.Н.Сарыбеков, Н.Д.Хмель, Р.Сарбасова, Б.С.Имандосова және
т.б. еңбектерінде қарастырылып, ерекше ғылыми құндылыққа ие болып отыр.
Педагогикалық пәндерді оқыту барысында студенттердің шығармашылығын
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын зерттеген Ж.Е.Сәрсекеева,
болашақ мамандардың пәндік оқыту барысында танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру мәселелерімен айналысқандар қатарында А.Е.Әбілқасымова,
А.Т.Қапанова , Р.С.Омарова, Г.К.Нұрмұханбетова , Н.Б.Жаманқұловалардың
еңбектерін атауға болады. Бұл жұмыстардың бәрінде де өзіндік жұмысты
ұйымдастыру, оның әдістемелік тұстары және өзіндік жұмыс танымдық
іздемпаздықтың негізі ретінде талданады.
Кәсіби бағыттылықты қалыптастыруда оқу-тәрбие үдерісін жетілдіру
мақсатында педагогикалық технологияларды ұсынған В.П.Беспалько,
А..П.Сейтешов, Ж.А.Қараев, Ш.Т.Таубаева, Д.М.Жүсібалиева,
М.В.Кларин, Қ.Ө.Қариева, О.С.Сыздықов, С.А.Көшімбетова, А.Саипов,
Қ.Қабдықайырұлы, Г.К.Селевко, Л.А.Шкутина, Б.КЛульбасова,
Ж.К.Оңалбек, К.М.Беркімбаев және т.б. ғалымдардың зерттеу
еңбектері басшылыққа алынды.
Сонымен бірге оқытушының педагогтық қабілеттерін қалыптастыру
(А.Г.Ковалев, Ф.Н.Гоноболин., А..А.Люблинская), шеберлікті дамыту (В.А.Кан-
Калик, Н.Д.Никандров, Я.А.Понамарев), педагогикалық іс-әрекет кұрылымы
(Н.В.Кузьмин), мұғалімінің жеке тұлғасын қалыптастыру (В.А.Сластенин),
кәсіптік біліктілікті шыңдау (О.А.Абдуллина,) және т.б. мәселелеріне
арналған зерттеулердің де педагогика ғылымында ерекше мәнге ие болатынын
айтқан орынды деп санаймыз [10].
Бүгінгі таңда еліміздің жоғары оқу жүйесінің әлемдік білім
кеңістігіне енуіне бағытталған талпыныстары кредиттік оқыту жағдайында
білім беру мазмұнын жаңарту, оқу процесін жетілдіру, әсіресе жаңа жүйенің
талаптарына сай оқу үрдісін ұйымдастыруда студенттердің дербестігі мен
ізденімпаздығын, шығармашылығы мен оқу белсенділігін қалыптастыратын оқыту
шараларын іздестіруге аса мән беруді талап етіп отыр.
Еліміздегі қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдайға сәйкес
педагогикалық пәндерді оқытуда студенттердің шығармашылығын қалыптастыру
мәселесін педагогикалық тұрғыдан шешу қабілеттілігі жоғары оқу орындарында
өз дәрежесінде іске асырылмауы арасындағы қарама-қайшылықтар біздің зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде
студенттердің шығармашылығын қалыптастыру деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде
студенттердің шығармашылығын қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу
және оны жүзеге асырудың әдістемелік жолдарын анықтау.
Зерттеу нысаны: Жоғары оқу орындарында оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жоғары оқу орындарында педагогикалық
пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің теориялық және әдістемелік
дайындығы кәзіргі заман талаптарына сәйкес біртұтас тұлғалық бағыттау
негізінде жүзеге асырылса онда студенттердің шығармашылығын қалыптастыру
нәтижелігі арта түсер еді.
Зерттеудің міндеттері:
1. Зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық, тарихи еңбектерді талдау негізінде шығармашылық,
педагогикалық шығармашылық ұғымдарының мәні мен мазмұнын айқындау;
2. Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың педагогикалық мәнін ашу.
3. Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың әдістемелік жолдарын анықтау;
4. Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің белсенділік,
шығармашылық, дербестік әрекеттерін қалыптастыруға бағытталған өздігінен
орындайтын жұмыстарының педагогикалық жүйесі мен бағыттарын анықтау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы (1999;
2007), Қазақстан Республикасының Қазақстан-2030 даму стратегиялық
бағдарламасы, Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі білім беруді дамытудың тұжырымдамасы, заңдар, қаулылар,
т.б.), типтік бағдарламалар, оқу-әдістемелік құралдар, тұжырымдамалар,
ресми материалдар мен құжаттар,
зерттеу мәселесі бойынша философ, психолог, педагог ғалымдардың еңбектері,
негізге алынды.
Зерттеу әдістері: Зерттеу тақырыбы бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық, теориялық және әдістемелік әдебиеттерге
талдау жасау; зерттеу мәселесі бойынша жоғарғы оқу орындарындағы
оқытушылардың іс-тәжірибесін зерделеу, талдау, қорыту; оқу әдістемелік
құжаттарды (оқу бағдарламаларын, оқу және әдістемелік құралдарды) талдау;
студенттерге сауалнама жүргізу, әнгімелесу, аудиториядан тыс шығармашылық
іс-әрекетін бақылау, зерделеу; педагогикалық тәжірибелік эксперимент
жұмысын жүргізу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
- Философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау
негізінде шығармашылық, педагогикалық пәндерді оқыту үдерісі,
педагогикалық шығармашылық ұғымдарының мазмұны ғылыми тұрғыдан
зерделенді, нақтыланды;
- педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің шығармашылығын
қалыптастырудың әдістемелік жолдары анықталды;
- студенттің шығармашылығын қалыптастырудың психологиялық-
педагогикалық шарттары нақтыланды;
- студенттердің шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру бағыттары
анықталды.
Зерттеудің практикалық мәні:
- педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың мазмұны айқындалады;
- студенттердің шығармашылығын қалыптастырудың ерекшелігі
қарастырылды;
- студенттердің шығармашылығын қалыптастыруда тәжірибелік эксперимент
жұмысының нәтижесі анықталады;
- зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарындағы оқытушылар өз іс-
тәжірибесінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- педагогикалық пәндер, шығармашылық, педагогикалық
шығармашылық ұғымдарының педагогикалық мәні;
- педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың әдістемелік жолдары;
- студенттердің шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
бағыттары.
Зерттеу нәтижелерінің шынайылығы: Зерттеу тақырыбы бойынша
психологиялық, педагогикалық, оқу-әдістемелік әдебиеттер мен оқу құралдарын
жан-жақты талдауды негізге алынуымен, мәселені талдауға сәйкес келетін әдіс-
тәсілдердің пайдаланылуымен, бағдарламаның педагогикалық мақсатқа
сәйкестілігімен, педагогикалық экспериментке қатыстырылған студенттер
санының жеткіліктілігімен қамтамасыз етілді.
Магистрлік дессертацияның құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Кіріспе де зерттеу көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты,
нысаны, пәні, ғылыми болжамы, міндеттері, көздері,зерттеу әдістері, ғылыми
жаңалығы мен теориялық маңыздылығы, практикалық мәні және тәжірибеге
енгізілуі тұжырымдалады.
Оқыту үдерісінде студенттердің шығармашылығын қалыптастыру
тақырыбындағы бірінші бөлімде студенттердің шығармашылығын қалыптастырудың
педагогикалық-психологиялық негіздері айқындалады, студенттердің
шығармашылығының мәні мен мазмұны, студенттердің шығармашылығын
қалыптастырудың ерекшеліктері қарастырылды.
Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің шығармашылығын
қалыптастырудың әдістемесі атты екінші бөлімде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың әдістемелік жолдары, студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың эксперименттік нәтижелерінің барысы
мазмұндалып нәтижесі баяндалды.
Қорытынды да зерттеу болжамын дәлелдейтін нәтижелер, ғылыми-
педагогикалық ұсыныстар берілді және қарастырылып отырған проблеманың
келешекте зерделенетін бағыттары сипатталды.
Қосымшаларда – студенттерге арналған тапсырмалар мен тест материалдары
берілді.
1 ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың педагогикалық-псхологиялық сипаты
Егемен еліміздің қазіргі жаңару кезеңінде, қоғамымыздың ілгерілеу
үдерісінде адам факторының алатын орны ерекше. Кез келген елдің болашағы
білім беру жүйесінің және зиялылар қауымы деңгейіне байланысты
болғандықтан, Республика халқына да әлемнің дамыған елдерімен тең дәрежеде
білім беру қажеттілігі мақсат ретінде көрініс табады.
Студенттердің ақыл-ойын барынша дамыту, дүниежүзілік ғылым мен
техниканы, өндірістік технологияны меңгеру үшін білім беру жүйесін неғұрлым
тиімді, ғылыми негізде құру білім беру ісіндегі негізгі міндет.
Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында:
Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам жай зерттеу объектісі ретінде
ғана емес, ең алдымен шығармашылық пен таным субъектісі, кұдіретті мәдениет
үлгілерін дүниеге әкелген әрі өзінің шығармашылыққа деген кұлшынысымен
оқушыларды баурап әкететін субъект ретінде бедерленеді", - делінген. Бұл
айтылғандар оқу-тәрбие үрдісінде студенттердің шығармашылық белсенділігін
арттыру жағын ойластыруды алға тартады [].
Елімізде білім беру жүйесіндегі оң өзгерістер көптеп саналады.
Солардың қатарына студенттердің шығармашылығын, талантын ұштаудағы оқу-
тәрбие үдерісін ұйымдастыруды, оқытудың озық технологияларын пайдалануды
жатқызуға болады. Өзгерістерді жүзеге асыруда белгіленген құжаттардың
мазмұнындағы негізгі бағыттар мен мақсат, міндеттер басшылыққа алынуда.
Аталған мәселелердің мәні Қазақстан Республикасы "Білім туралы"
Заңында, "Білім" мемлекеттік бағдарламасында мазмұндалғандай, қоғамның
экономикалық және әлеуметтік жағынан ілгерілеуінің маңызды факторы ретінде
білім берудің ұлттық моделін дамыту, шығармашыл тұлға қалыптастыруға бағыт
алу, ақыл-ой қорын жинау сияқты мақсаттарды көздейді.
Ол білім саласында әр адамға білім беруге көшуді негіздейді. Ол жөнінде
аталған заңның білім беру жүйесінің міндеттерінің бірі ретінде: "... жеке
адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік
пен салауатты өмір салтын берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы
үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту" — деп нақтылаған [].
Шығармашылық - мәдени немесе материалдық құндылықтарды өз ойы бойынша
жаңадан жасау ретінде түсінілетіні белгілі, әрі ол ойлаудың жоғары формасы
болып табылады. Әр ұрпақ әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында ұрпақтың
қол жеткізген жетістіктерін меңгерумен қатар, өз іс-әрекетінде сол
жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.
Шығармашылықтың саласы көп (музыкалық, көркем, техникалық, т.с.с), әрі
сала бойынша іс-әрекет нышандары әркімде болатынын, бірақ оны дамыту
керектігін еліміздің психологтары XX ғасырдың бас кезінде зерттеулер
барысында негіздеді.
Жалпы шығармашылық жөніндегі түсініктер және олардың іс-әрекет
тұрғысынан ерекшеліктерін түсіну көпшілікке қиындық тудырады. Ол жөнінде
М.А.Сутеева шығармашылық үрдісті "... күрделі, әр адамның өзіне ғана тән
құпиялығы, тіпті кейде шығармашыл адамның өзі де айтып түсіндіре
алмайтындай сана елегінен өткізу мүмкіңдігінің болмауынан, оның не екенін
дөп басып айтудың қиындығы, критериялардың жеткіліксіздігі байқалады" -
деп, сипаттауынан оны түсінудің қиындығын көрсетеді.
Сондай-ақ зерттеушінің "Бұның тағы бір дәйекті себебі
шығармашылықтың түйсіну (интуиция), қиялдану сияқты өте күрделі психикалық
үдерістермен тығыз байланыста болуы"- деп көрсетуі шығармашылық іс-әрекетке
баулудың психологиялық аспектілеріне тереңірек үңілу керектігін айқындайды
[].
Шығармашылық әлемдік мәдениеттің барлық денгейіндегі ойшылдардың
назарында болғандығы белгілі. И.Кант теориясын жалғастырушы Ф.В.Шеллинг
шығармашылықты жоғары адамзат өмір әрекетінің формасы деп атаған. Орыстың
ұлы жазушысы М.Горький: Не істесең де оны жақсы көру керек, сонда ғана
еңбек шығармашылыққа дейін өседі,-деген. Сонымен бірге атақты
авиаконструктор А.С.Яковлев айтқандай: Егер өз ісін жақсы көрсе, онда ол
үнемі шығармашылық бастамаға жол ашады, өзіндік қабілетін көрсетуге, шебер
болуға ұмтылады. Ол осыған талпынса, онда оған сәттілік қамтамасыз етілген.
Кез келген ортада тұлға әрекет ете бастағанда, оның қабілеттері көрінеді,-
деп өз ойын білдіреді. Осыдан барып шығармашылықтың негізгі заңдылығы -
туыла біткен еңбек екені көрінеді [].
Жоғарыда аталған ғалымдардың ой-пікіріне, тұжырымдарына орай
шығармашылық іс-әрекетке қатысты бір қатар ұғымдарды айқындау қажеттігі
туындайды. Олар - "еңбек", "шығармашылық емес еңбек", "шығармашылық еңбек",
"шығармашылық мақсат ету (установка)", "септүрткі (мотив)", "ынталандыру
(стимул)".
Адамның еңбек сферасы саласыңдағы іс-әрекетінің түріне байланысты
шығармашылық және шығармашылық емес деп ажыратады. Ғалымдар арасында
кейбіреулері шығармашылыққа ертеректе белгісіз болған техникалық және
технологиялық мәселелерде туындайтын және шешетін еңбекті айтады.
Кейбіреулері шығармашылық еңбек ұғымының мәнін тарылтады, оны тек ақыл-ой
еңбегіне қатысты деп қарастырады, ал дене (физикалық) еңбегінің
шығармашылық мазмұнының болуының объективті мүмкіндігін қарастырмайды.
Шын мәнінде шығармашылық еңбек негізінің өзінде жатады. Сонымен қатар
шығармашылық элементтері адамның еңбек іс-әрекетінің әртүрлілігі де түрлі
дәрежеде болады. Еңбектің шығармашылық сипаты және еңбекке шығармашылық
қатынас ұғымдары теңгестірілмейді.
Біздің ойымызша, шығармашылық - деп адамның алдағы міндеттерді
(тапсырмаларды) шешу кезіндегі мақсатты еңбек іс-әрекетінің түрі аталады
және біріншіден, қандай-да бір бар нәрсе жетілдіріледі, екіншіден, оң
нәтиже беретін табиғатта кездеспеген қандайда бір жаңа объект, кұбылыс т.б.
пайда болады.
Шығармашыл тұлға қажетті сапаны зерттеудің алғашқы кезеңінде
психологтар және басқа да ғылым салаларының ғалымдары мен ойлап
табушылардың биографиясын, мемуарын және олардың шығармашылық лабораториясы
жөніндегі айтылғандарды талдады. Осы талдау мен талдап қортудың арасында
шығармашыл жеке тұлғаға тән сипатты белгілер бөлінеді. Олар: интуция, бай
қиял, эмоцианальдық қозушылық, жоғары денгейде дамыған интеллект, зейін
және т.б.
Ғалымдар Қандай адамдар ойлап табушылыққа едәуір бейімділікті
менгереді? Олардың басқа адамдардан мәнді өзгешелігі неде? Деген сұраққа
ертеден ақ жауап табуға ұмтылыс жасаған. Осыған байланысты В.Оствальд:
Менің оқытушылық өрлеу кезеңімде менің алғашқы оқушыларымның өз
жұмыстарымен дүниежүзлік ғалымның назарын өздеріне аударған кезде, маған
менің жапон-оқушым арқылы жапондық халыққа білім-беру министірлігінен
қандай жолмен оқушының ерекше таланты адам екендігін барынша ерте білуге
болатындығын хабарлау туралы өтініш жасады. ... Содан мен өзімнің ойларыма
есеп бере отырып талантты адамдардың негізгі белгілері мынандай деген
шешімге келдім: болашақта көрнекті (белгілі) болатын оқушы оқытушының
өзіне жоспарлы түрде берген ғылыми материалдарына ешқашан риза болмайды.
Олар оған (оқытушыға) барлық уақытта сенімсіздік білдірген, ең болмағанда,
олар бұл туралы әр түрлі сұрақтар беріп отырады.
Бұл олардың қабылдаған материал жөніндегі миларында (санасында)
қалыптасқан ішкі жұмыстарының қажетті нәтижесі. Орташа қабілетті адам
өзінің барлық уақытын ғылыми материалдарды қабылдап оны ұғып алуға
жұмсайды, ал орташа денгейден жоғары тұрған адамдарға оған ұсынылған ғылыми
материалдар болашақтағы ғылыми зерттеулері мен жұмысына қажет. Көрнекті
адам жас кезінің өзінен бастап өзіндік көзқарасын және өзбетінше жұмыс
жасау қабілеттілігі мен қажеттілігін қалыптастырады,-деп жазады. []
ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастау алған шығармашылық үдеріс және оны
зерттеуге байланысты көптеген жұмыстар жүргізілді, оның ішінде ойлап
табушылыққа бейімі бар адамның сипатты сапаларын айқын фндау әдістемесі,
организімде немесе жеке тұлғада шығармашылық потенциалды сақтау мәселесі,
шығармашылықты қалыптастырудың әртүрлі тәсілдері бойынша жүргізілгені
осының дәлелі.
Шығармашылық үдеріске даярлауды мектеп қабырғасында жүзеге асыру
мәселесі педагог-ғалымдардың назарында болады. Халыққа білім беру жүйесінің
негізгі міндеттері ретінде қоршаған әлемді шығармашылықпен қабылдауды
дамыту үшін қажетті өз бетінше ойлана алатын мектеп оқушыларын қалыптастыру
қарастырылады. ХХ ғасырдың 70-жылдарында мектеп оқушыларын проблемалы
оқытуды ұйымдастыру практикада жүзеге асырыла бастады.
Н.Г.Алексеев пен Э.Г.Юдин бұл оқытудың ұйымдастырылуы оқушылардың
шығармашылығын қалыптастыруды бірден жақсартады деп санады. Ол жөнінде
ізденушілер: Бұл жердегі ең қажетті мәселе мынада, оқытуда зерттеу әдісін
қолдану талап етіледі. Оқушылар негізгі ғылымға байланысты дайын білімнің
жиынтығын біліп қана қоймауы керек. Ауырлық орталығы былайша ауысады,
оқушылар оқытушының басшылығымен бұл білімді немесе оның қажетті
құрастырушылаырн өздерінше алуы керек жағдайда болуы қажет.
Бұл өз кезегінде оқытуды ұйымдастыру үдерісінде мынаны жоспарлайды.
оқушылар алдына жаңа мәселелерді үздіксіз қоюды, оларды біртіндеп қиындық
үдерісіне айналдырады. Басқаша айтқанда, оқыту үдерісінің құрлымын
ситуациялық мәселелер құрайтын болады. Сондықтан да бұл тәсіл осылай
айтылады,-деп жазады.
Зерттеуші ғалымдардың еңбектері бойынша адамның шығармашылығы ерте
айқындалады және оларды орта мектептің өзінде дамытуға мүмкіндік бар, бірақ
олардың сипаты мен бағыты 18 жасқа таман анықталады. Орта мектепте
шығармашылық іс-әрекетке қатыстырылған оқушылардың басымын жоғары оқу
орындарында адамның жеке қабілеттеріне сәйкес толық тәрбиелеу мен дамыту
қажет.
Шығармашылықтың тәрбиелік мүмкіндіктері, шығарамшылық қабілеттерді
тәрбиелеу жөніндегі зерттеулерде жүргізілді. П.Л.Капица Адамның іскерлік
қабілеті тәрбиелеу өз бетінше ойлау қабілетін дамытуда жатыр. Менің
көзқарасымша, ол мына бағыттарда дамуы мүмкін: ғылыми қортынды жасай білу –
индукция (жеке жағдайлардан жалпы қортынды шығару тәсілі); іс жүзіндегі
үдерістердің өтіуін айта білу үшін теориялық шешімді қолдана білу –
дедукция (ойлаудың бүтіннен бөлшекке көшіп нәтиже шығаруы); ең соңында
табиғатта болып жатқан үдерістер мен теориялық толықтырулардың қарама-
қайшылықтарын анықтай білу – диалектика (табиғаттың, адам қоғамының және
ойлаудың қозғалысы мен дамуының жалпы заңдары)-деп, өзіндік ойлаудың
мәнін, бағытын сипаттады.
Жоғары оқу орындарындағы білім берудің негізгі міндеттерінің бірі
білім мен іскерлікті игерту ғана емес, осылардың негізінде студенттердің
шығармашылығын дамыту болып табылады. Ол жөнінде А.Н.Несмеянов Бірақта ең
бастысы білім беру – бұл білім қоржынын емес, бұл қоржынды игере білу
іскерлігі керек екендігін жиі ұмытамыз. Бұл кез келген, соның ішінде жоғары
білім беру саласының да басты мақсаты. ...Игеру бұл дегенін қолдана білу
(іскерлік). Қолдана білу (іскерлік) екі бөліктен құралады: өз мамандығың
бойынша техникалық жұмыс жасай білуі, ол тәжірибе арқылы болады. Ал негізгі
іскерлік - өз мамндығың бойынша сұрақтарды қойып, оны шеше білу. Сонымен
білім берудің негізгі мақсаты – едәуір шығармашылық түрдегі сұрақтарды қоя
білуге және оны шешуге миды шынықтыру,-деп жазады [].
Соңғы педагогикалық әдебиеттерде жоғары оқу орындарындағы оқу-тәрбие
үдерісінде студенттердің шығармашылық іс-әрекет әдістері жөнінде кеңінен
жазылуда. Солардың бірі В.А.Бухваловтың Развитие учащихсия в процессе
творчества и сотрудничества. Автор еңбегінде шығармашылық іс-әрекеттер
әдістерін кеңінен төмендегідей етіп береді:
1. Шығармашылық тапсырмаларды орындау үшін оқу мәтіндерін талдау;
2. Зерделенген ережелерді қосу комбинирование-кіріктіру).
3. Ойлауды белсендіру әдістері. Бұл әдістер студенттердің жеке дара
және топтық шығармашылық жұмыстарында қолданылады [18].
Кез келген ғылым саласы қазіргі таңда шығармашылықпен жұмыс жасайтын
тұлғаны қажет етеді. Шығармашылықпен жұмыс жасайтын тұлғаның негізгі іс-
әрекеті ақыл-ойға, әрі алған білімді басқа таныс емес іс-әрекетте
тасымалдай алуға негіздейді.
Студенттердің шығармашылық іс-әрекеті және оның мәнін түсіну үшін жеке
тұлғаның ғылыми-педагогикалық зерттеулердің обьектісі ретінде анықталу
сипатын білу қажеттілік болып табылады. Шығармашылық іс-әрекет тұлғаны
құраушы және оны айқындаушы фактор ретінде де қарастырылады.
Жеке тұлғаның ерекшеліктеріне тән қасиеттер оның санасына, өзіне-
өзінің сын көзімен қарауына, адам баласының есіне әсер ететін ішкі және
сыртқы түйсік, түйсіктердің әсеріне және оның ерік-жігеріне күші мен
әсерленушілік сезім дүниесіне байланысты құбылыс деген пікірді біздер
қуаттаймыз. Оның себебі ұлы ғұламаларымыз осы ой-пікірде болған деп
білеміз.
Шығармашылық тұлға - бұл шығармашылыкқа деген тұрақты да жоғары
қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың
органикалық бірлігінде көрінетін, оған бір немесе бірнеше әрекет түрлерінде
прогрессивті, жеке мәнді шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік
беретін мотивациялық-шығармашылық белсенділік тән - тұлға. Шығармашылыққа
талпыныс адамның танымдық мотивациясын қалыптастырушы ретінде, шығармашылық
үдерістің "оталдырғыш" механизмі ретінде саналады.
Шығармашылық тұлға қабілеттер арқылы көрініс табады. Ол көріністер
адамның қасиеттерінің синтезі, психологиялық ерекшеліктері, жеке қасиеті
немесе адамның психологиялық қасиеттерінің жиынтығы ретінде айқындалады.
Студенттің шығармашылығын қалыптастыру тікелей қабілетке байланысты.
Бұл ұғымға да көптеген анықтамалар берілген. Мәселен, С.И.Ожеговтың
сөздігінде "Қабілет — табиғи дарыңдылық, талантылық" және "қандай да бір
әрекетті істеу мүмкіндігі" ретінде сипатталған []. "Талант — көрнекті тума
сапа, ерекше табиғи қабілет" және "дарындылық" ретінде берілген [].
Педагогикалық сөздікте: "Талант — белгілі іс-әрекетке жеке тұлғаның
жоғары дәрежедегі қабілеттілігі, оның дарындылығы, берілген немесе басқа
тапсырмаларды едәуір сәтті, шығармашылық денгейде орындау мүмкіңдігін
қамтамасыз ете отырып, олар мінездің ерекшелігі деңгейіне жетеді", -деп
анықгаған []. "Дарындылық - қабілетті қалыптастыру шартының бірі ретінде
табиғи бейімді сапалардың жиынтығы", - деп берілген [].
Ал, Н.Ф.Талызинаның қабілеттерді іс-әрекеттің белгілі түрін ойдағыдай,
нәтижелі орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті ретінде анықгауы біздің
зерттеуімізде негізге алынады [].
Қабілеттілік психологтардың айтуынша туа біткен қасиет емес, ол
тікелей пәңдік әрекет арқылы дамиды. Оның дамуы студенттердің жаңа білім
алуымен, оның біліктілігі мен дағдыларының қалыптасуымен тікелей байланысты
[].
Ғылыми-педагогикалық зерттеулерде ұғымдарға анықтамалар әртүрлі
тұрғыдан берілген. Сондықтан шығармашылықты қалыптастыру да біздер
белсенділі, дарындылық, қабілеттілік деген ұғымдардың ішінде
төмендегілерін басшылыкқа аламыз. Белсенділік -
[].
Шығармашылық тұлғаға мотивациялық-шығармашылық белсенділікке тән тұлға
ретінде қарау соңғы кездері орын алуда. Шығармашьілықтың негізі балада ерте
жастан пайда болып, мектеп қабырғасында дамуы жүзеге асырылатыны белгі. Оны
жүзеге асырудың бірден бір жолы - оқыту.
Студенттердің шығармашылыққа талпынысы, оның танымдық мотивациясын
қалыптастырушы ретіңде шығармашылық процестің "оталдырғыш" механизмі болып
саналады. Студенттер шығармашылықты танып білуге құштарлығы ынта-ықыласымен
іс-әрекет барысында ғылыми-жаңалықты, белгісіз нәрсені ашу барысында
көрінеді. Ол іс-әрекеттің шығармашылық стилін айқындайды.
М.Мухамедин "Шығармашылық - бұл ішкі дүниедегі толассыз өзгерісті және
ондағы пайда болған жаңа мазмұнды үнемі түйсіну шығармашылықпен айналысатын
адам шығармашылықпен айналыспайтын адамнан өзінің ішкі дүниесіндегі
жаңалыққа қызығушылығы — ішкі дүниесіңдегі бейнелер, ойлармен ерекшеленеді"-
деп, шығармашылыққа қызығушылығын қалыптастыру негіздерінің,
ерекшеліктерінің бар болатынын сипаттайды[].
В.Крутецкий: Шығармашылықпен ойлау өз бетінше және белсенді ойлау
болады, бірақ кез келген белсенді ойлау өз бетінше ойлау емес, және кез
келген өз бетінше ойлау емес дейді. Оның пікірінше өз бетінше ойлау және
шығармашылықпен ойлау деген ұғымдар әр түрлі ұғымдар болып табылады [].
Шығармашылық – тек қана белгілі ұғымды қайталап, жаңартумен ғана емес,
сонымен қатар жаңа білімді жасау, тапсырманы орындау, жаңа жолдарды ашу.
Шығармашылық сөзінің төркіні, технологиясы шығару, ойлап
табу дегенге саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу деп түсіну керек.
Философиялық сөздікте ... шығармашылық- қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық
мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет,- деп түсіндіреді.
Көрнекті психолог Л.С.Выготский шығармашылық деп жаңалық ашатын
әрекетті атаған. Ал, осы мәселені крең зерттеген психологтардың бірі
Я.А.Пономарев шығармашылықты даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені
әрбір жаңалық, әсіресе нтеллектуалдық тұрғыда болса, ол адамның
психикасын жаңа сапалық денгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір
бүгінгі күннің біртұтас педагогикалық талаптарына сәйкес келеді [].
Шығармашылық - өте күрделі психологиялық үдеріс. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық үдеріс ретінде қарастырған В.А.Кан-
Калик, Н.Д.Никандровтың зерттеулерінде, ұстаз шығармашылығының
психологиялық негіздері, мұғалімнің жеке шығармашылығын қалыптастыру
жолдары қарастырылады [].
Шығармашылық қызымет көп қырлы объективті үдеріс. Шығармашылық қызымет
пен шеберліктің биік денгейінің аралығында өзара байланыстылық бар.
Шығармашылық қызымет объективті жағдайда жаңалықты ашу болса, субъективті
жағдайда жаңа білімді менгеру болып табылады.
Белгілі психолог Б.М. Теплов шығармашылық қызымет деп, сөздің өзіне
тән мағынасында алғанда қоғамдық құнды жаңа, бірегей өнімдер беретін
қызымет аталады [].
Сонымен, Педагогикалық шығармашылық дегеніміз - педагогикалық қарама-
қайшылықтарды шешуге бағытталған, ол үшін жекелік қасиеттердің болуын талап
ететін, нәтижеде әлеуметтік адам үшін мәні бар жаңалыққа әкелетін тұлғаның
іс-әрекеті.
Педагогикалық шығармашылық бірнеше кезеңдерден тұрады:
1. Айқын және дұрыс қойылған мақсат;
2. Күшті жұмылдыру, қосымша мәліметтер іздеу;
3. Жасырын идеялар, идеалдық идеядан реалдық идеяны іздеу;
4. Интуицияның оянуы;
5. Идеалдық идеяны реалдық идеяға айналдыру және оны педагогикалық
үрдіспен байланыстыру;
6. Нақты педагогикалық үрдіспен сәйкестендірілген реалдық идеяны жүзеге
асыруды ұйымдастыру;
Нәтиженің дұрыстығын тексеру.
Жалпы алғанда педагогикалық үдерістегі шығармашылық әрекет деп
И.Я.Лернер айтқандай, білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай
білуді, жаңа шешім табуды айтады. Педагогикалық шығармашылық тәрбие
үдерісінде де, оқыту үдерісінде де өз бойындағы білім, білік, дағдыны жаңа
жағдайға тасымалдайды, оларды жаңа жағдайға бейімдейді [].
Бұл жаңа талпыныс, жаңа ашылған талаптардың негізінде білім берудің
жаңа жүйесінің жасалуы. Бұл педагогикадағы, тұтас педагогикалық үдерістегі
өзгертулермен тығыз байланысты.
Білім беру саласының барлық жағына жаңаша көзқарас, жаңаша қарым-
қатынас (білім мазмұнын жетілдіру, жаңа базистік оку жоспарына көшу, жаңа
буын оқулықтары мен оку-әдітемелік кешендерге көшу, т.б.) жаңаша ойлау
қалыптасуда.
Студенттерге білім мен тәрбие берудің негізгі болып саналатын жоғары
оқу орындарындағы педагогикалық үдерісін жақсарту бірінші кезектегі мәселе
болса, бастауыш мектеп - мұның түп қазығы, бастауыш білімнің мемлекеттік
стандарты және оны мектеп тәжірибесіне енгізуде шешуші орынды мұғалім
қызметі алатыны анық.
Бүгіні студент - ертеңгі маман. Оқыту үдерісінде басқарудың
педагогикалық - психологиялық мәселелерін анықтауда педагог пен оқушылардьң
арасындағы қарым-қатынастарды ұйымдастыру оқытушының теориялық білімінің
болуын кажет етеді. Осыған орай, Бастауыш оқыту педагогикасы мен
әдістемесі бөлімдерінде жаңа мазмұнды пәндерді оқыту және олардың оқыту
әдістемелерін студенттерге игертудің түрлі жолдары іздестірілуде.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді зерттеу оқытушының инновациялық іс-
әрекетіне байланысты мәселелер жан-жақты қарастырылғанын көруге мүмкіндік
тудырып отыр. Жүйелі бағыттылық зерттеулерде иннновациялық іс-әрект
креативті парадигманьң жеке бас, регулятивтік-коммуникативтік және
қорытынды жүйе бөлшегін талдауда анық, айқын қарастырылады.
В.А.Сластенин мен Л.С.Подымова инновациялық Іс-әрекет шығармашылық пен
кәсіпшілікті сәйкестілік тұрғысынан қарастырады Авторлардың айтуы бойынша,
инновациялық іс-әрекет мәнін акмеологиялық тұрғыдан талдау оқытушының жеке
бас дамуының заңдылықтарын түсініп мүмкіншілік туғызады [].
Оқытушының инновациялык іс-әрекеті құрылымын қарастырған кезде,
"инновация" және "педагогикалық іс-әрекет" деген негізгі түсініктердің
мәнінің мағынасын талдауды қолдану керек деген ғалымдардың (В.А.Сластенин,
Л.С.Подымова) ой пікіріне қосыламыз. Белгілі зерттеушілердің (А.А.Бодалев,
Ф.Н.Гоноболин, В.А.Кан-Калик, С.В.Кондратьева, Н.В.Кузин және т.б.)
еңбектерінде педагогикалық іс әрекеттің құрылымы туралы түсінік жан-жақты
қарастырылған. Олар мұндай қасиеттерге жатқызатындары: жалпы және кәсіби
мәдениет, педагогикалық бағдарлылық, моральдық қасиеттер, дидактикалық
қасиеттер, ерік касиеттері. Сөйлеу қабілеттер: ұйымдастырушылық,
коммуникативтік, педагогикалық елестету [].
Бұл ғалымдардың еңбектерінде іскерліктің екі үлкен тобы жіктеліп
көрсетілген: Операциялық және жеке бас. Бірінші топ білім беру үдерісіне
жататын болса, екінші студенттермен, ата-аналармен, нәтижелі қарым-қатнас
құруға қажетті әлеуметтің және жеке бас іскерліктері жатады. И.Ф.Исаева,
И.М.Шиянова, А.И.Мищенконың зертеулерінде инновациялық іс-әрекетің
құрылымында іс-әрекеттің жеке бас және операциялық аспектілердің өзара
байланысы қарастырылады [].
Инновациялық іс-әрекет сонымен қатар, жаңашылдықты іздеп шешуге дайын
болу қасиетімен де тығыз байланысты [].
Ал іс-әрекеттің "негізгі құрастырушысы" ретінде Б.Ф.Ломов мыналарды
бөліп көрсетеді: мотивті, мақсатты, жоспарлауды, күнделікті мағлұматты
өңдеуді, оперативті бейнелеуді, шешім қабылдауды, іс-әрекеттерді
қорытындыны тексеру және әрекеттерді түзету [].
Біздің ойымызша, жалпы іс-әрекеттің осы құралы оқытушының инновациялық
іс-әрекетіне тән. Автордың айтуы бойынша студенттің инновациялық іс-
әрекетінің диагностикасында ескерілетін бірнеше ережелер қатары бар:
1. Өз қызметін және әріптестерінің кызметін оның жоғарыда сөз
болғандай тиімділігін бірізді талаптар бойынша жан-жақты бағалауға
үйрету.
Ұжымдық істі ұжымдық талдау жасауға, өз жұмысының өзіндік
талдауына үйрету маңызды.
Өзінің кәсіби қасиеттерін өзіндік бағалау мен өзіндік тануға көшу, өзіне
және басқаға талап қоя білуді үйрету.
Оқытушының инновациялық кызметін бағалап белгілеріне сүйеніп,
педагогикалық қызметті сараптау, бағалауға тарту.
Осы жұмыстардың барлығында диагностика өзіндік мақсат емес,
педагогикалық қалыптасудың алғы шарттары мен шығармашылық пен еңбек ететін
студенттерді тәрбиелеу тәсілдері.
Инновациялық іс-әрекет-педагогикалық еңбектің өнімділігін сапалы
өзгертетін оқытумен тәрбиелеудің жаңа үлгілері мен әдістерін құру үдерісі.
Педагогтың инновациялық іс-әрекеті келесі белгілермен сипатталады:
өзінің жеке қасиеттерін есепке ала отырып, басқаларудың
инновациялық тәжірибесін өзгерту, жетілдіру, қабылдау қабілеті;
жаңа ғылыми идеялар мен басқалардың тәжірибесінен хабардар бола
отырып, өз жұмысының нәтижесін ұғыну қажеттілігінен;
жаңа ғылыми зерттеулер, олардың әдістемелік жүзеге асуын
үздіксіз тәжірибеге енгізумен;
педагогикалық инновацияның жаңа әдістерімен тәсілдерін өз бетінше жұмыс
жасаумен;
педагогикалық кертартпалықпен, догмамен, қалушылықпен
белсенді күрес жүргізумен;
Айтылғандарды есепке алғанда, педагогтың өнімді инновациялық іс-
әрекеттерінің көрсеткіштері мыналар:
• педагогикалық еңбектің тиімділігі;
оқу – тәрбие үдеріске қатысушылардың педагогикалық талаптары мен
бағыттарының бірлігі;
0. жеке тұлғаның шығармашылық тұлғасының қалыптасуы;
1. оқытушының беделінің өсуі;
2. студенттердің істі талдау әдіс-тәсіліне, диалектикалық ойлауға үйренуі;
3. оқу және тәрбие үдерісінде зерттеу
тәсілінің педагогикалық қызмет үлгісінің ашылулары;
Педагогтың инновациялық іс - әрекетін сараптау бағасы В.К. Крылов,
М.Р.Львов, Н. В. Путилин, А.А.Талмачев және т.б. көрсеткен белгілер
негізінде жүзеге асады.
Бұған методологиялық мәдениет кіреді, оның құрамына зерттеушілер
мынаналарды кіргізеді:: қазіргі білім берудегі философиялық білім; негізгі
ұғым жайлы педагогика ғылымы мен осы түсініктердің өзара қатынасы жайлы
педагогикалық терминология; педагогикалық ақпаратты қолдану, өңдеу, оқыту
әдістерін меңгеру; педагогикалық құбылыстың диагностикалық тәсілі
(диалектикалық ойлау) ; педагогикалық үдеріс пен құбылыстарға, өзінің
педагогикалық тәжірибесін баяндауға жүйелі амал жасау; педагогикалық қызмет
жайлы, тұлға мен ұжым құрылымы жайлы білімі; оқу-тәрбие құбылысындағы,
үрдісіндегі факторлар мен шарттарды, қозғаушы күштерді, қарама-
қайшылықтарды табу, талдау, баяндау қабілеттілігі; педагогикалық жаңашылық
салдары: студнттің жеке тұлғасын, оның өзіндік көңіл - күйін, денсаулығын,
белсенділігін дамыту, оқытушының ынтымақтастығын нығайтатын жаңа
педагогикалық бағыттар көзделеді.
Оқу үдерісінде осындай бағытта қызыметті ұйымдастыруда негізгі роль
атқаратын педагогикалық пәндер болып табылад.
П. Ф. Каптеров енгізген педагогикалық үдеріс ұғымы студенттерді
оқыту, тәрбиелеу, жетілдіру, қалыптастыру, үйрету үдерісінің мәнін камтиды.
Бұл үдерістердің нақтылы практикада бір-бірімен тамырлас жататыны соншалық,
бір-бірінен ажыратып алу тым қиын. Педагогикалық үдеріске жалпы сипаттама
бере келіп, П.Ф. Каптеров былай деп жазды: Педагогикалық үдеріс өзіне тән
негізгі екі белгіні түйістіреді, олар: организмнің өзіндік дамуына жүйелі
түрдегі көмек және адамның жан-жақты жетілуі [].
Мен ең алдымен өзі жетілу, өзіндік даму жөніндегі пікірге көңіл
аударғым келеді. өзіндік даму деген не, педагогикалық үдерісте оған қалай
көмектесу керек? П. Ф. Каптеровтің өзіндік даму және оның педагогикалық
үдеріспен ара қатынасының мәні жөніндегі айтқандарын неғұрлым кеңірек
келтірейік: Педагогикалық үдеріс шығармашылық сипаты бар, белгілі
орта. Осы деректер болып тұрған сәтте организм мен ортаның қасиеттері
анықтайтын өзіндік даму үдерісі дереу басталады.
Ол үдеріс өзіне тән заңдарға сәйкес организм әсерлерді қозғалысқа
келтіріп, өңдеу және соның ықпалымен жұмыс істеу қажеттігі арқылы жүруі.
Бүкіл үдеріс кайталанбайтын шығармашылық сипатқа ие болып, тосын нұсқау
бойынша емес, органикалық қажеттілік бойынша жүреді. Педагогикалық
шығармаларды дербес жұмысты дамыту жөнінде көп айтылады, сонымен бірге
дамытуға қамқорлық жасау қажеттігі осы қасиеттің құндылығынан туындайды.
Бірақ дербес жұмыс педагогикалық үдерістің- шығармашылық өзіндік дамудың
мәніне жауап беретіндігімен маңызды, болып отыр. Дербес жұмыстан басқаша
жолмен адам жетіле де алмайды: оның табиғаты осындай.
Тәрбие мен білім беру көп ретте адамның өздігінен шығармашылық дамуына
қарсы зиянкескі күрес сипатында болып, оны ескіше, мезі қылған жолмен
жүргізу мақсатымен күні бұрын дайындалған шектеуге қарай ығысырады, тәрбие
беру ісінің жалпыға бірдей ықтиярсыз жүргізілгенінің өзінде де дербестік
жайында болып отыр. Шын мәнісіндегі, бұрмаланбаған педагогикалық үдеріс әрі
еркін, әрі қажетті, өйткені ол өздігінен даму үдерісі болып табылады,-деп
көрсетті [].
Бұл топшылауда педагогикалық және психологиялық құнды көп идеялар бар.
Ең бастысы организмге және өздігінен даму үдерісі мен өздігінен дамуға
қарсы бағытталған педагогикалық үдеріс екеуінің өзара қайтсе де
қақтығысатындығында және адамның қалыптасуын бұрмалап жіберетіндігінде
болып отыр.
Өздігінен даму өзіндік қызмет, педагогикалық үдеріс біртұтас болуы
тиіс, ал олардың соңғысы айқындауыш роль атқарады. Есеюге көмектесу
студенттің дамуын, іс-қимылын, шығармашылығының қалыптасуын коғамның адамға
қоятын талаптарына сәйкес бағыттауды білдіреді.
1.2 Педегогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығының мазмұнын айқындау
Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді дамуының басты бағыттарының
бірі - білім беру - қоғам мен мемлекеттің
рухани, әлеуметтік, экономикалық, мәдени алға басуының
негізі. Егеменді Қазақстанның қалыптасу жағдайында ұлттық
білім беру жүйесін демократиялық, принциптер мен жеке тұлғаның құқықтары
және әлемдік тәжірибе мен отандық дәстүрлер
негізінде реформалау елеулі маңызға ие болып отыр [34].
Қазақстан Республикасының білім саясаты білім берудің мемлекеттік
стандартын жасау және енгізу арқылы жүзеге асады. Педагогикадағы
стандарттау - көп типті мектеп жағдайында білім беру саласында бірыңғай
мемлекеттік саясат жүргізуге ықпал ететін білім беру процесін жобалаудың
жаңа тәсілі.
Білім стандарты білім беру мүмкіндіктерін жүзеге асыруға кепілдіктер
бере отырып, оқытудың әдістері мен түрлерінің мазмұнын рәсімдемейді, оқу
материалының құрамы мен көлеміне қатаң талап қоймайды. Ол өз ішінде сан
алуан білім модельдері жүзеге асуы мүмкіндіктерді ғана көрсетеді.
Еліміздегі ең алғашқы білім беру стандарты 1998 жылы дайындалды. Оны
жетілдіру білім беру сапасын көтеру қажеттігінен, өзгермелі әлеуметтік
жағдайларға білім мазмұнын сөйкестендіруден туындап отыр.
Білім беру стандарты әлеуметтік-педагогикалық ерен құбылыс ретінде
болашаққа бағдарланған білім моделі болып табылады. Ол күтілетін
(жоспарланатын) білімдік жетістіктерді, атап айтқанда: меңгерілген білім
мен біліктіліктерді таныс емес жағдайларға өз бетінше қолдануды, оларды
шешуді; обьектілердің жаңа қызметін көре алуды; таныс іс-әрекет тәсілдерін
өз бетінше белгісіз жаңа жағдайға қисындастыра қолдануды; өмірге қажетті
дағдыларды (компетенциясы), альтернативті ойлауды қалыптастыруды және т.б.
көрсетеді [35].
Білім мазмұнын жетілдіру білім беру процесіне айқын жеке тұлғалық мән
беруді, білімдік тұжырымдарға қарағанда әрекетшілдіктің басым болуын
көздейді, оның нәтижесінде компетенттік тәсіл жүзеге асуы тиіс.
Компетенттік деп студенттердің күнделікті өмірдегі нақты, ақиқат
мәселелерді шешу мүмкіндігі (қабілеті), практикалық іс-әрекетке дайын болуы
түсініледі. Мұндай жағдайда оқытудың сыртқы мазмұны жеке тұлға меңгеретін
ішкі білім мазмұнына айналуы тиіс. Стандарт студенттердің өз бетінше
шығармашылық әрекеттеріне арналған тұжырымдарды, мектептен тыс шаралардың
бағыттарын анықтайды [36].
Оқыту меселелері және мақсаттары оқыту мазмұнымен үздіксіз байланыста
педагогикалық пәндерді оқытудың мазмұны мен тиімділігінің арасындада
заңды байланыс қалыптасқан; егер оқытудың мазмұны белгіленген
мәселелерді шешуге мүмкіндік берсе, егер ол ғылыми түрде жүйелі және
ретімен қоршаған ортамен байланыста болса, онда дамытудың тиімділігі
заңды қамтамасыз етіледі. Бұл заңдылықтан дидактикалық принциптердің
ғылымилығы, жүйелілігі және реттілігі, оқытудың өмірмен байланыстылығы
шығады.
Қазіргі оқу орнында ғылымилық принципі оқытудың ең кажетті принципі
болып табылады. Бұл принцип оқытудың мазмұны өз мыңдаған мамандық
саласының болашағымен танысу мақсатында қазіргі ғылым жетістіктерін айқын
түсіну үшін білімгерді объективті ғыльми деректермен, түсініктермен,
заңдармен, теориялармен таныстыруды талап етеді.
Ғылымилық принципі студентті тек нақты ғылыми деректермен ғана
таныстырып қоймай, жұмысты ғылыми ұйымдастыра білу әдістерімен де
таныстыруды талап етеді.
Бұған оқытуға білімгердің құрбылыстарды бақылай білуіне, бақылаулар
нәтижелерін талдай білуіне, ғыльми жарыс сөз жүргізуіне өз көзқарасын
дәлелдей білуіне және ғылыми әдебиетті пайдалана білуі үшін студенттің
болашақ мамандығымен байланысты зертханалық және тәжірибелік жұмыстарды
мәселелеп енгізу жатады.
Жүйелілік және бірізділік принципі, білім, шеберліктер және
дағдылар, жүйелі үздіксіз, нақты логикамен, яғни мағыналық құраушысында
логикалық байланысы бар болуын талдай білу. Тәжірибеде жуйелілік
және бірізділік принципі оқу бағдарламасын жасау барысында ескеретін
тақырыптардың жеке мәселелерін оқытудың бір реттілігін тәжірибелік
және зертханалық жұмыстардың материалын игеру дәрежесін бақылау
барысында жүзеге асырылады.
Жүйелілік пен бірізділік тек қана оқытушы қызметінде ғана сонымен
қатар студенттер қызметінде де жүзеге асуы қажет Олар қызыметтерін
жоспарлай білуге жауаптарын логикалық түрде рефераттар жоспарларын,
зертханалық жұмыстарды орындай білуге дағдыланулары қажет [40].
Студенттерге оқуға деген міндетті және жауапкершілікті тәрбиелеу үшін
оқытушының қызметіне төмендегідей тәсілдерді ұсынуға болады.
- оқудың коғам және жеке тұлға үшін мәнін студентерге жеткізе білу;
- ғылым жетістіктеріне сүйенген еңбектің қаншалықты тиімд екенін
көрсету;
- студентерді білім алу жолында жігерлілігін және қажырлылығын
шыңдауға үйрету;
қиындығы жоғары есептерді орындағандары, қиын есептерді шығаруға
әрекеттенгендері үшін көтермелеп отыру;
студенттердің оқу кызметіне бірізді ашық талаптар қою;
студенттердің білімін бағалау үшін есеп берудің мақсатты
меселелерін, формасын және аттестация талаптарын анықтау;
3. студенттердің өз өздеріне талап қоя білуіне үйрету.
Оқытудың мәселелерінің, мағынасының және тиімділігі
арасындағы заңды байланыстарынан шығатын аталған дидакатикалық принциптері
жоғары оқу орындарында оқытудың мән-мағынасын жетілдірудің келесі жолдарын
атап көрсетеді:
жоғары оқу орындарында оқытудың бір тұтастығын сақтай отырып ғылымдардың
басты және маңызды мәселелерін жетілдіру;
тек студенттердің біліміне ғана емес, сонымен қатар өз бетінше білімдерін
тез толықтыра алатындай, ғылыми және саяси ақпараттар ағынында бағдар
жасайтындай, оқулықтармен жұмыс істей білу дағдыларына баса назар аудару
қажет;
оқытуда пәнаралық байланыстың мағыналылығын арттыру;
оқытудың мағынасына өздігнен білімін толықтыру дағдыларын
қалыптастыратын меселелі-ізденуші жолдарын қолдану;
оқыту үшін әртүрлі ынталандыру тәсілдерін колдану;
үлгермеушіліктің алдын-алу мақсатында дифференциалданған
тапсырмалар мен жаттығулардың мағыналығын арттыру;
оқыту процесін компыотерлеу жалпылайтын және жүйелілейтін көрнекі құралдар
мен техникалық жабдықтардың алатын орнын көтеру;
- студенттердің білімін бақылауды жетілдіру, олардың оқу-ғылыми және
танымдық қызметтерін бірыңғай аттестациялау және бағалау талаптарын жасау;
- студентттердің өз бетінше жасаған жұмысының мағыналығын арттыру,
жүйелі бақылауды ұйымдастыруды жетілдіру студенттерге өзін-өзі бақылау
дағдыларын қалыптастыру;
- оқылатын материалдың мемлекет құрудағы экономиканың, ғьлымның,
техниканың дамуындағы алатын орнын ашып көрсету;
- студенттерді оқыту, тәрбиелеу және даму меселелерін біртұтас оқу-
әдістемелік кешендер енгізу.
Жоғары оқу орындарында оқытудың мән-мағынасын жетілдірудің, негіздері
міне, осындай.
Жоғары оқу орнында оқытудың мән-мағынасын жетілдіру,
"Қазақстан-2030" бағдарламасын жүзеге асыруға қатысатын өз білімін
үздіксіз толықтырып отыратын, шығармашылық тұрғысынан ойлайтын түлектер
шығаруына мүмкіндіктер жасайды [41].
Педагогиака мен окытудың бүкіл тарихы әр түрлі кезеңдерде оқытудың,
мақсаттары мен міндеттері де түрліше болғанын көрсетеді бірақ барлық
жағдайда да қоғамның жеке тұлғаның өсіп-жетілуіне қойылатын талаптарын
анықтады.
Жоғары оқу орнында оқытудың бағыттылық принципін қолданлуы қазіргі
кезеңдегі оқытудың барлық кешенді негізгі мақсаттарын оқытушының білуін
және әр сабақта олардың ең қажеттісін, басымын бөліп ала білуін қажет
етеді.
Оқытудың тәрбиелеу мақсаттарына өзара байланысқан қоғамдық-саяси,
еңбектік, эстетикалық тәрбие және дене тәрбиесі жатады. Бұндай меселелерді
шешу жеке тұлғаның өмірге деген көзқарасына үлкен үлес қосады.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс дәуірінде өндіргіш күштердің
дамуымен бірге, қоғамның түрлі салаларында шығармашылықпен жұмыс істеудің
мәні өсуде.
Cтуденттердің оқу-танымдық іс-әрекетін, белсенділігін, шығармашылығын
қалыптастыруда олардың қабілеттерін дамытуға ықпал етіп, ізденісіне,
талабын ұштауға білім деңгейін жетілдіруде педагогикалық пәндерді оқытудың
маңызы ерекше.
Cтуденттердің шығармашылығын қалыптастыру – күрделі процесс. Ол
шығармашылық іс-әрекет мақсатын, түрлері мен әдістерін, деңгейлерін
қамтиды.
Шығармашылық - студенттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті. Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан және әрекетті орындаудың
тәсіл-амалдарынан тұрады.
Оқу үдерісі студенттердің шығармашылығы негізінде жүзеге асады, ал
оқу-танымдық әрекеті негізінде студенттердің танымдық белсенділігі
педагогикалық пәндерді оқу барысында қалыптасады. Белсенді шығармашылық,
танымдық іс-әрекеттің көздейтін мүддесі, білімнің қоғамдық мәнін ұғыну,
қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттілігі негізінде дамиды.
Шығармашылықтың ең жоғары көрінісі студенттердің алған білімдерін өмірде
пайдалана білуі болып табылады.
Cтуденттердің шығармашылығы қызығушылығы мен қажетсінуін, белсенділігі
мен ізденімпаздығын қамтитын танымдық, еріктік, сезімталдық үдерістерр мен
мотивтері бірлігі нәтижесінде интелектуалды, жеке қасиеттерін және кәсіби
маңызды бліктерін дамытатын оқу материалының мазмұны мен қажетті көлемін
игеруді көздейтін жан-жақты оқу жұмысы.
Оқу-танымдық іс-әрекет – студенттердің негізгі әрекеті болып табылады.
Ол оқу міндеттерінің шешіліп, мақсаткерлік мотив, танымдық ақпаратты
қабылдаудан бастап күрделі шығармашылық үдерістің қалыптасуымен аяқталатын
түрлі сезімдік көріністермен және т.б. сипатталады.
Оқу-танымдық іс-әрекет күрделі үрдіс болғандықтан, оқытушы мен
студенттің бірлесіп жасайтын тиімді, сапалы әрекетін керек етеді. Егер
педагог оқыту жұмысын ұйымдастыруға, ғылыми білімді жүйелі түрде баяндауға,
тыңдаушылардың белсенділігін арттыруға күш-жігерін жұмсайтын болса,
студентер білімді терең мағынада қабылдап меңгеруге, ұғынуға, өздігінен
ізденіп, білімін толықтыруға байланысты белсенді түрде әрекет жасауға
міндетті. Мысалы, сабақ барысында мұғалім оқу материалын жүйелі түрде
баяндап түсіндірсе, Cтудентер оны мұқият тыңдап, өздігінен қосымша
әдебиеттер мен оқу құралдарын оқып, өтілген материалдарды терең және сапалы
түрде меңгеруге әрекеттенуге тиіс [42].
Шығармашылық – студенттің білім алуға деген ынта-ықыласының
құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: оқытушының баяндап тұрған жаңа
материалын түсіну үшін, студенттің оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін
кеңейту үшін өздігінен кітап оқып, бақылау тәжірибе жасау сияқты жұмыстар
жасауы қажет. Өйткені өтілген материалдарды саналы қайталауда, жаңадан
білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде белсенділіксіз мүмкін
емес. Яғни студенттің шығармашылық пен жұмыс жасауы үрдісінің барлық
кезеңінде орын алуы қажет.
Оқу үдерісінде студенттің бойында шығармашылық пайда болса, онда
студентерды ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректік,
зейінділік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б.
Оқу-танымдық іс-әрекет белсенділігі проблемалық сұрақтың жауабын
іздестіруде, өзіндік жұмыс орындауды жүзеге асады. Cтудентер өздерінің
игерген білімі негізінде шығармашылық пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-7
1 ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың педагогикалық-псхологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8-20
1.2 Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығының мазмұнын
айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21-35
2 ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ.
2.1 Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-59
2.2 Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудағы өзіндік жұмыстардың бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59-71
2.3 Студенттердің шығармашылығын қалыптастыруда тәжірибелік,
эксперименттік жұмысының
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71-7 8
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..78-81
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛА
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Мемлекеттік саясаттың басты принципі
ретінде тұлғаның шығармашылығын қалыптастыру Қазақстан Республикасының
Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасы стратегиялық дамуының
Қазақстан – 2030 бағдарламасында және Қазақстан Республикасы 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында көрсетілген [1,2,3].
Білім саласының әлемдік кеңестікке ену жағдайында елімізде білім
берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Жаңа білім парадигмасы бірінші
орынға жеке тұлғаның білім алу арқылы оның шығармашылық біліктілігі мен
дағдысының өз дәрежесінде дамуын мақсат етіп қойып отыр.
Себебі, қазіргі кездегі нарықтық жағдайда әр саладағы бәсекеге
қабілетті, кәсіби дайындығы жоғары, интеллектуалды жастар ғана ел
егемендігін баянды етіп, кез келген ғылым саласын шығармашылықпен игеру
арқылы қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына елеулі үлес қоса алады.
Оқытудың шығармашылық бағыттылығын күшейту, студенттердің
шығармашылығын қалыптастыру, мақсатты бағыт-бағдар беру, педагогикалық
ықпал ету педагогика ғылымның негізгі мәселелерінің бірі.
Шығармашыл тұлғаның болуы адам қанындағы құрамның өзгешелігімен
сипатталады деген пікір XX ғасырдың 20-жылдарына дейін үстем болды.
Кеңестік кезеңіндегі психологиялық-педагогикалық ғылыми зерттеулер
шығармашылық қабілеттердің нышаны кез келген адамда болатыны дәйекті түрде
дәлелденді. Ал, 60-жылдардан бастап жалпы оқыту үдерісінде шығармашылыты
дамыту жөніндегі зерттеулер жүргізілді.
Оқыту оқыту үдерісінде шығармашылықты дамыту мәселесін Ресей педагог-
ғалымдары Г.С.Альтшуллер, Б.Г.Ананьев, Ю.К.Бабанский, Л.С.Выготский,
В.С.Ильин, ВА.Крутецкий, Т.В.Кудрявцев, А.Н.Леонтьев, Н.С.Лейтес,
Б.М.Теплов, Ш.А.Амонашвили, Л.И.Божович, А.Я.Понамарев Н.Ф.Талызина,
В.В.Давыдов, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, И.С.Якиманская және т.б.
қарастырған. Аталған ғалымдардың еңбектері көптеген іс-тәжірибелерге негіз
болды [4,5,6,7,8].
Республикамызда жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы мен
практикасының негізін қалаған, шығармашылық қабілетті дамытудың
педагогикалық-психологиялық негіздерін, шығармашылық үдерістің құрылымын
зерттеген көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев, Қ.Б.Жарықбаев , М.М.Мұқанов [9].
Жоғары сынып оқушыларына шығарма жаздыру (Ә.Қоңыратбаев),
факультативтер және үйірме жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық
денгейге көтеру (С.Тілешова), оқушыларды сөз өнеріне баулу арқылы көркем-
шығармашылық қабілеттерін дамыту (В.Д.Чернов), оқушы шығармашылығын
дамытудың мүмкіндіктерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау
(Қ.Ә.Жаманбаева), оқушы шығармашылығын дамытудың дидактикалық
мүмкіндіктерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау, (А.Б.Мырзабаев)
студенттердің шығармашылық және іскерлік дағдыларын қазақ ою-өрнектері
арқылы қалыптастыру, (Ж.Балкенов) шығармашылық іс-әрекетке оқытудың ғылыми-
дидактикалық негіздерін анықтау бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында
ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту (М.Мұхамедин),
бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында шығармашылық қабілеттерін дамыту
(Б.А.Тұрғынбаева), оқушыларды еңбекке баулудағы техникалық шығарамашылықты
дамыту (М.Қ.Қаламқалиев, А.П.Сейтешов, О.С.Сыздықов), мәселелері тереңінен
зерттелген.
Оқыту үдерісінде студенттердің шығармашылығын қалыптастыру
педагогикалық-психологииялық негіздерін айқындау мен тиімділігін арттыру
мәселелелерін Б.Р.Айтмамбетова, Б.Әдікәрімұлы, А.Е.Әбілқасымова,
Б.А.Әлмұхамбетова М.Ж.Жадрина, К.Ж.Қожахметова, З.А.Исаева ,
Б.К.Момынбаев, Г.Ж.Меңлібекова, Г.К.Нұрғалиева, Т.С.Сабыров, Ә.Абуов,
А.П.Сейтешов, М.Н.Сарыбеков, Н.Д.Хмель, Р.Сарбасова, Б.С.Имандосова және
т.б. еңбектерінде қарастырылып, ерекше ғылыми құндылыққа ие болып отыр.
Педагогикалық пәндерді оқыту барысында студенттердің шығармашылығын
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын зерттеген Ж.Е.Сәрсекеева,
болашақ мамандардың пәндік оқыту барысында танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру мәселелерімен айналысқандар қатарында А.Е.Әбілқасымова,
А.Т.Қапанова , Р.С.Омарова, Г.К.Нұрмұханбетова , Н.Б.Жаманқұловалардың
еңбектерін атауға болады. Бұл жұмыстардың бәрінде де өзіндік жұмысты
ұйымдастыру, оның әдістемелік тұстары және өзіндік жұмыс танымдық
іздемпаздықтың негізі ретінде талданады.
Кәсіби бағыттылықты қалыптастыруда оқу-тәрбие үдерісін жетілдіру
мақсатында педагогикалық технологияларды ұсынған В.П.Беспалько,
А..П.Сейтешов, Ж.А.Қараев, Ш.Т.Таубаева, Д.М.Жүсібалиева,
М.В.Кларин, Қ.Ө.Қариева, О.С.Сыздықов, С.А.Көшімбетова, А.Саипов,
Қ.Қабдықайырұлы, Г.К.Селевко, Л.А.Шкутина, Б.КЛульбасова,
Ж.К.Оңалбек, К.М.Беркімбаев және т.б. ғалымдардың зерттеу
еңбектері басшылыққа алынды.
Сонымен бірге оқытушының педагогтық қабілеттерін қалыптастыру
(А.Г.Ковалев, Ф.Н.Гоноболин., А..А.Люблинская), шеберлікті дамыту (В.А.Кан-
Калик, Н.Д.Никандров, Я.А.Понамарев), педагогикалық іс-әрекет кұрылымы
(Н.В.Кузьмин), мұғалімінің жеке тұлғасын қалыптастыру (В.А.Сластенин),
кәсіптік біліктілікті шыңдау (О.А.Абдуллина,) және т.б. мәселелеріне
арналған зерттеулердің де педагогика ғылымында ерекше мәнге ие болатынын
айтқан орынды деп санаймыз [10].
Бүгінгі таңда еліміздің жоғары оқу жүйесінің әлемдік білім
кеңістігіне енуіне бағытталған талпыныстары кредиттік оқыту жағдайында
білім беру мазмұнын жаңарту, оқу процесін жетілдіру, әсіресе жаңа жүйенің
талаптарына сай оқу үрдісін ұйымдастыруда студенттердің дербестігі мен
ізденімпаздығын, шығармашылығы мен оқу белсенділігін қалыптастыратын оқыту
шараларын іздестіруге аса мән беруді талап етіп отыр.
Еліміздегі қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдайға сәйкес
педагогикалық пәндерді оқытуда студенттердің шығармашылығын қалыптастыру
мәселесін педагогикалық тұрғыдан шешу қабілеттілігі жоғары оқу орындарында
өз дәрежесінде іске асырылмауы арасындағы қарама-қайшылықтар біздің зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде
студенттердің шығармашылығын қалыптастыру деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде
студенттердің шығармашылығын қалыптастыруды теориялық тұрғыдан негіздеу
және оны жүзеге асырудың әдістемелік жолдарын анықтау.
Зерттеу нысаны: Жоғары оқу орындарында оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жоғары оқу орындарында педагогикалық
пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің теориялық және әдістемелік
дайындығы кәзіргі заман талаптарына сәйкес біртұтас тұлғалық бағыттау
негізінде жүзеге асырылса онда студенттердің шығармашылығын қалыптастыру
нәтижелігі арта түсер еді.
Зерттеудің міндеттері:
1. Зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық, тарихи еңбектерді талдау негізінде шығармашылық,
педагогикалық шығармашылық ұғымдарының мәні мен мазмұнын айқындау;
2. Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың педагогикалық мәнін ашу.
3. Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың әдістемелік жолдарын анықтау;
4. Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің белсенділік,
шығармашылық, дербестік әрекеттерін қалыптастыруға бағытталған өздігінен
орындайтын жұмыстарының педагогикалық жүйесі мен бағыттарын анықтау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы (1999;
2007), Қазақстан Республикасының Қазақстан-2030 даму стратегиялық
бағдарламасы, Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі білім беруді дамытудың тұжырымдамасы, заңдар, қаулылар,
т.б.), типтік бағдарламалар, оқу-әдістемелік құралдар, тұжырымдамалар,
ресми материалдар мен құжаттар,
зерттеу мәселесі бойынша философ, психолог, педагог ғалымдардың еңбектері,
негізге алынды.
Зерттеу әдістері: Зерттеу тақырыбы бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық, теориялық және әдістемелік әдебиеттерге
талдау жасау; зерттеу мәселесі бойынша жоғарғы оқу орындарындағы
оқытушылардың іс-тәжірибесін зерделеу, талдау, қорыту; оқу әдістемелік
құжаттарды (оқу бағдарламаларын, оқу және әдістемелік құралдарды) талдау;
студенттерге сауалнама жүргізу, әнгімелесу, аудиториядан тыс шығармашылық
іс-әрекетін бақылау, зерделеу; педагогикалық тәжірибелік эксперимент
жұмысын жүргізу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
- Философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау
негізінде шығармашылық, педагогикалық пәндерді оқыту үдерісі,
педагогикалық шығармашылық ұғымдарының мазмұны ғылыми тұрғыдан
зерделенді, нақтыланды;
- педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің шығармашылығын
қалыптастырудың әдістемелік жолдары анықталды;
- студенттің шығармашылығын қалыптастырудың психологиялық-
педагогикалық шарттары нақтыланды;
- студенттердің шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру бағыттары
анықталды.
Зерттеудің практикалық мәні:
- педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың мазмұны айқындалады;
- студенттердің шығармашылығын қалыптастырудың ерекшелігі
қарастырылды;
- студенттердің шығармашылығын қалыптастыруда тәжірибелік эксперимент
жұмысының нәтижесі анықталады;
- зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарындағы оқытушылар өз іс-
тәжірибесінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- педагогикалық пәндер, шығармашылық, педагогикалық
шығармашылық ұғымдарының педагогикалық мәні;
- педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың әдістемелік жолдары;
- студенттердің шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
бағыттары.
Зерттеу нәтижелерінің шынайылығы: Зерттеу тақырыбы бойынша
психологиялық, педагогикалық, оқу-әдістемелік әдебиеттер мен оқу құралдарын
жан-жақты талдауды негізге алынуымен, мәселені талдауға сәйкес келетін әдіс-
тәсілдердің пайдаланылуымен, бағдарламаның педагогикалық мақсатқа
сәйкестілігімен, педагогикалық экспериментке қатыстырылған студенттер
санының жеткіліктілігімен қамтамасыз етілді.
Магистрлік дессертацияның құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Кіріспе де зерттеу көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты,
нысаны, пәні, ғылыми болжамы, міндеттері, көздері,зерттеу әдістері, ғылыми
жаңалығы мен теориялық маңыздылығы, практикалық мәні және тәжірибеге
енгізілуі тұжырымдалады.
Оқыту үдерісінде студенттердің шығармашылығын қалыптастыру
тақырыбындағы бірінші бөлімде студенттердің шығармашылығын қалыптастырудың
педагогикалық-психологиялық негіздері айқындалады, студенттердің
шығармашылығының мәні мен мазмұны, студенттердің шығармашылығын
қалыптастырудың ерекшеліктері қарастырылды.
Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің шығармашылығын
қалыптастырудың әдістемесі атты екінші бөлімде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың әдістемелік жолдары, студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың эксперименттік нәтижелерінің барысы
мазмұндалып нәтижесі баяндалды.
Қорытынды да зерттеу болжамын дәлелдейтін нәтижелер, ғылыми-
педагогикалық ұсыныстар берілді және қарастырылып отырған проблеманың
келешекте зерделенетін бағыттары сипатталды.
Қосымшаларда – студенттерге арналған тапсырмалар мен тест материалдары
берілді.
1 ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығын қалыптастырудың педагогикалық-псхологиялық сипаты
Егемен еліміздің қазіргі жаңару кезеңінде, қоғамымыздың ілгерілеу
үдерісінде адам факторының алатын орны ерекше. Кез келген елдің болашағы
білім беру жүйесінің және зиялылар қауымы деңгейіне байланысты
болғандықтан, Республика халқына да әлемнің дамыған елдерімен тең дәрежеде
білім беру қажеттілігі мақсат ретінде көрініс табады.
Студенттердің ақыл-ойын барынша дамыту, дүниежүзілік ғылым мен
техниканы, өндірістік технологияны меңгеру үшін білім беру жүйесін неғұрлым
тиімді, ғылыми негізде құру білім беру ісіндегі негізгі міндет.
Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында:
Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам жай зерттеу объектісі ретінде
ғана емес, ең алдымен шығармашылық пен таным субъектісі, кұдіретті мәдениет
үлгілерін дүниеге әкелген әрі өзінің шығармашылыққа деген кұлшынысымен
оқушыларды баурап әкететін субъект ретінде бедерленеді", - делінген. Бұл
айтылғандар оқу-тәрбие үрдісінде студенттердің шығармашылық белсенділігін
арттыру жағын ойластыруды алға тартады [].
Елімізде білім беру жүйесіндегі оң өзгерістер көптеп саналады.
Солардың қатарына студенттердің шығармашылығын, талантын ұштаудағы оқу-
тәрбие үдерісін ұйымдастыруды, оқытудың озық технологияларын пайдалануды
жатқызуға болады. Өзгерістерді жүзеге асыруда белгіленген құжаттардың
мазмұнындағы негізгі бағыттар мен мақсат, міндеттер басшылыққа алынуда.
Аталған мәселелердің мәні Қазақстан Республикасы "Білім туралы"
Заңында, "Білім" мемлекеттік бағдарламасында мазмұндалғандай, қоғамның
экономикалық және әлеуметтік жағынан ілгерілеуінің маңызды факторы ретінде
білім берудің ұлттық моделін дамыту, шығармашыл тұлға қалыптастыруға бағыт
алу, ақыл-ой қорын жинау сияқты мақсаттарды көздейді.
Ол білім саласында әр адамға білім беруге көшуді негіздейді. Ол жөнінде
аталған заңның білім беру жүйесінің міндеттерінің бірі ретінде: "... жеке
адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік
пен салауатты өмір салтын берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы
үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту" — деп нақтылаған [].
Шығармашылық - мәдени немесе материалдық құндылықтарды өз ойы бойынша
жаңадан жасау ретінде түсінілетіні белгілі, әрі ол ойлаудың жоғары формасы
болып табылады. Әр ұрпақ әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында ұрпақтың
қол жеткізген жетістіктерін меңгерумен қатар, өз іс-әрекетінде сол
жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.
Шығармашылықтың саласы көп (музыкалық, көркем, техникалық, т.с.с), әрі
сала бойынша іс-әрекет нышандары әркімде болатынын, бірақ оны дамыту
керектігін еліміздің психологтары XX ғасырдың бас кезінде зерттеулер
барысында негіздеді.
Жалпы шығармашылық жөніндегі түсініктер және олардың іс-әрекет
тұрғысынан ерекшеліктерін түсіну көпшілікке қиындық тудырады. Ол жөнінде
М.А.Сутеева шығармашылық үрдісті "... күрделі, әр адамның өзіне ғана тән
құпиялығы, тіпті кейде шығармашыл адамның өзі де айтып түсіндіре
алмайтындай сана елегінен өткізу мүмкіңдігінің болмауынан, оның не екенін
дөп басып айтудың қиындығы, критериялардың жеткіліксіздігі байқалады" -
деп, сипаттауынан оны түсінудің қиындығын көрсетеді.
Сондай-ақ зерттеушінің "Бұның тағы бір дәйекті себебі
шығармашылықтың түйсіну (интуиция), қиялдану сияқты өте күрделі психикалық
үдерістермен тығыз байланыста болуы"- деп көрсетуі шығармашылық іс-әрекетке
баулудың психологиялық аспектілеріне тереңірек үңілу керектігін айқындайды
[].
Шығармашылық әлемдік мәдениеттің барлық денгейіндегі ойшылдардың
назарында болғандығы белгілі. И.Кант теориясын жалғастырушы Ф.В.Шеллинг
шығармашылықты жоғары адамзат өмір әрекетінің формасы деп атаған. Орыстың
ұлы жазушысы М.Горький: Не істесең де оны жақсы көру керек, сонда ғана
еңбек шығармашылыққа дейін өседі,-деген. Сонымен бірге атақты
авиаконструктор А.С.Яковлев айтқандай: Егер өз ісін жақсы көрсе, онда ол
үнемі шығармашылық бастамаға жол ашады, өзіндік қабілетін көрсетуге, шебер
болуға ұмтылады. Ол осыған талпынса, онда оған сәттілік қамтамасыз етілген.
Кез келген ортада тұлға әрекет ете бастағанда, оның қабілеттері көрінеді,-
деп өз ойын білдіреді. Осыдан барып шығармашылықтың негізгі заңдылығы -
туыла біткен еңбек екені көрінеді [].
Жоғарыда аталған ғалымдардың ой-пікіріне, тұжырымдарына орай
шығармашылық іс-әрекетке қатысты бір қатар ұғымдарды айқындау қажеттігі
туындайды. Олар - "еңбек", "шығармашылық емес еңбек", "шығармашылық еңбек",
"шығармашылық мақсат ету (установка)", "септүрткі (мотив)", "ынталандыру
(стимул)".
Адамның еңбек сферасы саласыңдағы іс-әрекетінің түріне байланысты
шығармашылық және шығармашылық емес деп ажыратады. Ғалымдар арасында
кейбіреулері шығармашылыққа ертеректе белгісіз болған техникалық және
технологиялық мәселелерде туындайтын және шешетін еңбекті айтады.
Кейбіреулері шығармашылық еңбек ұғымының мәнін тарылтады, оны тек ақыл-ой
еңбегіне қатысты деп қарастырады, ал дене (физикалық) еңбегінің
шығармашылық мазмұнының болуының объективті мүмкіндігін қарастырмайды.
Шын мәнінде шығармашылық еңбек негізінің өзінде жатады. Сонымен қатар
шығармашылық элементтері адамның еңбек іс-әрекетінің әртүрлілігі де түрлі
дәрежеде болады. Еңбектің шығармашылық сипаты және еңбекке шығармашылық
қатынас ұғымдары теңгестірілмейді.
Біздің ойымызша, шығармашылық - деп адамның алдағы міндеттерді
(тапсырмаларды) шешу кезіндегі мақсатты еңбек іс-әрекетінің түрі аталады
және біріншіден, қандай-да бір бар нәрсе жетілдіріледі, екіншіден, оң
нәтиже беретін табиғатта кездеспеген қандайда бір жаңа объект, кұбылыс т.б.
пайда болады.
Шығармашыл тұлға қажетті сапаны зерттеудің алғашқы кезеңінде
психологтар және басқа да ғылым салаларының ғалымдары мен ойлап
табушылардың биографиясын, мемуарын және олардың шығармашылық лабораториясы
жөніндегі айтылғандарды талдады. Осы талдау мен талдап қортудың арасында
шығармашыл жеке тұлғаға тән сипатты белгілер бөлінеді. Олар: интуция, бай
қиял, эмоцианальдық қозушылық, жоғары денгейде дамыған интеллект, зейін
және т.б.
Ғалымдар Қандай адамдар ойлап табушылыққа едәуір бейімділікті
менгереді? Олардың басқа адамдардан мәнді өзгешелігі неде? Деген сұраққа
ертеден ақ жауап табуға ұмтылыс жасаған. Осыған байланысты В.Оствальд:
Менің оқытушылық өрлеу кезеңімде менің алғашқы оқушыларымның өз
жұмыстарымен дүниежүзлік ғалымның назарын өздеріне аударған кезде, маған
менің жапон-оқушым арқылы жапондық халыққа білім-беру министірлігінен
қандай жолмен оқушының ерекше таланты адам екендігін барынша ерте білуге
болатындығын хабарлау туралы өтініш жасады. ... Содан мен өзімнің ойларыма
есеп бере отырып талантты адамдардың негізгі белгілері мынандай деген
шешімге келдім: болашақта көрнекті (белгілі) болатын оқушы оқытушының
өзіне жоспарлы түрде берген ғылыми материалдарына ешқашан риза болмайды.
Олар оған (оқытушыға) барлық уақытта сенімсіздік білдірген, ең болмағанда,
олар бұл туралы әр түрлі сұрақтар беріп отырады.
Бұл олардың қабылдаған материал жөніндегі миларында (санасында)
қалыптасқан ішкі жұмыстарының қажетті нәтижесі. Орташа қабілетті адам
өзінің барлық уақытын ғылыми материалдарды қабылдап оны ұғып алуға
жұмсайды, ал орташа денгейден жоғары тұрған адамдарға оған ұсынылған ғылыми
материалдар болашақтағы ғылыми зерттеулері мен жұмысына қажет. Көрнекті
адам жас кезінің өзінен бастап өзіндік көзқарасын және өзбетінше жұмыс
жасау қабілеттілігі мен қажеттілігін қалыптастырады,-деп жазады. []
ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастау алған шығармашылық үдеріс және оны
зерттеуге байланысты көптеген жұмыстар жүргізілді, оның ішінде ойлап
табушылыққа бейімі бар адамның сипатты сапаларын айқын фндау әдістемесі,
организімде немесе жеке тұлғада шығармашылық потенциалды сақтау мәселесі,
шығармашылықты қалыптастырудың әртүрлі тәсілдері бойынша жүргізілгені
осының дәлелі.
Шығармашылық үдеріске даярлауды мектеп қабырғасында жүзеге асыру
мәселесі педагог-ғалымдардың назарында болады. Халыққа білім беру жүйесінің
негізгі міндеттері ретінде қоршаған әлемді шығармашылықпен қабылдауды
дамыту үшін қажетті өз бетінше ойлана алатын мектеп оқушыларын қалыптастыру
қарастырылады. ХХ ғасырдың 70-жылдарында мектеп оқушыларын проблемалы
оқытуды ұйымдастыру практикада жүзеге асырыла бастады.
Н.Г.Алексеев пен Э.Г.Юдин бұл оқытудың ұйымдастырылуы оқушылардың
шығармашылығын қалыптастыруды бірден жақсартады деп санады. Ол жөнінде
ізденушілер: Бұл жердегі ең қажетті мәселе мынада, оқытуда зерттеу әдісін
қолдану талап етіледі. Оқушылар негізгі ғылымға байланысты дайын білімнің
жиынтығын біліп қана қоймауы керек. Ауырлық орталығы былайша ауысады,
оқушылар оқытушының басшылығымен бұл білімді немесе оның қажетті
құрастырушылаырн өздерінше алуы керек жағдайда болуы қажет.
Бұл өз кезегінде оқытуды ұйымдастыру үдерісінде мынаны жоспарлайды.
оқушылар алдына жаңа мәселелерді үздіксіз қоюды, оларды біртіндеп қиындық
үдерісіне айналдырады. Басқаша айтқанда, оқыту үдерісінің құрлымын
ситуациялық мәселелер құрайтын болады. Сондықтан да бұл тәсіл осылай
айтылады,-деп жазады.
Зерттеуші ғалымдардың еңбектері бойынша адамның шығармашылығы ерте
айқындалады және оларды орта мектептің өзінде дамытуға мүмкіндік бар, бірақ
олардың сипаты мен бағыты 18 жасқа таман анықталады. Орта мектепте
шығармашылық іс-әрекетке қатыстырылған оқушылардың басымын жоғары оқу
орындарында адамның жеке қабілеттеріне сәйкес толық тәрбиелеу мен дамыту
қажет.
Шығармашылықтың тәрбиелік мүмкіндіктері, шығарамшылық қабілеттерді
тәрбиелеу жөніндегі зерттеулерде жүргізілді. П.Л.Капица Адамның іскерлік
қабілеті тәрбиелеу өз бетінше ойлау қабілетін дамытуда жатыр. Менің
көзқарасымша, ол мына бағыттарда дамуы мүмкін: ғылыми қортынды жасай білу –
индукция (жеке жағдайлардан жалпы қортынды шығару тәсілі); іс жүзіндегі
үдерістердің өтіуін айта білу үшін теориялық шешімді қолдана білу –
дедукция (ойлаудың бүтіннен бөлшекке көшіп нәтиже шығаруы); ең соңында
табиғатта болып жатқан үдерістер мен теориялық толықтырулардың қарама-
қайшылықтарын анықтай білу – диалектика (табиғаттың, адам қоғамының және
ойлаудың қозғалысы мен дамуының жалпы заңдары)-деп, өзіндік ойлаудың
мәнін, бағытын сипаттады.
Жоғары оқу орындарындағы білім берудің негізгі міндеттерінің бірі
білім мен іскерлікті игерту ғана емес, осылардың негізінде студенттердің
шығармашылығын дамыту болып табылады. Ол жөнінде А.Н.Несмеянов Бірақта ең
бастысы білім беру – бұл білім қоржынын емес, бұл қоржынды игере білу
іскерлігі керек екендігін жиі ұмытамыз. Бұл кез келген, соның ішінде жоғары
білім беру саласының да басты мақсаты. ...Игеру бұл дегенін қолдана білу
(іскерлік). Қолдана білу (іскерлік) екі бөліктен құралады: өз мамандығың
бойынша техникалық жұмыс жасай білуі, ол тәжірибе арқылы болады. Ал негізгі
іскерлік - өз мамндығың бойынша сұрақтарды қойып, оны шеше білу. Сонымен
білім берудің негізгі мақсаты – едәуір шығармашылық түрдегі сұрақтарды қоя
білуге және оны шешуге миды шынықтыру,-деп жазады [].
Соңғы педагогикалық әдебиеттерде жоғары оқу орындарындағы оқу-тәрбие
үдерісінде студенттердің шығармашылық іс-әрекет әдістері жөнінде кеңінен
жазылуда. Солардың бірі В.А.Бухваловтың Развитие учащихсия в процессе
творчества и сотрудничества. Автор еңбегінде шығармашылық іс-әрекеттер
әдістерін кеңінен төмендегідей етіп береді:
1. Шығармашылық тапсырмаларды орындау үшін оқу мәтіндерін талдау;
2. Зерделенген ережелерді қосу комбинирование-кіріктіру).
3. Ойлауды белсендіру әдістері. Бұл әдістер студенттердің жеке дара
және топтық шығармашылық жұмыстарында қолданылады [18].
Кез келген ғылым саласы қазіргі таңда шығармашылықпен жұмыс жасайтын
тұлғаны қажет етеді. Шығармашылықпен жұмыс жасайтын тұлғаның негізгі іс-
әрекеті ақыл-ойға, әрі алған білімді басқа таныс емес іс-әрекетте
тасымалдай алуға негіздейді.
Студенттердің шығармашылық іс-әрекеті және оның мәнін түсіну үшін жеке
тұлғаның ғылыми-педагогикалық зерттеулердің обьектісі ретінде анықталу
сипатын білу қажеттілік болып табылады. Шығармашылық іс-әрекет тұлғаны
құраушы және оны айқындаушы фактор ретінде де қарастырылады.
Жеке тұлғаның ерекшеліктеріне тән қасиеттер оның санасына, өзіне-
өзінің сын көзімен қарауына, адам баласының есіне әсер ететін ішкі және
сыртқы түйсік, түйсіктердің әсеріне және оның ерік-жігеріне күші мен
әсерленушілік сезім дүниесіне байланысты құбылыс деген пікірді біздер
қуаттаймыз. Оның себебі ұлы ғұламаларымыз осы ой-пікірде болған деп
білеміз.
Шығармашылық тұлға - бұл шығармашылыкқа деген тұрақты да жоғары
қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың
органикалық бірлігінде көрінетін, оған бір немесе бірнеше әрекет түрлерінде
прогрессивті, жеке мәнді шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік
беретін мотивациялық-шығармашылық белсенділік тән - тұлға. Шығармашылыққа
талпыныс адамның танымдық мотивациясын қалыптастырушы ретінде, шығармашылық
үдерістің "оталдырғыш" механизмі ретінде саналады.
Шығармашылық тұлға қабілеттер арқылы көрініс табады. Ол көріністер
адамның қасиеттерінің синтезі, психологиялық ерекшеліктері, жеке қасиеті
немесе адамның психологиялық қасиеттерінің жиынтығы ретінде айқындалады.
Студенттің шығармашылығын қалыптастыру тікелей қабілетке байланысты.
Бұл ұғымға да көптеген анықтамалар берілген. Мәселен, С.И.Ожеговтың
сөздігінде "Қабілет — табиғи дарыңдылық, талантылық" және "қандай да бір
әрекетті істеу мүмкіндігі" ретінде сипатталған []. "Талант — көрнекті тума
сапа, ерекше табиғи қабілет" және "дарындылық" ретінде берілген [].
Педагогикалық сөздікте: "Талант — белгілі іс-әрекетке жеке тұлғаның
жоғары дәрежедегі қабілеттілігі, оның дарындылығы, берілген немесе басқа
тапсырмаларды едәуір сәтті, шығармашылық денгейде орындау мүмкіңдігін
қамтамасыз ете отырып, олар мінездің ерекшелігі деңгейіне жетеді", -деп
анықгаған []. "Дарындылық - қабілетті қалыптастыру шартының бірі ретінде
табиғи бейімді сапалардың жиынтығы", - деп берілген [].
Ал, Н.Ф.Талызинаның қабілеттерді іс-әрекеттің белгілі түрін ойдағыдай,
нәтижелі орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті ретінде анықгауы біздің
зерттеуімізде негізге алынады [].
Қабілеттілік психологтардың айтуынша туа біткен қасиет емес, ол
тікелей пәңдік әрекет арқылы дамиды. Оның дамуы студенттердің жаңа білім
алуымен, оның біліктілігі мен дағдыларының қалыптасуымен тікелей байланысты
[].
Ғылыми-педагогикалық зерттеулерде ұғымдарға анықтамалар әртүрлі
тұрғыдан берілген. Сондықтан шығармашылықты қалыптастыру да біздер
белсенділі, дарындылық, қабілеттілік деген ұғымдардың ішінде
төмендегілерін басшылыкқа аламыз. Белсенділік -
[].
Шығармашылық тұлғаға мотивациялық-шығармашылық белсенділікке тән тұлға
ретінде қарау соңғы кездері орын алуда. Шығармашьілықтың негізі балада ерте
жастан пайда болып, мектеп қабырғасында дамуы жүзеге асырылатыны белгі. Оны
жүзеге асырудың бірден бір жолы - оқыту.
Студенттердің шығармашылыққа талпынысы, оның танымдық мотивациясын
қалыптастырушы ретіңде шығармашылық процестің "оталдырғыш" механизмі болып
саналады. Студенттер шығармашылықты танып білуге құштарлығы ынта-ықыласымен
іс-әрекет барысында ғылыми-жаңалықты, белгісіз нәрсені ашу барысында
көрінеді. Ол іс-әрекеттің шығармашылық стилін айқындайды.
М.Мухамедин "Шығармашылық - бұл ішкі дүниедегі толассыз өзгерісті және
ондағы пайда болған жаңа мазмұнды үнемі түйсіну шығармашылықпен айналысатын
адам шығармашылықпен айналыспайтын адамнан өзінің ішкі дүниесіндегі
жаңалыққа қызығушылығы — ішкі дүниесіңдегі бейнелер, ойлармен ерекшеленеді"-
деп, шығармашылыққа қызығушылығын қалыптастыру негіздерінің,
ерекшеліктерінің бар болатынын сипаттайды[].
В.Крутецкий: Шығармашылықпен ойлау өз бетінше және белсенді ойлау
болады, бірақ кез келген белсенді ойлау өз бетінше ойлау емес, және кез
келген өз бетінше ойлау емес дейді. Оның пікірінше өз бетінше ойлау және
шығармашылықпен ойлау деген ұғымдар әр түрлі ұғымдар болып табылады [].
Шығармашылық – тек қана белгілі ұғымды қайталап, жаңартумен ғана емес,
сонымен қатар жаңа білімді жасау, тапсырманы орындау, жаңа жолдарды ашу.
Шығармашылық сөзінің төркіні, технологиясы шығару, ойлап
табу дегенге саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу деп түсіну керек.
Философиялық сөздікте ... шығармашылық- қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық
мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет,- деп түсіндіреді.
Көрнекті психолог Л.С.Выготский шығармашылық деп жаңалық ашатын
әрекетті атаған. Ал, осы мәселені крең зерттеген психологтардың бірі
Я.А.Пономарев шығармашылықты даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені
әрбір жаңалық, әсіресе нтеллектуалдық тұрғыда болса, ол адамның
психикасын жаңа сапалық денгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір
бүгінгі күннің біртұтас педагогикалық талаптарына сәйкес келеді [].
Шығармашылық - өте күрделі психологиялық үдеріс. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық үдеріс ретінде қарастырған В.А.Кан-
Калик, Н.Д.Никандровтың зерттеулерінде, ұстаз шығармашылығының
психологиялық негіздері, мұғалімнің жеке шығармашылығын қалыптастыру
жолдары қарастырылады [].
Шығармашылық қызымет көп қырлы объективті үдеріс. Шығармашылық қызымет
пен шеберліктің биік денгейінің аралығында өзара байланыстылық бар.
Шығармашылық қызымет объективті жағдайда жаңалықты ашу болса, субъективті
жағдайда жаңа білімді менгеру болып табылады.
Белгілі психолог Б.М. Теплов шығармашылық қызымет деп, сөздің өзіне
тән мағынасында алғанда қоғамдық құнды жаңа, бірегей өнімдер беретін
қызымет аталады [].
Сонымен, Педагогикалық шығармашылық дегеніміз - педагогикалық қарама-
қайшылықтарды шешуге бағытталған, ол үшін жекелік қасиеттердің болуын талап
ететін, нәтижеде әлеуметтік адам үшін мәні бар жаңалыққа әкелетін тұлғаның
іс-әрекеті.
Педагогикалық шығармашылық бірнеше кезеңдерден тұрады:
1. Айқын және дұрыс қойылған мақсат;
2. Күшті жұмылдыру, қосымша мәліметтер іздеу;
3. Жасырын идеялар, идеалдық идеядан реалдық идеяны іздеу;
4. Интуицияның оянуы;
5. Идеалдық идеяны реалдық идеяға айналдыру және оны педагогикалық
үрдіспен байланыстыру;
6. Нақты педагогикалық үрдіспен сәйкестендірілген реалдық идеяны жүзеге
асыруды ұйымдастыру;
Нәтиженің дұрыстығын тексеру.
Жалпы алғанда педагогикалық үдерістегі шығармашылық әрекет деп
И.Я.Лернер айтқандай, білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай
білуді, жаңа шешім табуды айтады. Педагогикалық шығармашылық тәрбие
үдерісінде де, оқыту үдерісінде де өз бойындағы білім, білік, дағдыны жаңа
жағдайға тасымалдайды, оларды жаңа жағдайға бейімдейді [].
Бұл жаңа талпыныс, жаңа ашылған талаптардың негізінде білім берудің
жаңа жүйесінің жасалуы. Бұл педагогикадағы, тұтас педагогикалық үдерістегі
өзгертулермен тығыз байланысты.
Білім беру саласының барлық жағына жаңаша көзқарас, жаңаша қарым-
қатынас (білім мазмұнын жетілдіру, жаңа базистік оку жоспарына көшу, жаңа
буын оқулықтары мен оку-әдітемелік кешендерге көшу, т.б.) жаңаша ойлау
қалыптасуда.
Студенттерге білім мен тәрбие берудің негізгі болып саналатын жоғары
оқу орындарындағы педагогикалық үдерісін жақсарту бірінші кезектегі мәселе
болса, бастауыш мектеп - мұның түп қазығы, бастауыш білімнің мемлекеттік
стандарты және оны мектеп тәжірибесіне енгізуде шешуші орынды мұғалім
қызметі алатыны анық.
Бүгіні студент - ертеңгі маман. Оқыту үдерісінде басқарудың
педагогикалық - психологиялық мәселелерін анықтауда педагог пен оқушылардьң
арасындағы қарым-қатынастарды ұйымдастыру оқытушының теориялық білімінің
болуын кажет етеді. Осыған орай, Бастауыш оқыту педагогикасы мен
әдістемесі бөлімдерінде жаңа мазмұнды пәндерді оқыту және олардың оқыту
әдістемелерін студенттерге игертудің түрлі жолдары іздестірілуде.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді зерттеу оқытушының инновациялық іс-
әрекетіне байланысты мәселелер жан-жақты қарастырылғанын көруге мүмкіндік
тудырып отыр. Жүйелі бағыттылық зерттеулерде иннновациялық іс-әрект
креативті парадигманьң жеке бас, регулятивтік-коммуникативтік және
қорытынды жүйе бөлшегін талдауда анық, айқын қарастырылады.
В.А.Сластенин мен Л.С.Подымова инновациялық Іс-әрекет шығармашылық пен
кәсіпшілікті сәйкестілік тұрғысынан қарастырады Авторлардың айтуы бойынша,
инновациялық іс-әрекет мәнін акмеологиялық тұрғыдан талдау оқытушының жеке
бас дамуының заңдылықтарын түсініп мүмкіншілік туғызады [].
Оқытушының инновациялык іс-әрекеті құрылымын қарастырған кезде,
"инновация" және "педагогикалық іс-әрекет" деген негізгі түсініктердің
мәнінің мағынасын талдауды қолдану керек деген ғалымдардың (В.А.Сластенин,
Л.С.Подымова) ой пікіріне қосыламыз. Белгілі зерттеушілердің (А.А.Бодалев,
Ф.Н.Гоноболин, В.А.Кан-Калик, С.В.Кондратьева, Н.В.Кузин және т.б.)
еңбектерінде педагогикалық іс әрекеттің құрылымы туралы түсінік жан-жақты
қарастырылған. Олар мұндай қасиеттерге жатқызатындары: жалпы және кәсіби
мәдениет, педагогикалық бағдарлылық, моральдық қасиеттер, дидактикалық
қасиеттер, ерік касиеттері. Сөйлеу қабілеттер: ұйымдастырушылық,
коммуникативтік, педагогикалық елестету [].
Бұл ғалымдардың еңбектерінде іскерліктің екі үлкен тобы жіктеліп
көрсетілген: Операциялық және жеке бас. Бірінші топ білім беру үдерісіне
жататын болса, екінші студенттермен, ата-аналармен, нәтижелі қарым-қатнас
құруға қажетті әлеуметтің және жеке бас іскерліктері жатады. И.Ф.Исаева,
И.М.Шиянова, А.И.Мищенконың зертеулерінде инновациялық іс-әрекетің
құрылымында іс-әрекеттің жеке бас және операциялық аспектілердің өзара
байланысы қарастырылады [].
Инновациялық іс-әрекет сонымен қатар, жаңашылдықты іздеп шешуге дайын
болу қасиетімен де тығыз байланысты [].
Ал іс-әрекеттің "негізгі құрастырушысы" ретінде Б.Ф.Ломов мыналарды
бөліп көрсетеді: мотивті, мақсатты, жоспарлауды, күнделікті мағлұматты
өңдеуді, оперативті бейнелеуді, шешім қабылдауды, іс-әрекеттерді
қорытындыны тексеру және әрекеттерді түзету [].
Біздің ойымызша, жалпы іс-әрекеттің осы құралы оқытушының инновациялық
іс-әрекетіне тән. Автордың айтуы бойынша студенттің инновациялық іс-
әрекетінің диагностикасында ескерілетін бірнеше ережелер қатары бар:
1. Өз қызметін және әріптестерінің кызметін оның жоғарыда сөз
болғандай тиімділігін бірізді талаптар бойынша жан-жақты бағалауға
үйрету.
Ұжымдық істі ұжымдық талдау жасауға, өз жұмысының өзіндік
талдауына үйрету маңызды.
Өзінің кәсіби қасиеттерін өзіндік бағалау мен өзіндік тануға көшу, өзіне
және басқаға талап қоя білуді үйрету.
Оқытушының инновациялық кызметін бағалап белгілеріне сүйеніп,
педагогикалық қызметті сараптау, бағалауға тарту.
Осы жұмыстардың барлығында диагностика өзіндік мақсат емес,
педагогикалық қалыптасудың алғы шарттары мен шығармашылық пен еңбек ететін
студенттерді тәрбиелеу тәсілдері.
Инновациялық іс-әрекет-педагогикалық еңбектің өнімділігін сапалы
өзгертетін оқытумен тәрбиелеудің жаңа үлгілері мен әдістерін құру үдерісі.
Педагогтың инновациялық іс-әрекеті келесі белгілермен сипатталады:
өзінің жеке қасиеттерін есепке ала отырып, басқаларудың
инновациялық тәжірибесін өзгерту, жетілдіру, қабылдау қабілеті;
жаңа ғылыми идеялар мен басқалардың тәжірибесінен хабардар бола
отырып, өз жұмысының нәтижесін ұғыну қажеттілігінен;
жаңа ғылыми зерттеулер, олардың әдістемелік жүзеге асуын
үздіксіз тәжірибеге енгізумен;
педагогикалық инновацияның жаңа әдістерімен тәсілдерін өз бетінше жұмыс
жасаумен;
педагогикалық кертартпалықпен, догмамен, қалушылықпен
белсенді күрес жүргізумен;
Айтылғандарды есепке алғанда, педагогтың өнімді инновациялық іс-
әрекеттерінің көрсеткіштері мыналар:
• педагогикалық еңбектің тиімділігі;
оқу – тәрбие үдеріске қатысушылардың педагогикалық талаптары мен
бағыттарының бірлігі;
0. жеке тұлғаның шығармашылық тұлғасының қалыптасуы;
1. оқытушының беделінің өсуі;
2. студенттердің істі талдау әдіс-тәсіліне, диалектикалық ойлауға үйренуі;
3. оқу және тәрбие үдерісінде зерттеу
тәсілінің педагогикалық қызмет үлгісінің ашылулары;
Педагогтың инновациялық іс - әрекетін сараптау бағасы В.К. Крылов,
М.Р.Львов, Н. В. Путилин, А.А.Талмачев және т.б. көрсеткен белгілер
негізінде жүзеге асады.
Бұған методологиялық мәдениет кіреді, оның құрамына зерттеушілер
мынаналарды кіргізеді:: қазіргі білім берудегі философиялық білім; негізгі
ұғым жайлы педагогика ғылымы мен осы түсініктердің өзара қатынасы жайлы
педагогикалық терминология; педагогикалық ақпаратты қолдану, өңдеу, оқыту
әдістерін меңгеру; педагогикалық құбылыстың диагностикалық тәсілі
(диалектикалық ойлау) ; педагогикалық үдеріс пен құбылыстарға, өзінің
педагогикалық тәжірибесін баяндауға жүйелі амал жасау; педагогикалық қызмет
жайлы, тұлға мен ұжым құрылымы жайлы білімі; оқу-тәрбие құбылысындағы,
үрдісіндегі факторлар мен шарттарды, қозғаушы күштерді, қарама-
қайшылықтарды табу, талдау, баяндау қабілеттілігі; педагогикалық жаңашылық
салдары: студнттің жеке тұлғасын, оның өзіндік көңіл - күйін, денсаулығын,
белсенділігін дамыту, оқытушының ынтымақтастығын нығайтатын жаңа
педагогикалық бағыттар көзделеді.
Оқу үдерісінде осындай бағытта қызыметті ұйымдастыруда негізгі роль
атқаратын педагогикалық пәндер болып табылад.
П. Ф. Каптеров енгізген педагогикалық үдеріс ұғымы студенттерді
оқыту, тәрбиелеу, жетілдіру, қалыптастыру, үйрету үдерісінің мәнін камтиды.
Бұл үдерістердің нақтылы практикада бір-бірімен тамырлас жататыны соншалық,
бір-бірінен ажыратып алу тым қиын. Педагогикалық үдеріске жалпы сипаттама
бере келіп, П.Ф. Каптеров былай деп жазды: Педагогикалық үдеріс өзіне тән
негізгі екі белгіні түйістіреді, олар: организмнің өзіндік дамуына жүйелі
түрдегі көмек және адамның жан-жақты жетілуі [].
Мен ең алдымен өзі жетілу, өзіндік даму жөніндегі пікірге көңіл
аударғым келеді. өзіндік даму деген не, педагогикалық үдерісте оған қалай
көмектесу керек? П. Ф. Каптеровтің өзіндік даму және оның педагогикалық
үдеріспен ара қатынасының мәні жөніндегі айтқандарын неғұрлым кеңірек
келтірейік: Педагогикалық үдеріс шығармашылық сипаты бар, белгілі
орта. Осы деректер болып тұрған сәтте организм мен ортаның қасиеттері
анықтайтын өзіндік даму үдерісі дереу басталады.
Ол үдеріс өзіне тән заңдарға сәйкес организм әсерлерді қозғалысқа
келтіріп, өңдеу және соның ықпалымен жұмыс істеу қажеттігі арқылы жүруі.
Бүкіл үдеріс кайталанбайтын шығармашылық сипатқа ие болып, тосын нұсқау
бойынша емес, органикалық қажеттілік бойынша жүреді. Педагогикалық
шығармаларды дербес жұмысты дамыту жөнінде көп айтылады, сонымен бірге
дамытуға қамқорлық жасау қажеттігі осы қасиеттің құндылығынан туындайды.
Бірақ дербес жұмыс педагогикалық үдерістің- шығармашылық өзіндік дамудың
мәніне жауап беретіндігімен маңызды, болып отыр. Дербес жұмыстан басқаша
жолмен адам жетіле де алмайды: оның табиғаты осындай.
Тәрбие мен білім беру көп ретте адамның өздігінен шығармашылық дамуына
қарсы зиянкескі күрес сипатында болып, оны ескіше, мезі қылған жолмен
жүргізу мақсатымен күні бұрын дайындалған шектеуге қарай ығысырады, тәрбие
беру ісінің жалпыға бірдей ықтиярсыз жүргізілгенінің өзінде де дербестік
жайында болып отыр. Шын мәнісіндегі, бұрмаланбаған педагогикалық үдеріс әрі
еркін, әрі қажетті, өйткені ол өздігінен даму үдерісі болып табылады,-деп
көрсетті [].
Бұл топшылауда педагогикалық және психологиялық құнды көп идеялар бар.
Ең бастысы организмге және өздігінен даму үдерісі мен өздігінен дамуға
қарсы бағытталған педагогикалық үдеріс екеуінің өзара қайтсе де
қақтығысатындығында және адамның қалыптасуын бұрмалап жіберетіндігінде
болып отыр.
Өздігінен даму өзіндік қызмет, педагогикалық үдеріс біртұтас болуы
тиіс, ал олардың соңғысы айқындауыш роль атқарады. Есеюге көмектесу
студенттің дамуын, іс-қимылын, шығармашылығының қалыптасуын коғамның адамға
қоятын талаптарына сәйкес бағыттауды білдіреді.
1.2 Педегогикалық пәндерді оқыту үдерісінде студенттердің
шығармашылығының мазмұнын айқындау
Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді дамуының басты бағыттарының
бірі - білім беру - қоғам мен мемлекеттің
рухани, әлеуметтік, экономикалық, мәдени алға басуының
негізі. Егеменді Қазақстанның қалыптасу жағдайында ұлттық
білім беру жүйесін демократиялық, принциптер мен жеке тұлғаның құқықтары
және әлемдік тәжірибе мен отандық дәстүрлер
негізінде реформалау елеулі маңызға ие болып отыр [34].
Қазақстан Республикасының білім саясаты білім берудің мемлекеттік
стандартын жасау және енгізу арқылы жүзеге асады. Педагогикадағы
стандарттау - көп типті мектеп жағдайында білім беру саласында бірыңғай
мемлекеттік саясат жүргізуге ықпал ететін білім беру процесін жобалаудың
жаңа тәсілі.
Білім стандарты білім беру мүмкіндіктерін жүзеге асыруға кепілдіктер
бере отырып, оқытудың әдістері мен түрлерінің мазмұнын рәсімдемейді, оқу
материалының құрамы мен көлеміне қатаң талап қоймайды. Ол өз ішінде сан
алуан білім модельдері жүзеге асуы мүмкіндіктерді ғана көрсетеді.
Еліміздегі ең алғашқы білім беру стандарты 1998 жылы дайындалды. Оны
жетілдіру білім беру сапасын көтеру қажеттігінен, өзгермелі әлеуметтік
жағдайларға білім мазмұнын сөйкестендіруден туындап отыр.
Білім беру стандарты әлеуметтік-педагогикалық ерен құбылыс ретінде
болашаққа бағдарланған білім моделі болып табылады. Ол күтілетін
(жоспарланатын) білімдік жетістіктерді, атап айтқанда: меңгерілген білім
мен біліктіліктерді таныс емес жағдайларға өз бетінше қолдануды, оларды
шешуді; обьектілердің жаңа қызметін көре алуды; таныс іс-әрекет тәсілдерін
өз бетінше белгісіз жаңа жағдайға қисындастыра қолдануды; өмірге қажетті
дағдыларды (компетенциясы), альтернативті ойлауды қалыптастыруды және т.б.
көрсетеді [35].
Білім мазмұнын жетілдіру білім беру процесіне айқын жеке тұлғалық мән
беруді, білімдік тұжырымдарға қарағанда әрекетшілдіктің басым болуын
көздейді, оның нәтижесінде компетенттік тәсіл жүзеге асуы тиіс.
Компетенттік деп студенттердің күнделікті өмірдегі нақты, ақиқат
мәселелерді шешу мүмкіндігі (қабілеті), практикалық іс-әрекетке дайын болуы
түсініледі. Мұндай жағдайда оқытудың сыртқы мазмұны жеке тұлға меңгеретін
ішкі білім мазмұнына айналуы тиіс. Стандарт студенттердің өз бетінше
шығармашылық әрекеттеріне арналған тұжырымдарды, мектептен тыс шаралардың
бағыттарын анықтайды [36].
Оқыту меселелері және мақсаттары оқыту мазмұнымен үздіксіз байланыста
педагогикалық пәндерді оқытудың мазмұны мен тиімділігінің арасындада
заңды байланыс қалыптасқан; егер оқытудың мазмұны белгіленген
мәселелерді шешуге мүмкіндік берсе, егер ол ғылыми түрде жүйелі және
ретімен қоршаған ортамен байланыста болса, онда дамытудың тиімділігі
заңды қамтамасыз етіледі. Бұл заңдылықтан дидактикалық принциптердің
ғылымилығы, жүйелілігі және реттілігі, оқытудың өмірмен байланыстылығы
шығады.
Қазіргі оқу орнында ғылымилық принципі оқытудың ең кажетті принципі
болып табылады. Бұл принцип оқытудың мазмұны өз мыңдаған мамандық
саласының болашағымен танысу мақсатында қазіргі ғылым жетістіктерін айқын
түсіну үшін білімгерді объективті ғыльми деректермен, түсініктермен,
заңдармен, теориялармен таныстыруды талап етеді.
Ғылымилық принципі студентті тек нақты ғылыми деректермен ғана
таныстырып қоймай, жұмысты ғылыми ұйымдастыра білу әдістерімен де
таныстыруды талап етеді.
Бұған оқытуға білімгердің құрбылыстарды бақылай білуіне, бақылаулар
нәтижелерін талдай білуіне, ғыльми жарыс сөз жүргізуіне өз көзқарасын
дәлелдей білуіне және ғылыми әдебиетті пайдалана білуі үшін студенттің
болашақ мамандығымен байланысты зертханалық және тәжірибелік жұмыстарды
мәселелеп енгізу жатады.
Жүйелілік және бірізділік принципі, білім, шеберліктер және
дағдылар, жүйелі үздіксіз, нақты логикамен, яғни мағыналық құраушысында
логикалық байланысы бар болуын талдай білу. Тәжірибеде жуйелілік
және бірізділік принципі оқу бағдарламасын жасау барысында ескеретін
тақырыптардың жеке мәселелерін оқытудың бір реттілігін тәжірибелік
және зертханалық жұмыстардың материалын игеру дәрежесін бақылау
барысында жүзеге асырылады.
Жүйелілік пен бірізділік тек қана оқытушы қызметінде ғана сонымен
қатар студенттер қызметінде де жүзеге асуы қажет Олар қызыметтерін
жоспарлай білуге жауаптарын логикалық түрде рефераттар жоспарларын,
зертханалық жұмыстарды орындай білуге дағдыланулары қажет [40].
Студенттерге оқуға деген міндетті және жауапкершілікті тәрбиелеу үшін
оқытушының қызметіне төмендегідей тәсілдерді ұсынуға болады.
- оқудың коғам және жеке тұлға үшін мәнін студентерге жеткізе білу;
- ғылым жетістіктеріне сүйенген еңбектің қаншалықты тиімд екенін
көрсету;
- студентерді білім алу жолында жігерлілігін және қажырлылығын
шыңдауға үйрету;
қиындығы жоғары есептерді орындағандары, қиын есептерді шығаруға
әрекеттенгендері үшін көтермелеп отыру;
студенттердің оқу кызметіне бірізді ашық талаптар қою;
студенттердің білімін бағалау үшін есеп берудің мақсатты
меселелерін, формасын және аттестация талаптарын анықтау;
3. студенттердің өз өздеріне талап қоя білуіне үйрету.
Оқытудың мәселелерінің, мағынасының және тиімділігі
арасындағы заңды байланыстарынан шығатын аталған дидакатикалық принциптері
жоғары оқу орындарында оқытудың мән-мағынасын жетілдірудің келесі жолдарын
атап көрсетеді:
жоғары оқу орындарында оқытудың бір тұтастығын сақтай отырып ғылымдардың
басты және маңызды мәселелерін жетілдіру;
тек студенттердің біліміне ғана емес, сонымен қатар өз бетінше білімдерін
тез толықтыра алатындай, ғылыми және саяси ақпараттар ағынында бағдар
жасайтындай, оқулықтармен жұмыс істей білу дағдыларына баса назар аудару
қажет;
оқытуда пәнаралық байланыстың мағыналылығын арттыру;
оқытудың мағынасына өздігнен білімін толықтыру дағдыларын
қалыптастыратын меселелі-ізденуші жолдарын қолдану;
оқыту үшін әртүрлі ынталандыру тәсілдерін колдану;
үлгермеушіліктің алдын-алу мақсатында дифференциалданған
тапсырмалар мен жаттығулардың мағыналығын арттыру;
оқыту процесін компыотерлеу жалпылайтын және жүйелілейтін көрнекі құралдар
мен техникалық жабдықтардың алатын орнын көтеру;
- студенттердің білімін бақылауды жетілдіру, олардың оқу-ғылыми және
танымдық қызметтерін бірыңғай аттестациялау және бағалау талаптарын жасау;
- студентттердің өз бетінше жасаған жұмысының мағыналығын арттыру,
жүйелі бақылауды ұйымдастыруды жетілдіру студенттерге өзін-өзі бақылау
дағдыларын қалыптастыру;
- оқылатын материалдың мемлекет құрудағы экономиканың, ғьлымның,
техниканың дамуындағы алатын орнын ашып көрсету;
- студенттерді оқыту, тәрбиелеу және даму меселелерін біртұтас оқу-
әдістемелік кешендер енгізу.
Жоғары оқу орындарында оқытудың мән-мағынасын жетілдірудің, негіздері
міне, осындай.
Жоғары оқу орнында оқытудың мән-мағынасын жетілдіру,
"Қазақстан-2030" бағдарламасын жүзеге асыруға қатысатын өз білімін
үздіксіз толықтырып отыратын, шығармашылық тұрғысынан ойлайтын түлектер
шығаруына мүмкіндіктер жасайды [41].
Педагогиака мен окытудың бүкіл тарихы әр түрлі кезеңдерде оқытудың,
мақсаттары мен міндеттері де түрліше болғанын көрсетеді бірақ барлық
жағдайда да қоғамның жеке тұлғаның өсіп-жетілуіне қойылатын талаптарын
анықтады.
Жоғары оқу орнында оқытудың бағыттылық принципін қолданлуы қазіргі
кезеңдегі оқытудың барлық кешенді негізгі мақсаттарын оқытушының білуін
және әр сабақта олардың ең қажеттісін, басымын бөліп ала білуін қажет
етеді.
Оқытудың тәрбиелеу мақсаттарына өзара байланысқан қоғамдық-саяси,
еңбектік, эстетикалық тәрбие және дене тәрбиесі жатады. Бұндай меселелерді
шешу жеке тұлғаның өмірге деген көзқарасына үлкен үлес қосады.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс дәуірінде өндіргіш күштердің
дамуымен бірге, қоғамның түрлі салаларында шығармашылықпен жұмыс істеудің
мәні өсуде.
Cтуденттердің оқу-танымдық іс-әрекетін, белсенділігін, шығармашылығын
қалыптастыруда олардың қабілеттерін дамытуға ықпал етіп, ізденісіне,
талабын ұштауға білім деңгейін жетілдіруде педагогикалық пәндерді оқытудың
маңызы ерекше.
Cтуденттердің шығармашылығын қалыптастыру – күрделі процесс. Ол
шығармашылық іс-әрекет мақсатын, түрлері мен әдістерін, деңгейлерін
қамтиды.
Шығармашылық - студенттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті. Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан және әрекетті орындаудың
тәсіл-амалдарынан тұрады.
Оқу үдерісі студенттердің шығармашылығы негізінде жүзеге асады, ал
оқу-танымдық әрекеті негізінде студенттердің танымдық белсенділігі
педагогикалық пәндерді оқу барысында қалыптасады. Белсенді шығармашылық,
танымдық іс-әрекеттің көздейтін мүддесі, білімнің қоғамдық мәнін ұғыну,
қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттілігі негізінде дамиды.
Шығармашылықтың ең жоғары көрінісі студенттердің алған білімдерін өмірде
пайдалана білуі болып табылады.
Cтуденттердің шығармашылығы қызығушылығы мен қажетсінуін, белсенділігі
мен ізденімпаздығын қамтитын танымдық, еріктік, сезімталдық үдерістерр мен
мотивтері бірлігі нәтижесінде интелектуалды, жеке қасиеттерін және кәсіби
маңызды бліктерін дамытатын оқу материалының мазмұны мен қажетті көлемін
игеруді көздейтін жан-жақты оқу жұмысы.
Оқу-танымдық іс-әрекет – студенттердің негізгі әрекеті болып табылады.
Ол оқу міндеттерінің шешіліп, мақсаткерлік мотив, танымдық ақпаратты
қабылдаудан бастап күрделі шығармашылық үдерістің қалыптасуымен аяқталатын
түрлі сезімдік көріністермен және т.б. сипатталады.
Оқу-танымдық іс-әрекет күрделі үрдіс болғандықтан, оқытушы мен
студенттің бірлесіп жасайтын тиімді, сапалы әрекетін керек етеді. Егер
педагог оқыту жұмысын ұйымдастыруға, ғылыми білімді жүйелі түрде баяндауға,
тыңдаушылардың белсенділігін арттыруға күш-жігерін жұмсайтын болса,
студентер білімді терең мағынада қабылдап меңгеруге, ұғынуға, өздігінен
ізденіп, білімін толықтыруға байланысты белсенді түрде әрекет жасауға
міндетті. Мысалы, сабақ барысында мұғалім оқу материалын жүйелі түрде
баяндап түсіндірсе, Cтудентер оны мұқият тыңдап, өздігінен қосымша
әдебиеттер мен оқу құралдарын оқып, өтілген материалдарды терең және сапалы
түрде меңгеруге әрекеттенуге тиіс [42].
Шығармашылық – студенттің білім алуға деген ынта-ықыласының
құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: оқытушының баяндап тұрған жаңа
материалын түсіну үшін, студенттің оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін
кеңейту үшін өздігінен кітап оқып, бақылау тәжірибе жасау сияқты жұмыстар
жасауы қажет. Өйткені өтілген материалдарды саналы қайталауда, жаңадан
білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде белсенділіксіз мүмкін
емес. Яғни студенттің шығармашылық пен жұмыс жасауы үрдісінің барлық
кезеңінде орын алуы қажет.
Оқу үдерісінде студенттің бойында шығармашылық пайда болса, онда
студентерды ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректік,
зейінділік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б.
Оқу-танымдық іс-әрекет белсенділігі проблемалық сұрақтың жауабын
іздестіруде, өзіндік жұмыс орындауды жүзеге асады. Cтудентер өздерінің
игерген білімі негізінде шығармашылық пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz