ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ пәнінен ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ – ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТ
ТАРИХ – ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ пәнінен
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
5В010300 – Педагогика және психология
Түркістан 2013
Лекциялар жинағы ҚР БҒМ _____ ________201___ж. № ___ бұйрығымен
бекітілген Мемелекеттік Жалпыға міндетті білім беру стандарты, мамандықтың
типтік оқу жоспары және ҚР БҒМ ____ _____20___ ж. №____ б±йрығымен
бекітілген пәннің типтік оқу бағдарламасы негізінде дайындалған.
Лекциялар жинағы Жалпы психология кафедрасының №___.
_________201__ ж. мәжілісінде талқыланды.
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д., профессор __________ Ж.З.Торыбаева
Құрастырған, п.ғ.к., доцент м.а __________ П.К.Искакова
1. КІРІСПЕ
Пән туралы қысқаша сипаттама
Қазіргі таңда елімізде ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуына
орай мектептің қоғам өмірінде алатын орны мен атқаратын қызметіне айрықша
мән беріліп отыр. Осындай күрделі мақсатты жүзеге асыру жолында болашақ
мұғалімдер мен тәрбиешілердің кәсіптік білімін көтеріп, мамандығын шыңдауда
психология саласындағы білімнің маңызы ерекше рөл атқарады. Мұндай
мақсаттарға жету жолында студенттерді оқыту мен тәрбиелеу процесінде
адамның жан дүниесінің сырын терең ұғынып, оның жеке басының қалыптасуы мен
психикалық даму ерекшеліктерін де жете білетін мамандар етіп даярлау
керек.
Педагогикалық психология курсын оқу барысында оның зерттейтін пәнін,
әдістерін, психикалық дамуын, жеке адамның өмір тіршілігінде қалыптасу
заңдылықтарын танып біледі. Сонымен қатар студенттер жалпы және кәсіптік
білім беретін мектеп оқушыларының жасының өсуіне сәйкес психикалық даму
ерекшеліктерін біліп, олардың азаматтық қасиеттерінің кемелдену жолындағы
психикалық жағдайларымен танысады. Студенттер ересек мектеп жасындағы
оқушылар мен балаң жастық кезеңде оларды мамандық таңдауға баурып, өзіндік
ерекшеліктеріндегі психологиялық заңдылықтарды білетін болады.
Бұл курсты оқып үйрену нәтижесінде студенттер оқушы жастардың оқып
білім алуы мен тәрбиесінің неғұрлым тиімді болу жолындағы психологиялық
сипаттарымен танысады. Мұғалімнің мамандық білімін көтеру және оның
ұстаздық қызметіндегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың психологиялық
мәселелері сөз болады. Сонымен бірге студенттердің болашақ ұстаздық
мамандығының өзіндік сыр-сипаты, творчестволық іс-әрекеті және жастарды
тәрбиелеудің қоғам алдында жауапкершілігі мен адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырып отырудың психологиялық мәселелерін қамтиды.
Пәннің мақсаты: болашақ педагог-психологтарды адамның жеке басының
дамуы мен қалыптасу заңдылықтары жайындағы біліммен қаруландыру.
Пәннің міндеттері:
оқушының интеллектуалдық және тұлғалық дамуына оқытушылық және тәрбие
берушілік әсердің механизмдері мен заңдылықтарын ашу; оқушылардың оқу
қызметін ұйымдастыру мен басқару ерекшеліктерін және осы процестердің
интеллектуалдық, тұлғалық даму мен оқу-танымдық белсенділікке әсерін
анықтау;
педагог қызметінің психологиялық негіздерін, оның жеке-психологиялық және
кәсіби сапасын зерттеу; білімді меңгеру заңдылықтары, шарттары мен
өлшемдерін анықтау, олардың негізінде әртүрлі міндеттерді шешу процесінде
қызметтің операциялық құрамын қалыптастыру; білім беру жүйесінің барлық
деңгейлерінде білім беру процесін ары қарай жетілдірудің психологиялық
негіздерін жасау.
Пререквизиттер: Пәнді оқыту үшін студенттер келесі курстарды
меңгеруі қажет: психология мамандығына кіріспе, жалпыпсихология, жас
ерекшелігі физиологиясы.
Постреквизиттер: Пәнді меңгеру нәтижесінде алған білім “Басқару
психологиясы”, “Жас ерекшелік психологиясы”, “Әлеуметтік психология”,
“Практикалық психология” курстарын игеру үшін қажет.
Қысқартылған сөздер: СӨЖ – студенттердің орындайтын өзіндік
жұмысы
ОБСӨЖ – оқытушы басшылығымен орындалатын СӨЖ.
2. ЖҰМЫС ОЌУ ЖОСПАРЫНАН К¤ШІРМЕ
№ Семестр Аудиториялыќ Аудиториядан тыс
сабаќтар сабаќтар
лекция прак сем лабор ОБС¤Ж С¤Ж
1 3 семестр 15 15 30 30
Барлыѓы 15 15 30 30
ДӘРІС ТЕЗИСТЕРІ
І-бөлім. Педагогикалық психологияның қалыптасуы мен қазіргі кездегі
ахуалы.
Жоспары:
1.1.Педагогикалық психологияның жалпы ғылыми сипаттамасы.
1.2.Педагогикалық психологияның қалыптасу тарихы.
1.3.Педагогикалық психологияның зерттеу пәні, міндеттері, құрылымы.
1.4.Педагогикалық психологиядағы зерттеу әдістері.
Лекция мәтіні.
1.1. Педагогикалық психологияның жалпы ғылыми сипаттамасы. Қазіргі
заман ғылымының дамуында оның ғылыми салалар, пәндер мен проблемалық
салалардың (жүйелендіру, иерархияландыру, куммулятивтік сияқты
беталыстармен қатар) ықпалдасуы мен саралап жіктелінуі сияқты негізгі екі
беталысының өзара әрекеттесуі неғұрлым айқын көрініп келеді. Ғылымның
ықпалдастығын талдай келе, Ж. Пиаже, Б.Г. Ананьев пен Б.М. Кедров ғылыми
білімнің ортасында адам туралы ғылым - психология тұр деп көрсеткен.
Ғылыми білім үшбұрышының Б.М. Кедров ұсынған түсіндірмесі (оның шыңы –
жаратылыстану ғылымдары, оның тағандарының бұрыштары – философия және
қоғамдық ғылымдар, ал оның ортасында осы ғылымдармен психология түйісіп
тұр) Ж. Пиаженің келесі пайымдауымен сәйкестендіріледі ...психология
барлық басқа ғылымдардың өнімі ретінде ғана маңызды орын алып тұрған жоқ,
ол сондай-ақ олардың қалыптасуы мен дамуына түсініктеме бере алушы
бастау ретінде де орталық орын алады.
Адам проблемасының ғылым дамуындағы рөлін анығырақ Б.Г. Ананьев
анықтайды, оның ойынша адамды тереңірек зерттеу, саралап жіктеу, сонымен
бірге осы саладағы барлық зерттеулердің ықпалдасуы адам проблемасының
жалпы ғылымдық сипатқа ие болуына ықпалын тигізді. Осы адам мәселесін
жаһандандыру беталыстарының педагогикалық психология саласындағы көрінісін
кезінде К.Д. Ушинский да байқаған, яғни 1868-1869 жылдардағы Адам тәрбие
пәні ретінде. Педагогикалық антропология тәжірибесі атты еңбектерінде,
адам тәрбиесіне өз үлесін қосқан ғылымдардың бағыныстылығын анықтау
негізінде психологияның жетекші рөлі атап көрсетілген.
Өз кезегінде, психология да күрделі ықпалдасқан білім болып табылады,
оның құрылымдық көрінісінің негізінде, А.В. Петровскийге сәйкес, келесі
психологиялық жақтары алынған: 1) нақты іс-әрекеттің, 2) даму, 3) адамның
(дамуы мен іс-әрекеттің субъекті ретінде) қоғамға қатынасы (өзінің іс-
әрекеті мен іске асатын дамуы). Педагогикалық психология көбінесе нақты
іс-әрекет негіздемесі бойынша ажыратылатын жалпы психологиялық
білімдердің дербес саласы ретінде қарастырылады, оның негізінде оның
басқа тағы екі жағы өз көріністерін табады. Бұл тұжырым, педагогикалық
психологияның негізін білім беру іс-әрекетінің өзі, немесе, педагогикалық
психологияның негізін салушылардың бірі П.Ф. Каптеревтің анықтауындай,
білім беру процесінің механизмдері мен заңдылықтары қалайтынын білдіреді.
Педагогикалық психология әр түрлі себептерге байланысты көптеген
басқа ғылымдармен байланысты. Біріншіден, ол ғылыми білім үшбұрышының
ортасында орналасқан жалпы психологиялық білімнің нақты саласы болып
табылады. Екіншіден, оның басқа ғылымдармен байланыста болуының себебі,
білім беру процесі өз мақсаты мен мазмұнына сәйкес әлеуметтік мәдени
тәжірибені беруші болып табылатынында және осындай мәдениетте бүкіл
өркениеттік білімдердің таңбалық, тілдік формада шоғырландырылғанына
байланысты. Үшіншіден, оның зерттеу пәні өзі танып білуші және танып
білуге үйретілуші, басқа да көптеген адамтанушы ғылымдармен
зерттелінетін адам болып табылады. Педагогикалық психология, мысалға
педагогика, физиология, философия, лингвистика, әлеуметтану және т.б.
ғылымдармен үздіксіз байланыста екені анық. Соның өзінде, педагогикалық
психология – жалпы психологиялық білімнің саласы деген тұжырымдама оның
осы білімдердің негізінде, яғни психикалық даму, оның қозғаушы күштері,
адамның даралық және жыныстық-жас ерекшеліктері, оның тұлға ретінде
жетілуі мен дамуы жайлы білімдердің негізінде қалыптасатынын білдіреді.
Сондықтан педагогикалық психология психологиялық білімдердің (әлеуметтік,
дифференциалды психологиямен және т.б.) басқа салаларымен, ең алдымен жас
ерекшелік психологиямен байланысты.
Педагогикалық және жас ерекшелік психология бір-бірімен осы
ғылымдардың зерттеу объекттерінің ортақтығымен байланысты. Яғни, олардың
зерттеу объекті дамып келе жатқан адам болып табылады. Бірақ, жас
ерекшелік психологиясы адам психикасының жас ерекшелік динамикасын, дамып
келе жатқан адамның психикалық процестері мен психологиялық қасиеттерінің
онтогенезін зерттесе, ал педагогикалық психология білім беру ықпалымен
психикалық жаңа құрылымдардың қалыптасуының шарттары мен факторларын
зерттейді. Осыған байланысты педагогикалық психологияның барлық
проблемалары білім беру процесіндегі адамның жас ерекшеліктерін есепке алу
негізінен қаралады. Сонымен бірге, (бұл жағдайды тағы да ерекше атап
көрсетейік) педагогикалық та, жас ерекшелік психология да ...жалпы
психологиялық заңдылықтарды ашып көрсететін, қалыптасып қойған адам
тұлғасының психикалық процестерін, психикалық күйлерін және даралық-
психологиялық ерекшеліктерін зерттейтін жалпы психологияның білімдеріне
жүгінеді. Педагогикалық психологияны бір жағынан пәнаралық ретінде, ал
екінші жағынан – ғылыми білімнің дербес саласы ретіндегі осындай
түсіндірмесі, Б.Г. Ананьев позициясымен теңестіріледі. Б.Г. Ананьев
бойынша, педагогикалық психология – шекаралық, кешендік білімдер саласы,
ол ...педагогика мен психологияның ортасынан белгілі орын алып, өсіп келе
жатқан ұрпақты дамыту, оқыту, тәрбиелеу арасындағы өзара байланысты
бірлесе зерттеу сферасына айналды.
Алайда, мұндай түсіндірме басқа авторлар келтірген педагогикалық
психологияның мәртебесінің анықтауларына сәйкес келмейді, мұның өзі осы
сұрақты шешудің біржақтылы еместігін көрсетеді. Мысалы, Жалпы, жас
ерекшелік, педагогикалық психология курсында ...егер жас ерекшелік
және педагогикалық психологияның дамуының бірінші кезеңінде олардың
жекелену беталыстары байқалса, онда біздің кезеңде, керісінше – жақындасу,
кейбір жағдайларда тіпті қосылуы байқалады деп көрсетілген. Екінші
жағынан, Жоғары мектеп педагогикасы мен психологиясының негіздерінде бір
кешендік ғылыми пәнді қалыптастырған, педагогика мен психологияның
бірлігін, кешенділігін атап көрсетеді. Іс жүзінде педагогикалық психология
кешендік болып табылды деп ұйғаруға болады. В.И. Гинецинский бойынша
педагогика оның теоретикалық және тәжірибелік жақтарында онымен тығыз
байланысқан дербес ғылым болып табылады. Ал жалпы және жас ерекшелік
психология онымен іштей тығыз, үздіксіз байланыста болатын жалпы
психологиялық білім саласы.
1.2.Педагогикалық психологияның қалыптасу тарихы. Ғылыми білімнің
көптеген салаларының қалыптасуы гетерогенді және гетерохронды, тіпті
уақытқа қарай үзілген процесс болып табылады. Бұл әдетте, әлемде болып
жатқан ірі қоғамдық-тарихи (революциялар, соғыстар, апаттық сүргіндер)
оқиғалармен түсіндіріледі, олар ғылыми дамудың мазмұны мен бағытына елеулі
әсер етеді. Алайда, ол бір пайда болғаннан кейін адамзат ой-санасының
тоқталмас қозғалыстарына байланысты жалғасып отырады.
Алғаш рет Ян Амос Коменскийдің 1657 ж. Ұлы дидактика еңбегінде
жазылған педагогикалық ойлар, педагогикалық теорияның және мектептегі
оқытуды мақсатты ұйымдастырудың дамуына жол бастады. Бұл еңбекті
педагогикалық психологияның 250 жыл бойы ұзақ қарама-қайшылықты дамуының
алғашқы алғышарты ретінде де қарастыруға болады, өйткені тек ХІХ ғасырдың
аяқ кезінен бастап ғана ол дербес ғылым ретінде қалыптаса бастады.
Педагогикалық ғылымның бүкіл қалыптасу және даму жолын үлкен үш
кезеңдермен көрсетуге болады.
Педагогикалық психологияның даму кезеңдері
Бірінші кезең – XVII ғасырдың ортасынан ХІХ ғасырдың аяғына дейін –
Песталоццидің айтуы бойынша педагогиканы психологияландыруды сезіну
қажеттілігіне қарай жалпы дидактикалық деп атауға болады. Бұл кезең ең
алдымен, Ян Амос Коменскийдің (1592-1670), Жан-Жак Руссо (1712-1778),
Иоганн Песталоцци (1746-1827), Иоганн Гербарт (1776-1841), Адольф
Дистервег (1790-1866), К.Д. Ушинский (1824-1870), П.Ф. Каптерев (1849-
1922) өзінің есімдерімен көрсетілуі мүмкін. Бұл ойшыл – педагогтардың
педагогикалық психологияның дамуына қосқан үлестері өздері қарастырған
мәселелермен анықталады: даму, оқу және тәрбие байланысы; оқушының
шығармашылық белсенділігі, баланың қабілеттілігі және оны дамыту,
мұғалімнің рөлі, оқытуды ұйымдастыру және көптеген басқа мәселелер.
Алайда, бұл - аталған процестің мәнін ғылыми тұрғыдан түсінудің тек
алғашқы әрекеттері еді. Осы мәселелердің шынайы психологиялық жақтарын
толығымен ашылмағандығы жөнінде П.Ф. Каптерев Дидактикалық очерктер.
Білім беру теориясы (1-ші басылым. 1885 ж.) атты кітабында осы кезеңдегі
педагогикалық теорияның дамуына терең және жүйелі талдау жүргізу негізінде
дәлелдер келтіреді. П.Ф. Каптерев, ...Коменскийдің дидиктикасына тым
маңызды кемшіліктер тән: бұл сыртқы механикалық құрал ретінде ұсынылған
әдіс дидактакасы; бұл дидактикада оқушылардың қабілеттерін оқыту арқылы
дамыту туралы мүлдем сөз жоқ; ... Коменскийдің дидактикасына психология
жетіспейді.
И. Песталоццидің рөліне талдау жүргізе келе, П.Ф. Каптерев
Песталоцци оқудың барлығын оқушының өз шығармашылығы деп түсінген, ал
барлық білімді әрекеттің іштен дамуы, өз бетімін әрекет жасау, өзін-өзі
дамыту акті ретінде түсінген. Алайда, сонымен қатар П.Ф.Каптерев
айтқандай, ...Оның оқытуда әдістің әсерін тым асыра көтеріп, оқытуда
мектепте қолданылатын әдіс, тәсілдерді механизациялауға көп мойын бұрғаны
анық. Мектептегі көрнекті фактор ретіндегі мұғалімнің жанды тұлғасы әлі
түсініксіз. Жалпы Песталоцци білім беру процесінің психологиялық жағын,
оның негіздері, жолдары мен, нысандарын қажетті деңгейде ашпаған.
Педагогикалық психологияға И. Гербарттың қосқан үлесін бағалай келе,
П.Ф.Каптерев ...Гербарт дидактикасының аса маңызды басымдылықтары бар: ол
педагогикалық әдіске психологиялық талдау береді, ол оқуға қызығушылық
туралы аса маңызды мәселені көтереді, ол оқыту мен тәрбие беруді бір –
бірінен ажыратпайды. Гербарт дидактикасының жетіспеушілігі оның біржақты
интеллектуализмі және кейбір мәселелерді толығымен игермеуінде, мысалы,
оқушылардың қызығушылықтары жөнінде. Бұл жерде, тәрбиелеп оқыту ұғымы
И. Гербарттың тұжырымдамасынан бастау алады.
А. Дистервегтің шығармашылығы, П.Ф. Каптерев бойынша, оның заманына
сай педагогикалық тәжірибенің психологиялық бағыттанған ережелерінен
тұрады. А. Дистервегтің білім беру процесінде мұғалімнің, педагогтың
басқарушы рөлі туралы тезистері бар. Ол оқу процесін оқушының - оқытылатын
субъектің, мұғалімнің, оқылатын пәннің және оқыту жағдайларының
біртұтастығы деп қарастырады. Өзін-өзі жетілдіру, оқушының ерекшелігін
ескеру және педагог әрекеттерінің пәрменділігі - тәрбиелеп оқытудың кепілі
мен негізі. П.Ф. Каптерев атап өткендей, ...Дистервегтің көптеген ережелері
ой саралығы мен айқындығы, ықшамдығы, сонымен бірге, педагогикалық
қолайлылығы мен мәнділігі бойынша жаңалық пен тереңділігі жоқ болғанына
қарамастан, дидактика оқулықтарына кіріп, күнделікті педагогикалық
тәжірибенің ережелеріне айналды. Олар оны жан-жақты ғылыми тұрғыдан
түсіну қажеттілігіне себепші болды.
Педагогикалық психологияның осы алғы шарттық жалпыдидактикалық даму
кезеңінде қалыптасуына К.Д. Ушинскийдің Адам тәрбие пәні ретінде атты
жұмысы үлкен рөл атқарды. Педагогикалық антропология тәжірибесі; мұнда
адам дамуының біртұтас тұжырымдамасы ұсынылған. Бала - тәрбие мен оқытудың
ортасында тұр, және де шешуші рөл тәрбиеге беріледі. Оқыту процесінде ес,
зерде, ойлау мен сөйлеудің психологиялық-педагогикалық мәселелері арнайы
талдау құралдары және даму міндеттері ретінде шығады. К.Д. Ушинский
бойынша, тіл дамыту, ойлау қабілетін дамытуға байланысты баланың сөздері,
оның танымы мен ұғымын, жалпы тұлға ретінде қалыптасуының алғы шарты деп
саналады.
Педагогикалық психология негіздерін құруда П.Ф. Каптеревтың өзінің
қосқан үлесі орасан зор. Ол педагогикалық психологияның негізін
құраушыларының бірі. Ол өмірге Песталоццидің өсиеттерін - педагогиканы
психологтандыруды енгізуге ұмтылды. Психологиялық педагогика ұғымы
зерттеушілердің айтуы бойынша, ғылыми айналымға 1877 ж. Каптеревтың
Педагогикалық психология атты кітабы шыққан соң кірді. Шынында да, Э.
Торндайктың осыған аттас кітабы тек шаршы ғасырдан соң (1903 ж.) жарық
көрді. Сонымен қатар, П.Ф. Каптерев ғылыми қолданысқа қазіргі заманда
қолданылып жүрген білім беру мен тәрбие берудің жиынтығы, педагог пен
оқушы әрекетінің байланысы ретіндегі білім беру ұғымын кіргізді. Сонымен
бірге, мұғалім еңбегі мен мұғалім дайындаудың педагогикалық мәселелері,
эстетикалық даму мен тәрбие беру мәселелері және басқа да көптеген
мәселелер қарастырылды. Білім беру процесінің өзін П.Ф. Каптерев
психологиялық тұрғыдан қарастыруы өте маңызды, ол жөнінде Дидактикалық
очерктер. Білім беру теориясы атты кітабының екінші тарауы - Білім беру
процесі - оның психологиясы дәлел болады. Автордың ойы бойынша, білім
беру процесіне адам ағзасының ішкі әрекетінің көрінісі, қабілеттілікті
дамыту және басқа үрдістер кіреді.
П.Ф. Каптеревқа тек ұлы дидактардың еңбектеріне іргелі талдау
жасаудағы сіңірген еңбегі ғана емес, былайша айтқанда, эксперименталдық
дидактиканың, негізінде алғанда, оқытуда және оқыту үшін эксперименталдық
психология өкілдерінің еңбектеріне жасаған талдауын атап өту қажет. П.Ф.
Каптеревқа сәйкес, осы еңбектер авторларының міндеті оқушылардың ой еңбегі
жұмысын зерттеу, ой еңбегі жұмысында қимылдың орны, оқушылардың пән және
сөз арқылы берілетін түсінігі, мектеп оқушылары дарындылығының түрлері
және басқа мәселелерді зерттеу болып табылады.
Педагогикалық психологияның қалыптасуына сол кезеңде жаңадан пайда
бола бастаған әлеуметтік психология өкілі С.Т.Шацкийдің (1878-1934) қосқан
үлесі қомақты. Ол адамды әлеуметтендіру процесінде тәрбие беруді
ізгілендіру және демократияландырудың біртұтас тұжырымдамасын жасаған.
С.Т. Шацкийге әлеуметтік-педагогикалық қызметтің субъектісі ретінде оның
тұлғасы мен кәсіби құзырлылығына қойылатын жалпыланған талаптарды қамтитын
педагог моделін құрған. С.Т. Шацкийдің педагогикалық тәжірибесіне шет
елдік зерттеушілер жоғары баға берген. Атап айтқанда, Дж. Дьюи ресейлік
оқушылардың дайындығының жүйелілігін, ұйымдастырушылығын, қазіргі заманғы
американдық мектептермен салыстырғанда демократты екендігін атап өтеді.
Осылайша, бірінші алғы шартты кезең, бір жағынан, И. Ньютонның
механистикалық түсінігінің басымдылығымен, Ч. Дарвиннің эволюциялық
идеяларымен, Дж. Локктың психикалық өмірді ассоциативтік түсіну -
психикалық өмірдің негізін сезімдік әсерлену құрайды деген ежелден дамып
келе жатқан ілім - сенсуализммен сипатталады. Басқа жағынан алғанда, бұл
кезең негізінен педагогикалық болмысты байқау, талдау және баға беруге
негізделген ойша жорытылған, қисынды құрылған жорытпалар кезеңі.
Екінші кезең XIX ғасырдың аяғынан XX ғасырдың ортасына дейін
созылған. Бұл кезеңде педагогикалық психология алдыңғы жүзжылдықтың
педагогикалық ойларының жетістіктерін пайдаланып, психологиялық,
психофизикалық эксперименталдық зерттеулердің нәтижелеріне бағыттанып,
дербес сала болып қалыптаса бастады. Педагогикалық психология
эксперименталдық психологияның қарқынды дамуымен бірге дамып, қалыптаса
бастады, нақты педагогикалық жүйелер құрып, жете зерттеумен болды, мысалы,
М. Монтессори жүйесі.
Педагогикалық психологияның осы кезеңінің басы П.Ф. Каптеревтың, Э.
Торндайктың, Л.С. Выготскийдің кітаптарының атауларынан байқауға болады,
сонымен қатар осы салада алғашқы эксперименталдық жұмыстардың пайда
болуымен белгіленеді. Л.С. Выготский Г. Мюнстербергпен келісе отырып,
педагогикалық психология – соңғы бірнеше жылдардың өнімі; бұл медицина,
юриспруденция және басқа ғылымдармен бірге қолданбалы психологияның бір
бөлігі болып табылатын жаңа ғылым екенін атап өтеді. Сонымен қатар, бұл
дербес ғылым. Шынайы психологиялық мәселелер, есте сақтау ерекшеліктері,
тіл дамыту, зерде дамыту, дағды қалыптастыру ерекшеліктері және т.б. А.П.
Нечаевтың, А. Бине мен Б. Анридің, М. Оффнердің, Э. Мейманның, В.А. Лайдың
жұмыстарында, Г. Эббингауз, Ж. Пиаже, А. Валлон, Дж. Дьюи, С. Фрэне, Э.
Клапередтің зерттеулерінде ұсынылды. Үйрету тәртібінің ерекшеліктерін
эксперименталдық зерттеу (Дж. Уотсон, Э. Толмен, Э. Газри, К. Халл, Б.
Скиннер), бала тілін дамыту (Ж. Пиаже, Л.С. Выготский, П.П. Блонский, Ш.
және К. Бюлер, В. Штерн және т.б.), Вальдорф мектебі мен Монтессори
мектебінің арнайы педагогикалық жүйелерін дамыту психология ғылымының осы
саласының қалыптасуына үлкен әсерін тигізді.
Ф. Гальтонның жұмыстарынан бастап тестік психология,
психодиагностиканың дамуының ерекше маңызы бар. Францияда А. Бине, Б. Анри
мен Т. Симонның, Америкада Дж. Кэттелманның зерттеулерінің арқасында
оқушылардың білімі мен білігіне бақылау жүргізу ғана емес, сонымен қатар
оқу бағдарламаларын дайындау, жалпы оқу процесін басқаруда (жетістіктер
тестілері мен қабілеттілік тестілерінің өзара әрекеттесуі барысында)
ұтымды механизм табуға мүмкіндік берді. М.В. Гамезо атап өткендей, бұл
кезеңде Еуропада мектептер жанында бірқатар зертханалар құрылды, онда оқу
және тәрбие беру міндеттерін шешу үшін университеттер зертханаларында
құрылған құралдар мен әдістер пайдаланды. 1907 жылы Мейман
Эксперименталдық психология бойынша лекциялар атты кітабын жариялайды,
онда ол эксперименталдық дидактика бойынша жұмыстарға шолу жасайды.
Англияда мектеп оқушыларының типологиялық ерекшеліктерін эксперименталдық
зерттеу мәселелерімен белгілі балалар психологы Дж. Селли айналысты. Ол
1898 жылы Балалар психологиясы бойынша очерктер атты жұмысын жариялады.
Францияда А. Бине Париж мектептерінің біреуінің жанында эксперименталдық
балалар зертханасын құрды. Зертханада баланың физикалық және ішкі сезім
қабілеттері зерттелді, сонымен бірге оқу пәндерін оқыту әдістері
зерттелді. Т. Симонмен бірлесіп А. Бине ой қабілеті төмен балалар үшін
арнайы мектептерге іріктеу әдісін құрды, оның негізіне тест әдісі алынды.
Аталған кезең ерекше психологиялық-педагогикалық бағыт – педологияның
қалыптасуымен сипатталады, (Дж. М. Болдуин, Э. Киркпатрик, Э. Мейман, М.Я.
Басов, П.П. Блонский, Л.С. Выготский және т.б.) онда психологиялық,
физиологиялық, анатомиялық, психологиялық және әлеуметтік өлшемдердің
жиынтығының негізінде кешенді түрде баланың дамуын айқындау мақсатында
оның мінез-құлығының ерекшеліктері анықталды. Басқа сөзбен айтқанда, екі
жақтан педагогикалық психологияға оны жаратылыстану ғылымдарымен
жақындастырып, өлшемдердің объективтік әдістері енді.
Педагогикалық психологияның құрылуының осы негізгі кезеңінде
қалыптасқан ғылым ретінде дербестілігі туралы тек психодиагнос-тиканы
пайдалану, мектеп зертханаларының, эксперименталдық-педагогикалық жүйелер
мен бағдарламалардың кеңінен таралуы, педологияның пайда болуы ғана емес,
50-ші жылдардан бастап педагогикалық психология дамуының үшінші кезеңінде
жүзеге асырыла бастаған, білім беру процесін ғылыми рефлексиялау
талпыныстары, оны теоретикалық тұрғыдан түсіну мағыналылығы дәлел бола
алады.
Педагогикалық психологияның дамуының үшінші кезеңін айрықша атап
өтуге оқытудың бірқатар психологиялық теорияларының құрылуы негіз бола
алады, яғни педагогикалық психологияның теоретикалық негіздерін құру.
Мысалы, 1954 жылы Б. Скиннер бағдарламаландырылған оқыту идеясын ұсынды,
ал 60-шы жылдары Л.Н. Ланда оны алгоритмдеу теориясын ұсынды. Содан кейін
В. Оконь мен М.И. Махмутов проблемалық оқытудың біртұтас жүйесін құрды.
Бұл бір жағынан Дж. Дьюидің оқыту проблемалар шешу арқылы жүзеге асырылуы
қажет деген жүйесінің әзірлемесін жалғастырды, ал басқа жағынан О. Зельц,
К. Дункер, С.Л. Рубинштейн, А.М. Матюшкин және т.б. ойлаудың проблемалық
сипатының, оның кезендігінің, проблемалық жағдайда әрбір ойдың пайда болу
мүмкіндігі (П.П. Блонский, С.Л. Рубинштейн) туралы ережелермен ара қатыста
болды. 50-ші жылдары П.Я. Гальпериннің, соңынан Н.Ф. Талызинаның алғашқы
басылымдары пайда бола бастады, онда педагогикалық психологияның негізгі
жетістіктері мен мен болашағын бойына сіңірген, ой әрекетінің сатылап
қалыптасу теориясының негізгі позициялары берілді. Дәл осы уақытта Д.Б.
Эльконин мен В.В. Давыдовтың жұмыстарында айтылған, оқу қызметінің жалпы
теориясының негізінде дамыта оқыту теориясы құрыла басталады. Дамыта оқыту
Л.В. Занковтың эксперименталдық жүйесінде өз көрінісін тапты.
Осы кезеңде С.Л. Рубинштейн Психология негіздерінде оқу - білімді
меңгеру деген жан-жақты сипаттама берді. Меңгеруді ары қарай әртүрлі
тұрғыдан Л.Б. Ительсон, Е.Н. Кабанова-Меллер және т.б. ежіктеп зерттеген
болатын. Ол сонымен қатар, Н.А. Менчинскаяның және Д.Н. Богоявленскийдің
жұмыстарында көрініс тапты. 1970 жылы жарық көрген Й. Лингарттың Адамдық
оқудың процесі мен құрылымы атты кітабында және 1986 жылы шыққан И.И.
Ильясовтың Оқу процесінің құрылымы атты кітабы осы салада күрделі
теоретикалық қорытулар жасауға мүмкіндік берді.
Педагогикалық психологияда мүлдем жаңа бағыт - суггестопедияның, Г.К.
Лозановтың суггестологиясының (60-70-ші жылдар) пайда болуы назар
аударуды қажет етеді. Оның негізі болып педагогтың гипермнезия мен
суггестия әсерісін пайдаланып оқушылардың өздері саналы түрде түсінбейтін
қабылдау, есте сақтау сияқты психикалық процестерді басқару болып
табылады. Соңынан тұлғаның резервтегі мүмкіндіктерін белсендіру (Г.А.
Китайгородская), топтық бірігу, осындай оқу барысында топтық динамика
(А.В. Петровский, Л.А. Карпенко) әдістері жетілдірілді.
Алайда, осы теориялардың саналуандылығында бір ортақ жағдайы болды –
ол, осы авторлардың ойынша, қоғамның оқыту жүйесіне қоятын талаптарына
неғұрлым барабар теорияны теоретикалық негіздемелеу міндеттерін шешу. Оған
сәйкес оқытуда белгілі бағыттап қалыптасты. Осы бағыттардың шеңберінде
ортақ мәселелер де айқындалды: оқыту түрлерін белсендіру, педагогикалық
еңбектестік, қарым-қатынас, білімді меңгеруді басқару, мақсат ретінде
оқытылатын субъекті дамыту және т.б.
Осы кезеңде педагогикалық психологияның өз дамуында компьютерлік
техниканы пайдаланып жаңа сатыға көшуінің алғы шарттарының қалыптасуы
адамзаттың XXI ғасырға – Адам ғасыры, гуманитарлық дәуір ғасырына көшудің
глобалды проблемаларын шешумен астарласып жатыр. Бұл жаңа дәуірде жаңа
ақпараттық технологияларды құрушы, оны еркін пайдаланатын адамның дамуы
оған жаңа индустриялық, ақпараттық кеңістікте еркіндік береді.
1.3.Педагогикалық психологияның зерттеу пәні, міндеттері, құрылымы.
Педагогикалық психологияның зерттеу пәні. Ғылымның кез-келген саласы
сияқты педагогикалық психологияны қарастырғанда ең алдымен оның объектісі
мен зерттеу пәнін ажыратып алу қажет.
Ғылымның объекті – бұл зерттеудің өзінен тыс, әртүрлі ғылымдармен
зерттеуге болатын ақиқат. Объект ретінде материалдық және материалдық емес
құбылыстар, денелер, процестер; тірі, биологиялық және абстрактілі
жүйелер; күрделілігі әртүрлі дәрежедегі биологиялық ағзалар бола алады.
Ғылыми зерттеу объекті ретінде өсімдік және жануарлар әлемі, адам, қоғам,
өркениет, ғарыш және т.б. қарастырылады.
Әрбір объект көптеген ғылымдармен зерттеліне алынады. Мысалы, адам
антропология, физиология, психология, әлеуметтану, педагогика ғылымдарымен
зерттелінеді. Алайда, әрбір ғылымның өз зерттеу пәні бар, яғни, оның
объектідегі зерттеу нысаны. Мысалы, жас ерекшелік және педагогикалық
психологияның зерттеу объектісі ортақ – адам, бірақ бұл ғылымдардың
зерттеу пәні әртүрлі. Жас ерекшелік психологиясы үшін адамның психикалық
дамуы мен өмірге келген сәттен бастап қартайған шаққа дейін
қалыптасуының заңдылықтыры мен механизмдері, педагогикалық психология
үшін, ең алдымен, білім беру процесінде адамның әлеуметтік мәдени
тәжірибені игеру механизмдері мен заңдылықтары. Алайда, педагогика мен
психологияның, жас ерекшелік психологиясы мен педагогикалық психологияның
зерттеу объектісінің ортақ болуы олардың тығыз, іштей ажырамас байланысына
және олардың пәндерінің әртүрлігінің негізінде жеке бөліп қарастыруға
шартты түрде қарауға себеп болып отыр.
Педагогикалық психологияның пәніне жан-жақты анықтама бермес бұрын
көптеген ғылымдардың зерттеу объектісі болып табылатын (педагогика,
әлеуметтану, физиология, медицина, басқару теориясы, жалпы, әлеуметтік,
жас ерекшелік, педагогикалық психология) білім беру, педагогикалық процесс
- күрделі, көп қимылды, көп құрамдас бөлікті құбылыс екеніне назар аудару
қажет. Оқыту процесінің күрделі, көп құрамдас бөлікті екенін кезінде ұлы
дидакттар – Я.А. Коменский, И. Песталоцци, А. Дистервег атап өткен
болатын. Мысалы, А. Дистервег ...оқытушылық іс-әрекетті анықтаушы әртүрлі
кезеңдер мен пәндерді назарға алу қажет. Атап айтқанда: 1) оқытылатын
адам, оқушы – субъект; 2) оқу және оқыту пәні – оқу пәні - объект; 3)
оқушының оқу сәтінде қоршайтын сыртқы шарттар – уақыт, орын және т.б.; 4)
оқытатын мұғалім дейді. (XIX ғ. ортасында оқушы оқыту объекті емес, оқыту
субъекті ретінде қарастырылғаны маңызды болған). Педагогикалық
психологияда білім беру процесінің көп құрамдас бөлікті құрамы
функционалдық тұрғыдан факторлардың өзара әрекеті деп қарастырылады.
Оқытудың тиімділігі осы факторлардың әрекеттерінің өзара келісімділігіне
байланысты, яғни не нәрсеге оқытады, кім және қалай оқытады, және кімді
оқытады. Бұл жерде, білім беру процесін зерттеушілер оның құрамдас
бөліктерін құрастырушылардың барлығының бірдей маңыздылығын атап өтеді.
Жалпы білім беру процесінің, оқушылардың әлеуметтік мәдени тәжірибені
меңгеру және осы меңгеруді ұйымдастыру күрделілігі педагогикалық
психологияның зерттеу пәнінің көпжоспарлы екенін анықтайды.
Педагогикалық психологияның зерттеу пәні болып адамның әлеуметтік
мәдени тәжірибені меңгеру заңдылықтары, фактілері және осы процестің
білім беру процесінің әртүрлі жағдайларында педагогтың ұйымдастырып және
басқаратын оқу қызметінің субъекті ретінде қарастырылатын адамның
(баланың) интеллектуалдық және тұлғалық даму деңгейінде өзгеруді меңгеруін
туғызуы болып табылады. Жекелеп айтқанда, педагогикалық психология
білімді, икемділік пен дағдыларды меңгеру заңдылықтарын зерттейді, осы
процестердегі жеке айырмашылықтарды зерттейді, оқушылардың өз бетімен
шығармашылық ойлауын қалыптастыру заңдылықтарын, бала психикасында оқыту
мен тәрбиелеу әсерінен пайда болатын өзгерістерді зерттейді, яғни,
жаңадан пайда болған психикалық өзгерістерді қалыптастыру. Ал, кеңінен
алғанда, ғылымның зерттеу пәні - ол объектте нені зерттесе сол болып
табылады. Келтіріліп отырған анықтама педагогикалық психологияның зерттеу
пәнінің күрделігі, көп аспектілігі мен біртекті еместігін дәлелдейді.
Педагогикалық психологияның қазіргі уақытта даму ауқымы одан сайын
кеңейіп отыр. Мысалы, отандық педагогикалық психология оқытуды басқарудың
психологиялық механизмдерін зерттейді (Н.Ф. Талызина, Л.Н. Ланда және
т.б.) және білім беру процесін жалпы зерттейді (В.С. Лазарев және т.б.);
іс-әрекеттердің жинақтап қорытылған тәсілдерін меңгеру процесін басқару
(В.В. Давыдов, В.В. Рубцов және т.б.); оқу мотивациясы (А.К. Маркова, Ю.М.
Орлов және т.б.); осы процестің табыстылығына әсер етуші жеке
психологиялық факторлар, мысалы ынтымақтастық (Г.А. Цукерман және т.б.),
оқушылар мен мұғалімдердің жеке тұлғалық ерекшеліктері (В.С. Мерлин, Н.С.
Лейтес, А.А. Леонтьев, В.А. Кан-Калик және т.б.). Жалпы, педагогикалық
психология оқу процесін басқарудың психологиялық мәселелерімен, танымдық
процестерді қалыптастыруды (ең алдымен, теоретикалық ойлау) зерттейді,
оқушы тұлғасын қалыптастырудың жалпы контекстінде оқыту процесінде ой
еңбегі дамуының неғұрлым жоғары деңгейіне қол жеткізуге мүмкіндік беретін
ой еңбегі дамуының сенімді өлшемдерін іздейді, педагог пен оқушының өзара
арақатынас мәселелерін, сонымен қатар оқушылар арақатынасын қарастырады.
Педагогикалық психологияның міндеттері
Жалпы, педагогикалық психология оқу-тәрбие беру қызметінің, білім
беру процесінің әртүрлі жағдайларында адамның интеллектуалдық және
тұлғалық дамуының психологиялық ерекшеліктері мен заңдылықтарын жүйелеп
баяндап, зерттейді. Педагогикалық психологияның нақты міндеттеріне:
оқушының интеллектуалдық және тұлғалық дамуына оқытушылық және тәрбие
берушілік әсердің механизмдері мен заңдылықтарын ашу;
оқушының әлеуметтік мәдени тәжірибені меңгеру механизмдері мен
заңдылықтарын анықтау, оның оқушының жеке санасында сақталынуы (нығаюы)
және әртүрлі жағдайларда пайдалануы;
оқушының интеллектуалдық және тұлғалық даму деңгейі мен оқытушылық және
тәрбие берушілік ықпалдың (еңбектестік, оқытудың белсенді формалары және
т.б.) формалары мен әдістері арасындағы байланысты анықтау;
оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру мен басқару ерекшеліктерін және осы
процестердің интеллектуалдық, тұлғалық даму мен оқу-танымдық белсенділікке
әсерін анықтау;
педагог қызметінің психологиялық негіздерін, оның жеке-психологиялық және
кәсіби сапасын зерттеу;
дамыта оқытудың, атап айтқанда, ғылыми, теоретикалық ойлаудың механизмдері
мен заңдылықтарын анықтау;
білімді меңгеру заңдылықтары, шарттары мен өлшемдерін анықтау, олардың
негізінде әртүрлі міндеттерді шешу процесінде қызметтің операциялық
құрамын қалыптастыру;
игеру сапасы диагностикасының деңгейінің психологиялық негіздері мен оның
білім беру стандарттарына қатыстығын анықтау;
білім беру жүйесінің барлық деңгейлерінде білім беру процесін ары қарай
жетілдірудің психологиялық негіздерін жасау.
Педагогикалық психологияның құрылымы
Ғылыми білімнің әрбір саласының зерттеу пәні оның құрылымдық
ұйымдастырылуын, яғни аталған ғылымға кіретін тарауларды анықтайды.
Педагогикалық психология дәстүрлі үш тараудың құрамында қарастырылады:
оқыту психологиясы, тәрбие беру психологиясы, мұғалім психологиясы.
Мектепке дейінгі бала мен мекетеп оқушысының психологиясын жас ерекшелік
психология қарастырады. Студенттік жас өмірдің ерекше кезеңі ретінде жеке
қарастырылады (атап айтқанда, Б.Г. Ананьевтің психологиялық мектебі)
Педагогикалық психологияның зерттеу пәніне біз кеңінен түсінік
беруімізге байланысты (оған оқушының оқу қызметі мен педагогтың
педагогикалық қызметінің бірлігі ретінде білім беру процесінің өзін,
сонымен қатар оқушы тұлғасының позитивті дамуының психологиялық
заңдылықтарын анықтау мақсатында олардың әрбіреуіне және олардың
субъекттерінің сипаттамасын қоса) осы ғылымның құрылымы келесі себептерге
байланысты басқа позициядан ұсынылуы мүмкін.
Біріншіден, бұл позиция ғылыми білімнің дербес саласы болса да,
бастапқы белгісі бойынша психологиялық ғылым болып табылатын педагогикалық
ғылымның пәнін пәнаралық деп түсінумен анықталады. Осыған сәйкес бұл пәнге
тұлға, ұжым, еңбектестік психологиясының көптеген жақтары, жас ерекшелік
және әлеуметтік психология, психофизиологияның аспектілері кіреді. Ал осы
жақтар білім беру процесі мен оның нәтижесіне қатысты қарастырлғандықтан,
олар педагогикалық психологияның пәнін құрайды. Педагогикалық психологияға
осылайша түсінік беру қазіргі заманда оның білім беру психологиясы
(Psуchologу Education) деп аталатын пәніне тән білім салаларының сан
алуандылығымен немесе оқытудың өзі білім беру және үйрету сияқты екіжақты
процесс деп түсінілетін оқыту теориясымен түсіндіруге болады.
Екіншіден, педагогикалық психология құрылымын қарастырудың ұсынылған
позициясы оқыту мен тәрбие берудің өзара байланысын біраз басқаша
анықтауды қарастырады. Қазіргі заманғы ғылым мен педагогикалық тәжірибеде
оқыту деп оқушыларға алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік мәдени тәжірибесін
табыс етудің (білім, норма, іс-әрекеттердің жинақтап қорытылған тәсілдері
және т.б.) белсенді, мақсатты бағытталған процесі және осы тәжірибені
игеруді ұйымдастыру, сонымен қатар бұл тәжірибені әртүрлі жағдайларда
қолдануға мүмкіндік пен дайындықты түсінеді. Оқыту осыған сәйкес, өз шарты
ретінде осы тәжірибені игеруде үйрету немесе оқыту процесін ұйғарады.
Тәрбие беру (оқыту, оқытумен қатар немесе одан тыс процестер
барысында) адамды (қоғамның адам дамуының әрбір берілген тарихи кезеңінде
әлеуметтік маңызды, позитивті құндылықтар ретінде қарастырылатын) белгілі
құндылықтарға бағыттау, өзін-өзі ұстау принциптерін, баға беру жүйесін,
өзіне, басқа адамдарға, еңбекке, қоғамға, жалпы әлемге көзқарасын
қалыптастыру мақсатында мақсатты бағытталған ықпал деп түсініледі (А.Ф.
Лазурский, В.Н. Мясищев). Тәрбие беру талдамалы және педагогикалық
мақсаттарда ол адамгершіліктік, эстетикалық, еңбектік, физикалық және т.б.
деп жеке тұрғыдан қарастырылғанына қарамастан, жалпы барлық білім беруші
ортаның тұтас ықпалы ретінде қарастырылады [246].
Оқыту мен тәрбие беру процестерінің осылайша түсінілетін өзара
байланысы, кемінен төрт түрлі бола алады:
Тәрбие беру оқыту процесінде жүзеге асырылатын, оқытудан ажыратылмайтын
процесс (мазмұны, нысаны, оқыту құралы арқылы). Бұл дәл осы екі процестің
арасындағы, былайша айтқанда бір-біріне қосылатын қатынастар. Оқыта
отырып, біз тәрбиелейміз, тәрбиелей отырып, біз оқытамыз, - деп С.Л.
Рубинштейн атап өткен. Осындай түрде тәрбие беру оқу процесіне кіреді, бұл
жағдайда ол тәрбиелеуші оқыту ретінде анықталады. Осы тұрғыдан ол
басымдырақ тартып, педагогикалық психологиямен қарастырылады.
Тәрбие беру белгілі бір жүйе мен мекеменің білім беру процесінде және
оқытудан тыс, оған қатарласа (үйірмелер, қоғамдық жұмыс, еңбекке
тәрбиелеу) жүзеге асырылады. Бұл жерде оқытудың барлық тиімділігі
нығайтылуы тиіс, және оқыту өз кезегінде тәрбие беруге ықпал етуі тиіс.
Тәрбие беру білім беру процесінен тыс (бірақ оның ортақ мақсаттары мен
құндылықтарына сәйкес) отбасында, еңбек ұжымы, топта, қауымдастықта жүзеге
асырылады, бұл жерлерде оқыту мен үйрету өз бетінше жүруі де мүмкін.
Тәрбие беру өз бетінше, ал кейбір кезде мақсатты бағытталған оқыту мен
үйретумен ілесіп басқа да мекемелер мен (білім беруші емес),
қауымдастықтарда жүзеге асырылады (клубтар, дискотека, компаниялар және
т.б.). Үлкендер мен құрдастарының тәрбие берудің осындай өмірдің қатаң
шындығынан туған әсері көбінесе шешуші болып шығады.
Әрине, тәрбие берудің оқыту процесіне қарасты соңғы үш түрі
педагогикалық психологиямен ғана емес психология мен педагогиканың арнайы
бөлімінде қарастырылуы қажет. Педагогикалық психология үшін тәрбие беру
оқыту процесіне оның мазмұны, түрі мен әдістері арқылы үйлесімді өз орынын
алуы қажет. Зерттеу пәнінің келтірілген анықтамасы мен жоғарыда
қарастырылған көзқарастар тұрғысынан педагогикалық психологияның
құрылымына:
білім беруші қызметтің психологиясы (оқу және педагогикалық қызметтің
бірлестігі ретінде);
оқу қызметінің және оның субъекті – оқушының психологиясы (оқушы,
студент);
педагогикалық қызметтің (білім беруші және тәрбиелеуші әсердің бірлестігі)
және оның субъекті (мұғалім, оқытушы) психологиясы;
оқу-педагогикалық еңбектестік және қарым-қатынас психологиясы кіреді.
Аталған құрылым педагогикалық психологияның зерттеу аумағын кеңейтіп
отырғаны анық, соның өзінде ол 3 тармақта дәстүрлі болып қалып отыр
(оқыту, тәрбие беру, мұғалім). Қазіргі уақытта педагогикалық психология
жоғары мектеп психологиясы (жоғары білімнің) (Н.В. Кузьмина, М.И.
Дьяченко, Л.А. Кандыбович, А.В. Петровский, С.Д. Смирнов) және мектепте
оқытудың педагогикалық психологиясы болып бөлінуі көп кездеседі, оған
дәстүрлі осы саладағы жұмыстар кіреді.
1.4.Педагогикалық психологиядағы зерттеу әдістері.
Педагогикалық психологияда адамды зерттеуде пайдаланылатын әдістер
туралы баяндамас бұрын, ғылыми тәжірибеде ақпарат алудың бір-бірінен
мүлдем өзгеше көздері бар екенін бар екенін атап өту қажет: L -, Q - және
Т - деректер.
Ақпарат алудың бірінші көзі – L – деректер (Life record) – негізінен
бақылау нәтижесінде адам өмірін тіркеп отыру арқылы алынған деректер;
мұнда сараптамалық бағалау да кіреді. В.М. Мельников, Л.Т. Ямпольский
осындай бағалар алуға негізгі талаптар келтіреді:
Баға берілетін қасиеттер мінез-құлықтың байқауға алынған терминдерінде
анықталуы тиіс.
Сарапшының баға берілетін тұлғаның мінез-құлығын ұзақ уақыт бойы байқау
мүмкіндігі болуы тиіс.
Баға берілетін 1 адамға кем дегенде 10 адам қажет.
Сынаққа алынғандарды басымдылығы бойынша бөлу әр кезекте барлық
қасиеттері бойынша емес, тек бір қасиеті бойынша (мінездемесі) жүргізілуі
тиіс.
Ақапарт алудың екінші көзі – Q - деректер (Questionnaire data)
сауалнамалар мен өзін-өзі бағалаудың басқа әдістері негіздерінде алынады.
Мұндай ақпарат көзіне ММРI (Минесоттық көпсалалы тұлғалы тізбе), Кэттелдің
16-факторлық тұлғалық сауалнамасы және т.б. В.М. Мельников, Л.Т.
Ямпольский зерттеулер нәтижесін танымдық және мотивациялық керібұруды
атайды. Оның біріншісі сыналатындардың интеллектуалдық және мәдени
деңгейінің төмендігінен, интроспекция (өзін-өзі байқау) дағдыларының
жоқтығынан және теріс үлгі-нұсқалар пайдаланғандығынан тууы мүмкін.
Мотивациялық керібұрулардың себептеріне сұраққа жауап беруден бас тарту
және жауаптардың әлеуметтік қажеттілік жағына бұруды жатқызады.
Ақпараттың үшінші көзі – Т - деректер (Objective test data) – бұл
объективті тестердің деректері, олардың ішіндегі негізгі 12 топ Р.Б.
Кэттел мен В.Ф. Варбуртонға сәйкес педагогикалық психологияда тестілеу
әдісін қарастырғанда келтіріледі.
Зерттеудің негізгі әдістері
Педагогикалық психология деректер алудың барлық үш көзін пайдалана
отырып ғылыми әдістердің негізгі құралдарына ие болып отыр: олар -
бақылау, сауалнама жүргізу, эксперимент, қызмет (шығармашылық) нәтижесінде
туған өнім, тестілеу, социометрия және т.б. Ғылыми танымның деңгейіне
байланысты – теоретикалық немесе эмпирикалық әдістер ретінде анықталады.
Педагогикалық психологияда көбінесе эмпирикалық әдіс қолданылады.
Бақылау – педагогикалық психологияда (және жалпы педагогикалық
тәжірибеде) адамды мақсатты, жүйелі зерттеудің эмпирикалық әдісі. Байқауға
алынған өзінің байқау объекті болып табылатынын білмейді, байқау жаппай
немесе таңдаулы бола алады, - мысалы, барлық оқу барысын тіркеп немесе тек
бір немесе бірнеше оқушыны тіркеп отыру. Байқаудың негізінде сараптамалық
баға берілуі мүмкін. Байқау нәтижелері арнайы хаттамаларға енгізіліп, онда
бақылауға алынған оқушының (оқушылардың) аты-жөні, күні, уақыты және
мақсаты белгіленеді. Хаттама деректері сапалық және сандық өңдеуден өтеді.
Өзін-өзі бақылау – адамның рефлекстік ойлау негізінде өзін-өзі
бақылау әдісі (өзін-өзі бақылау объекті болып мақсаттар, мінез-құлық
түрткісі, қызметінің нәтижесі бола алады). Бұл әдіс өзіне-өзі есеп берудің
негізінде жатыр. Ол субъективтіліктің басымдылығымен сипатталады, ол
көбінесе қосымша ретінде қолданылады (XIX-XX ғғ. қиылысында өзін-өзі
бақылау интроспективті психологияның негізі болып табылған).
Әңгімелесу - педагогикалық психологияда (және педагогикалық
тәжірибеде) адам туралы онымен қарым-қатынас жасау, оның мақсатты
бағытталғын сұрақтарға жауаптарының нәтижесінде мәліметтер (ақпараттар)
алудың эмпирикалық әдісі. Жүргізуші оның мақсаты туралы зерттелінушіге
айтпайды. Жауаптар (мүмкіндігінше әңгімелесушілердің назарын аудармай)
дыбыс таспасына жазу, немесе тез жазып отыру, стенография арқылы тіркеліп
отырады. Әңгімелесу - адамды зерттеудің дербес әдісі, сонымен қатар
көмекші әдіс, мысалы эксперимент пен терапияның алдын-алушы әдіс бола
алады.
Сұхбат - әңгімелесудің ерекше түрі ретінде, ол туралы хабардар,
сұхбат алынып отырған адам туралы ақпарат алу үшін ғана емес басқа да
адамдар, оқиғалар және т.б. туралы мәліметтер алу үшін қолданылады.
Әңгімелесу, сұхбат барысында сараптамалық баға берілуі мүмкін.
Сауалнама – арнайы дайындалған жауаптар және зерттеудің негізгі
міндетіне сәйкес сұрақтар негізінде ақпарат алудың эмпирикалық әлеуметтік
- психологиялық әдісі. Сауалнаманы дайындау – кәсібилік пен
жауапкершілікті талап ететін іс. Сауалнама құрастыруда: 1) сұрақтардың
мазмұны, 2) олардың түрі- ашық немесе жасырын, соңғысына ия немесе жоқ
деп жауап беру қажет, 3) олардың тұжырымдалуы (анықтылығы, жауаптарға
көмек берілмей және т.б.), 4) сұрақтардың саны мен реті ескеріледі.
Педагогикалық тәжірибеде сауалнамаға 30-40 минуттан аспайтын уақыт
беріледі. Сұрақтардың тізбектелу тәртібі көбінесе кездейсоқ сандар
тәсілімен анықталады.
Сауалнама ауызша, жазбаша, жеке, топтық бола алады, алайда кез-келген
жағдайда ол екі талапқа жауап беруі тиіс - іріктеудің көрнекілігі мен
біркелкілігі. Сауалнама материалдары сапалық және сандық өңдеуден өтеді.
Эксперимент - ғылыми зерттеудің педагогикалық психологияда кеңінен
таралған эмпирикалық әдісі. Эксперименттің зертханалық түрін (арнайы
жағдайларда, аппаратура пайдалану және т.б.) және әсерін зерттеу үшін
арнайы ұйымдастырылған, оқытудың, өмірдің, еңбектің кәдімгі жағдайларында
жүргізілетін табиғи эксперимент түрлерін ажыратады. Соңғы онжылдықтарда ең
бір тиімді және кеңінен таралған (әсіресе отандық педагогикалық
психологияда) табиғи эксперимент түрінің бірі - қалыптастырушы эксперимент
балып табылады. Оның барысында оқушыға мақсатты түрде білім және тәрбие
бере отырып, оның білімі, білігі, қарым-қатынасы мен құндылықтары
деңгейіндегі өзгерістер, оның психикалық және тұлғалық даму деңгейіндегі
өзгерістер зерттеледі.
А.В. Петровский атап өткендей, педагогикалық психология үшін бұл
табиғи эксперименттің қалыптастырушы (үйретуші) ерекше түрі өте маңызды
болып саналады. Зерттеу әдісі ретіндегі экспериментте сыналушы оның
мақсаты жөнінде білмейді. Эксперимент жүргізуші зерттеудің мақсатын
анықтап, болжам ұсынып қана қоймай, зерттеуді жүргізу жағдайы мен зерттеу
түрін де өзгерте алады. Эксперименттің нәтижесі арнайы хаттамаларда қатаң
және дәлме-дәл тіркеліп отырылады, онда сыналушының аты-жөні, ол туралы
қажетті мәліметтер, күні, уақыты, мақсаты белгіленеді. Эксперименттің
деректері сандық өңдеуден өтеді (факторлық, корреляциялық талдау және
т.б.), сапалық түсінік беруден өтеді. Эксперимент жеке, топтық, қысқа
мерзімді және ұзақ мерзімді бола алады.
Іс-әрекет (шығарамашылықтың) өнімінің талдауы – адамды оның іс-
әрекетінің материалдық және идеалдық (мәтіндер, музыка, бейнелеу және
т.б.) өнімдерін интерпретациялау, талдау, заттансыздыру арқылы эмпирикалық
зерттеу әдісі. Бұл әдіс (көбінесе ішікі түйсікпен) педагогикалық
тәжірибеде оқушылардың мазмұндамаларын, шығармаларын, түсініктемелерін,
жасаған баяндамаларын, суреттерін және т.б. талдау түрінде кеңінен
пайдаланылады. Алайда, ғылыми зерттеу барысында іс-әрекет өнімінің талдау
әдісі әрбір ерекше өнімнің (мысалы, мәтіннің, суреттің, музыкалық
шығарманың) мақсатын, болжамын және талдау тәсілдерін ұйғарады.
Педагогикалық психологияның зерттеу пәнінің ерекшелігіне байланысты
жоғарыда аталған әдістердің бірі жиі, басқалары сирек қолданылады.
Оқушылардың іс-әрекеті өнімінің, олардың шығармашылығының талдауы (есептер
шешімінің, конспектілер, шығармалар, еңбек өнімі, оқушылардың бейнелеу
шығармашылығының және т.б. нәтижесін талдау), әңгімелесу, сауалнама,
қалыптастырушы (үйретуші) эксперимент байқаумен қатар, педагогикалық
психологияда ең көп қолданылатын әдістер болып табылады. Сонымен қатар,
педагогикалық психологияда тестілеу әдісін пайдалану кеңінен таралып
келеді. Осы әдісті қолданатын зерттеуші-педагогтың тек жоғары кәсіби
жауапкершілігімен қатар, этикалық жауапкершілігін ескере отырып оны
тереңірек қарастырайық.
Тестілеу - қаттырақ айтқанда бұл - психодиагностикалық процедура,
және ...пайдаланушы психодиагностикалық әдістер арқылы психологияның
моральдық-этикалық кодексінен туатын бірқатар міндеттер алады. Тестер
толық және жүйелі түрде А. Анастазидің Психологиялық тестілеу атты
еңбегінде баяндалған. Бұл жұмыстың алғысөзінде жалпыға түсіну үшін жалпы
диагностикалау және тестік диагностикалаудың маңызды проблемалары, атап
айтқанда, біздің белгілі кезекпен баяндап беретін ережелер белгіленген.
Біріншіден, алғысөздің авторлары К.М. Гуревич пен В.И. Лубовскийдің пікірі
бойынша, психологиялық диагностиканың тест, сауалнама, өз-өзіне есеп
беру, жетістіктер тесті (табыстылықты тіркеу) сияқты түрлері мектеп,
кәсіптік-техникалық училищелер, кәсіпорындар, мекемелер мен жоғары оқу
орындарында айтарлықтай орын алған жоқ, ал оның біздің білім беру
жағдайымызда қажеттілігі анық. Екіншіден, авторлар басқа елдерде
қолданылатын тестерді біздің диагностикалау тәжірибемізге сол қалыпында
көшіру мүмкін еместігін атап өтеді. Тестерді олардың пайда болған
әлеуметтік ортасынан басқа ортаға көшіру екі жақты қиыншылықтармен
байланысты. Бірінішісі, басқа мәдениеттің өкілі болып табылатын
сыналушылар тест тапсырмаларын өздігінше қабылдайды, себебі олар өздерінің
маңыздылық және семантикалық жүйелерін қолданады ... Екінші қиыншылық -
тестің тілдік трансплантациясында. Басқа сөзбен айтқанда, тесті
әлеуметтік-мәдени детерминациялау тіркеліп отыр, ол тестілеу кезінде
ескерілуі қажет (жас ерекшелік және жыныстық тұрғысынан жеке қарау және
тестердің вариативтілігімен бірдей). Үшіншіден, тестердің күрделілігі мен
валидтілігіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ – ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ пәнінен
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
5В010300 – Педагогика және психология
Түркістан 2013
Лекциялар жинағы ҚР БҒМ _____ ________201___ж. № ___ бұйрығымен
бекітілген Мемелекеттік Жалпыға міндетті білім беру стандарты, мамандықтың
типтік оқу жоспары және ҚР БҒМ ____ _____20___ ж. №____ б±йрығымен
бекітілген пәннің типтік оқу бағдарламасы негізінде дайындалған.
Лекциялар жинағы Жалпы психология кафедрасының №___.
_________201__ ж. мәжілісінде талқыланды.
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д., профессор __________ Ж.З.Торыбаева
Құрастырған, п.ғ.к., доцент м.а __________ П.К.Искакова
1. КІРІСПЕ
Пән туралы қысқаша сипаттама
Қазіргі таңда елімізде ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуына
орай мектептің қоғам өмірінде алатын орны мен атқаратын қызметіне айрықша
мән беріліп отыр. Осындай күрделі мақсатты жүзеге асыру жолында болашақ
мұғалімдер мен тәрбиешілердің кәсіптік білімін көтеріп, мамандығын шыңдауда
психология саласындағы білімнің маңызы ерекше рөл атқарады. Мұндай
мақсаттарға жету жолында студенттерді оқыту мен тәрбиелеу процесінде
адамның жан дүниесінің сырын терең ұғынып, оның жеке басының қалыптасуы мен
психикалық даму ерекшеліктерін де жете білетін мамандар етіп даярлау
керек.
Педагогикалық психология курсын оқу барысында оның зерттейтін пәнін,
әдістерін, психикалық дамуын, жеке адамның өмір тіршілігінде қалыптасу
заңдылықтарын танып біледі. Сонымен қатар студенттер жалпы және кәсіптік
білім беретін мектеп оқушыларының жасының өсуіне сәйкес психикалық даму
ерекшеліктерін біліп, олардың азаматтық қасиеттерінің кемелдену жолындағы
психикалық жағдайларымен танысады. Студенттер ересек мектеп жасындағы
оқушылар мен балаң жастық кезеңде оларды мамандық таңдауға баурып, өзіндік
ерекшеліктеріндегі психологиялық заңдылықтарды білетін болады.
Бұл курсты оқып үйрену нәтижесінде студенттер оқушы жастардың оқып
білім алуы мен тәрбиесінің неғұрлым тиімді болу жолындағы психологиялық
сипаттарымен танысады. Мұғалімнің мамандық білімін көтеру және оның
ұстаздық қызметіндегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың психологиялық
мәселелері сөз болады. Сонымен бірге студенттердің болашақ ұстаздық
мамандығының өзіндік сыр-сипаты, творчестволық іс-әрекеті және жастарды
тәрбиелеудің қоғам алдында жауапкершілігі мен адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырып отырудың психологиялық мәселелерін қамтиды.
Пәннің мақсаты: болашақ педагог-психологтарды адамның жеке басының
дамуы мен қалыптасу заңдылықтары жайындағы біліммен қаруландыру.
Пәннің міндеттері:
оқушының интеллектуалдық және тұлғалық дамуына оқытушылық және тәрбие
берушілік әсердің механизмдері мен заңдылықтарын ашу; оқушылардың оқу
қызметін ұйымдастыру мен басқару ерекшеліктерін және осы процестердің
интеллектуалдық, тұлғалық даму мен оқу-танымдық белсенділікке әсерін
анықтау;
педагог қызметінің психологиялық негіздерін, оның жеке-психологиялық және
кәсіби сапасын зерттеу; білімді меңгеру заңдылықтары, шарттары мен
өлшемдерін анықтау, олардың негізінде әртүрлі міндеттерді шешу процесінде
қызметтің операциялық құрамын қалыптастыру; білім беру жүйесінің барлық
деңгейлерінде білім беру процесін ары қарай жетілдірудің психологиялық
негіздерін жасау.
Пререквизиттер: Пәнді оқыту үшін студенттер келесі курстарды
меңгеруі қажет: психология мамандығына кіріспе, жалпыпсихология, жас
ерекшелігі физиологиясы.
Постреквизиттер: Пәнді меңгеру нәтижесінде алған білім “Басқару
психологиясы”, “Жас ерекшелік психологиясы”, “Әлеуметтік психология”,
“Практикалық психология” курстарын игеру үшін қажет.
Қысқартылған сөздер: СӨЖ – студенттердің орындайтын өзіндік
жұмысы
ОБСӨЖ – оқытушы басшылығымен орындалатын СӨЖ.
2. ЖҰМЫС ОЌУ ЖОСПАРЫНАН К¤ШІРМЕ
№ Семестр Аудиториялыќ Аудиториядан тыс
сабаќтар сабаќтар
лекция прак сем лабор ОБС¤Ж С¤Ж
1 3 семестр 15 15 30 30
Барлыѓы 15 15 30 30
ДӘРІС ТЕЗИСТЕРІ
І-бөлім. Педагогикалық психологияның қалыптасуы мен қазіргі кездегі
ахуалы.
Жоспары:
1.1.Педагогикалық психологияның жалпы ғылыми сипаттамасы.
1.2.Педагогикалық психологияның қалыптасу тарихы.
1.3.Педагогикалық психологияның зерттеу пәні, міндеттері, құрылымы.
1.4.Педагогикалық психологиядағы зерттеу әдістері.
Лекция мәтіні.
1.1. Педагогикалық психологияның жалпы ғылыми сипаттамасы. Қазіргі
заман ғылымының дамуында оның ғылыми салалар, пәндер мен проблемалық
салалардың (жүйелендіру, иерархияландыру, куммулятивтік сияқты
беталыстармен қатар) ықпалдасуы мен саралап жіктелінуі сияқты негізгі екі
беталысының өзара әрекеттесуі неғұрлым айқын көрініп келеді. Ғылымның
ықпалдастығын талдай келе, Ж. Пиаже, Б.Г. Ананьев пен Б.М. Кедров ғылыми
білімнің ортасында адам туралы ғылым - психология тұр деп көрсеткен.
Ғылыми білім үшбұрышының Б.М. Кедров ұсынған түсіндірмесі (оның шыңы –
жаратылыстану ғылымдары, оның тағандарының бұрыштары – философия және
қоғамдық ғылымдар, ал оның ортасында осы ғылымдармен психология түйісіп
тұр) Ж. Пиаженің келесі пайымдауымен сәйкестендіріледі ...психология
барлық басқа ғылымдардың өнімі ретінде ғана маңызды орын алып тұрған жоқ,
ол сондай-ақ олардың қалыптасуы мен дамуына түсініктеме бере алушы
бастау ретінде де орталық орын алады.
Адам проблемасының ғылым дамуындағы рөлін анығырақ Б.Г. Ананьев
анықтайды, оның ойынша адамды тереңірек зерттеу, саралап жіктеу, сонымен
бірге осы саладағы барлық зерттеулердің ықпалдасуы адам проблемасының
жалпы ғылымдық сипатқа ие болуына ықпалын тигізді. Осы адам мәселесін
жаһандандыру беталыстарының педагогикалық психология саласындағы көрінісін
кезінде К.Д. Ушинский да байқаған, яғни 1868-1869 жылдардағы Адам тәрбие
пәні ретінде. Педагогикалық антропология тәжірибесі атты еңбектерінде,
адам тәрбиесіне өз үлесін қосқан ғылымдардың бағыныстылығын анықтау
негізінде психологияның жетекші рөлі атап көрсетілген.
Өз кезегінде, психология да күрделі ықпалдасқан білім болып табылады,
оның құрылымдық көрінісінің негізінде, А.В. Петровскийге сәйкес, келесі
психологиялық жақтары алынған: 1) нақты іс-әрекеттің, 2) даму, 3) адамның
(дамуы мен іс-әрекеттің субъекті ретінде) қоғамға қатынасы (өзінің іс-
әрекеті мен іске асатын дамуы). Педагогикалық психология көбінесе нақты
іс-әрекет негіздемесі бойынша ажыратылатын жалпы психологиялық
білімдердің дербес саласы ретінде қарастырылады, оның негізінде оның
басқа тағы екі жағы өз көріністерін табады. Бұл тұжырым, педагогикалық
психологияның негізін білім беру іс-әрекетінің өзі, немесе, педагогикалық
психологияның негізін салушылардың бірі П.Ф. Каптеревтің анықтауындай,
білім беру процесінің механизмдері мен заңдылықтары қалайтынын білдіреді.
Педагогикалық психология әр түрлі себептерге байланысты көптеген
басқа ғылымдармен байланысты. Біріншіден, ол ғылыми білім үшбұрышының
ортасында орналасқан жалпы психологиялық білімнің нақты саласы болып
табылады. Екіншіден, оның басқа ғылымдармен байланыста болуының себебі,
білім беру процесі өз мақсаты мен мазмұнына сәйкес әлеуметтік мәдени
тәжірибені беруші болып табылатынында және осындай мәдениетте бүкіл
өркениеттік білімдердің таңбалық, тілдік формада шоғырландырылғанына
байланысты. Үшіншіден, оның зерттеу пәні өзі танып білуші және танып
білуге үйретілуші, басқа да көптеген адамтанушы ғылымдармен
зерттелінетін адам болып табылады. Педагогикалық психология, мысалға
педагогика, физиология, философия, лингвистика, әлеуметтану және т.б.
ғылымдармен үздіксіз байланыста екені анық. Соның өзінде, педагогикалық
психология – жалпы психологиялық білімнің саласы деген тұжырымдама оның
осы білімдердің негізінде, яғни психикалық даму, оның қозғаушы күштері,
адамның даралық және жыныстық-жас ерекшеліктері, оның тұлға ретінде
жетілуі мен дамуы жайлы білімдердің негізінде қалыптасатынын білдіреді.
Сондықтан педагогикалық психология психологиялық білімдердің (әлеуметтік,
дифференциалды психологиямен және т.б.) басқа салаларымен, ең алдымен жас
ерекшелік психологиямен байланысты.
Педагогикалық және жас ерекшелік психология бір-бірімен осы
ғылымдардың зерттеу объекттерінің ортақтығымен байланысты. Яғни, олардың
зерттеу объекті дамып келе жатқан адам болып табылады. Бірақ, жас
ерекшелік психологиясы адам психикасының жас ерекшелік динамикасын, дамып
келе жатқан адамның психикалық процестері мен психологиялық қасиеттерінің
онтогенезін зерттесе, ал педагогикалық психология білім беру ықпалымен
психикалық жаңа құрылымдардың қалыптасуының шарттары мен факторларын
зерттейді. Осыған байланысты педагогикалық психологияның барлық
проблемалары білім беру процесіндегі адамның жас ерекшеліктерін есепке алу
негізінен қаралады. Сонымен бірге, (бұл жағдайды тағы да ерекше атап
көрсетейік) педагогикалық та, жас ерекшелік психология да ...жалпы
психологиялық заңдылықтарды ашып көрсететін, қалыптасып қойған адам
тұлғасының психикалық процестерін, психикалық күйлерін және даралық-
психологиялық ерекшеліктерін зерттейтін жалпы психологияның білімдеріне
жүгінеді. Педагогикалық психологияны бір жағынан пәнаралық ретінде, ал
екінші жағынан – ғылыми білімнің дербес саласы ретіндегі осындай
түсіндірмесі, Б.Г. Ананьев позициясымен теңестіріледі. Б.Г. Ананьев
бойынша, педагогикалық психология – шекаралық, кешендік білімдер саласы,
ол ...педагогика мен психологияның ортасынан белгілі орын алып, өсіп келе
жатқан ұрпақты дамыту, оқыту, тәрбиелеу арасындағы өзара байланысты
бірлесе зерттеу сферасына айналды.
Алайда, мұндай түсіндірме басқа авторлар келтірген педагогикалық
психологияның мәртебесінің анықтауларына сәйкес келмейді, мұның өзі осы
сұрақты шешудің біржақтылы еместігін көрсетеді. Мысалы, Жалпы, жас
ерекшелік, педагогикалық психология курсында ...егер жас ерекшелік
және педагогикалық психологияның дамуының бірінші кезеңінде олардың
жекелену беталыстары байқалса, онда біздің кезеңде, керісінше – жақындасу,
кейбір жағдайларда тіпті қосылуы байқалады деп көрсетілген. Екінші
жағынан, Жоғары мектеп педагогикасы мен психологиясының негіздерінде бір
кешендік ғылыми пәнді қалыптастырған, педагогика мен психологияның
бірлігін, кешенділігін атап көрсетеді. Іс жүзінде педагогикалық психология
кешендік болып табылды деп ұйғаруға болады. В.И. Гинецинский бойынша
педагогика оның теоретикалық және тәжірибелік жақтарында онымен тығыз
байланысқан дербес ғылым болып табылады. Ал жалпы және жас ерекшелік
психология онымен іштей тығыз, үздіксіз байланыста болатын жалпы
психологиялық білім саласы.
1.2.Педагогикалық психологияның қалыптасу тарихы. Ғылыми білімнің
көптеген салаларының қалыптасуы гетерогенді және гетерохронды, тіпті
уақытқа қарай үзілген процесс болып табылады. Бұл әдетте, әлемде болып
жатқан ірі қоғамдық-тарихи (революциялар, соғыстар, апаттық сүргіндер)
оқиғалармен түсіндіріледі, олар ғылыми дамудың мазмұны мен бағытына елеулі
әсер етеді. Алайда, ол бір пайда болғаннан кейін адамзат ой-санасының
тоқталмас қозғалыстарына байланысты жалғасып отырады.
Алғаш рет Ян Амос Коменскийдің 1657 ж. Ұлы дидактика еңбегінде
жазылған педагогикалық ойлар, педагогикалық теорияның және мектептегі
оқытуды мақсатты ұйымдастырудың дамуына жол бастады. Бұл еңбекті
педагогикалық психологияның 250 жыл бойы ұзақ қарама-қайшылықты дамуының
алғашқы алғышарты ретінде де қарастыруға болады, өйткені тек ХІХ ғасырдың
аяқ кезінен бастап ғана ол дербес ғылым ретінде қалыптаса бастады.
Педагогикалық ғылымның бүкіл қалыптасу және даму жолын үлкен үш
кезеңдермен көрсетуге болады.
Педагогикалық психологияның даму кезеңдері
Бірінші кезең – XVII ғасырдың ортасынан ХІХ ғасырдың аяғына дейін –
Песталоццидің айтуы бойынша педагогиканы психологияландыруды сезіну
қажеттілігіне қарай жалпы дидактикалық деп атауға болады. Бұл кезең ең
алдымен, Ян Амос Коменскийдің (1592-1670), Жан-Жак Руссо (1712-1778),
Иоганн Песталоцци (1746-1827), Иоганн Гербарт (1776-1841), Адольф
Дистервег (1790-1866), К.Д. Ушинский (1824-1870), П.Ф. Каптерев (1849-
1922) өзінің есімдерімен көрсетілуі мүмкін. Бұл ойшыл – педагогтардың
педагогикалық психологияның дамуына қосқан үлестері өздері қарастырған
мәселелермен анықталады: даму, оқу және тәрбие байланысы; оқушының
шығармашылық белсенділігі, баланың қабілеттілігі және оны дамыту,
мұғалімнің рөлі, оқытуды ұйымдастыру және көптеген басқа мәселелер.
Алайда, бұл - аталған процестің мәнін ғылыми тұрғыдан түсінудің тек
алғашқы әрекеттері еді. Осы мәселелердің шынайы психологиялық жақтарын
толығымен ашылмағандығы жөнінде П.Ф. Каптерев Дидактикалық очерктер.
Білім беру теориясы (1-ші басылым. 1885 ж.) атты кітабында осы кезеңдегі
педагогикалық теорияның дамуына терең және жүйелі талдау жүргізу негізінде
дәлелдер келтіреді. П.Ф. Каптерев, ...Коменскийдің дидиктикасына тым
маңызды кемшіліктер тән: бұл сыртқы механикалық құрал ретінде ұсынылған
әдіс дидактакасы; бұл дидактикада оқушылардың қабілеттерін оқыту арқылы
дамыту туралы мүлдем сөз жоқ; ... Коменскийдің дидактикасына психология
жетіспейді.
И. Песталоццидің рөліне талдау жүргізе келе, П.Ф. Каптерев
Песталоцци оқудың барлығын оқушының өз шығармашылығы деп түсінген, ал
барлық білімді әрекеттің іштен дамуы, өз бетімін әрекет жасау, өзін-өзі
дамыту акті ретінде түсінген. Алайда, сонымен қатар П.Ф.Каптерев
айтқандай, ...Оның оқытуда әдістің әсерін тым асыра көтеріп, оқытуда
мектепте қолданылатын әдіс, тәсілдерді механизациялауға көп мойын бұрғаны
анық. Мектептегі көрнекті фактор ретіндегі мұғалімнің жанды тұлғасы әлі
түсініксіз. Жалпы Песталоцци білім беру процесінің психологиялық жағын,
оның негіздері, жолдары мен, нысандарын қажетті деңгейде ашпаған.
Педагогикалық психологияға И. Гербарттың қосқан үлесін бағалай келе,
П.Ф.Каптерев ...Гербарт дидактикасының аса маңызды басымдылықтары бар: ол
педагогикалық әдіске психологиялық талдау береді, ол оқуға қызығушылық
туралы аса маңызды мәселені көтереді, ол оқыту мен тәрбие беруді бір –
бірінен ажыратпайды. Гербарт дидактикасының жетіспеушілігі оның біржақты
интеллектуализмі және кейбір мәселелерді толығымен игермеуінде, мысалы,
оқушылардың қызығушылықтары жөнінде. Бұл жерде, тәрбиелеп оқыту ұғымы
И. Гербарттың тұжырымдамасынан бастау алады.
А. Дистервегтің шығармашылығы, П.Ф. Каптерев бойынша, оның заманына
сай педагогикалық тәжірибенің психологиялық бағыттанған ережелерінен
тұрады. А. Дистервегтің білім беру процесінде мұғалімнің, педагогтың
басқарушы рөлі туралы тезистері бар. Ол оқу процесін оқушының - оқытылатын
субъектің, мұғалімнің, оқылатын пәннің және оқыту жағдайларының
біртұтастығы деп қарастырады. Өзін-өзі жетілдіру, оқушының ерекшелігін
ескеру және педагог әрекеттерінің пәрменділігі - тәрбиелеп оқытудың кепілі
мен негізі. П.Ф. Каптерев атап өткендей, ...Дистервегтің көптеген ережелері
ой саралығы мен айқындығы, ықшамдығы, сонымен бірге, педагогикалық
қолайлылығы мен мәнділігі бойынша жаңалық пен тереңділігі жоқ болғанына
қарамастан, дидактика оқулықтарына кіріп, күнделікті педагогикалық
тәжірибенің ережелеріне айналды. Олар оны жан-жақты ғылыми тұрғыдан
түсіну қажеттілігіне себепші болды.
Педагогикалық психологияның осы алғы шарттық жалпыдидактикалық даму
кезеңінде қалыптасуына К.Д. Ушинскийдің Адам тәрбие пәні ретінде атты
жұмысы үлкен рөл атқарды. Педагогикалық антропология тәжірибесі; мұнда
адам дамуының біртұтас тұжырымдамасы ұсынылған. Бала - тәрбие мен оқытудың
ортасында тұр, және де шешуші рөл тәрбиеге беріледі. Оқыту процесінде ес,
зерде, ойлау мен сөйлеудің психологиялық-педагогикалық мәселелері арнайы
талдау құралдары және даму міндеттері ретінде шығады. К.Д. Ушинский
бойынша, тіл дамыту, ойлау қабілетін дамытуға байланысты баланың сөздері,
оның танымы мен ұғымын, жалпы тұлға ретінде қалыптасуының алғы шарты деп
саналады.
Педагогикалық психология негіздерін құруда П.Ф. Каптеревтың өзінің
қосқан үлесі орасан зор. Ол педагогикалық психологияның негізін
құраушыларының бірі. Ол өмірге Песталоццидің өсиеттерін - педагогиканы
психологтандыруды енгізуге ұмтылды. Психологиялық педагогика ұғымы
зерттеушілердің айтуы бойынша, ғылыми айналымға 1877 ж. Каптеревтың
Педагогикалық психология атты кітабы шыққан соң кірді. Шынында да, Э.
Торндайктың осыған аттас кітабы тек шаршы ғасырдан соң (1903 ж.) жарық
көрді. Сонымен қатар, П.Ф. Каптерев ғылыми қолданысқа қазіргі заманда
қолданылып жүрген білім беру мен тәрбие берудің жиынтығы, педагог пен
оқушы әрекетінің байланысы ретіндегі білім беру ұғымын кіргізді. Сонымен
бірге, мұғалім еңбегі мен мұғалім дайындаудың педагогикалық мәселелері,
эстетикалық даму мен тәрбие беру мәселелері және басқа да көптеген
мәселелер қарастырылды. Білім беру процесінің өзін П.Ф. Каптерев
психологиялық тұрғыдан қарастыруы өте маңызды, ол жөнінде Дидактикалық
очерктер. Білім беру теориясы атты кітабының екінші тарауы - Білім беру
процесі - оның психологиясы дәлел болады. Автордың ойы бойынша, білім
беру процесіне адам ағзасының ішкі әрекетінің көрінісі, қабілеттілікті
дамыту және басқа үрдістер кіреді.
П.Ф. Каптеревқа тек ұлы дидактардың еңбектеріне іргелі талдау
жасаудағы сіңірген еңбегі ғана емес, былайша айтқанда, эксперименталдық
дидактиканың, негізінде алғанда, оқытуда және оқыту үшін эксперименталдық
психология өкілдерінің еңбектеріне жасаған талдауын атап өту қажет. П.Ф.
Каптеревқа сәйкес, осы еңбектер авторларының міндеті оқушылардың ой еңбегі
жұмысын зерттеу, ой еңбегі жұмысында қимылдың орны, оқушылардың пән және
сөз арқылы берілетін түсінігі, мектеп оқушылары дарындылығының түрлері
және басқа мәселелерді зерттеу болып табылады.
Педагогикалық психологияның қалыптасуына сол кезеңде жаңадан пайда
бола бастаған әлеуметтік психология өкілі С.Т.Шацкийдің (1878-1934) қосқан
үлесі қомақты. Ол адамды әлеуметтендіру процесінде тәрбие беруді
ізгілендіру және демократияландырудың біртұтас тұжырымдамасын жасаған.
С.Т. Шацкийге әлеуметтік-педагогикалық қызметтің субъектісі ретінде оның
тұлғасы мен кәсіби құзырлылығына қойылатын жалпыланған талаптарды қамтитын
педагог моделін құрған. С.Т. Шацкийдің педагогикалық тәжірибесіне шет
елдік зерттеушілер жоғары баға берген. Атап айтқанда, Дж. Дьюи ресейлік
оқушылардың дайындығының жүйелілігін, ұйымдастырушылығын, қазіргі заманғы
американдық мектептермен салыстырғанда демократты екендігін атап өтеді.
Осылайша, бірінші алғы шартты кезең, бір жағынан, И. Ньютонның
механистикалық түсінігінің басымдылығымен, Ч. Дарвиннің эволюциялық
идеяларымен, Дж. Локктың психикалық өмірді ассоциативтік түсіну -
психикалық өмірдің негізін сезімдік әсерлену құрайды деген ежелден дамып
келе жатқан ілім - сенсуализммен сипатталады. Басқа жағынан алғанда, бұл
кезең негізінен педагогикалық болмысты байқау, талдау және баға беруге
негізделген ойша жорытылған, қисынды құрылған жорытпалар кезеңі.
Екінші кезең XIX ғасырдың аяғынан XX ғасырдың ортасына дейін
созылған. Бұл кезеңде педагогикалық психология алдыңғы жүзжылдықтың
педагогикалық ойларының жетістіктерін пайдаланып, психологиялық,
психофизикалық эксперименталдық зерттеулердің нәтижелеріне бағыттанып,
дербес сала болып қалыптаса бастады. Педагогикалық психология
эксперименталдық психологияның қарқынды дамуымен бірге дамып, қалыптаса
бастады, нақты педагогикалық жүйелер құрып, жете зерттеумен болды, мысалы,
М. Монтессори жүйесі.
Педагогикалық психологияның осы кезеңінің басы П.Ф. Каптеревтың, Э.
Торндайктың, Л.С. Выготскийдің кітаптарының атауларынан байқауға болады,
сонымен қатар осы салада алғашқы эксперименталдық жұмыстардың пайда
болуымен белгіленеді. Л.С. Выготский Г. Мюнстербергпен келісе отырып,
педагогикалық психология – соңғы бірнеше жылдардың өнімі; бұл медицина,
юриспруденция және басқа ғылымдармен бірге қолданбалы психологияның бір
бөлігі болып табылатын жаңа ғылым екенін атап өтеді. Сонымен қатар, бұл
дербес ғылым. Шынайы психологиялық мәселелер, есте сақтау ерекшеліктері,
тіл дамыту, зерде дамыту, дағды қалыптастыру ерекшеліктері және т.б. А.П.
Нечаевтың, А. Бине мен Б. Анридің, М. Оффнердің, Э. Мейманның, В.А. Лайдың
жұмыстарында, Г. Эббингауз, Ж. Пиаже, А. Валлон, Дж. Дьюи, С. Фрэне, Э.
Клапередтің зерттеулерінде ұсынылды. Үйрету тәртібінің ерекшеліктерін
эксперименталдық зерттеу (Дж. Уотсон, Э. Толмен, Э. Газри, К. Халл, Б.
Скиннер), бала тілін дамыту (Ж. Пиаже, Л.С. Выготский, П.П. Блонский, Ш.
және К. Бюлер, В. Штерн және т.б.), Вальдорф мектебі мен Монтессори
мектебінің арнайы педагогикалық жүйелерін дамыту психология ғылымының осы
саласының қалыптасуына үлкен әсерін тигізді.
Ф. Гальтонның жұмыстарынан бастап тестік психология,
психодиагностиканың дамуының ерекше маңызы бар. Францияда А. Бине, Б. Анри
мен Т. Симонның, Америкада Дж. Кэттелманның зерттеулерінің арқасында
оқушылардың білімі мен білігіне бақылау жүргізу ғана емес, сонымен қатар
оқу бағдарламаларын дайындау, жалпы оқу процесін басқаруда (жетістіктер
тестілері мен қабілеттілік тестілерінің өзара әрекеттесуі барысында)
ұтымды механизм табуға мүмкіндік берді. М.В. Гамезо атап өткендей, бұл
кезеңде Еуропада мектептер жанында бірқатар зертханалар құрылды, онда оқу
және тәрбие беру міндеттерін шешу үшін университеттер зертханаларында
құрылған құралдар мен әдістер пайдаланды. 1907 жылы Мейман
Эксперименталдық психология бойынша лекциялар атты кітабын жариялайды,
онда ол эксперименталдық дидактика бойынша жұмыстарға шолу жасайды.
Англияда мектеп оқушыларының типологиялық ерекшеліктерін эксперименталдық
зерттеу мәселелерімен белгілі балалар психологы Дж. Селли айналысты. Ол
1898 жылы Балалар психологиясы бойынша очерктер атты жұмысын жариялады.
Францияда А. Бине Париж мектептерінің біреуінің жанында эксперименталдық
балалар зертханасын құрды. Зертханада баланың физикалық және ішкі сезім
қабілеттері зерттелді, сонымен бірге оқу пәндерін оқыту әдістері
зерттелді. Т. Симонмен бірлесіп А. Бине ой қабілеті төмен балалар үшін
арнайы мектептерге іріктеу әдісін құрды, оның негізіне тест әдісі алынды.
Аталған кезең ерекше психологиялық-педагогикалық бағыт – педологияның
қалыптасуымен сипатталады, (Дж. М. Болдуин, Э. Киркпатрик, Э. Мейман, М.Я.
Басов, П.П. Блонский, Л.С. Выготский және т.б.) онда психологиялық,
физиологиялық, анатомиялық, психологиялық және әлеуметтік өлшемдердің
жиынтығының негізінде кешенді түрде баланың дамуын айқындау мақсатында
оның мінез-құлығының ерекшеліктері анықталды. Басқа сөзбен айтқанда, екі
жақтан педагогикалық психологияға оны жаратылыстану ғылымдарымен
жақындастырып, өлшемдердің объективтік әдістері енді.
Педагогикалық психологияның құрылуының осы негізгі кезеңінде
қалыптасқан ғылым ретінде дербестілігі туралы тек психодиагнос-тиканы
пайдалану, мектеп зертханаларының, эксперименталдық-педагогикалық жүйелер
мен бағдарламалардың кеңінен таралуы, педологияның пайда болуы ғана емес,
50-ші жылдардан бастап педагогикалық психология дамуының үшінші кезеңінде
жүзеге асырыла бастаған, білім беру процесін ғылыми рефлексиялау
талпыныстары, оны теоретикалық тұрғыдан түсіну мағыналылығы дәлел бола
алады.
Педагогикалық психологияның дамуының үшінші кезеңін айрықша атап
өтуге оқытудың бірқатар психологиялық теорияларының құрылуы негіз бола
алады, яғни педагогикалық психологияның теоретикалық негіздерін құру.
Мысалы, 1954 жылы Б. Скиннер бағдарламаландырылған оқыту идеясын ұсынды,
ал 60-шы жылдары Л.Н. Ланда оны алгоритмдеу теориясын ұсынды. Содан кейін
В. Оконь мен М.И. Махмутов проблемалық оқытудың біртұтас жүйесін құрды.
Бұл бір жағынан Дж. Дьюидің оқыту проблемалар шешу арқылы жүзеге асырылуы
қажет деген жүйесінің әзірлемесін жалғастырды, ал басқа жағынан О. Зельц,
К. Дункер, С.Л. Рубинштейн, А.М. Матюшкин және т.б. ойлаудың проблемалық
сипатының, оның кезендігінің, проблемалық жағдайда әрбір ойдың пайда болу
мүмкіндігі (П.П. Блонский, С.Л. Рубинштейн) туралы ережелермен ара қатыста
болды. 50-ші жылдары П.Я. Гальпериннің, соңынан Н.Ф. Талызинаның алғашқы
басылымдары пайда бола бастады, онда педагогикалық психологияның негізгі
жетістіктері мен мен болашағын бойына сіңірген, ой әрекетінің сатылап
қалыптасу теориясының негізгі позициялары берілді. Дәл осы уақытта Д.Б.
Эльконин мен В.В. Давыдовтың жұмыстарында айтылған, оқу қызметінің жалпы
теориясының негізінде дамыта оқыту теориясы құрыла басталады. Дамыта оқыту
Л.В. Занковтың эксперименталдық жүйесінде өз көрінісін тапты.
Осы кезеңде С.Л. Рубинштейн Психология негіздерінде оқу - білімді
меңгеру деген жан-жақты сипаттама берді. Меңгеруді ары қарай әртүрлі
тұрғыдан Л.Б. Ительсон, Е.Н. Кабанова-Меллер және т.б. ежіктеп зерттеген
болатын. Ол сонымен қатар, Н.А. Менчинскаяның және Д.Н. Богоявленскийдің
жұмыстарында көрініс тапты. 1970 жылы жарық көрген Й. Лингарттың Адамдық
оқудың процесі мен құрылымы атты кітабында және 1986 жылы шыққан И.И.
Ильясовтың Оқу процесінің құрылымы атты кітабы осы салада күрделі
теоретикалық қорытулар жасауға мүмкіндік берді.
Педагогикалық психологияда мүлдем жаңа бағыт - суггестопедияның, Г.К.
Лозановтың суггестологиясының (60-70-ші жылдар) пайда болуы назар
аударуды қажет етеді. Оның негізі болып педагогтың гипермнезия мен
суггестия әсерісін пайдаланып оқушылардың өздері саналы түрде түсінбейтін
қабылдау, есте сақтау сияқты психикалық процестерді басқару болып
табылады. Соңынан тұлғаның резервтегі мүмкіндіктерін белсендіру (Г.А.
Китайгородская), топтық бірігу, осындай оқу барысында топтық динамика
(А.В. Петровский, Л.А. Карпенко) әдістері жетілдірілді.
Алайда, осы теориялардың саналуандылығында бір ортақ жағдайы болды –
ол, осы авторлардың ойынша, қоғамның оқыту жүйесіне қоятын талаптарына
неғұрлым барабар теорияны теоретикалық негіздемелеу міндеттерін шешу. Оған
сәйкес оқытуда белгілі бағыттап қалыптасты. Осы бағыттардың шеңберінде
ортақ мәселелер де айқындалды: оқыту түрлерін белсендіру, педагогикалық
еңбектестік, қарым-қатынас, білімді меңгеруді басқару, мақсат ретінде
оқытылатын субъекті дамыту және т.б.
Осы кезеңде педагогикалық психологияның өз дамуында компьютерлік
техниканы пайдаланып жаңа сатыға көшуінің алғы шарттарының қалыптасуы
адамзаттың XXI ғасырға – Адам ғасыры, гуманитарлық дәуір ғасырына көшудің
глобалды проблемаларын шешумен астарласып жатыр. Бұл жаңа дәуірде жаңа
ақпараттық технологияларды құрушы, оны еркін пайдаланатын адамның дамуы
оған жаңа индустриялық, ақпараттық кеңістікте еркіндік береді.
1.3.Педагогикалық психологияның зерттеу пәні, міндеттері, құрылымы.
Педагогикалық психологияның зерттеу пәні. Ғылымның кез-келген саласы
сияқты педагогикалық психологияны қарастырғанда ең алдымен оның объектісі
мен зерттеу пәнін ажыратып алу қажет.
Ғылымның объекті – бұл зерттеудің өзінен тыс, әртүрлі ғылымдармен
зерттеуге болатын ақиқат. Объект ретінде материалдық және материалдық емес
құбылыстар, денелер, процестер; тірі, биологиялық және абстрактілі
жүйелер; күрделілігі әртүрлі дәрежедегі биологиялық ағзалар бола алады.
Ғылыми зерттеу объекті ретінде өсімдік және жануарлар әлемі, адам, қоғам,
өркениет, ғарыш және т.б. қарастырылады.
Әрбір объект көптеген ғылымдармен зерттеліне алынады. Мысалы, адам
антропология, физиология, психология, әлеуметтану, педагогика ғылымдарымен
зерттелінеді. Алайда, әрбір ғылымның өз зерттеу пәні бар, яғни, оның
объектідегі зерттеу нысаны. Мысалы, жас ерекшелік және педагогикалық
психологияның зерттеу объектісі ортақ – адам, бірақ бұл ғылымдардың
зерттеу пәні әртүрлі. Жас ерекшелік психологиясы үшін адамның психикалық
дамуы мен өмірге келген сәттен бастап қартайған шаққа дейін
қалыптасуының заңдылықтыры мен механизмдері, педагогикалық психология
үшін, ең алдымен, білім беру процесінде адамның әлеуметтік мәдени
тәжірибені игеру механизмдері мен заңдылықтары. Алайда, педагогика мен
психологияның, жас ерекшелік психологиясы мен педагогикалық психологияның
зерттеу объектісінің ортақ болуы олардың тығыз, іштей ажырамас байланысына
және олардың пәндерінің әртүрлігінің негізінде жеке бөліп қарастыруға
шартты түрде қарауға себеп болып отыр.
Педагогикалық психологияның пәніне жан-жақты анықтама бермес бұрын
көптеген ғылымдардың зерттеу объектісі болып табылатын (педагогика,
әлеуметтану, физиология, медицина, басқару теориясы, жалпы, әлеуметтік,
жас ерекшелік, педагогикалық психология) білім беру, педагогикалық процесс
- күрделі, көп қимылды, көп құрамдас бөлікті құбылыс екеніне назар аудару
қажет. Оқыту процесінің күрделі, көп құрамдас бөлікті екенін кезінде ұлы
дидакттар – Я.А. Коменский, И. Песталоцци, А. Дистервег атап өткен
болатын. Мысалы, А. Дистервег ...оқытушылық іс-әрекетті анықтаушы әртүрлі
кезеңдер мен пәндерді назарға алу қажет. Атап айтқанда: 1) оқытылатын
адам, оқушы – субъект; 2) оқу және оқыту пәні – оқу пәні - объект; 3)
оқушының оқу сәтінде қоршайтын сыртқы шарттар – уақыт, орын және т.б.; 4)
оқытатын мұғалім дейді. (XIX ғ. ортасында оқушы оқыту объекті емес, оқыту
субъекті ретінде қарастырылғаны маңызды болған). Педагогикалық
психологияда білім беру процесінің көп құрамдас бөлікті құрамы
функционалдық тұрғыдан факторлардың өзара әрекеті деп қарастырылады.
Оқытудың тиімділігі осы факторлардың әрекеттерінің өзара келісімділігіне
байланысты, яғни не нәрсеге оқытады, кім және қалай оқытады, және кімді
оқытады. Бұл жерде, білім беру процесін зерттеушілер оның құрамдас
бөліктерін құрастырушылардың барлығының бірдей маңыздылығын атап өтеді.
Жалпы білім беру процесінің, оқушылардың әлеуметтік мәдени тәжірибені
меңгеру және осы меңгеруді ұйымдастыру күрделілігі педагогикалық
психологияның зерттеу пәнінің көпжоспарлы екенін анықтайды.
Педагогикалық психологияның зерттеу пәні болып адамның әлеуметтік
мәдени тәжірибені меңгеру заңдылықтары, фактілері және осы процестің
білім беру процесінің әртүрлі жағдайларында педагогтың ұйымдастырып және
басқаратын оқу қызметінің субъекті ретінде қарастырылатын адамның
(баланың) интеллектуалдық және тұлғалық даму деңгейінде өзгеруді меңгеруін
туғызуы болып табылады. Жекелеп айтқанда, педагогикалық психология
білімді, икемділік пен дағдыларды меңгеру заңдылықтарын зерттейді, осы
процестердегі жеке айырмашылықтарды зерттейді, оқушылардың өз бетімен
шығармашылық ойлауын қалыптастыру заңдылықтарын, бала психикасында оқыту
мен тәрбиелеу әсерінен пайда болатын өзгерістерді зерттейді, яғни,
жаңадан пайда болған психикалық өзгерістерді қалыптастыру. Ал, кеңінен
алғанда, ғылымның зерттеу пәні - ол объектте нені зерттесе сол болып
табылады. Келтіріліп отырған анықтама педагогикалық психологияның зерттеу
пәнінің күрделігі, көп аспектілігі мен біртекті еместігін дәлелдейді.
Педагогикалық психологияның қазіргі уақытта даму ауқымы одан сайын
кеңейіп отыр. Мысалы, отандық педагогикалық психология оқытуды басқарудың
психологиялық механизмдерін зерттейді (Н.Ф. Талызина, Л.Н. Ланда және
т.б.) және білім беру процесін жалпы зерттейді (В.С. Лазарев және т.б.);
іс-әрекеттердің жинақтап қорытылған тәсілдерін меңгеру процесін басқару
(В.В. Давыдов, В.В. Рубцов және т.б.); оқу мотивациясы (А.К. Маркова, Ю.М.
Орлов және т.б.); осы процестің табыстылығына әсер етуші жеке
психологиялық факторлар, мысалы ынтымақтастық (Г.А. Цукерман және т.б.),
оқушылар мен мұғалімдердің жеке тұлғалық ерекшеліктері (В.С. Мерлин, Н.С.
Лейтес, А.А. Леонтьев, В.А. Кан-Калик және т.б.). Жалпы, педагогикалық
психология оқу процесін басқарудың психологиялық мәселелерімен, танымдық
процестерді қалыптастыруды (ең алдымен, теоретикалық ойлау) зерттейді,
оқушы тұлғасын қалыптастырудың жалпы контекстінде оқыту процесінде ой
еңбегі дамуының неғұрлым жоғары деңгейіне қол жеткізуге мүмкіндік беретін
ой еңбегі дамуының сенімді өлшемдерін іздейді, педагог пен оқушының өзара
арақатынас мәселелерін, сонымен қатар оқушылар арақатынасын қарастырады.
Педагогикалық психологияның міндеттері
Жалпы, педагогикалық психология оқу-тәрбие беру қызметінің, білім
беру процесінің әртүрлі жағдайларында адамның интеллектуалдық және
тұлғалық дамуының психологиялық ерекшеліктері мен заңдылықтарын жүйелеп
баяндап, зерттейді. Педагогикалық психологияның нақты міндеттеріне:
оқушының интеллектуалдық және тұлғалық дамуына оқытушылық және тәрбие
берушілік әсердің механизмдері мен заңдылықтарын ашу;
оқушының әлеуметтік мәдени тәжірибені меңгеру механизмдері мен
заңдылықтарын анықтау, оның оқушының жеке санасында сақталынуы (нығаюы)
және әртүрлі жағдайларда пайдалануы;
оқушының интеллектуалдық және тұлғалық даму деңгейі мен оқытушылық және
тәрбие берушілік ықпалдың (еңбектестік, оқытудың белсенді формалары және
т.б.) формалары мен әдістері арасындағы байланысты анықтау;
оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру мен басқару ерекшеліктерін және осы
процестердің интеллектуалдық, тұлғалық даму мен оқу-танымдық белсенділікке
әсерін анықтау;
педагог қызметінің психологиялық негіздерін, оның жеке-психологиялық және
кәсіби сапасын зерттеу;
дамыта оқытудың, атап айтқанда, ғылыми, теоретикалық ойлаудың механизмдері
мен заңдылықтарын анықтау;
білімді меңгеру заңдылықтары, шарттары мен өлшемдерін анықтау, олардың
негізінде әртүрлі міндеттерді шешу процесінде қызметтің операциялық
құрамын қалыптастыру;
игеру сапасы диагностикасының деңгейінің психологиялық негіздері мен оның
білім беру стандарттарына қатыстығын анықтау;
білім беру жүйесінің барлық деңгейлерінде білім беру процесін ары қарай
жетілдірудің психологиялық негіздерін жасау.
Педагогикалық психологияның құрылымы
Ғылыми білімнің әрбір саласының зерттеу пәні оның құрылымдық
ұйымдастырылуын, яғни аталған ғылымға кіретін тарауларды анықтайды.
Педагогикалық психология дәстүрлі үш тараудың құрамында қарастырылады:
оқыту психологиясы, тәрбие беру психологиясы, мұғалім психологиясы.
Мектепке дейінгі бала мен мекетеп оқушысының психологиясын жас ерекшелік
психология қарастырады. Студенттік жас өмірдің ерекше кезеңі ретінде жеке
қарастырылады (атап айтқанда, Б.Г. Ананьевтің психологиялық мектебі)
Педагогикалық психологияның зерттеу пәніне біз кеңінен түсінік
беруімізге байланысты (оған оқушының оқу қызметі мен педагогтың
педагогикалық қызметінің бірлігі ретінде білім беру процесінің өзін,
сонымен қатар оқушы тұлғасының позитивті дамуының психологиялық
заңдылықтарын анықтау мақсатында олардың әрбіреуіне және олардың
субъекттерінің сипаттамасын қоса) осы ғылымның құрылымы келесі себептерге
байланысты басқа позициядан ұсынылуы мүмкін.
Біріншіден, бұл позиция ғылыми білімнің дербес саласы болса да,
бастапқы белгісі бойынша психологиялық ғылым болып табылатын педагогикалық
ғылымның пәнін пәнаралық деп түсінумен анықталады. Осыған сәйкес бұл пәнге
тұлға, ұжым, еңбектестік психологиясының көптеген жақтары, жас ерекшелік
және әлеуметтік психология, психофизиологияның аспектілері кіреді. Ал осы
жақтар білім беру процесі мен оның нәтижесіне қатысты қарастырлғандықтан,
олар педагогикалық психологияның пәнін құрайды. Педагогикалық психологияға
осылайша түсінік беру қазіргі заманда оның білім беру психологиясы
(Psуchologу Education) деп аталатын пәніне тән білім салаларының сан
алуандылығымен немесе оқытудың өзі білім беру және үйрету сияқты екіжақты
процесс деп түсінілетін оқыту теориясымен түсіндіруге болады.
Екіншіден, педагогикалық психология құрылымын қарастырудың ұсынылған
позициясы оқыту мен тәрбие берудің өзара байланысын біраз басқаша
анықтауды қарастырады. Қазіргі заманғы ғылым мен педагогикалық тәжірибеде
оқыту деп оқушыларға алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік мәдени тәжірибесін
табыс етудің (білім, норма, іс-әрекеттердің жинақтап қорытылған тәсілдері
және т.б.) белсенді, мақсатты бағытталған процесі және осы тәжірибені
игеруді ұйымдастыру, сонымен қатар бұл тәжірибені әртүрлі жағдайларда
қолдануға мүмкіндік пен дайындықты түсінеді. Оқыту осыған сәйкес, өз шарты
ретінде осы тәжірибені игеруде үйрету немесе оқыту процесін ұйғарады.
Тәрбие беру (оқыту, оқытумен қатар немесе одан тыс процестер
барысында) адамды (қоғамның адам дамуының әрбір берілген тарихи кезеңінде
әлеуметтік маңызды, позитивті құндылықтар ретінде қарастырылатын) белгілі
құндылықтарға бағыттау, өзін-өзі ұстау принциптерін, баға беру жүйесін,
өзіне, басқа адамдарға, еңбекке, қоғамға, жалпы әлемге көзқарасын
қалыптастыру мақсатында мақсатты бағытталған ықпал деп түсініледі (А.Ф.
Лазурский, В.Н. Мясищев). Тәрбие беру талдамалы және педагогикалық
мақсаттарда ол адамгершіліктік, эстетикалық, еңбектік, физикалық және т.б.
деп жеке тұрғыдан қарастырылғанына қарамастан, жалпы барлық білім беруші
ортаның тұтас ықпалы ретінде қарастырылады [246].
Оқыту мен тәрбие беру процестерінің осылайша түсінілетін өзара
байланысы, кемінен төрт түрлі бола алады:
Тәрбие беру оқыту процесінде жүзеге асырылатын, оқытудан ажыратылмайтын
процесс (мазмұны, нысаны, оқыту құралы арқылы). Бұл дәл осы екі процестің
арасындағы, былайша айтқанда бір-біріне қосылатын қатынастар. Оқыта
отырып, біз тәрбиелейміз, тәрбиелей отырып, біз оқытамыз, - деп С.Л.
Рубинштейн атап өткен. Осындай түрде тәрбие беру оқу процесіне кіреді, бұл
жағдайда ол тәрбиелеуші оқыту ретінде анықталады. Осы тұрғыдан ол
басымдырақ тартып, педагогикалық психологиямен қарастырылады.
Тәрбие беру белгілі бір жүйе мен мекеменің білім беру процесінде және
оқытудан тыс, оған қатарласа (үйірмелер, қоғамдық жұмыс, еңбекке
тәрбиелеу) жүзеге асырылады. Бұл жерде оқытудың барлық тиімділігі
нығайтылуы тиіс, және оқыту өз кезегінде тәрбие беруге ықпал етуі тиіс.
Тәрбие беру білім беру процесінен тыс (бірақ оның ортақ мақсаттары мен
құндылықтарына сәйкес) отбасында, еңбек ұжымы, топта, қауымдастықта жүзеге
асырылады, бұл жерлерде оқыту мен үйрету өз бетінше жүруі де мүмкін.
Тәрбие беру өз бетінше, ал кейбір кезде мақсатты бағытталған оқыту мен
үйретумен ілесіп басқа да мекемелер мен (білім беруші емес),
қауымдастықтарда жүзеге асырылады (клубтар, дискотека, компаниялар және
т.б.). Үлкендер мен құрдастарының тәрбие берудің осындай өмірдің қатаң
шындығынан туған әсері көбінесе шешуші болып шығады.
Әрине, тәрбие берудің оқыту процесіне қарасты соңғы үш түрі
педагогикалық психологиямен ғана емес психология мен педагогиканың арнайы
бөлімінде қарастырылуы қажет. Педагогикалық психология үшін тәрбие беру
оқыту процесіне оның мазмұны, түрі мен әдістері арқылы үйлесімді өз орынын
алуы қажет. Зерттеу пәнінің келтірілген анықтамасы мен жоғарыда
қарастырылған көзқарастар тұрғысынан педагогикалық психологияның
құрылымына:
білім беруші қызметтің психологиясы (оқу және педагогикалық қызметтің
бірлестігі ретінде);
оқу қызметінің және оның субъекті – оқушының психологиясы (оқушы,
студент);
педагогикалық қызметтің (білім беруші және тәрбиелеуші әсердің бірлестігі)
және оның субъекті (мұғалім, оқытушы) психологиясы;
оқу-педагогикалық еңбектестік және қарым-қатынас психологиясы кіреді.
Аталған құрылым педагогикалық психологияның зерттеу аумағын кеңейтіп
отырғаны анық, соның өзінде ол 3 тармақта дәстүрлі болып қалып отыр
(оқыту, тәрбие беру, мұғалім). Қазіргі уақытта педагогикалық психология
жоғары мектеп психологиясы (жоғары білімнің) (Н.В. Кузьмина, М.И.
Дьяченко, Л.А. Кандыбович, А.В. Петровский, С.Д. Смирнов) және мектепте
оқытудың педагогикалық психологиясы болып бөлінуі көп кездеседі, оған
дәстүрлі осы саладағы жұмыстар кіреді.
1.4.Педагогикалық психологиядағы зерттеу әдістері.
Педагогикалық психологияда адамды зерттеуде пайдаланылатын әдістер
туралы баяндамас бұрын, ғылыми тәжірибеде ақпарат алудың бір-бірінен
мүлдем өзгеше көздері бар екенін бар екенін атап өту қажет: L -, Q - және
Т - деректер.
Ақпарат алудың бірінші көзі – L – деректер (Life record) – негізінен
бақылау нәтижесінде адам өмірін тіркеп отыру арқылы алынған деректер;
мұнда сараптамалық бағалау да кіреді. В.М. Мельников, Л.Т. Ямпольский
осындай бағалар алуға негізгі талаптар келтіреді:
Баға берілетін қасиеттер мінез-құлықтың байқауға алынған терминдерінде
анықталуы тиіс.
Сарапшының баға берілетін тұлғаның мінез-құлығын ұзақ уақыт бойы байқау
мүмкіндігі болуы тиіс.
Баға берілетін 1 адамға кем дегенде 10 адам қажет.
Сынаққа алынғандарды басымдылығы бойынша бөлу әр кезекте барлық
қасиеттері бойынша емес, тек бір қасиеті бойынша (мінездемесі) жүргізілуі
тиіс.
Ақапарт алудың екінші көзі – Q - деректер (Questionnaire data)
сауалнамалар мен өзін-өзі бағалаудың басқа әдістері негіздерінде алынады.
Мұндай ақпарат көзіне ММРI (Минесоттық көпсалалы тұлғалы тізбе), Кэттелдің
16-факторлық тұлғалық сауалнамасы және т.б. В.М. Мельников, Л.Т.
Ямпольский зерттеулер нәтижесін танымдық және мотивациялық керібұруды
атайды. Оның біріншісі сыналатындардың интеллектуалдық және мәдени
деңгейінің төмендігінен, интроспекция (өзін-өзі байқау) дағдыларының
жоқтығынан және теріс үлгі-нұсқалар пайдаланғандығынан тууы мүмкін.
Мотивациялық керібұрулардың себептеріне сұраққа жауап беруден бас тарту
және жауаптардың әлеуметтік қажеттілік жағына бұруды жатқызады.
Ақпараттың үшінші көзі – Т - деректер (Objective test data) – бұл
объективті тестердің деректері, олардың ішіндегі негізгі 12 топ Р.Б.
Кэттел мен В.Ф. Варбуртонға сәйкес педагогикалық психологияда тестілеу
әдісін қарастырғанда келтіріледі.
Зерттеудің негізгі әдістері
Педагогикалық психология деректер алудың барлық үш көзін пайдалана
отырып ғылыми әдістердің негізгі құралдарына ие болып отыр: олар -
бақылау, сауалнама жүргізу, эксперимент, қызмет (шығармашылық) нәтижесінде
туған өнім, тестілеу, социометрия және т.б. Ғылыми танымның деңгейіне
байланысты – теоретикалық немесе эмпирикалық әдістер ретінде анықталады.
Педагогикалық психологияда көбінесе эмпирикалық әдіс қолданылады.
Бақылау – педагогикалық психологияда (және жалпы педагогикалық
тәжірибеде) адамды мақсатты, жүйелі зерттеудің эмпирикалық әдісі. Байқауға
алынған өзінің байқау объекті болып табылатынын білмейді, байқау жаппай
немесе таңдаулы бола алады, - мысалы, барлық оқу барысын тіркеп немесе тек
бір немесе бірнеше оқушыны тіркеп отыру. Байқаудың негізінде сараптамалық
баға берілуі мүмкін. Байқау нәтижелері арнайы хаттамаларға енгізіліп, онда
бақылауға алынған оқушының (оқушылардың) аты-жөні, күні, уақыты және
мақсаты белгіленеді. Хаттама деректері сапалық және сандық өңдеуден өтеді.
Өзін-өзі бақылау – адамның рефлекстік ойлау негізінде өзін-өзі
бақылау әдісі (өзін-өзі бақылау объекті болып мақсаттар, мінез-құлық
түрткісі, қызметінің нәтижесі бола алады). Бұл әдіс өзіне-өзі есеп берудің
негізінде жатыр. Ол субъективтіліктің басымдылығымен сипатталады, ол
көбінесе қосымша ретінде қолданылады (XIX-XX ғғ. қиылысында өзін-өзі
бақылау интроспективті психологияның негізі болып табылған).
Әңгімелесу - педагогикалық психологияда (және педагогикалық
тәжірибеде) адам туралы онымен қарым-қатынас жасау, оның мақсатты
бағытталғын сұрақтарға жауаптарының нәтижесінде мәліметтер (ақпараттар)
алудың эмпирикалық әдісі. Жүргізуші оның мақсаты туралы зерттелінушіге
айтпайды. Жауаптар (мүмкіндігінше әңгімелесушілердің назарын аудармай)
дыбыс таспасына жазу, немесе тез жазып отыру, стенография арқылы тіркеліп
отырады. Әңгімелесу - адамды зерттеудің дербес әдісі, сонымен қатар
көмекші әдіс, мысалы эксперимент пен терапияның алдын-алушы әдіс бола
алады.
Сұхбат - әңгімелесудің ерекше түрі ретінде, ол туралы хабардар,
сұхбат алынып отырған адам туралы ақпарат алу үшін ғана емес басқа да
адамдар, оқиғалар және т.б. туралы мәліметтер алу үшін қолданылады.
Әңгімелесу, сұхбат барысында сараптамалық баға берілуі мүмкін.
Сауалнама – арнайы дайындалған жауаптар және зерттеудің негізгі
міндетіне сәйкес сұрақтар негізінде ақпарат алудың эмпирикалық әлеуметтік
- психологиялық әдісі. Сауалнаманы дайындау – кәсібилік пен
жауапкершілікті талап ететін іс. Сауалнама құрастыруда: 1) сұрақтардың
мазмұны, 2) олардың түрі- ашық немесе жасырын, соңғысына ия немесе жоқ
деп жауап беру қажет, 3) олардың тұжырымдалуы (анықтылығы, жауаптарға
көмек берілмей және т.б.), 4) сұрақтардың саны мен реті ескеріледі.
Педагогикалық тәжірибеде сауалнамаға 30-40 минуттан аспайтын уақыт
беріледі. Сұрақтардың тізбектелу тәртібі көбінесе кездейсоқ сандар
тәсілімен анықталады.
Сауалнама ауызша, жазбаша, жеке, топтық бола алады, алайда кез-келген
жағдайда ол екі талапқа жауап беруі тиіс - іріктеудің көрнекілігі мен
біркелкілігі. Сауалнама материалдары сапалық және сандық өңдеуден өтеді.
Эксперимент - ғылыми зерттеудің педагогикалық психологияда кеңінен
таралған эмпирикалық әдісі. Эксперименттің зертханалық түрін (арнайы
жағдайларда, аппаратура пайдалану және т.б.) және әсерін зерттеу үшін
арнайы ұйымдастырылған, оқытудың, өмірдің, еңбектің кәдімгі жағдайларында
жүргізілетін табиғи эксперимент түрлерін ажыратады. Соңғы онжылдықтарда ең
бір тиімді және кеңінен таралған (әсіресе отандық педагогикалық
психологияда) табиғи эксперимент түрінің бірі - қалыптастырушы эксперимент
балып табылады. Оның барысында оқушыға мақсатты түрде білім және тәрбие
бере отырып, оның білімі, білігі, қарым-қатынасы мен құндылықтары
деңгейіндегі өзгерістер, оның психикалық және тұлғалық даму деңгейіндегі
өзгерістер зерттеледі.
А.В. Петровский атап өткендей, педагогикалық психология үшін бұл
табиғи эксперименттің қалыптастырушы (үйретуші) ерекше түрі өте маңызды
болып саналады. Зерттеу әдісі ретіндегі экспериментте сыналушы оның
мақсаты жөнінде білмейді. Эксперимент жүргізуші зерттеудің мақсатын
анықтап, болжам ұсынып қана қоймай, зерттеуді жүргізу жағдайы мен зерттеу
түрін де өзгерте алады. Эксперименттің нәтижесі арнайы хаттамаларда қатаң
және дәлме-дәл тіркеліп отырылады, онда сыналушының аты-жөні, ол туралы
қажетті мәліметтер, күні, уақыты, мақсаты белгіленеді. Эксперименттің
деректері сандық өңдеуден өтеді (факторлық, корреляциялық талдау және
т.б.), сапалық түсінік беруден өтеді. Эксперимент жеке, топтық, қысқа
мерзімді және ұзақ мерзімді бола алады.
Іс-әрекет (шығарамашылықтың) өнімінің талдауы – адамды оның іс-
әрекетінің материалдық және идеалдық (мәтіндер, музыка, бейнелеу және
т.б.) өнімдерін интерпретациялау, талдау, заттансыздыру арқылы эмпирикалық
зерттеу әдісі. Бұл әдіс (көбінесе ішікі түйсікпен) педагогикалық
тәжірибеде оқушылардың мазмұндамаларын, шығармаларын, түсініктемелерін,
жасаған баяндамаларын, суреттерін және т.б. талдау түрінде кеңінен
пайдаланылады. Алайда, ғылыми зерттеу барысында іс-әрекет өнімінің талдау
әдісі әрбір ерекше өнімнің (мысалы, мәтіннің, суреттің, музыкалық
шығарманың) мақсатын, болжамын және талдау тәсілдерін ұйғарады.
Педагогикалық психологияның зерттеу пәнінің ерекшелігіне байланысты
жоғарыда аталған әдістердің бірі жиі, басқалары сирек қолданылады.
Оқушылардың іс-әрекеті өнімінің, олардың шығармашылығының талдауы (есептер
шешімінің, конспектілер, шығармалар, еңбек өнімі, оқушылардың бейнелеу
шығармашылығының және т.б. нәтижесін талдау), әңгімелесу, сауалнама,
қалыптастырушы (үйретуші) эксперимент байқаумен қатар, педагогикалық
психологияда ең көп қолданылатын әдістер болып табылады. Сонымен қатар,
педагогикалық психологияда тестілеу әдісін пайдалану кеңінен таралып
келеді. Осы әдісті қолданатын зерттеуші-педагогтың тек жоғары кәсіби
жауапкершілігімен қатар, этикалық жауапкершілігін ескере отырып оны
тереңірек қарастырайық.
Тестілеу - қаттырақ айтқанда бұл - психодиагностикалық процедура,
және ...пайдаланушы психодиагностикалық әдістер арқылы психологияның
моральдық-этикалық кодексінен туатын бірқатар міндеттер алады. Тестер
толық және жүйелі түрде А. Анастазидің Психологиялық тестілеу атты
еңбегінде баяндалған. Бұл жұмыстың алғысөзінде жалпыға түсіну үшін жалпы
диагностикалау және тестік диагностикалаудың маңызды проблемалары, атап
айтқанда, біздің белгілі кезекпен баяндап беретін ережелер белгіленген.
Біріншіден, алғысөздің авторлары К.М. Гуревич пен В.И. Лубовскийдің пікірі
бойынша, психологиялық диагностиканың тест, сауалнама, өз-өзіне есеп
беру, жетістіктер тесті (табыстылықты тіркеу) сияқты түрлері мектеп,
кәсіптік-техникалық училищелер, кәсіпорындар, мекемелер мен жоғары оқу
орындарында айтарлықтай орын алған жоқ, ал оның біздің білім беру
жағдайымызда қажеттілігі анық. Екіншіден, авторлар басқа елдерде
қолданылатын тестерді біздің диагностикалау тәжірибемізге сол қалыпында
көшіру мүмкін еместігін атап өтеді. Тестерді олардың пайда болған
әлеуметтік ортасынан басқа ортаға көшіру екі жақты қиыншылықтармен
байланысты. Бірінішісі, басқа мәдениеттің өкілі болып табылатын
сыналушылар тест тапсырмаларын өздігінше қабылдайды, себебі олар өздерінің
маңыздылық және семантикалық жүйелерін қолданады ... Екінші қиыншылық -
тестің тілдік трансплантациясында. Басқа сөзбен айтқанда, тесті
әлеуметтік-мәдени детерминациялау тіркеліп отыр, ол тестілеу кезінде
ескерілуі қажет (жас ерекшелік және жыныстық тұрғысынан жеке қарау және
тестердің вариативтілігімен бірдей). Үшіншіден, тестердің күрделілігі мен
валидтілігіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz