ПЕДАГОГИКА (сыртқы бөлім студенттеріне арналған қысқаша лекциялар курсы)
ПЕДАГОГИКА
(сыртқы бөлім студенттеріне арналған
қысқаша лекциялар курсы)
І-ТАРАУ. ПЕДАГОГИКАНЫҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ.
Педагогиканың ғылымдық мәні, оның ерекше білім саласына бөлінуі және
зерттеу аймағы
&1. Тәрбие қажеттілігі мен педагогикалық теория
дамуының әлеуметтік-экономикалық факторлары.
Әрқандай ғылымды үйрену, әдетте, сол ғылымның пайда болуы мен дамуы,
оның зерттейтін проблемаларын анықтап, түсінуден басталады. Шынында да, әр
ғылым саласы өз тарихына, зерттелуі тиіс және сол ғылымның теориялық
негізін түсінуге жәрдемдесетін табиғи немесе қоғамдық құбылыстардың нақты
аймағына ие.
Бұл тұрғыдан көпке мәлім “Барша заттың бастауын тапсаң, көп нәрсе
түсінерсің” - деген қанатты сөзде терең мағына бар. Осыдан, педагогика
пәнімен танысуды да оның қысқаша болсада туындау және даму тарихымен, ол
зерттейтін проблемаларды анықтап, түсінуден бастаған жөн.
Ескеретін жәйіт, аталған мәселелерді қарастыруда әрдайым екі
тұжырымды жадтан шығармау лазым:
1. Өткен даму жолы қаншалықты шырғалаң және дәуір тозаңымен
көмескіленседе, қай ғылым болмасын қоғам қажеттілігінен дамып, қалыптасады,
әрі белгілі бір қоғамдық қызметті орындауға сай болуы тиіс.
2. Адамзат білімінің қай саласы болмасын ғылымдық дәрежеге көтерілуі
үшін тек ерекше оған ғана тиіс зерттеу аймағы бөлініп, нақтылануы қажет.
Бұл тұрғыдан, педагогиканың жайы қалай? Оның ғылым ретінде пайда
болып, дамуының себептері неде? Оның жалпы заттық дүние мен білім
жүйесіндегі орны қандай?
Адамзат білімінің педагогика саласы ең ежелгілерден, әрі қоғам
дамуынан тіпті ажырап көрген емес. Бұл тұжырым түсінікті болу үшін мәнді де
маңызды жағдайға назар бұрған жөн. Педагогикалық білімдер өсіп келе жатқан
әулетті тұрмысқа дайындауға, немесе тәрбиеге бағышталған адамзат іс
әрекетінің ерекше бір саласына кіреді. Шынында да, педагогика жөнінде сөз
болғанда, әдетте, бұл термин тәрбие, адамды қалыптастыру түсініктерімен
баламалас қолданылады. Ал тәрбиенің өзі жас әулетті тұрмысқа дайындау
құралы ретінде адамзат қоғамының ірге тасы қалануымен бірге пайда болды.
Еңбек құралдарын жасау, табиғат өнімдерін меншіктеуге байланысты өндірістік
және бірлікті іс-әрекет пен қызметтестік тәжірибелерді жинақтай келе,
адамдар оларды келер ұрпаққа өткізуді мақсатты мүддесіне айналдырды.
Қоғамдық ілгерілеудің (прогресс) өзі осы өмірге жаңадан енген әрбір
әулеттің өз ата-бабаларының өндірістік, әлеуметтік және рухани
құндылықтарын игерумен бірге, оларды жаңа, жоғары деңгейде байытып,
өзінен соңғыларға жеткізіп беруінен іске асып отыр емес пе? Сонымен,
жинақталған өндірістік, әлеуметтік және рухани тәжірибені келесі әулетке
өткізіп отыру адамзат қоғамының жасауы мен дамуының алғышарттары және
маңызды қызметіне айналды. Міне, сондықтан да тәрбие адамзат қоғамының
дамуынан ажыралмайды және оған ежелден-ақ тән құбылыс, яғни тәрбие
жастарды тұрмысқа дайындауға бағытталған ерекше іс-әрекет ретінде қоғам
дамуының барлық кезеңдерінде де өз маңыздылығын жоймаған.
Өндірістік даму мен күрделену өріс алып, ғылым-білім қоры жинақталған
сайын, өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа арнайы дайындаудың қажеттігі арта
түсті де, оларды арнайы ұйымдастырылған тәрбиеге тартудың маңызы күшейіп
шыға келді. Осылайынша, білім беру мен тәрбие қоғамның объектив қажеттігіне
айналды және оның бұдан былай дамуының ең маңызды алғышарты болды.
Міне осыдан адамзат қоғамының белгілі кезеңінде, дәлірек, құл
иеленуші дәуірдің аяғына таман, өндіріс пен ғылым едәуір дамыған шақта
тәрбие ерекше қоғамдық қызметке айналды, арнайы тәрбиелік мекемелер пайда
болып, кәсібі балаларды оқыту мен тәрбиелеу болған адамдар шыға бастады.
&2. Педагогиканың арнайы ғылым-білім саласына
бөлініп шығуы және оның көрнекті өкілдері.
Тәрбие теориясының қарқынды дамуына қарамастан, ХҮІІ ғасырдың басына
дейін педагогика философияның бір бөлігі ретінде қарастырылып келді.
Шынында, осы күннің өзінде де атақты философтардың қай-қайсысы да тәрбие
мәселесін айналып өтпейді, осының өзі педагогикалық проблемалардың қоғам
мен ғылым үшін аса маңызды екенінің кепілі.
Педагогика ерекше ғылым ретінде философиялық білімдер жүйесінен ХҮІІ
ғасырдың басында бөлектеніп шықты. Ағылшын жаратылыстанушысы және философы
Фрэнсис Бэкон 1561-1626 1623 жылы өзінің “Ғылымдардың қәдірі және
жетілуі” атты трактатын жария етті. Бұл еңбегінде ол ғылымдарды сарапқа
сала отырып, олардың арасында педагогиканы ғылыми білімдердің дербес саласы
деп бөлектеді. Осы ғасырда-ақ педагогиканың өзіндік статусы аса көрнекті
чех педагогі Ян Амос Коменскийдің 1592-1670 еңбектерінде беки түсті. Оның
теориялық идеялары дүние жүзіне кең танымал да, әрі осы күнге дейін өз
маңызын жойған емес. Коменскийдің әйгілі “ Ұлы дидактика” атты еңбегінде
балаларды оқыту жұмыстарының негізгі теориялық мәселелері мен оларды
ұйымдастырудың жолдары баяндалды. Өз еңбектерінде Ян Амос Коменский
балалардың адамгершілік тәрбиесіне өте үлкен мән берді, ол “Аналар мектебі”
атты кітабында отбасы тәрбиесіне байланысты өз көзқарастарын паш етті.
Коменский ізімен батысевропалық педагогика тарихында елеулі еңбегімен
көрінген ғылым өкілдері біршама болды. Олардың ішінде аса көрнектілері
Англияда Джон Локк 1632-1704, Францияда Жан-Жак Руссо 1712-1781,
Швейцарияда Иоганн Генрих Песталоцци 1746-1827, Германияда Иоганн Гербарт
1776-1841 және Адольф Дистервег 1790-1866, т. б.
Джон Локк өзінің “ Тәрбие жөніндегі ойлар” деген еңбегінде тәрбиенің
психологиялық негіздеріне және адамгершілік қалыптастыру мәселесіне үлкен
мән берді. Баладағы тума қасиеттерді жоққа шығара отырып, ол нәрестені не
сызса сол болатын “таза тақтаға” теңеумен, тәрбиенің үлкен әсерлі күш
екенін баса айтты. Ал Жан-Жан Руссо, керісінше, баланы табиғаттан дарынды
деп таныды. Осыдан, оның ойынша, тәрбие баладағы тума қасиеттердің дамуына
кедергі болмай, оған толық еркіндік беріп, әрі оның қызығулары мен
құмарлығына икемделуі тиіс екен.
М. Г. Песталоцци педагогикада алғашқылардың бірі болып тәрбие
мекемелерінде теориялық қызмет пен тәрбие іс-әрекеті бірлігінің
маңыздылығын көре білді. Өзінің “Лингард пен Гертруда” шығармасында ол
тәрбиенің адамгершілікке негізделуі, балаларға сыйластық қатынас және
оларда адамға деген мейірім мен қайырымдылықты баулу хақындағы
демократиялық идеяларын дамытты. Күнделікті педагогикалық қызметінде
Песталоцци балалардың оқуы мен тәрбиесін олардың мүмкіндігіне орай еңбекпен
ұштастыруға көңіл бөлді., балалар қауымының тәрбиелік ықпалын пайдалана
білуді уағыздады.
Өз педагогикалық теориясын прогрестік-демократиялық бағытта
дамытқандардың бірі Адольф Дистервег. Ол өрістеткен аса құнды идеялар:
балалардың оқу жұмысының белсенділігін арттыру, шәкірттердің өзіндік оқуына
мән беру, сондай-ақ, халық мұғалімдерін дайындау.
Сонымен, ХҮІІ ғ. мен ХІХ ғ. аралығы педагогикалық теорияның үлкен
қарқын алып дамыған, аса құнды тәрбиелік идеялардың өрбіген заманы болды.
Педагогикалық ойдың аса кемелденген орталығы Россияда К.Д.Ушинский (1824-
1870), Н.И.Пирогов (1810-1881), В.И.Водовозов (1825-1886), П.Ф.Лесгафт
(1837-1909), Л.Н.Толстой (1828-1910) және т.б. еңбектері үлкен маңызға ие
болды. Бүл қоғамдық құбылыс Қазақстан аймағында да елеулі көрініс берді.
Ұлттық педагогикалық теориямыз бен тәрбие мәселелері Ы.Алтынсарин,
С.Көбеев, А.Байтұрсынов, С.Асфандияров және т.б. сынды кемеңгер ағартушы-
педагогтардың еңбектерінде өз көрінісін тауып, біздің дәуірімізге жетіп,
егеменді ел ұрпағын тәрбиелеуде таптырмас құралға айналып отыр.
&3. Педагогиканың пәні және зерттейтін негізгі проблемалары.
Тәрбие қоғамдық құбылыс ретінде өздігінен пайда болып, жасамай,
қалыптасушы адамды тұрмысқа дайындаудың және оған қажетті қоғамдық сана мен
қасиеттерді дамытудың құралы ретінде көрінетінін жоғарыда айтқанбыз.
Осыдан, тәрбие заңдылықтары, оның сипаты мен әдістемелік негіздері
тәрбиелік қызметтің өзінде ғана көрінбей, әлеуметтік тұлға сипатына ие
адамның даму және қалыптасу заңдылықтарымен негізделеді. Сондықтан
педагогиканың шұғылданатын заты жеке адамның дамуы мен оның тәрбиесінің
арасында болған заңдылықты байланыстарды зерттеу және оның негізінде
тәрбиелік жұмыстардың теориялық және әдістемелік проблемаларын шешу, яғни
педагогика адам дамуы мен қалыптасуының мән-мағынасын зерттей отырып,
арнайы ұйымдастырылған процесс сипатындағы тәрбиенің теориясы мен әдістерін
айқындайды.
Сонымен, педагогика тәрбие теориясы мен әдістемесін нақтылай отырып,
жеке адам дамуының астарлы, тереңде жатқан тетіктерін және оның дайындығына
қоғам тарапынан қойылған талаптар мен әлеуметтік сапаларға орай арнайы
ұйымдастырылған қалыптасу процесін зерттейді. Бұл педагогика зерттейтін
негізгі теориялық проблемаларды бөліп қарастыруға мүмкіндік береді. Ондай
проблемалардың қатарына кіретіндер:
а) жеке адамның арнайы ұйымдастырылған тәрбие жағдайында дамуы мен
қалыптасуының мән-мағынасы мен заңдылықтарын зерттеу;
б) тәрбиенің мақсатын анықтау;
в) тәрбиенің мазмұнын белгілеу;
г) тәрбие тәсілдерін зерттеу;
2. Педагогиканың әдіснамалық негіздері, оның басқа ғылымдармен байланысы
және зерттеу әдістері
&1. Педагогикалық теориялардың әдіснамалық негіздері.
Педагогикалық теория дамуының ежелден-ақ маңызды факторы оның
ғылымдық өрістеуіне арқау болған әдіснамалық (методологиялық) шарттар.
Ғылым әдіснамасы деп табиғат пен қоғам құбылыстарын зерттеуге негіз болған,
әрі сол құбылыстардың теориялық түсіндірмесіне шешімді ықпал етуші
философиялық бастау идеялар жиынтығын айтамыз. Ұзақ уақыт философияның бір
бөлігі болған педагогика екі негізгі философиялық әдіснама: идеалистік және
материалистік - тұжырымдамаларға арқа сүйеп дамыды және қазір де дамып
баруда. Ежелгі грек философия-педагогикалық ой-пікір саласында идеалистік
бағдарды ұстанған Сократ пен Платон адам дамуының шешуші факторы бір Алла
екенін мойындаса, материалистік бағдардағы Гераклит, Демокрит және Эпикур
адамның қалыптасуын басқаша түсіндіріп, сыртқы ықпалдар мен тұрмыстық
жағдайларға байланыстырады.
Педагогикалық теорияның бұдан былайғы да етек алуында осы екі
әдіснамалық бағыттың маңызы үлкен болды. Осының салдарынан батыстық
педагогикада қазіргі кезеңге дейін адамның дамуы мен тәрбиесі мәселелері
бойынша белгілі бір қауымдастықтың мүддесін жақтаған идеалистік ойшылдар
саны көбеймесе, азайған емес. Солармен қатар оқыту және тәрбие теориясына
елеулі үлес болып қосылған, әрі жалпы адамзаттық маңызға ие болған
материалистік идеялардың иелері де өз құндылығында.
Көп әдіснамалық алғышарттардың ішінде аса маңыздыларының бірі
тәрбиенің барша табиғи және қоғамдық құбылыстар сияқты себепті байланысты
(детерминатты) сипатта екендігі. Тәрбие әрқашан, бұрында атап өткенбіз,
қоғамның және оның даму бағытының қажетінен туындаған. Осыдан
материалистікке негізделген педагогика өз зерттеулерін тәрбие жұмысы мен
оның теориялық тұғырнамасына ықпал жасаушы өндірістік-экономикалық және
әлеуметтік-саяси факторларға байланыстыра жүргізеді.
Материалистік тәрбие теориясының шешімі үшін ең маңызды идея - бұл :
адамның жеке адам болып дамуының көзі тіршілік иесінен сыртта, әрі оның
қалыптасуы “әлеуметтік бағдарламаға” сәйкес, қоғамдық ықпалдың, соның
ішінде тәрбиенің нәтижесінде іске асады. Сонымен қатар бұл әдіснама, адам
дамуының көзі одан тыс екенін айта отырып, оның қоғамдық тұлға болып
қалыптасуында өзінің ішкі жан дүниелік белсенділігінің де маңызды роль
атқаратынын алға тартады, әрі зерттеушілерге осы өзіндік жан белсенділігін
көтерудің жолдарын табудың қажеттігін түсіндіреді.
&2. Педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы.
Педагогиканың дамуында оның басқа ғылымдармен байланысы ерекше
маңызды роль атқарады. Педагогика өзінің ғылыми қалыптасуында философия,
әлеуметтану, этика, эстетика, психология, анатомия мен адам физиологиясы,
гигиена, этнография, математика, кибернетика және т.б. ғылымдардың
идеяларын пайдаланып жетілуде. Аталған және басқа ғылым салаларынан
көптеген идеяларды педагогика өзінің зерттеу аймағы тұрғысынан өңдеп
тәрбиенің мән-мағынасын тереңірек түсінуге және соның көмегімен тәрбиенің
теориялық негіздерін нақтылауға пайдаланады. Мысалы, жоғарыда айтылғандай,
философия педагогикалық теорияларды бағыттауда әдіснамалық тараптан
жәрдемдеседі, яғни ғалымдарға педагогикалық құбылыстардың сырын ашуда
бастау жолды көрсетеді. Педагогикалық зерттеулердің осындай әдіснамалық
бастаулары әлеуметтану, этика, эстетика және т.б. ғылымдардан алынады. Ал
басқа ғылымдардың идеялары тәрбиенің нақты саласындағы педагогикалық
проблемаларды шешуде тікелей негіз бола алады. Мысалы, психология деректері
педагогика үшін адамның жеке басының ерекшеліктері мен оның ішкі жан-
дүниелік заңдылықтарын балаларды оқыту процесінде дұрыс пайдалануға
бағдарлайды. Физиологиядағы іс-әрекеттің шартты рефлекстігі жөніндегі
идеялар адамда сыртқы әсерлердің ықпалымен болып жататын өзгерістердің және
тәрбиеленушіде ептілік, дағды мен әдет қалыптасудың ғылыми негіздерін ашуда
өз себін тигізеді.
Педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы жөнінде айта отырып, оның
сол ғылымдарға жасаған әсерін де елемеуге болмайды. Мысалы, педагогикада
негіз тапқан ұжымның (коллектив) тәрбиелік ролі хақындағы идея осы проблема
бойынша психология, философия, этика, социология және т.б. ғылымдар
аймағында жүргізіліп жатқан зерттеулерге үлкен ықпалын тигізіп отыр.
&3. Педагогикадағы зерттеу әдістері.
Педагогика ғылымы дамуының маңызды факторы оның зерттеу әдістерінің
көбейуі мен жетіліп баруы. Айта кетерліктей, бұл бағытта педагогика үлкен
прогреске ие. Бір кезеңдерде педагогика үстүрт философиялық-әлеуметтік
бақылау, пайымдаулар бойынша ғана зерттеліп, ал педагогикалық идеялар ұлы
ойшылдардың тек шығармашылық қызметінің нәтижесінде ғана туындап келді. Ал
ХҮІІІ ғ. бастап педагогиканың толық қанды ғылымға айналуына теориялық
ізденулерді практикалық тәрбие істерімен байланыста жүргізген ғалымдардың
белсенді үлесі болды. Бұл тәрбиелік ой мен істі біріктіріп ғылыми
тұжырымдар жасағандардың ішінде бүгінге дейін танымал Я.А.Коменский,
Г.Песталоцци, А.Дистервег, К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой, П.П.Блонский,
А.С.Макаренко, С.Т.Шацкий сынды педагог-ғалымдар болды.
ХІХ ғ. оқыту және тәрбие теориясының бұдан былай тереңдеуіне ықпал
жасаған эксперименталдық зерттеулер еді.
Қазіргі кезеңде педагогикалық зерттеулер әртүрлі әдістердің бүтін бір
жүйесі жәрдемімен алып барылуда. Бүларға: педагогикалық бақылау,
әңгімелесу, мектеп құжаттарын зерттеу, оқушылардың шығармашылық
жұмыстарымен танысу, озат педагогикалық тәжірибені үйрену және
қорытындылау, әлеуметтік талдау (сұрақ, анкета жүргізу, тестен өткізу,
рейтингтік сараптау), математикалық статистиканы талдау, педагогикалық
идеяларды теориялық талдаудан өткізу және т.б. әдістер.
Педагогикалық бақылау әдісі. Бұл әдіс педагогикалық зерттеудің қай-
қайсысында да қолданыс табады. Себебі педагогикалық құбылыспен танысу
зерттеушіге педагогикалық жұмысқа қатысы бар деректерді үйреніп, жинақтап,
белгілеп алуды қажет етеді. Мысалға, ғалым сабаққа қатыса отырып,
оқушылардың, егер мұғалім сабақ материалын қызықты түрде баяндаса, жым-жырт
отырып, зейінді тыңдайтынын аңғарады. Одан әрі зерттеушіге аян болатыны:
бір оқушылар өзін сабақта белсенділікпен көрсетіп, мұғалімнің сұрақтарына
ықласпен жауап беруге тырысады, жолдастарының жауаптарына толықтырулар
енгізеді, өздері сұрақ қоя отырып, сабақ мазмұнын тереңдете ұққысы келеді
және т.т. Осы құбылыстарды бақылауы зерттеушіге алғашқы болжамдарын
қорытындылауға мүмкіндік береді. Оның мән-мағынасы келесідей болуы ықтимал:
1) оқушылардың зейінділігі сабақтың мазмұндылығына байланысты, 2) сабақта
зейінділік және белсенділік танытқан оқушылардың білімі біршама жоғары
дәрежеде. Бақылау әдісі, осылайша, нақты теориялық ой-пікірлерге нәр беріп,
кейін олар басқа да әдістердің көмегімен тереңдете зерттеліп, тексеріледі.
Әңгімелесу әдісі. Бұл әдіс те ғалым-тәрбиеші мен тәрбиеленушінің
екеуінің де бірдей педагогикалық дерек пен құбылысқа деген ойы мен
қатынасын айқындауға жәрдемін тигізеді. Соның арқасында ол көрініс берген
құбылыстардың мәні мен септері жөнінде тереңдеу пайымдалған ғылыми тоқтамға
келуге тырысады. Егер, мысалға, жоғарыда келтірілген оқушылардың сабаққа
деген әртүрлі мінез-құлықтық қатынасын алар болсақ, зерттеуші бұл
құбылыстың себептері жөніндегі өзінің пікірін мұғалімнің ойымен
салыстырғанды жөн табады. Бүл үшін ол мұғаліммен әңгімелесуді бірден-бір
жол деп, сабақта кезіккен құбылыстардың себебін түсіндіріп беруге мұғалімді
ойыстырып, оның пікірін білуге ұмтылады. Белгіленген сұрақтар бойынша,
мұғалім мен зерттеуші пікірлерінің өзара сай келуі немесе алшақтығы, өң
берген педагогикалық жағдайдың түп төркінін айқындауға себін тигізері,
әлбетте, сөзсіз.
Мектептік құжаттар мен оқушылардың шы-
ғармашылық өнімдерін зерттеу әдісі. Көптеген педагогикалық
құбылыстарды зерттеу барысында мектеп құжаттары мен оқушылардың
шығармашылық іс-құжаттарын көздеп отыру үлкен маңызға ие. Мысалы,
оқушылардың күнделікті сабақ бағаларының олардың жалпы үлгеріміне ықпалын
білу үшін мектеп жұрналымен, өткен жылдардағы үлгерім табельдерімен танысып
шығу орынды. Мектеп кітапханасындағы балалардың оқырман карточкесімен
танысу, олардың қызығу өрісінен хабар береді. Үй тапсырма дәптерлерін көре
отырып, зерттеуші баланың үйге берілген жұмыстарды орындауға деген
қатынасын байқайды. Белгілі бір тақырыпта еркін шығарма жаздырып немесе
сурет салдырып, ғалым оқушының дүниеге, қоғамға көзқарасын болжауы мүмкін
және т.т.
Педагогикалық эксперимент. Бүл арнайы ұйымдастырылып, алдын-ала
зерттеу мақсаты белгіленген мұғалім мен оқушылардың педагогикалық іс-
әрекеті. Бүл сипаттағы эксперименттер әртүрлі: жетіскен білім деңгейін
анықтау, дамытып қайта жасау, бақылау эксперименттері.
Жетіскен білім деңгейін анықтау эксперименті зерттеу жұмыстарының
бастапқы сатысы болып, зерттелінуі тиіс проблеманың жалпы жағдайымен
танысуға негіз болады. Мысалға, егер оқу жұмысы барысындағы шәкірттердің
өзін бақылауы зерттелінуі қажет болса, осы эксперимент арқылы және басқа
әдістерді (әңгімелесу, анкета) қолдана отырып, ғалым оқушылардың өзіндік
бақылау әдістерін қаншалықты білетінін анықтайды. Нәтижеде оқушылардың өз
оқу жұмысына өзіндік бақылауының мүмкіндіктері жөнінде қорытынды жасайды.
Егер зерттеуші бұл проблеманың мектеп ісінде кері сипатқа ие болғанын
анықтаса, ол зерттеуді одан әрі жалғастырып, дамыту - қайта жасау
экспериментіне кіріседі, яғни алдын-ала түзілген жоспар бойынша оқушылардың
білім игеру тәжірибесіне өзіндік бақылаудың тиімді тәсілдерін ендіреді.
Егер нәтиже ұнамды болып шықса, алынған көрсеткіштер теориялық талдаудан
өтіп, бұл әдістің мектеп жұмысында қолданылуы жөнінде қажетті қорытындылар
жасалады.
Озат педагогикалық тәжірибені үйрену және жинақтау. Бұл әдіс оқыту
мен тәрбие жұмыстарын табысты өткізіп жатқан озат мектептер мен
мұғалімдердің тәжірибесін үйрену және оны теориялық пайымдауға
негізделген. Көп жағдайларда мұғалімдер күнделікті сабақ тәжірибесімен
эмпирикалық түрде маңызды педагогикалық жаңалықтарға жетісіп отырады, бірақ
олардың бұл пайдалы істері педагогикада танылмай, тиісті зерттеуден тыс,
жеке ынталы ұстаздың пайымы ғана болып, көпшілікке жетпей, қалып кете
береді. яғни жеке мектеп тұрмысындағы педагогикалық практика теориялық ой-
пікір мен әдістемелік қорытындысына жетпейді. Оқыту - тәрбиелеудің озат
тәжірибесі теориялық пайымдау мен талдауға түссе ғана педагогикалық ғылым
жүйесінде орнығуға мүмкіндік алады.
Педагогикадағы әлеуметтік зерттеу әдістері. Жоғарыда қарастырылған
әдістер біршама құндылығымен қатар жалғыз-ақ елеулі кемшілікке ие: ғалым ол
әдістерді қолдана отырып, тар өрісті деректерді ғана дамытуы мүмкін, яғни
зерттеу қорытыныдысы болмашы сандағы мектептер мен оқушыларға байланысты
жасалынады. Ал көп жағдайларда кейбір мәселелердің шешімі ауқымды зерттеуді
талап етеді. Бүл ретте педагогтар әлеуметтік зерттеу әдістерін (анкета
жүргізу, рейтингтік бағалау) алға тартады. Мұнымен қойылған мәселені жылдам
әрі көп сандағы оқушыларға сұрақ қойып анықтауға болады.
Педагогикадағы әдістер тізбегі аталғандармен шектелмейді. Олардың
түрі мен формасы педагогикалық теориямен айналысқан зерттеуші-ғалымдар мен
озат мұғалімдердің ынта-ықылас, ізденуіне байланысты. Әдістердің жаман,
жақсысы болмайды, олардың әрбірі өз орнында құнды.
&4. Педагогиканың бөлек ғылым салаларына жіктелуі.
Әрқандай ғылым дами отырып, өз теориясын байыта түседі, жаңа
мазмұнмен толығады, осыдан өз ішіндегі зерттеу бағыттарына орай жіктеле
бастайды. Бүл жағдай педагогиканы да айналып өткен емес. Қазіргі кезде
“педагогика” түсінігі педагогикалық ғылымдардың біртұтас жүйесін танытады.
Өз алдына дербестік сипатқа ие болған педагогика салаларынан төмендегілерді
атауға болады:
1. Жалпы педагогика (тәрбие, білімдену және оқытудың жалпы
заңдылықтарын зерттейді).
2. Сәбилер және мектеп алды педагогикасы.
3. Мектеп педагогикасы.
4. Сурдо-тифло -, және олигофренопедагогика (керең, зағип және ақылы
кем балалардың тәрбиесін зерттейді).
5. Жеке пән әдістері.
6. Педагогика тарихы.
Жаңадан қалыптасып жатқан педагогика салалары да жоқ емес, олардан:
мектептану, отбасы тәрбиесінің педагогикасы, басқару педагогикасы, ішкі
істер органдарының педагогикасы және т.с.с. Дербес педагогикалық пән
ретінде әскери педагогика, жоғары мектеп педагогикасы, кәсіби-техникалық
білім беру педагогикасы және т.б. жедел қарқынмен дамуда.
3.Тәрбие аясы жеке адам және оның дамуының ішкі, сыртқы факторлары
&1. Педагогикадағы жеке адамның дамуы мен тәрбиесінің проблемалары. Жеке
адам, оның дамуы мен қалыптасуы жөніндегі түсініктер.
Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды қалыптастыру және оның жан-
жақты толыққанды дамуын қамтамасыз ету. Ал бұл міндеттердің табысты шешімін
беру жеке адамның дамуы қалай өтетінін және оның қалыптасуына қандай
жағдаяттар ықпал ететінін білумен байланысты.
Педагогика үшін мәнді мәселенің бірі “жеке адам” түсінігінің өзін
айқындап алу. Шынында да тәрбие аясы “жеке адам” нені білдіреді? Бұл
түсініктің “адам” түсінігімен ара қатынасы қандай? Бүл сұрақтардың жауабын
генетикалық тұрғыдан берген жөн.
Ең алдымен ескеретін жәйт: адамның дамуында бір-біріне байланысты екі
өзек байқалады, оның бірі - биологиялық, екіншісі - әлеуметтік. Осы
бағыттар адамның дүниеге келген күнінен бастап оның дамуы мен қалыптасуында
көрініс бере бастайды. Адам туылуда тек биологиялық тіршілік иесі болып
танылады, жеке адамдыққа жетісу әлі ерте. Биологиялық нышандар мен
қасиеттердің дамуы адамның өмір бойы мүшелік пісіп жетілуі және қалыптасуы
процесінің сипатын көрсетіп отырады. Адамның биологиялық кемелдену және
өзгеру процесі оның дамуының жастық сатылары мен мінез-құлығында көрініп,
осыдан балалық, жасөспірімділік, ересектік және қариялық табиғи бітістерін
айырамыз.
Сонымен, адам баласы тұлға ретінде өмір сүру барысында өзінің
қоғамдық мәнін сипаттайтын көптеген әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қалыптастырады әрі дамытады. Міне осыдан ол ғылымда биоәлеуметтік тұлға,
субъект, яғни тарихи-қоғамдық қызмет пен танымның иесі деп танылады. “Адам”
түсінігі осыдан биологиялық және әлеуметтік (қоғамдық), сапа мен
қасиеттердің бірлігін білдіреді.
Ал “жеке адам” түсінігін алатын болсақ, ол тек қана әлеуметтік сапа
мен қасиеттерді игерген тұлғаны танумен байланысты. Бүл тұлға қоғамдық
тіршілік иесі сипатында көрініп, тіл игеруі, санасы, әртүрлі әдеттерімен
ерекшеленеді. Жеке адамдық қасиетке ие болу, оның табиғи, биологиялық
болмысымен емес, қоғамдық қасиеттердің байланысты. Сонымен, “жеке адам”
дегеніміз адамның қоғамдық сипатын танытып, оның өмір барысында топтаған
әлеуметтік сапалар мен қасиеттер жиынтығын білдіреді.
С.Л.Рубинштейннің зерттеуі бойынша жеке адам өз қылығы мен іс-
әрекетін саналы басқаруға мүмкіндік беретін психикалық даму деңгейімен
сипатталады, яғни өз әрекетін ойластыра біліп, жауапкершілікті сезіну
қабілетінің болуы; өз бетінше дербес іс-әрекет жасай білуі - жеке адамның
мәнді белгілері. Белгілі философ-ғалым В.П.Тугаринов жеке адамның сапалық
көрсеткіштері ретінде төмендегілерді атайды: 1) саналылық, 2)
жауапкершілік, 3) еркіндік, 4) жеке басының қадірі, 5) даралық , осыларға
және қоғамдық белсенділік пен бекіген саяси-идеялық бағытты қосады.
Ал жеке адамдық сапалар адамның өмір барысында дамитыны және
қалыптасуынан педагогика үшін “даму” және “қалыптасу” категорияларының
мәнін ашып беру өз алдына маңызға ие. Сонымен бұл түсініктер нені аңдатады?
Даму - бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық өзгерістер
жүрісі. Адамның туған күннен бастап дене құрылымы мен әртүрлі мүшелері
ұлғаяды. Ол сөйлей бастайды, сөздік қоры молая түседі; көптеген әлеуметтік-
тұрмыстық және рухани ептіліктер мен еңбектік дағды және әдеттерді игереді.
Бірақ адамның жеке адам болып дамуындағы басты белгі ондағы сапалық
өзгерістер. Бүны келесі мысалдардан түсінсе болады: тілдік қызметтің
жетілуі адамның танымдық қабілетін арттырады, сезімдік аймағын кеңейтеді.
Танымдық қызмет барысында абстракт ойлау, логикалық ес дамиды, өмірге деген
көзқарас пен наным-сенімдер орнығады. Еліктеушілік мінез-құлық бірте-бірте
белсенді - жасампаз, шығармашылық іске ауысады, өз қылық-әрекетін басқара
алу мен өзіндік билік қабілеті көркейеді. Бүл өзгерістердің бәрі адамның
жеке адамдық даму процесін сипаттайды. Сонымен, даму деп адамның
анатомиялық-физиологиялық кемелденуіндегі, жүйке жүйесі мен психикасының
және танымдық пен шығармашылық іс-әрекетінің жетілуіндегі, дүниетанымдық,
имандылық, қоғамдық-саяси көзқарастары мен нанымдарындағы бір-біріне кіріге
байланысқан сандық және сапалық өзгерістер процесін білеміз. Қалыптасу
түсінігіне келетін болсақ, ол жеке адам дамуының нәтижесі ретінде оның
кемелденуі мен тұрақты сапалар мен қасиеттерді иемденуін білдіреді.
&2. Жеке адам дамуы мен қалыптасуы жөніндегі
теориялық көзқарастар.
Адам жөніндегі басқа ғылымдардағыдай педагогика үшін де ең басты
мәселе жеке адамдық даму мен сол дамудың көзі мен ықпал-күштері. Идеалистік
және материалистік ағымдар бұл туралы әртүрлі тұжырымдар пайымдауда.
Ғылымда ежелден бір-біріне қарама-қарсы келе жатқан теориялық пікірлердің
дұрыс-бұрыстығына баға беруді оқырманның өзіне қалдырып, оларға тек қана
объектив сипаттама беруді өз міндетіміз деп есептейміз.
Идеализм өкілдері, қай бағыттағы болмасын, жеке адамның қалыптасуын
алдын ала болжастырылған бағдарламаға теліп, ол бағдарламадағы сапа мен
қасиеттер өз бетінше өріс алатынын уағыздайды. Ал тәрбие олардың ойынша,
жәрдемші роль атқарып, сол бағдарламаның іске асуына көмектесуші ғана
құрал.
Қазіргі заманғы идеалистік философия, психология мен педагогика
әлеуметтік төңкерістер мен күйзелістерге толы қоғам жеке адамның тозуына
себепші, сондықтанда адам өзінің шын кемелденуіне жетісу үшін қоғаммен
байланысын үзу қажеттігін дәріптейді. Бүдан шығатын қорытынды: адамдық мән
рухани және әлеуметтік бостандықты алу үшін күрес емес, өз болмысының шын,
ең жоғары сыр-мағынасын тану (экзистенциализм) немесе Тәңірлік кемелге
жақындау (неотомизм).
Идеалистік педагогикада жеке адам дамуы жөніндегі пікір-сайыста
бірнеше теориялық концепциялар баршылық. Солардан:
- биологизаторлық бағыт: адамның дамуы оның табиғи (биологиялық) жетілуімен
байланысты, соның барысында оның дене құрылымы мен рухани қасиеттері
қалыптасады. Адамдар арасындағы моральдық қатынастар қоғамдық емес,
биологиялық негізде орнығады (Аристотель, Ф.Мюллер, Э.Геккель, Ш.Летурно,
Ч.Ломброзо)
- психоаналитикалық бағыт: жеке адамдық қалыптасуда қоғам зиянды. Адамның
дамуы мен оның мінез-құлқы толығымен жыныстық инстинктке тәуелді (З.Фрейд)
- пригматикалық бағыт: адамның психикалық дамуы тума инстинкттерге
байланысты, әрбір адамды тұрақты нәсілдік қасиеттерді сақтаушы ерекше
саналық гендер болады. Сондықтан да жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың
қоғамдағы орнын иелеуі олардың биологиялық болмысымен анықталуы тиіс,
себебі әртүрлі халықтар мен расалардың бірі табиғатынан дарынды, ал
екіншілері - кемірек дамыған (Дж.Дьюи, Э.Л.Торндаик).
4.Педагогикалық қызмет ретінде тәрбиенің мәні және оның жалпы заңдылықтары
мен принциптері
&1.Тәрбие - арнайы ұйымдастырылған және саналы жүргізілетін педагогикалық
қызмет.
Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан кең ауқымды категория. Мысалы,
жоғарыда тәрбиені өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа дайындау деп
анықтағанбыз. Ал, бұл дайындықты арнайы ұйымдастырылған тәрбие қызметінің
барысында іске асыруға болады, сонымен бірге ол балалардың күнделікті
үлкендермен араласа жүріп, тұрмыстық іс-әрекетке үйренуімен де орындалуы
мүмкін. Бірақ аталған екі жағдайдағы тәрбиелік әрекеттер әртүрлі мағынаға
ие болатыны сөзсіз. “Қоршаған орта тәрбиеледі”, “отбасының тәрбие жемісі”,
“мектеп тәрбиесі адам қылды” деп нақтылап айтатын болсақ, онда бұл бір
мақсатты сияқты әрекеттердің өзара теңгерілмейтінін байқаймыз. “Қоршаған
орта тәрбиеледі” немесе “отбасы тұрмысы тәрбиеледі” деумен жеке адам дамуы
мен қалыптасуына әлеуметтік-экономикалық және тұрмыстық жағдайлардың
күнделікті жоспарсыз, мақсатты бағдары болмаған ықпалын түсінеміз. Ал енді
“мектептің тәрбиесі” десек, әңгіме басқаша, бұл ретте арнайы
ұйымдастырылған және саналы іске асырылатын тәрбиелік қызметті білеміз.
К.Д.Ушинский:”Педагогикадағы тәрбие - алдын ала ниеттелген және арнайы
ұйымдастырылған педагогикалық процесс”, -деп тұжырымдаған.
&2. Арнайы ұйымдастырылған тәрбиенің мән-мағынасы.
Тәрбие мәнін дәлірек топшылау мақсатымен американ психологы және
педагогі Эдвард Ли Торндайк былай деген еді: “Тәрбие сөзіне әркім әртүрлі
мағына береді, бірақ ол қашанда өзгеріс дегенді аңдатады. Егер біреуді
өзгеріске келтіре алмасақ, біз оны тәрбиелемегеніміз”. Ал енді осы
өзгерістер жеке адам дамуында қалай көрінеді? Бүл сұраққа жауап бере,
К.Маркс “адамның қоғамдық тұлға ретінде дамуы мен қалыптасуы адамзаттық
болмысты игеру жолымен іске асады”- деген еді. Бүл тұрғыдан тәрбиені өсіп
келе жатқан әулеттің адамзаттық болмысты игеруге пайдаланатын құрал-жабдығы
деп білу қажет.
Ал енді осы болмыстың өзі не және оны игеру қалай өтеді? Адамзаттық
болмыс дегеніміз адамдардың көптеген ұрпағының еңбегі және жасампаздық
ұмтылысынан туындаған қоғамдық тәжірибе. Бүл тәжірибе өз ішіне келесі
құрылым бірліктерін қамтиды: 1) адамдардың табиғат және қоғам жөнінде
жасаған білімдерінің жиынтығы, 2) еңбектің әр қилы саласында қажет
ептіліктер мен дағдылар және шығармашылық іс-әрекет әдістері, 3)
әлеуметтік, рухани қатынастар.
Педагогика үшін және бір маңыздысы жеке адамдық даму тұлғаны өткен
тәжірибені игеру қызметіне қосумен ғана шектелмейді, ең бастысы оның сол
істе белсенділігіне, оның бағыт-бағдарына, яғни еңбекке деген қатынасына
байланысты.
Жеке адамның дамуы үшін оның ұйымдастырылған іс-әрекеттегі
белсенділігінің бағдар сипаты да біршама маңызға ие. Мысалы, сынып пен
мектептің жалпы табысы үшін жұмсалған еңбектегі белсенділік пен өзара
көмек болуы мүмкін, сонымен қатар жеке басының пайдасы үшін туындаған
белсенділік те бар. Бірінші жағдайда - ұнамды ұжымшылдық қасиет, ал
екіншісінде - жағымсыз карьеристік қасиет көрініс береді. Мүның бәрі әр
педагог алдында орындалуы тиіс міндет қояды: ұйымдастырылған іс-әрекет
барысында әрдайым оқушылардың белсенділігіне жол бере отырып, оларда сол
қызметке деген ұнамды және шынайы адамгершілік қатынас қалыптастыруы қажет.
&3.Кең және тар мағынадағы тәрбие түсінігі. Оқыту мен тәрбиенің
табиғи өзара байланысы.
Педагогикалық процесс ретінде тәрбиенің мағнасын түсіну үшін
қоғамдық тәжірибенің әртүрлі құрылым бірліктерін игерудің арнайы тәсілдерін
айқындау үлкен маңызға ие. Шынында да, білім, тұрмыстық ептіліктер мен
дағдыларды, сондай-ақ шығармашылық іс-әрекет әдістерін үйренуі үшін оқушыны
белсенді оқу-танымдық жұмысқа қосып, әдейі оқыту қажет екені әркімге де аян
қоғамдық тәжірибенің өте маңызды бірліктері. Ал енді қоғамдық тәжірибенің
өте маңызды бірліктері болған әлеуметтік және рухани (адамгершілік,
эстетикалық т.б.) қатынастарды игеруі мен баланың жеке адамдық дамуы арнайы
оқытуды қажет еткенімен, сол қатынастардың мән-мағынасы жөніндегі
біліктердің (моральдық қағидалар, саяси, эстетикалық, ұжымшылдық және т.б.
идеялар) қандай да жәй үйретумен-ақ қалыптасатыны даусыз. Бірақ қатынастар
өз ішіне тиісті білімдерден басқа қажеттілік, сезім, көзқарас, наным мен
әдет сияқты күрделенген комплексті қамтитын болғандықтан, оларды тек
оқытудың көмегімен қалыптастыру мүмкін емес. Бұл орайда оқу жүйесімен
байланысты және одан тыс жүргізілетін ерекше және жан-жақты тәрбиелік
жұмыстар қажет. Осылардың арқасында оқушы жоғарыда аталған әлеуметтік және
рухани қатынастар құрылым бірліктерінің бәрін тұтастай өз бойына сіңіреді.
Бір тарапынан - оқуды, ал екінші жағынан - әлеуметтік және рухани
қатынастарды қалыптастыру ісін қамтыған тәрбиелік жұмыстардың бұндай
ерекшеліктері педагогикада кең және тар мағынадағы тәрбие түсініктерінің
бөлектеуіне себепші болды. Осыдан тәрбие оқыту мен арнайы тәрбие
жұмыстарына бірдей негізделсе, оны кең мағынада деп түсінеміз де, ал ол тек
адам аралық қоғамдық қатынастарды қалыптастыруға бағытталса, тар мағыналы
тәрбие болып есептеледі. Бүл көзқарастан біртұтас педагогикалық процесті
төмендегіше схемада суреттеуге болады:
кең мағынадағы тәрбие - қоғамдық тәжірибенің
бүтін жиынтығын: білім, ептілік, дағды, шығар-
машылық іс тәсілдерін, әлеуметтік, адамгерші-
лік және эстетикалық қатынастарды игеру
Оқыту - білімді, ептіліктерді, Тар мағындағы тәрбие: саяси,
шығармашылық іс-тәсілдерін, әлеуметтік, адамгершілік және
көзқарастар мен адамгершілік- эстетикалық қатынастарды
эстетикалық идеяларды игеру. қалыптастыру.
Жалпы тәрбиелік процестегі оның өзіндік ерекше тараптарын - тар
мағынадағы оқыту және тәрбие - бөлектеу, бұл шартты қабылданған нәрсе.
Нақты педагогикалық істе бұл екеуі бір-бірінен ажыралмас, кіріге
байланысқан. Тәрбие мен оқытудың осы үзілмес бірлігінен алғашқысының өте
қажет мәндік сипаты мен аса маңызды заңдылығы ашылады: жақсы қойылған
оқытусыз ықпалды тәрбие болуы мүмкін емес сияқты, тиімді тәрбие болмаған
жерде нәтижелі оқыту жоқ.
Тәрбиенің кең және тар мағынада түсіндірілуі және ол екеуінің жеке
адамның білімділігі мен әдептілігін біртұтас қалыптастыруға бағытталуы оның
және бір маңызды ерекшелігін аңғартады. Жеке адамның бұл екі қасиетінің
дамуы бір тұтасқан оқу-тәрбие ісінде орындалатындықтан, бұл процестің
ұйымдастырылуының негізінде қандай да бір заңдылықтар тобы болуы шартты.
Ондай заңдылықтарды білу арнайы ұйымдастырылған және саналы іске асатын
педагогикалық процесті тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
&4. Тәрбие заңдылықтары жөнінде түсінік.
К.Д.Ушинский ескерткендей, тәрбие заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан тану
өте қажетті. Себебі, оның айтуынша, педагогикалық ережелерді қара дүрсін
жаттау ешбір пайда бермейді. Сол ережелерді туындататын ғылыми негіздерді
зерттеу міндетті іс. Ұлы педагогтың кеңесі: басқарылуы қажет болған
психикалық құбылыстардың заңдарын ашып, өз іс-әрекетіңді сол заңдарға және
оларды қолданатын жағдайларға орайластырған жөн.
Тәрбиенің астарлы терең заңдылықтарын білместен, оны жетілдіруге
ұмтылудың өзі бос әрекет. Өмір шындығы заңдылықтары мен жеке адамның дамуы
және кемелденуіндегі қайшылықтарды тану ғана заман тәрбиесіндегі күнделікті
шараларды іске асырудың және сол процесті ғылыми тұрғыдан басқарудың
теориялық-әдіснамалық негізін бере алады.
Сонымен тәрбие заңдылықтары деген не? Бүл түсініктің мәні: орындалуы
жеке адам дамуы мен қалыптасуында тиімді нәтижеге жеткізетін тәрбиелік
процестегі орнықты, қайталап отыратын қажетті байланыстар. Бүндай
заңдылықтарды біле отырып, тәрбие жұмыстарын алдын ала болжастыруға және ол
іске терең мазмұндық әрі әдістемелік мән-бағдар беруге болады.
&5. Тәрбиенің жалпы заңдылықтары.
Өткен парақтарда біршама тәрбиеге байланысты заңдылықтарды атап
өткенбіз. Қайталап, еске түсірейік.
1. Барша тарих кезеңдерінде тәрбие объектив қоғамдық қажеттіктен
туындайды және сол қоғамға қызмет етеді.
2. Тәрбиенің мақсаты, мазмұны және тәсілдері біртұтас байланыста, бір-
бірінсіз нәтиже бермейді.
3. Біртұтас педагогикалық процестегі оқу мен тәрбие (тар мағынадағы)
өзара кіріге ұштасқан.
Келтірілген заңдылықтар тәрбиені ұйымдастырудың жалпы негіздерін
құрайды, ал енді сөз болатын заңдылықтар тікелей тәрбиелік процесті іске
асырудағы педагогикалық құрал ретінде танылуы тиіс. Олардың қатарына
кіретіндер:
1. Дамушы жеке адамның тәрбиесі сол адамды тікелей іс-әрекетке қосу
барысында орындалады.
2. Тәрбие - ұйымдастырылған іс-әрекеттегі жеке адамның белсенділігін
арттыруға ықпал етуші фактор.
3. Тәрбие барысында тәрбиеленушіге деген жоғары гуманизм мен сый-
құрмет орынды талаппен ұштасуы міндетті.
4. Тәрбие барысында оқушыға алдағы жетістіктерін көрсете біліп, табыс
қуанышына ерісуге көмектесу.
5. Тәрбие барысында оқушының ұнамды сапаларын танумен, оларды орынды
пайдалану қажет.
6. Тәрбиелеуде оқушылардың жастық және даралық ерекшеліктерін ескеру
орынды.
7. Тәрбие ұжымда жүргізіліп, ұжым арқылы іске асырылуы қажет.
8. Тәрбие барысында мұғалімнің, мектептің, отбасының және қоғамдық
мекемелердің педагогикалық ұмтылыстарының бірлігі мен келісімі қажетті.
Мектептегі оқу жұмысы да, оқушылардағы жеке адамдық сапаларды
тәрбиелеу де осы заңдылықтарды ескеру негізінде алып барылуы тиіс.
5. Педагогикада мақсат болжастыру проблемасы
&1. Тәрбие мақсаты түсінігі.
Педагогтің кәсіби қызметі адамның барша іс-әрекетіндегідей мақсат
қоюдан басталады. Педагогтің балалармен жүргізіп жатқан ісінде мақсат
болмаса, ол істі кәсіпқой маманның жұмысы деп бағалауға болмайды, оны
әншейін бір әрекет, тәрбиелік процеспен ешбір байланысы жоқ жәй белсенділік
деп түсіну керек.
Мақсатты сезіну әрқандай іс-әрекетке қуат береді. Ұлы да шапағатты
мақсат адамның бар шығармашылық күшіне қанат беріп, оны өрістете түседі.
Мақсатқа жету адам бағытының негізі болған терең де толық қанағаттанушылық
тудырады.
Тәрбие мақсаты - педагогика ғылымының өзекті категориясы. Оны
нақтылау, жобалау, дайындау - педагогикалық тұжырымдар жасаудың арқауы.
Кейде педагог балалармен оқу-тәрбие жұмыстарын нақты айқындалған
мақсатсыз-ақ орындаған сияқты болады. Бірақ сол бағыт-бағдарсыз бастаған
ісінде қаншалықты сарсаңға түсіп, оңды-солды ұрынғанын, нәтижеге жете алмай
шаршап-шалдыққанында бірақ түсінеді. Егер түсінсе!
Шынында да, күнделікті мектептердегі педагогикалық тәрбиеде болмыс
көрсеткендей мақсат проблемасы өте нашар шешілуде, кейде ол мәселе тіпті
естен шығарылады, осыдан “мақсатсыз тәрбие”, яғни жол-жөнекей тәлім етек
алған құбылыс. Осының салдарынан педагогтің кәсіби қызметінің өнімі жоқтың
қасы, балалар мен ұстаздардың шығармашылық мүмкіншіліктері іске қосылмайды,
ал кәсіптік іскер не істерін білмей, ақырында түңіледі, өз жұмысынан
қанағаттанушылық рахатын көрмейді.
Тәрбиелік істің мұндай келеңсіз жағдайланының объектив себептері
мақсаттың әлеуметтік-психологиялық табиғатынан.
Мақсат - субъект санасында оның қоршаған ортамен өзара ықпал
байланысынан туындайтын әрекеттің нәтижесі туралы ой болжамы. Мақсат
-жағдайлар себепті пайда болуынан, нақты болмыстан алынатындықтан - ол
объективті құбылыс. Мысалы, өмірінде домбыра ұстап, үніне зер салмаған
педагог балаға музыкалық тәрбие беруі мүмкін емес.
Өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу мақсаты - кең әлеумет пен ғылымның
араласуымен тек мемлекет белгілейтін педагогикалық саясаттың басты құрылым
бірлігі. Жарияланатын тәрбиелік мақсаттардың экономикалық, құқықтық және
ұйымдастыру шарттарын қамтамасыз ету мемлекеттің міндеті. Былайша айтқанда,
құқық негізінде бекіген тәрбие мақсатының іске асуына қоғамның бар
мүмкіндіктері бағытталуы қажет, әлбетте, тиісті бақылау астында.
Мақсат әрекеті адамның саналық (идеялық) өнімі болғандықтан өте
құбылмалы, тез өзгеріске түседі, себебі ол үздіксіз ауыспалы дүниемен,
сонымен бірге өзгерістегі тұлғамен де әрекеттік-қозғалмалы байланыста.
Тәжірибе, білім, оқиға т.б. адамды байытып отырады, бірақ, құбылмалы сана
иесі - субъект сол байлыққа жету жолында өзінің де өзгеріп жатқанын байқай
бермейді, не оған тіпті мән бермейді. Мысалы, педагог “кеше” де, “бүгін” де
өзін бір мақсат ұстанғандай сезінеді, ал сырттан қарағанға оның кәсіби
педагогикалық ісінде өзгерістердің болғаны айдан анық байқалады. Өмірдің
өтміш-ауыспалылығы мақсаттың да бір қалыпта өзгеріссіз қалмасына ықпал
жасайды.
Мақсаттың өзгермелі жүрісі педагогикалық процесте өте айқын көрінеді,
себебі баланың сыныптан сыныпқа қарай, жастан жасқа дамып өзгеруі қас
қағымдай, сондықтан өсіп келе жатқан жеке адамның әлеуметтік-психологиялық
жаңа құрылымдары бір мақсаттың ысырылып, орнына екіншісінің қойылуын табиғи
талап қылады.
Мақсаттың қозғалмалылығы мен ауыспалылығы оның ешқашан шектелместігін
көрсетеді. Мақсатты - адам жақындаған сайын, алыстай түсетін жұлдызбен
теңестірген жөн. Мақсаттың бітуі - рухани, не заттай жойылу деген сөз.
Мақсат өзін белгілейтін субъект - адам мен бірге дамып отырады, себебі ол
сол субъктіде жасайды, сондықтанда субъекттің өрлеуімен мақсат та
жоғарылай бастайды. Өсем деген кәсіпкерге тән қасиет: көңіл толмау,
күйзелу, алас ұру; ал тоқтаған кәсіп иесі - мәңгі тыныштықтағы өлі жан.
Мақсат болжастыру - бұл қазіргі заман өркенниетінде жасап,
жаңартушылық қабілетке ие осы дәуір жеке адамының қажетті даму деңгейін
қамтамасыз ететін объектив әлеуметтік-психологиялық және мәдени жағдайларды
түсіну; бұл сондай адамның жалпы идеал образын мейлінше нақтылайтын сөз
жүйесін іздестіру; бұл тәрбие мақсатын қабылдауға мүмкіндік беретін
шарттар ретінде балалық шақ табиғатына, жеке адам даму мәніне және даралық
болмысына талдау, баға бере алу; бұл нақты бала жасаған нақты жағдайларды
талдай отырып, оларды қойылған мақсат мазмұнымен орайластыру.
&2. Тәрбие мақсаты мен тәрбие міндеттері.
Мақсат категориясына қарама-қарсы категория - арман. Екеуінің бір-
біріне ортақ ұқсастығы олардың санада туындап, әрі жасайтын идеалдық бейне
болуында. Ал айырмашылығы - осы бейнеге субъекттің қатнасының әртүрлілігі.
Арман - елестің немесе фантазияның субъектке берер біршама
қанағаттану сезімі. Арман адамды шындық болмыстан алшақтатады.
Мақсат - бұл да бейне, бірақ онан келетін қанағаттану тек ішкі
қабылдаудан емес, сол бейнені іс-әрекетке қосып шындыққы айналдырудан. Бұл
бейне субъектті белсенді әрекетке бағыттайды, ықпал жасайды. Туындай
отырып, мақсат ойға алған, дейділеген нәтижесіз өз қанағатын таппайды. Бұл
арада бейне-нәтиже тек іштей қызықтану үшін емес, нақты жетістік үшін
қажет.
Арман субъекттің енжарлығынан келіп шығады, әрекетсіздікке
байланысты, ал мақсат - іс-әрекет, қызметтің бастау көзі.
Бірақ өзіміз жасап отырған қарама-қайшылығы қабысқан барша
дүниеміздегідей - бұл екі порярлы құбылыс - арман мен мақсат өзара тығыз
байланысқан. Арман-мақсат түзу үшін негіз, арман-мақсаттарды қайта
қарастырып, өлшестіріп отыруға ықпал.
Арман мақсаттың пайда болуына себепші. Мақсат та өз кезегінде жаңа
мақсатқа жетелейтін жаңа арманға жол ашады.
Мақсатқа жетудің жолы тұп-тура болмақ емес, ол үшін талай міндеттерді
іске асыру қажеттіктері туындайды.
Міндет - бұл мақсатқа жету жолдарындағы бір саты, орындалуы қажет
нәтиженің бір бөлігі, осы бөлік өзінің іс-әрекеттік бітімін таппаса, жалпы
нәтиже де жоқ. Міндет мақсаттың өзін құрайтын элементтерііне бөлінуінен
пайда болады. Кейін сол элементтердің бәрі бірігіп іс-әрекеттің жалпы
нәтижесін алуға жұмсалады. Іс-әрекеттің барысында субъект, әдетте, мақсат
жөнінде ойламайды, оның есінде тек міндеттері, өз іс-әрекетін сол
міндеттердің кезегімен шешілуі деп біледі.
Мақсаттың ұмыт болуы - жалпы стратегиялық бағыттың жойылуына әкеледі,
ендеше міндеттер де тактикалық бағдар ретінде өз маңызын жояды. Мысалы,
бағбан адамдарға ләззат берер бақ бергісі келді (жалпы мақсат). Бірақ нақты
істерді (міндеттерді) орындау күйбеңімен жүріп, тиісті орынға гүл егуді
ұмытты, соның салдарынан бақ ләззат беру сипатынан айрылды, яғни негізгі
мақсат іске аспады, сонымен атқарылған міндеттер (атызды дайындау, суғару,
жазыменгі күтім - бәрі де) босқа кетті.
Мақсат болжастырудың күрделі проблемасы - ол мақсат пен міндеттердің
өзара байланысы.
Міндет - мақсаттың бір бөлігі, құрылым бірлігі. Міндет көрер көзге
дербес, өз алдына жасағанымен, мақсат бағытында орындалып барады. Мысалы,
педагог баланы күнделікті адамгершілікке баули отырып, қоғам азаматын
тәрбиелеу бағдарындағы мақсатты мүлде естен шығармауы тиіс, өмірде адам
баласының мазмұнын оның әр секунд, минут, сағаттағы белсенді тіршілігі
қалайды дегендей фәлсафалық тұжырымды бетке ұстауы лазым.
Міндет орындалу сәтінде субъект үшін нақты бір мақсатқа айналады да,
ол мақсат өз кезегінде төменірек деңгейдегі жаңа міндеттерді жүзеге
әкеледі. Педагог жалпы мақсат бағдарын жаздырмай отырып, таңғажайып
үздіксіз міндетке, міндеттің мақсатқа өзгерісі мен ауысу аймағына тап
болады.
Егер тәрбие мақсатының жалпылығы сақталса, онда педагогтің қадам
сайын алға қойып, әр сәт сайын шешіп отыратын әрекеттерінің бәрі -
міндеттер. Жалпы мақсаттық бағдар назардан ғайып болып, педагог бір міндет
бағытында жұмыс істеп, ойлай бастағаннан, дәл осы міндет мақсат мазмұнына
ие болып, өзіне қажетті міндеттерге ие болады. Мұны схема түрінде көрсетуге
болады:
міндет 1
міндет 1 мақсат 1 міндет 2
міндет 3
міндет 1
Мақсат: міндет 2 мақсат 2 міндет 2
міндет 3
міндет 1
міндет 3 мақсат 3 міндет 2
міндет 3
Міне, осыдан біз педагогикалық сөздікте “Тәрбиенің мақсаты мен
міндеті”, “Тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері” тіркестерін жиі
кездестіреміз. Бұлардың бірін таңдауымыз белгілі мақсаттың жалпы бағдарға
байланысты да бір жағдайдың өзінде де мақсаттық мәнге де, міндеттік мәнге
де ие бола береді. Мысалы, мұғалім сабақты дайындауда нақты сабақ
“мақсатын” белгілейді, ал енді осы мақсаттың өзі жалпы тәрбие мақсатының
міндеті болып шыға келеді. Сондықтан дайындалып жатқан сабақ келесі аталған
көп “міндеттің” орындалу құралына айналады: мәдени салт бойынша жасау
қабілетін қалыптастыру, адам бола білу қабілетін жетілдіру, әлеуметтік
қатынастарға араласа алу қабілетін түзу, салауатты өмір салтын
қалыптастыру, өмірлік бағыт қалыптастырып, өз тіршілігінің мазмұнын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(сыртқы бөлім студенттеріне арналған
қысқаша лекциялар курсы)
І-ТАРАУ. ПЕДАГОГИКАНЫҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ.
Педагогиканың ғылымдық мәні, оның ерекше білім саласына бөлінуі және
зерттеу аймағы
&1. Тәрбие қажеттілігі мен педагогикалық теория
дамуының әлеуметтік-экономикалық факторлары.
Әрқандай ғылымды үйрену, әдетте, сол ғылымның пайда болуы мен дамуы,
оның зерттейтін проблемаларын анықтап, түсінуден басталады. Шынында да, әр
ғылым саласы өз тарихына, зерттелуі тиіс және сол ғылымның теориялық
негізін түсінуге жәрдемдесетін табиғи немесе қоғамдық құбылыстардың нақты
аймағына ие.
Бұл тұрғыдан көпке мәлім “Барша заттың бастауын тапсаң, көп нәрсе
түсінерсің” - деген қанатты сөзде терең мағына бар. Осыдан, педагогика
пәнімен танысуды да оның қысқаша болсада туындау және даму тарихымен, ол
зерттейтін проблемаларды анықтап, түсінуден бастаған жөн.
Ескеретін жәйіт, аталған мәселелерді қарастыруда әрдайым екі
тұжырымды жадтан шығармау лазым:
1. Өткен даму жолы қаншалықты шырғалаң және дәуір тозаңымен
көмескіленседе, қай ғылым болмасын қоғам қажеттілігінен дамып, қалыптасады,
әрі белгілі бір қоғамдық қызметті орындауға сай болуы тиіс.
2. Адамзат білімінің қай саласы болмасын ғылымдық дәрежеге көтерілуі
үшін тек ерекше оған ғана тиіс зерттеу аймағы бөлініп, нақтылануы қажет.
Бұл тұрғыдан, педагогиканың жайы қалай? Оның ғылым ретінде пайда
болып, дамуының себептері неде? Оның жалпы заттық дүние мен білім
жүйесіндегі орны қандай?
Адамзат білімінің педагогика саласы ең ежелгілерден, әрі қоғам
дамуынан тіпті ажырап көрген емес. Бұл тұжырым түсінікті болу үшін мәнді де
маңызды жағдайға назар бұрған жөн. Педагогикалық білімдер өсіп келе жатқан
әулетті тұрмысқа дайындауға, немесе тәрбиеге бағышталған адамзат іс
әрекетінің ерекше бір саласына кіреді. Шынында да, педагогика жөнінде сөз
болғанда, әдетте, бұл термин тәрбие, адамды қалыптастыру түсініктерімен
баламалас қолданылады. Ал тәрбиенің өзі жас әулетті тұрмысқа дайындау
құралы ретінде адамзат қоғамының ірге тасы қалануымен бірге пайда болды.
Еңбек құралдарын жасау, табиғат өнімдерін меншіктеуге байланысты өндірістік
және бірлікті іс-әрекет пен қызметтестік тәжірибелерді жинақтай келе,
адамдар оларды келер ұрпаққа өткізуді мақсатты мүддесіне айналдырды.
Қоғамдық ілгерілеудің (прогресс) өзі осы өмірге жаңадан енген әрбір
әулеттің өз ата-бабаларының өндірістік, әлеуметтік және рухани
құндылықтарын игерумен бірге, оларды жаңа, жоғары деңгейде байытып,
өзінен соңғыларға жеткізіп беруінен іске асып отыр емес пе? Сонымен,
жинақталған өндірістік, әлеуметтік және рухани тәжірибені келесі әулетке
өткізіп отыру адамзат қоғамының жасауы мен дамуының алғышарттары және
маңызды қызметіне айналды. Міне, сондықтан да тәрбие адамзат қоғамының
дамуынан ажыралмайды және оған ежелден-ақ тән құбылыс, яғни тәрбие
жастарды тұрмысқа дайындауға бағытталған ерекше іс-әрекет ретінде қоғам
дамуының барлық кезеңдерінде де өз маңыздылығын жоймаған.
Өндірістік даму мен күрделену өріс алып, ғылым-білім қоры жинақталған
сайын, өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа арнайы дайындаудың қажеттігі арта
түсті де, оларды арнайы ұйымдастырылған тәрбиеге тартудың маңызы күшейіп
шыға келді. Осылайынша, білім беру мен тәрбие қоғамның объектив қажеттігіне
айналды және оның бұдан былай дамуының ең маңызды алғышарты болды.
Міне осыдан адамзат қоғамының белгілі кезеңінде, дәлірек, құл
иеленуші дәуірдің аяғына таман, өндіріс пен ғылым едәуір дамыған шақта
тәрбие ерекше қоғамдық қызметке айналды, арнайы тәрбиелік мекемелер пайда
болып, кәсібі балаларды оқыту мен тәрбиелеу болған адамдар шыға бастады.
&2. Педагогиканың арнайы ғылым-білім саласына
бөлініп шығуы және оның көрнекті өкілдері.
Тәрбие теориясының қарқынды дамуына қарамастан, ХҮІІ ғасырдың басына
дейін педагогика философияның бір бөлігі ретінде қарастырылып келді.
Шынында, осы күннің өзінде де атақты философтардың қай-қайсысы да тәрбие
мәселесін айналып өтпейді, осының өзі педагогикалық проблемалардың қоғам
мен ғылым үшін аса маңызды екенінің кепілі.
Педагогика ерекше ғылым ретінде философиялық білімдер жүйесінен ХҮІІ
ғасырдың басында бөлектеніп шықты. Ағылшын жаратылыстанушысы және философы
Фрэнсис Бэкон 1561-1626 1623 жылы өзінің “Ғылымдардың қәдірі және
жетілуі” атты трактатын жария етті. Бұл еңбегінде ол ғылымдарды сарапқа
сала отырып, олардың арасында педагогиканы ғылыми білімдердің дербес саласы
деп бөлектеді. Осы ғасырда-ақ педагогиканың өзіндік статусы аса көрнекті
чех педагогі Ян Амос Коменскийдің 1592-1670 еңбектерінде беки түсті. Оның
теориялық идеялары дүние жүзіне кең танымал да, әрі осы күнге дейін өз
маңызын жойған емес. Коменскийдің әйгілі “ Ұлы дидактика” атты еңбегінде
балаларды оқыту жұмыстарының негізгі теориялық мәселелері мен оларды
ұйымдастырудың жолдары баяндалды. Өз еңбектерінде Ян Амос Коменский
балалардың адамгершілік тәрбиесіне өте үлкен мән берді, ол “Аналар мектебі”
атты кітабында отбасы тәрбиесіне байланысты өз көзқарастарын паш етті.
Коменский ізімен батысевропалық педагогика тарихында елеулі еңбегімен
көрінген ғылым өкілдері біршама болды. Олардың ішінде аса көрнектілері
Англияда Джон Локк 1632-1704, Францияда Жан-Жак Руссо 1712-1781,
Швейцарияда Иоганн Генрих Песталоцци 1746-1827, Германияда Иоганн Гербарт
1776-1841 және Адольф Дистервег 1790-1866, т. б.
Джон Локк өзінің “ Тәрбие жөніндегі ойлар” деген еңбегінде тәрбиенің
психологиялық негіздеріне және адамгершілік қалыптастыру мәселесіне үлкен
мән берді. Баладағы тума қасиеттерді жоққа шығара отырып, ол нәрестені не
сызса сол болатын “таза тақтаға” теңеумен, тәрбиенің үлкен әсерлі күш
екенін баса айтты. Ал Жан-Жан Руссо, керісінше, баланы табиғаттан дарынды
деп таныды. Осыдан, оның ойынша, тәрбие баладағы тума қасиеттердің дамуына
кедергі болмай, оған толық еркіндік беріп, әрі оның қызығулары мен
құмарлығына икемделуі тиіс екен.
М. Г. Песталоцци педагогикада алғашқылардың бірі болып тәрбие
мекемелерінде теориялық қызмет пен тәрбие іс-әрекеті бірлігінің
маңыздылығын көре білді. Өзінің “Лингард пен Гертруда” шығармасында ол
тәрбиенің адамгершілікке негізделуі, балаларға сыйластық қатынас және
оларда адамға деген мейірім мен қайырымдылықты баулу хақындағы
демократиялық идеяларын дамытты. Күнделікті педагогикалық қызметінде
Песталоцци балалардың оқуы мен тәрбиесін олардың мүмкіндігіне орай еңбекпен
ұштастыруға көңіл бөлді., балалар қауымының тәрбиелік ықпалын пайдалана
білуді уағыздады.
Өз педагогикалық теориясын прогрестік-демократиялық бағытта
дамытқандардың бірі Адольф Дистервег. Ол өрістеткен аса құнды идеялар:
балалардың оқу жұмысының белсенділігін арттыру, шәкірттердің өзіндік оқуына
мән беру, сондай-ақ, халық мұғалімдерін дайындау.
Сонымен, ХҮІІ ғ. мен ХІХ ғ. аралығы педагогикалық теорияның үлкен
қарқын алып дамыған, аса құнды тәрбиелік идеялардың өрбіген заманы болды.
Педагогикалық ойдың аса кемелденген орталығы Россияда К.Д.Ушинский (1824-
1870), Н.И.Пирогов (1810-1881), В.И.Водовозов (1825-1886), П.Ф.Лесгафт
(1837-1909), Л.Н.Толстой (1828-1910) және т.б. еңбектері үлкен маңызға ие
болды. Бүл қоғамдық құбылыс Қазақстан аймағында да елеулі көрініс берді.
Ұлттық педагогикалық теориямыз бен тәрбие мәселелері Ы.Алтынсарин,
С.Көбеев, А.Байтұрсынов, С.Асфандияров және т.б. сынды кемеңгер ағартушы-
педагогтардың еңбектерінде өз көрінісін тауып, біздің дәуірімізге жетіп,
егеменді ел ұрпағын тәрбиелеуде таптырмас құралға айналып отыр.
&3. Педагогиканың пәні және зерттейтін негізгі проблемалары.
Тәрбие қоғамдық құбылыс ретінде өздігінен пайда болып, жасамай,
қалыптасушы адамды тұрмысқа дайындаудың және оған қажетті қоғамдық сана мен
қасиеттерді дамытудың құралы ретінде көрінетінін жоғарыда айтқанбыз.
Осыдан, тәрбие заңдылықтары, оның сипаты мен әдістемелік негіздері
тәрбиелік қызметтің өзінде ғана көрінбей, әлеуметтік тұлға сипатына ие
адамның даму және қалыптасу заңдылықтарымен негізделеді. Сондықтан
педагогиканың шұғылданатын заты жеке адамның дамуы мен оның тәрбиесінің
арасында болған заңдылықты байланыстарды зерттеу және оның негізінде
тәрбиелік жұмыстардың теориялық және әдістемелік проблемаларын шешу, яғни
педагогика адам дамуы мен қалыптасуының мән-мағынасын зерттей отырып,
арнайы ұйымдастырылған процесс сипатындағы тәрбиенің теориясы мен әдістерін
айқындайды.
Сонымен, педагогика тәрбие теориясы мен әдістемесін нақтылай отырып,
жеке адам дамуының астарлы, тереңде жатқан тетіктерін және оның дайындығына
қоғам тарапынан қойылған талаптар мен әлеуметтік сапаларға орай арнайы
ұйымдастырылған қалыптасу процесін зерттейді. Бұл педагогика зерттейтін
негізгі теориялық проблемаларды бөліп қарастыруға мүмкіндік береді. Ондай
проблемалардың қатарына кіретіндер:
а) жеке адамның арнайы ұйымдастырылған тәрбие жағдайында дамуы мен
қалыптасуының мән-мағынасы мен заңдылықтарын зерттеу;
б) тәрбиенің мақсатын анықтау;
в) тәрбиенің мазмұнын белгілеу;
г) тәрбие тәсілдерін зерттеу;
2. Педагогиканың әдіснамалық негіздері, оның басқа ғылымдармен байланысы
және зерттеу әдістері
&1. Педагогикалық теориялардың әдіснамалық негіздері.
Педагогикалық теория дамуының ежелден-ақ маңызды факторы оның
ғылымдық өрістеуіне арқау болған әдіснамалық (методологиялық) шарттар.
Ғылым әдіснамасы деп табиғат пен қоғам құбылыстарын зерттеуге негіз болған,
әрі сол құбылыстардың теориялық түсіндірмесіне шешімді ықпал етуші
философиялық бастау идеялар жиынтығын айтамыз. Ұзақ уақыт философияның бір
бөлігі болған педагогика екі негізгі философиялық әдіснама: идеалистік және
материалистік - тұжырымдамаларға арқа сүйеп дамыды және қазір де дамып
баруда. Ежелгі грек философия-педагогикалық ой-пікір саласында идеалистік
бағдарды ұстанған Сократ пен Платон адам дамуының шешуші факторы бір Алла
екенін мойындаса, материалистік бағдардағы Гераклит, Демокрит және Эпикур
адамның қалыптасуын басқаша түсіндіріп, сыртқы ықпалдар мен тұрмыстық
жағдайларға байланыстырады.
Педагогикалық теорияның бұдан былайғы да етек алуында осы екі
әдіснамалық бағыттың маңызы үлкен болды. Осының салдарынан батыстық
педагогикада қазіргі кезеңге дейін адамның дамуы мен тәрбиесі мәселелері
бойынша белгілі бір қауымдастықтың мүддесін жақтаған идеалистік ойшылдар
саны көбеймесе, азайған емес. Солармен қатар оқыту және тәрбие теориясына
елеулі үлес болып қосылған, әрі жалпы адамзаттық маңызға ие болған
материалистік идеялардың иелері де өз құндылығында.
Көп әдіснамалық алғышарттардың ішінде аса маңыздыларының бірі
тәрбиенің барша табиғи және қоғамдық құбылыстар сияқты себепті байланысты
(детерминатты) сипатта екендігі. Тәрбие әрқашан, бұрында атап өткенбіз,
қоғамның және оның даму бағытының қажетінен туындаған. Осыдан
материалистікке негізделген педагогика өз зерттеулерін тәрбие жұмысы мен
оның теориялық тұғырнамасына ықпал жасаушы өндірістік-экономикалық және
әлеуметтік-саяси факторларға байланыстыра жүргізеді.
Материалистік тәрбие теориясының шешімі үшін ең маңызды идея - бұл :
адамның жеке адам болып дамуының көзі тіршілік иесінен сыртта, әрі оның
қалыптасуы “әлеуметтік бағдарламаға” сәйкес, қоғамдық ықпалдың, соның
ішінде тәрбиенің нәтижесінде іске асады. Сонымен қатар бұл әдіснама, адам
дамуының көзі одан тыс екенін айта отырып, оның қоғамдық тұлға болып
қалыптасуында өзінің ішкі жан дүниелік белсенділігінің де маңызды роль
атқаратынын алға тартады, әрі зерттеушілерге осы өзіндік жан белсенділігін
көтерудің жолдарын табудың қажеттігін түсіндіреді.
&2. Педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы.
Педагогиканың дамуында оның басқа ғылымдармен байланысы ерекше
маңызды роль атқарады. Педагогика өзінің ғылыми қалыптасуында философия,
әлеуметтану, этика, эстетика, психология, анатомия мен адам физиологиясы,
гигиена, этнография, математика, кибернетика және т.б. ғылымдардың
идеяларын пайдаланып жетілуде. Аталған және басқа ғылым салаларынан
көптеген идеяларды педагогика өзінің зерттеу аймағы тұрғысынан өңдеп
тәрбиенің мән-мағынасын тереңірек түсінуге және соның көмегімен тәрбиенің
теориялық негіздерін нақтылауға пайдаланады. Мысалы, жоғарыда айтылғандай,
философия педагогикалық теорияларды бағыттауда әдіснамалық тараптан
жәрдемдеседі, яғни ғалымдарға педагогикалық құбылыстардың сырын ашуда
бастау жолды көрсетеді. Педагогикалық зерттеулердің осындай әдіснамалық
бастаулары әлеуметтану, этика, эстетика және т.б. ғылымдардан алынады. Ал
басқа ғылымдардың идеялары тәрбиенің нақты саласындағы педагогикалық
проблемаларды шешуде тікелей негіз бола алады. Мысалы, психология деректері
педагогика үшін адамның жеке басының ерекшеліктері мен оның ішкі жан-
дүниелік заңдылықтарын балаларды оқыту процесінде дұрыс пайдалануға
бағдарлайды. Физиологиядағы іс-әрекеттің шартты рефлекстігі жөніндегі
идеялар адамда сыртқы әсерлердің ықпалымен болып жататын өзгерістердің және
тәрбиеленушіде ептілік, дағды мен әдет қалыптасудың ғылыми негіздерін ашуда
өз себін тигізеді.
Педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы жөнінде айта отырып, оның
сол ғылымдарға жасаған әсерін де елемеуге болмайды. Мысалы, педагогикада
негіз тапқан ұжымның (коллектив) тәрбиелік ролі хақындағы идея осы проблема
бойынша психология, философия, этика, социология және т.б. ғылымдар
аймағында жүргізіліп жатқан зерттеулерге үлкен ықпалын тигізіп отыр.
&3. Педагогикадағы зерттеу әдістері.
Педагогика ғылымы дамуының маңызды факторы оның зерттеу әдістерінің
көбейуі мен жетіліп баруы. Айта кетерліктей, бұл бағытта педагогика үлкен
прогреске ие. Бір кезеңдерде педагогика үстүрт философиялық-әлеуметтік
бақылау, пайымдаулар бойынша ғана зерттеліп, ал педагогикалық идеялар ұлы
ойшылдардың тек шығармашылық қызметінің нәтижесінде ғана туындап келді. Ал
ХҮІІІ ғ. бастап педагогиканың толық қанды ғылымға айналуына теориялық
ізденулерді практикалық тәрбие істерімен байланыста жүргізген ғалымдардың
белсенді үлесі болды. Бұл тәрбиелік ой мен істі біріктіріп ғылыми
тұжырымдар жасағандардың ішінде бүгінге дейін танымал Я.А.Коменский,
Г.Песталоцци, А.Дистервег, К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой, П.П.Блонский,
А.С.Макаренко, С.Т.Шацкий сынды педагог-ғалымдар болды.
ХІХ ғ. оқыту және тәрбие теориясының бұдан былай тереңдеуіне ықпал
жасаған эксперименталдық зерттеулер еді.
Қазіргі кезеңде педагогикалық зерттеулер әртүрлі әдістердің бүтін бір
жүйесі жәрдемімен алып барылуда. Бүларға: педагогикалық бақылау,
әңгімелесу, мектеп құжаттарын зерттеу, оқушылардың шығармашылық
жұмыстарымен танысу, озат педагогикалық тәжірибені үйрену және
қорытындылау, әлеуметтік талдау (сұрақ, анкета жүргізу, тестен өткізу,
рейтингтік сараптау), математикалық статистиканы талдау, педагогикалық
идеяларды теориялық талдаудан өткізу және т.б. әдістер.
Педагогикалық бақылау әдісі. Бұл әдіс педагогикалық зерттеудің қай-
қайсысында да қолданыс табады. Себебі педагогикалық құбылыспен танысу
зерттеушіге педагогикалық жұмысқа қатысы бар деректерді үйреніп, жинақтап,
белгілеп алуды қажет етеді. Мысалға, ғалым сабаққа қатыса отырып,
оқушылардың, егер мұғалім сабақ материалын қызықты түрде баяндаса, жым-жырт
отырып, зейінді тыңдайтынын аңғарады. Одан әрі зерттеушіге аян болатыны:
бір оқушылар өзін сабақта белсенділікпен көрсетіп, мұғалімнің сұрақтарына
ықласпен жауап беруге тырысады, жолдастарының жауаптарына толықтырулар
енгізеді, өздері сұрақ қоя отырып, сабақ мазмұнын тереңдете ұққысы келеді
және т.т. Осы құбылыстарды бақылауы зерттеушіге алғашқы болжамдарын
қорытындылауға мүмкіндік береді. Оның мән-мағынасы келесідей болуы ықтимал:
1) оқушылардың зейінділігі сабақтың мазмұндылығына байланысты, 2) сабақта
зейінділік және белсенділік танытқан оқушылардың білімі біршама жоғары
дәрежеде. Бақылау әдісі, осылайша, нақты теориялық ой-пікірлерге нәр беріп,
кейін олар басқа да әдістердің көмегімен тереңдете зерттеліп, тексеріледі.
Әңгімелесу әдісі. Бұл әдіс те ғалым-тәрбиеші мен тәрбиеленушінің
екеуінің де бірдей педагогикалық дерек пен құбылысқа деген ойы мен
қатынасын айқындауға жәрдемін тигізеді. Соның арқасында ол көрініс берген
құбылыстардың мәні мен септері жөнінде тереңдеу пайымдалған ғылыми тоқтамға
келуге тырысады. Егер, мысалға, жоғарыда келтірілген оқушылардың сабаққа
деген әртүрлі мінез-құлықтық қатынасын алар болсақ, зерттеуші бұл
құбылыстың себептері жөніндегі өзінің пікірін мұғалімнің ойымен
салыстырғанды жөн табады. Бүл үшін ол мұғаліммен әңгімелесуді бірден-бір
жол деп, сабақта кезіккен құбылыстардың себебін түсіндіріп беруге мұғалімді
ойыстырып, оның пікірін білуге ұмтылады. Белгіленген сұрақтар бойынша,
мұғалім мен зерттеуші пікірлерінің өзара сай келуі немесе алшақтығы, өң
берген педагогикалық жағдайдың түп төркінін айқындауға себін тигізері,
әлбетте, сөзсіз.
Мектептік құжаттар мен оқушылардың шы-
ғармашылық өнімдерін зерттеу әдісі. Көптеген педагогикалық
құбылыстарды зерттеу барысында мектеп құжаттары мен оқушылардың
шығармашылық іс-құжаттарын көздеп отыру үлкен маңызға ие. Мысалы,
оқушылардың күнделікті сабақ бағаларының олардың жалпы үлгеріміне ықпалын
білу үшін мектеп жұрналымен, өткен жылдардағы үлгерім табельдерімен танысып
шығу орынды. Мектеп кітапханасындағы балалардың оқырман карточкесімен
танысу, олардың қызығу өрісінен хабар береді. Үй тапсырма дәптерлерін көре
отырып, зерттеуші баланың үйге берілген жұмыстарды орындауға деген
қатынасын байқайды. Белгілі бір тақырыпта еркін шығарма жаздырып немесе
сурет салдырып, ғалым оқушының дүниеге, қоғамға көзқарасын болжауы мүмкін
және т.т.
Педагогикалық эксперимент. Бүл арнайы ұйымдастырылып, алдын-ала
зерттеу мақсаты белгіленген мұғалім мен оқушылардың педагогикалық іс-
әрекеті. Бүл сипаттағы эксперименттер әртүрлі: жетіскен білім деңгейін
анықтау, дамытып қайта жасау, бақылау эксперименттері.
Жетіскен білім деңгейін анықтау эксперименті зерттеу жұмыстарының
бастапқы сатысы болып, зерттелінуі тиіс проблеманың жалпы жағдайымен
танысуға негіз болады. Мысалға, егер оқу жұмысы барысындағы шәкірттердің
өзін бақылауы зерттелінуі қажет болса, осы эксперимент арқылы және басқа
әдістерді (әңгімелесу, анкета) қолдана отырып, ғалым оқушылардың өзіндік
бақылау әдістерін қаншалықты білетінін анықтайды. Нәтижеде оқушылардың өз
оқу жұмысына өзіндік бақылауының мүмкіндіктері жөнінде қорытынды жасайды.
Егер зерттеуші бұл проблеманың мектеп ісінде кері сипатқа ие болғанын
анықтаса, ол зерттеуді одан әрі жалғастырып, дамыту - қайта жасау
экспериментіне кіріседі, яғни алдын-ала түзілген жоспар бойынша оқушылардың
білім игеру тәжірибесіне өзіндік бақылаудың тиімді тәсілдерін ендіреді.
Егер нәтиже ұнамды болып шықса, алынған көрсеткіштер теориялық талдаудан
өтіп, бұл әдістің мектеп жұмысында қолданылуы жөнінде қажетті қорытындылар
жасалады.
Озат педагогикалық тәжірибені үйрену және жинақтау. Бұл әдіс оқыту
мен тәрбие жұмыстарын табысты өткізіп жатқан озат мектептер мен
мұғалімдердің тәжірибесін үйрену және оны теориялық пайымдауға
негізделген. Көп жағдайларда мұғалімдер күнделікті сабақ тәжірибесімен
эмпирикалық түрде маңызды педагогикалық жаңалықтарға жетісіп отырады, бірақ
олардың бұл пайдалы істері педагогикада танылмай, тиісті зерттеуден тыс,
жеке ынталы ұстаздың пайымы ғана болып, көпшілікке жетпей, қалып кете
береді. яғни жеке мектеп тұрмысындағы педагогикалық практика теориялық ой-
пікір мен әдістемелік қорытындысына жетпейді. Оқыту - тәрбиелеудің озат
тәжірибесі теориялық пайымдау мен талдауға түссе ғана педагогикалық ғылым
жүйесінде орнығуға мүмкіндік алады.
Педагогикадағы әлеуметтік зерттеу әдістері. Жоғарыда қарастырылған
әдістер біршама құндылығымен қатар жалғыз-ақ елеулі кемшілікке ие: ғалым ол
әдістерді қолдана отырып, тар өрісті деректерді ғана дамытуы мүмкін, яғни
зерттеу қорытыныдысы болмашы сандағы мектептер мен оқушыларға байланысты
жасалынады. Ал көп жағдайларда кейбір мәселелердің шешімі ауқымды зерттеуді
талап етеді. Бүл ретте педагогтар әлеуметтік зерттеу әдістерін (анкета
жүргізу, рейтингтік бағалау) алға тартады. Мұнымен қойылған мәселені жылдам
әрі көп сандағы оқушыларға сұрақ қойып анықтауға болады.
Педагогикадағы әдістер тізбегі аталғандармен шектелмейді. Олардың
түрі мен формасы педагогикалық теориямен айналысқан зерттеуші-ғалымдар мен
озат мұғалімдердің ынта-ықылас, ізденуіне байланысты. Әдістердің жаман,
жақсысы болмайды, олардың әрбірі өз орнында құнды.
&4. Педагогиканың бөлек ғылым салаларына жіктелуі.
Әрқандай ғылым дами отырып, өз теориясын байыта түседі, жаңа
мазмұнмен толығады, осыдан өз ішіндегі зерттеу бағыттарына орай жіктеле
бастайды. Бүл жағдай педагогиканы да айналып өткен емес. Қазіргі кезде
“педагогика” түсінігі педагогикалық ғылымдардың біртұтас жүйесін танытады.
Өз алдына дербестік сипатқа ие болған педагогика салаларынан төмендегілерді
атауға болады:
1. Жалпы педагогика (тәрбие, білімдену және оқытудың жалпы
заңдылықтарын зерттейді).
2. Сәбилер және мектеп алды педагогикасы.
3. Мектеп педагогикасы.
4. Сурдо-тифло -, және олигофренопедагогика (керең, зағип және ақылы
кем балалардың тәрбиесін зерттейді).
5. Жеке пән әдістері.
6. Педагогика тарихы.
Жаңадан қалыптасып жатқан педагогика салалары да жоқ емес, олардан:
мектептану, отбасы тәрбиесінің педагогикасы, басқару педагогикасы, ішкі
істер органдарының педагогикасы және т.с.с. Дербес педагогикалық пән
ретінде әскери педагогика, жоғары мектеп педагогикасы, кәсіби-техникалық
білім беру педагогикасы және т.б. жедел қарқынмен дамуда.
3.Тәрбие аясы жеке адам және оның дамуының ішкі, сыртқы факторлары
&1. Педагогикадағы жеке адамның дамуы мен тәрбиесінің проблемалары. Жеке
адам, оның дамуы мен қалыптасуы жөніндегі түсініктер.
Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды қалыптастыру және оның жан-
жақты толыққанды дамуын қамтамасыз ету. Ал бұл міндеттердің табысты шешімін
беру жеке адамның дамуы қалай өтетінін және оның қалыптасуына қандай
жағдаяттар ықпал ететінін білумен байланысты.
Педагогика үшін мәнді мәселенің бірі “жеке адам” түсінігінің өзін
айқындап алу. Шынында да тәрбие аясы “жеке адам” нені білдіреді? Бұл
түсініктің “адам” түсінігімен ара қатынасы қандай? Бүл сұрақтардың жауабын
генетикалық тұрғыдан берген жөн.
Ең алдымен ескеретін жәйт: адамның дамуында бір-біріне байланысты екі
өзек байқалады, оның бірі - биологиялық, екіншісі - әлеуметтік. Осы
бағыттар адамның дүниеге келген күнінен бастап оның дамуы мен қалыптасуында
көрініс бере бастайды. Адам туылуда тек биологиялық тіршілік иесі болып
танылады, жеке адамдыққа жетісу әлі ерте. Биологиялық нышандар мен
қасиеттердің дамуы адамның өмір бойы мүшелік пісіп жетілуі және қалыптасуы
процесінің сипатын көрсетіп отырады. Адамның биологиялық кемелдену және
өзгеру процесі оның дамуының жастық сатылары мен мінез-құлығында көрініп,
осыдан балалық, жасөспірімділік, ересектік және қариялық табиғи бітістерін
айырамыз.
Сонымен, адам баласы тұлға ретінде өмір сүру барысында өзінің
қоғамдық мәнін сипаттайтын көптеген әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қалыптастырады әрі дамытады. Міне осыдан ол ғылымда биоәлеуметтік тұлға,
субъект, яғни тарихи-қоғамдық қызмет пен танымның иесі деп танылады. “Адам”
түсінігі осыдан биологиялық және әлеуметтік (қоғамдық), сапа мен
қасиеттердің бірлігін білдіреді.
Ал “жеке адам” түсінігін алатын болсақ, ол тек қана әлеуметтік сапа
мен қасиеттерді игерген тұлғаны танумен байланысты. Бүл тұлға қоғамдық
тіршілік иесі сипатында көрініп, тіл игеруі, санасы, әртүрлі әдеттерімен
ерекшеленеді. Жеке адамдық қасиетке ие болу, оның табиғи, биологиялық
болмысымен емес, қоғамдық қасиеттердің байланысты. Сонымен, “жеке адам”
дегеніміз адамның қоғамдық сипатын танытып, оның өмір барысында топтаған
әлеуметтік сапалар мен қасиеттер жиынтығын білдіреді.
С.Л.Рубинштейннің зерттеуі бойынша жеке адам өз қылығы мен іс-
әрекетін саналы басқаруға мүмкіндік беретін психикалық даму деңгейімен
сипатталады, яғни өз әрекетін ойластыра біліп, жауапкершілікті сезіну
қабілетінің болуы; өз бетінше дербес іс-әрекет жасай білуі - жеке адамның
мәнді белгілері. Белгілі философ-ғалым В.П.Тугаринов жеке адамның сапалық
көрсеткіштері ретінде төмендегілерді атайды: 1) саналылық, 2)
жауапкершілік, 3) еркіндік, 4) жеке басының қадірі, 5) даралық , осыларға
және қоғамдық белсенділік пен бекіген саяси-идеялық бағытты қосады.
Ал жеке адамдық сапалар адамның өмір барысында дамитыны және
қалыптасуынан педагогика үшін “даму” және “қалыптасу” категорияларының
мәнін ашып беру өз алдына маңызға ие. Сонымен бұл түсініктер нені аңдатады?
Даму - бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық өзгерістер
жүрісі. Адамның туған күннен бастап дене құрылымы мен әртүрлі мүшелері
ұлғаяды. Ол сөйлей бастайды, сөздік қоры молая түседі; көптеген әлеуметтік-
тұрмыстық және рухани ептіліктер мен еңбектік дағды және әдеттерді игереді.
Бірақ адамның жеке адам болып дамуындағы басты белгі ондағы сапалық
өзгерістер. Бүны келесі мысалдардан түсінсе болады: тілдік қызметтің
жетілуі адамның танымдық қабілетін арттырады, сезімдік аймағын кеңейтеді.
Танымдық қызмет барысында абстракт ойлау, логикалық ес дамиды, өмірге деген
көзқарас пен наным-сенімдер орнығады. Еліктеушілік мінез-құлық бірте-бірте
белсенді - жасампаз, шығармашылық іске ауысады, өз қылық-әрекетін басқара
алу мен өзіндік билік қабілеті көркейеді. Бүл өзгерістердің бәрі адамның
жеке адамдық даму процесін сипаттайды. Сонымен, даму деп адамның
анатомиялық-физиологиялық кемелденуіндегі, жүйке жүйесі мен психикасының
және танымдық пен шығармашылық іс-әрекетінің жетілуіндегі, дүниетанымдық,
имандылық, қоғамдық-саяси көзқарастары мен нанымдарындағы бір-біріне кіріге
байланысқан сандық және сапалық өзгерістер процесін білеміз. Қалыптасу
түсінігіне келетін болсақ, ол жеке адам дамуының нәтижесі ретінде оның
кемелденуі мен тұрақты сапалар мен қасиеттерді иемденуін білдіреді.
&2. Жеке адам дамуы мен қалыптасуы жөніндегі
теориялық көзқарастар.
Адам жөніндегі басқа ғылымдардағыдай педагогика үшін де ең басты
мәселе жеке адамдық даму мен сол дамудың көзі мен ықпал-күштері. Идеалистік
және материалистік ағымдар бұл туралы әртүрлі тұжырымдар пайымдауда.
Ғылымда ежелден бір-біріне қарама-қарсы келе жатқан теориялық пікірлердің
дұрыс-бұрыстығына баға беруді оқырманның өзіне қалдырып, оларға тек қана
объектив сипаттама беруді өз міндетіміз деп есептейміз.
Идеализм өкілдері, қай бағыттағы болмасын, жеке адамның қалыптасуын
алдын ала болжастырылған бағдарламаға теліп, ол бағдарламадағы сапа мен
қасиеттер өз бетінше өріс алатынын уағыздайды. Ал тәрбие олардың ойынша,
жәрдемші роль атқарып, сол бағдарламаның іске асуына көмектесуші ғана
құрал.
Қазіргі заманғы идеалистік философия, психология мен педагогика
әлеуметтік төңкерістер мен күйзелістерге толы қоғам жеке адамның тозуына
себепші, сондықтанда адам өзінің шын кемелденуіне жетісу үшін қоғаммен
байланысын үзу қажеттігін дәріптейді. Бүдан шығатын қорытынды: адамдық мән
рухани және әлеуметтік бостандықты алу үшін күрес емес, өз болмысының шын,
ең жоғары сыр-мағынасын тану (экзистенциализм) немесе Тәңірлік кемелге
жақындау (неотомизм).
Идеалистік педагогикада жеке адам дамуы жөніндегі пікір-сайыста
бірнеше теориялық концепциялар баршылық. Солардан:
- биологизаторлық бағыт: адамның дамуы оның табиғи (биологиялық) жетілуімен
байланысты, соның барысында оның дене құрылымы мен рухани қасиеттері
қалыптасады. Адамдар арасындағы моральдық қатынастар қоғамдық емес,
биологиялық негізде орнығады (Аристотель, Ф.Мюллер, Э.Геккель, Ш.Летурно,
Ч.Ломброзо)
- психоаналитикалық бағыт: жеке адамдық қалыптасуда қоғам зиянды. Адамның
дамуы мен оның мінез-құлқы толығымен жыныстық инстинктке тәуелді (З.Фрейд)
- пригматикалық бағыт: адамның психикалық дамуы тума инстинкттерге
байланысты, әрбір адамды тұрақты нәсілдік қасиеттерді сақтаушы ерекше
саналық гендер болады. Сондықтан да жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың
қоғамдағы орнын иелеуі олардың биологиялық болмысымен анықталуы тиіс,
себебі әртүрлі халықтар мен расалардың бірі табиғатынан дарынды, ал
екіншілері - кемірек дамыған (Дж.Дьюи, Э.Л.Торндаик).
4.Педагогикалық қызмет ретінде тәрбиенің мәні және оның жалпы заңдылықтары
мен принциптері
&1.Тәрбие - арнайы ұйымдастырылған және саналы жүргізілетін педагогикалық
қызмет.
Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан кең ауқымды категория. Мысалы,
жоғарыда тәрбиені өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа дайындау деп
анықтағанбыз. Ал, бұл дайындықты арнайы ұйымдастырылған тәрбие қызметінің
барысында іске асыруға болады, сонымен бірге ол балалардың күнделікті
үлкендермен араласа жүріп, тұрмыстық іс-әрекетке үйренуімен де орындалуы
мүмкін. Бірақ аталған екі жағдайдағы тәрбиелік әрекеттер әртүрлі мағынаға
ие болатыны сөзсіз. “Қоршаған орта тәрбиеледі”, “отбасының тәрбие жемісі”,
“мектеп тәрбиесі адам қылды” деп нақтылап айтатын болсақ, онда бұл бір
мақсатты сияқты әрекеттердің өзара теңгерілмейтінін байқаймыз. “Қоршаған
орта тәрбиеледі” немесе “отбасы тұрмысы тәрбиеледі” деумен жеке адам дамуы
мен қалыптасуына әлеуметтік-экономикалық және тұрмыстық жағдайлардың
күнделікті жоспарсыз, мақсатты бағдары болмаған ықпалын түсінеміз. Ал енді
“мектептің тәрбиесі” десек, әңгіме басқаша, бұл ретте арнайы
ұйымдастырылған және саналы іске асырылатын тәрбиелік қызметті білеміз.
К.Д.Ушинский:”Педагогикадағы тәрбие - алдын ала ниеттелген және арнайы
ұйымдастырылған педагогикалық процесс”, -деп тұжырымдаған.
&2. Арнайы ұйымдастырылған тәрбиенің мән-мағынасы.
Тәрбие мәнін дәлірек топшылау мақсатымен американ психологы және
педагогі Эдвард Ли Торндайк былай деген еді: “Тәрбие сөзіне әркім әртүрлі
мағына береді, бірақ ол қашанда өзгеріс дегенді аңдатады. Егер біреуді
өзгеріске келтіре алмасақ, біз оны тәрбиелемегеніміз”. Ал енді осы
өзгерістер жеке адам дамуында қалай көрінеді? Бүл сұраққа жауап бере,
К.Маркс “адамның қоғамдық тұлға ретінде дамуы мен қалыптасуы адамзаттық
болмысты игеру жолымен іске асады”- деген еді. Бүл тұрғыдан тәрбиені өсіп
келе жатқан әулеттің адамзаттық болмысты игеруге пайдаланатын құрал-жабдығы
деп білу қажет.
Ал енді осы болмыстың өзі не және оны игеру қалай өтеді? Адамзаттық
болмыс дегеніміз адамдардың көптеген ұрпағының еңбегі және жасампаздық
ұмтылысынан туындаған қоғамдық тәжірибе. Бүл тәжірибе өз ішіне келесі
құрылым бірліктерін қамтиды: 1) адамдардың табиғат және қоғам жөнінде
жасаған білімдерінің жиынтығы, 2) еңбектің әр қилы саласында қажет
ептіліктер мен дағдылар және шығармашылық іс-әрекет әдістері, 3)
әлеуметтік, рухани қатынастар.
Педагогика үшін және бір маңыздысы жеке адамдық даму тұлғаны өткен
тәжірибені игеру қызметіне қосумен ғана шектелмейді, ең бастысы оның сол
істе белсенділігіне, оның бағыт-бағдарына, яғни еңбекке деген қатынасына
байланысты.
Жеке адамның дамуы үшін оның ұйымдастырылған іс-әрекеттегі
белсенділігінің бағдар сипаты да біршама маңызға ие. Мысалы, сынып пен
мектептің жалпы табысы үшін жұмсалған еңбектегі белсенділік пен өзара
көмек болуы мүмкін, сонымен қатар жеке басының пайдасы үшін туындаған
белсенділік те бар. Бірінші жағдайда - ұнамды ұжымшылдық қасиет, ал
екіншісінде - жағымсыз карьеристік қасиет көрініс береді. Мүның бәрі әр
педагог алдында орындалуы тиіс міндет қояды: ұйымдастырылған іс-әрекет
барысында әрдайым оқушылардың белсенділігіне жол бере отырып, оларда сол
қызметке деген ұнамды және шынайы адамгершілік қатынас қалыптастыруы қажет.
&3.Кең және тар мағынадағы тәрбие түсінігі. Оқыту мен тәрбиенің
табиғи өзара байланысы.
Педагогикалық процесс ретінде тәрбиенің мағнасын түсіну үшін
қоғамдық тәжірибенің әртүрлі құрылым бірліктерін игерудің арнайы тәсілдерін
айқындау үлкен маңызға ие. Шынында да, білім, тұрмыстық ептіліктер мен
дағдыларды, сондай-ақ шығармашылық іс-әрекет әдістерін үйренуі үшін оқушыны
белсенді оқу-танымдық жұмысқа қосып, әдейі оқыту қажет екені әркімге де аян
қоғамдық тәжірибенің өте маңызды бірліктері. Ал енді қоғамдық тәжірибенің
өте маңызды бірліктері болған әлеуметтік және рухани (адамгершілік,
эстетикалық т.б.) қатынастарды игеруі мен баланың жеке адамдық дамуы арнайы
оқытуды қажет еткенімен, сол қатынастардың мән-мағынасы жөніндегі
біліктердің (моральдық қағидалар, саяси, эстетикалық, ұжымшылдық және т.б.
идеялар) қандай да жәй үйретумен-ақ қалыптасатыны даусыз. Бірақ қатынастар
өз ішіне тиісті білімдерден басқа қажеттілік, сезім, көзқарас, наным мен
әдет сияқты күрделенген комплексті қамтитын болғандықтан, оларды тек
оқытудың көмегімен қалыптастыру мүмкін емес. Бұл орайда оқу жүйесімен
байланысты және одан тыс жүргізілетін ерекше және жан-жақты тәрбиелік
жұмыстар қажет. Осылардың арқасында оқушы жоғарыда аталған әлеуметтік және
рухани қатынастар құрылым бірліктерінің бәрін тұтастай өз бойына сіңіреді.
Бір тарапынан - оқуды, ал екінші жағынан - әлеуметтік және рухани
қатынастарды қалыптастыру ісін қамтыған тәрбиелік жұмыстардың бұндай
ерекшеліктері педагогикада кең және тар мағынадағы тәрбие түсініктерінің
бөлектеуіне себепші болды. Осыдан тәрбие оқыту мен арнайы тәрбие
жұмыстарына бірдей негізделсе, оны кең мағынада деп түсінеміз де, ал ол тек
адам аралық қоғамдық қатынастарды қалыптастыруға бағытталса, тар мағыналы
тәрбие болып есептеледі. Бүл көзқарастан біртұтас педагогикалық процесті
төмендегіше схемада суреттеуге болады:
кең мағынадағы тәрбие - қоғамдық тәжірибенің
бүтін жиынтығын: білім, ептілік, дағды, шығар-
машылық іс тәсілдерін, әлеуметтік, адамгерші-
лік және эстетикалық қатынастарды игеру
Оқыту - білімді, ептіліктерді, Тар мағындағы тәрбие: саяси,
шығармашылық іс-тәсілдерін, әлеуметтік, адамгершілік және
көзқарастар мен адамгершілік- эстетикалық қатынастарды
эстетикалық идеяларды игеру. қалыптастыру.
Жалпы тәрбиелік процестегі оның өзіндік ерекше тараптарын - тар
мағынадағы оқыту және тәрбие - бөлектеу, бұл шартты қабылданған нәрсе.
Нақты педагогикалық істе бұл екеуі бір-бірінен ажыралмас, кіріге
байланысқан. Тәрбие мен оқытудың осы үзілмес бірлігінен алғашқысының өте
қажет мәндік сипаты мен аса маңызды заңдылығы ашылады: жақсы қойылған
оқытусыз ықпалды тәрбие болуы мүмкін емес сияқты, тиімді тәрбие болмаған
жерде нәтижелі оқыту жоқ.
Тәрбиенің кең және тар мағынада түсіндірілуі және ол екеуінің жеке
адамның білімділігі мен әдептілігін біртұтас қалыптастыруға бағытталуы оның
және бір маңызды ерекшелігін аңғартады. Жеке адамның бұл екі қасиетінің
дамуы бір тұтасқан оқу-тәрбие ісінде орындалатындықтан, бұл процестің
ұйымдастырылуының негізінде қандай да бір заңдылықтар тобы болуы шартты.
Ондай заңдылықтарды білу арнайы ұйымдастырылған және саналы іске асатын
педагогикалық процесті тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
&4. Тәрбие заңдылықтары жөнінде түсінік.
К.Д.Ушинский ескерткендей, тәрбие заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан тану
өте қажетті. Себебі, оның айтуынша, педагогикалық ережелерді қара дүрсін
жаттау ешбір пайда бермейді. Сол ережелерді туындататын ғылыми негіздерді
зерттеу міндетті іс. Ұлы педагогтың кеңесі: басқарылуы қажет болған
психикалық құбылыстардың заңдарын ашып, өз іс-әрекетіңді сол заңдарға және
оларды қолданатын жағдайларға орайластырған жөн.
Тәрбиенің астарлы терең заңдылықтарын білместен, оны жетілдіруге
ұмтылудың өзі бос әрекет. Өмір шындығы заңдылықтары мен жеке адамның дамуы
және кемелденуіндегі қайшылықтарды тану ғана заман тәрбиесіндегі күнделікті
шараларды іске асырудың және сол процесті ғылыми тұрғыдан басқарудың
теориялық-әдіснамалық негізін бере алады.
Сонымен тәрбие заңдылықтары деген не? Бүл түсініктің мәні: орындалуы
жеке адам дамуы мен қалыптасуында тиімді нәтижеге жеткізетін тәрбиелік
процестегі орнықты, қайталап отыратын қажетті байланыстар. Бүндай
заңдылықтарды біле отырып, тәрбие жұмыстарын алдын ала болжастыруға және ол
іске терең мазмұндық әрі әдістемелік мән-бағдар беруге болады.
&5. Тәрбиенің жалпы заңдылықтары.
Өткен парақтарда біршама тәрбиеге байланысты заңдылықтарды атап
өткенбіз. Қайталап, еске түсірейік.
1. Барша тарих кезеңдерінде тәрбие объектив қоғамдық қажеттіктен
туындайды және сол қоғамға қызмет етеді.
2. Тәрбиенің мақсаты, мазмұны және тәсілдері біртұтас байланыста, бір-
бірінсіз нәтиже бермейді.
3. Біртұтас педагогикалық процестегі оқу мен тәрбие (тар мағынадағы)
өзара кіріге ұштасқан.
Келтірілген заңдылықтар тәрбиені ұйымдастырудың жалпы негіздерін
құрайды, ал енді сөз болатын заңдылықтар тікелей тәрбиелік процесті іске
асырудағы педагогикалық құрал ретінде танылуы тиіс. Олардың қатарына
кіретіндер:
1. Дамушы жеке адамның тәрбиесі сол адамды тікелей іс-әрекетке қосу
барысында орындалады.
2. Тәрбие - ұйымдастырылған іс-әрекеттегі жеке адамның белсенділігін
арттыруға ықпал етуші фактор.
3. Тәрбие барысында тәрбиеленушіге деген жоғары гуманизм мен сый-
құрмет орынды талаппен ұштасуы міндетті.
4. Тәрбие барысында оқушыға алдағы жетістіктерін көрсете біліп, табыс
қуанышына ерісуге көмектесу.
5. Тәрбие барысында оқушының ұнамды сапаларын танумен, оларды орынды
пайдалану қажет.
6. Тәрбиелеуде оқушылардың жастық және даралық ерекшеліктерін ескеру
орынды.
7. Тәрбие ұжымда жүргізіліп, ұжым арқылы іске асырылуы қажет.
8. Тәрбие барысында мұғалімнің, мектептің, отбасының және қоғамдық
мекемелердің педагогикалық ұмтылыстарының бірлігі мен келісімі қажетті.
Мектептегі оқу жұмысы да, оқушылардағы жеке адамдық сапаларды
тәрбиелеу де осы заңдылықтарды ескеру негізінде алып барылуы тиіс.
5. Педагогикада мақсат болжастыру проблемасы
&1. Тәрбие мақсаты түсінігі.
Педагогтің кәсіби қызметі адамның барша іс-әрекетіндегідей мақсат
қоюдан басталады. Педагогтің балалармен жүргізіп жатқан ісінде мақсат
болмаса, ол істі кәсіпқой маманның жұмысы деп бағалауға болмайды, оны
әншейін бір әрекет, тәрбиелік процеспен ешбір байланысы жоқ жәй белсенділік
деп түсіну керек.
Мақсатты сезіну әрқандай іс-әрекетке қуат береді. Ұлы да шапағатты
мақсат адамның бар шығармашылық күшіне қанат беріп, оны өрістете түседі.
Мақсатқа жету адам бағытының негізі болған терең де толық қанағаттанушылық
тудырады.
Тәрбие мақсаты - педагогика ғылымының өзекті категориясы. Оны
нақтылау, жобалау, дайындау - педагогикалық тұжырымдар жасаудың арқауы.
Кейде педагог балалармен оқу-тәрбие жұмыстарын нақты айқындалған
мақсатсыз-ақ орындаған сияқты болады. Бірақ сол бағыт-бағдарсыз бастаған
ісінде қаншалықты сарсаңға түсіп, оңды-солды ұрынғанын, нәтижеге жете алмай
шаршап-шалдыққанында бірақ түсінеді. Егер түсінсе!
Шынында да, күнделікті мектептердегі педагогикалық тәрбиеде болмыс
көрсеткендей мақсат проблемасы өте нашар шешілуде, кейде ол мәселе тіпті
естен шығарылады, осыдан “мақсатсыз тәрбие”, яғни жол-жөнекей тәлім етек
алған құбылыс. Осының салдарынан педагогтің кәсіби қызметінің өнімі жоқтың
қасы, балалар мен ұстаздардың шығармашылық мүмкіншіліктері іске қосылмайды,
ал кәсіптік іскер не істерін білмей, ақырында түңіледі, өз жұмысынан
қанағаттанушылық рахатын көрмейді.
Тәрбиелік істің мұндай келеңсіз жағдайланының объектив себептері
мақсаттың әлеуметтік-психологиялық табиғатынан.
Мақсат - субъект санасында оның қоршаған ортамен өзара ықпал
байланысынан туындайтын әрекеттің нәтижесі туралы ой болжамы. Мақсат
-жағдайлар себепті пайда болуынан, нақты болмыстан алынатындықтан - ол
объективті құбылыс. Мысалы, өмірінде домбыра ұстап, үніне зер салмаған
педагог балаға музыкалық тәрбие беруі мүмкін емес.
Өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу мақсаты - кең әлеумет пен ғылымның
араласуымен тек мемлекет белгілейтін педагогикалық саясаттың басты құрылым
бірлігі. Жарияланатын тәрбиелік мақсаттардың экономикалық, құқықтық және
ұйымдастыру шарттарын қамтамасыз ету мемлекеттің міндеті. Былайша айтқанда,
құқық негізінде бекіген тәрбие мақсатының іске асуына қоғамның бар
мүмкіндіктері бағытталуы қажет, әлбетте, тиісті бақылау астында.
Мақсат әрекеті адамның саналық (идеялық) өнімі болғандықтан өте
құбылмалы, тез өзгеріске түседі, себебі ол үздіксіз ауыспалы дүниемен,
сонымен бірге өзгерістегі тұлғамен де әрекеттік-қозғалмалы байланыста.
Тәжірибе, білім, оқиға т.б. адамды байытып отырады, бірақ, құбылмалы сана
иесі - субъект сол байлыққа жету жолында өзінің де өзгеріп жатқанын байқай
бермейді, не оған тіпті мән бермейді. Мысалы, педагог “кеше” де, “бүгін” де
өзін бір мақсат ұстанғандай сезінеді, ал сырттан қарағанға оның кәсіби
педагогикалық ісінде өзгерістердің болғаны айдан анық байқалады. Өмірдің
өтміш-ауыспалылығы мақсаттың да бір қалыпта өзгеріссіз қалмасына ықпал
жасайды.
Мақсаттың өзгермелі жүрісі педагогикалық процесте өте айқын көрінеді,
себебі баланың сыныптан сыныпқа қарай, жастан жасқа дамып өзгеруі қас
қағымдай, сондықтан өсіп келе жатқан жеке адамның әлеуметтік-психологиялық
жаңа құрылымдары бір мақсаттың ысырылып, орнына екіншісінің қойылуын табиғи
талап қылады.
Мақсаттың қозғалмалылығы мен ауыспалылығы оның ешқашан шектелместігін
көрсетеді. Мақсатты - адам жақындаған сайын, алыстай түсетін жұлдызбен
теңестірген жөн. Мақсаттың бітуі - рухани, не заттай жойылу деген сөз.
Мақсат өзін белгілейтін субъект - адам мен бірге дамып отырады, себебі ол
сол субъктіде жасайды, сондықтанда субъекттің өрлеуімен мақсат та
жоғарылай бастайды. Өсем деген кәсіпкерге тән қасиет: көңіл толмау,
күйзелу, алас ұру; ал тоқтаған кәсіп иесі - мәңгі тыныштықтағы өлі жан.
Мақсат болжастыру - бұл қазіргі заман өркенниетінде жасап,
жаңартушылық қабілетке ие осы дәуір жеке адамының қажетті даму деңгейін
қамтамасыз ететін объектив әлеуметтік-психологиялық және мәдени жағдайларды
түсіну; бұл сондай адамның жалпы идеал образын мейлінше нақтылайтын сөз
жүйесін іздестіру; бұл тәрбие мақсатын қабылдауға мүмкіндік беретін
шарттар ретінде балалық шақ табиғатына, жеке адам даму мәніне және даралық
болмысына талдау, баға бере алу; бұл нақты бала жасаған нақты жағдайларды
талдай отырып, оларды қойылған мақсат мазмұнымен орайластыру.
&2. Тәрбие мақсаты мен тәрбие міндеттері.
Мақсат категориясына қарама-қарсы категория - арман. Екеуінің бір-
біріне ортақ ұқсастығы олардың санада туындап, әрі жасайтын идеалдық бейне
болуында. Ал айырмашылығы - осы бейнеге субъекттің қатнасының әртүрлілігі.
Арман - елестің немесе фантазияның субъектке берер біршама
қанағаттану сезімі. Арман адамды шындық болмыстан алшақтатады.
Мақсат - бұл да бейне, бірақ онан келетін қанағаттану тек ішкі
қабылдаудан емес, сол бейнені іс-әрекетке қосып шындыққы айналдырудан. Бұл
бейне субъектті белсенді әрекетке бағыттайды, ықпал жасайды. Туындай
отырып, мақсат ойға алған, дейділеген нәтижесіз өз қанағатын таппайды. Бұл
арада бейне-нәтиже тек іштей қызықтану үшін емес, нақты жетістік үшін
қажет.
Арман субъекттің енжарлығынан келіп шығады, әрекетсіздікке
байланысты, ал мақсат - іс-әрекет, қызметтің бастау көзі.
Бірақ өзіміз жасап отырған қарама-қайшылығы қабысқан барша
дүниеміздегідей - бұл екі порярлы құбылыс - арман мен мақсат өзара тығыз
байланысқан. Арман-мақсат түзу үшін негіз, арман-мақсаттарды қайта
қарастырып, өлшестіріп отыруға ықпал.
Арман мақсаттың пайда болуына себепші. Мақсат та өз кезегінде жаңа
мақсатқа жетелейтін жаңа арманға жол ашады.
Мақсатқа жетудің жолы тұп-тура болмақ емес, ол үшін талай міндеттерді
іске асыру қажеттіктері туындайды.
Міндет - бұл мақсатқа жету жолдарындағы бір саты, орындалуы қажет
нәтиженің бір бөлігі, осы бөлік өзінің іс-әрекеттік бітімін таппаса, жалпы
нәтиже де жоқ. Міндет мақсаттың өзін құрайтын элементтерііне бөлінуінен
пайда болады. Кейін сол элементтердің бәрі бірігіп іс-әрекеттің жалпы
нәтижесін алуға жұмсалады. Іс-әрекеттің барысында субъект, әдетте, мақсат
жөнінде ойламайды, оның есінде тек міндеттері, өз іс-әрекетін сол
міндеттердің кезегімен шешілуі деп біледі.
Мақсаттың ұмыт болуы - жалпы стратегиялық бағыттың жойылуына әкеледі,
ендеше міндеттер де тактикалық бағдар ретінде өз маңызын жояды. Мысалы,
бағбан адамдарға ләззат берер бақ бергісі келді (жалпы мақсат). Бірақ нақты
істерді (міндеттерді) орындау күйбеңімен жүріп, тиісті орынға гүл егуді
ұмытты, соның салдарынан бақ ләззат беру сипатынан айрылды, яғни негізгі
мақсат іске аспады, сонымен атқарылған міндеттер (атызды дайындау, суғару,
жазыменгі күтім - бәрі де) босқа кетті.
Мақсат болжастырудың күрделі проблемасы - ол мақсат пен міндеттердің
өзара байланысы.
Міндет - мақсаттың бір бөлігі, құрылым бірлігі. Міндет көрер көзге
дербес, өз алдына жасағанымен, мақсат бағытында орындалып барады. Мысалы,
педагог баланы күнделікті адамгершілікке баули отырып, қоғам азаматын
тәрбиелеу бағдарындағы мақсатты мүлде естен шығармауы тиіс, өмірде адам
баласының мазмұнын оның әр секунд, минут, сағаттағы белсенді тіршілігі
қалайды дегендей фәлсафалық тұжырымды бетке ұстауы лазым.
Міндет орындалу сәтінде субъект үшін нақты бір мақсатқа айналады да,
ол мақсат өз кезегінде төменірек деңгейдегі жаңа міндеттерді жүзеге
әкеледі. Педагог жалпы мақсат бағдарын жаздырмай отырып, таңғажайып
үздіксіз міндетке, міндеттің мақсатқа өзгерісі мен ауысу аймағына тап
болады.
Егер тәрбие мақсатының жалпылығы сақталса, онда педагогтің қадам
сайын алға қойып, әр сәт сайын шешіп отыратын әрекеттерінің бәрі -
міндеттер. Жалпы мақсаттық бағдар назардан ғайып болып, педагог бір міндет
бағытында жұмыс істеп, ойлай бастағаннан, дәл осы міндет мақсат мазмұнына
ие болып, өзіне қажетті міндеттерге ие болады. Мұны схема түрінде көрсетуге
болады:
міндет 1
міндет 1 мақсат 1 міндет 2
міндет 3
міндет 1
Мақсат: міндет 2 мақсат 2 міндет 2
міндет 3
міндет 1
міндет 3 мақсат 3 міндет 2
міндет 3
Міне, осыдан біз педагогикалық сөздікте “Тәрбиенің мақсаты мен
міндеті”, “Тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері” тіркестерін жиі
кездестіреміз. Бұлардың бірін таңдауымыз белгілі мақсаттың жалпы бағдарға
байланысты да бір жағдайдың өзінде де мақсаттық мәнге де, міндеттік мәнге
де ие бола береді. Мысалы, мұғалім сабақты дайындауда нақты сабақ
“мақсатын” белгілейді, ал енді осы мақсаттың өзі жалпы тәрбие мақсатының
міндеті болып шыға келеді. Сондықтан дайындалып жатқан сабақ келесі аталған
көп “міндеттің” орындалу құралына айналады: мәдени салт бойынша жасау
қабілетін қалыптастыру, адам бола білу қабілетін жетілдіру, әлеуметтік
қатынастарға араласа алу қабілетін түзу, салауатты өмір салтын
қалыптастыру, өмірлік бағыт қалыптастырып, өз тіршілігінің мазмұнын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz