Перцептивті психика

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Перцептивті психика дамуының төменгі деңгейі
2. Перцептивті психика дамуының жоғарғы деңгейі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Перцептивті психика дамуының төменгі деңгейі

Бұл деңгейде негізгі дағдылар мен қабылдау пайда болады. Элементарлы
сенсорлық психикада тек жеке қасиеттердің бейнесі ғана орын алса, бұнда
біртұтас бірліктер ретіндегі ортаның заттық компоненттері бейнеленеді.
Заттық қабылдау жалпылаудың белгілі-бір деңгейін болжайтын болғандықтан,
сезімдік елестер пайда болады.
Бұл деңгейге жоғарғы омыртқасыздар - бас-аяқты моллюскалар мен
буынаяқтылар жатады. Мысал ретінде жануарлардың ең көп классы ретіндегі
жәндіктерді қарастырамыз. Олар барлық жерлерде - құрлықта, барлық тұщы су
суаттарында, сонымен қатар ауада да тіршілік етеді.
Жәндіктердің қозғалысы саналуандығымен ерекшеленеді. Олар барлық
жерлерде тіршілік етеді және осыған тәуелді жәндіктердің локомоциялары
үлкен саналуандылығымен ерекшеленеді. Еркек бөгелектің ұшу жылдамдығы
сағатына 122 км. жетеді, ал кейбір жарғақ қанаттылардың қанат қағуының
жиілігі - секундына 1000-ға дейін жетеді. Жәндіктердің бұлшық еттері ерекше
жақсы дамыған, специализациялану мен дифференциацияның жоғарғы деңгейінің
арқасында, олар өздерінің салмағынан көп ауыр салмақты көтеруге қабілетті
болып келеді.
Нервтік жүйе және сезім мүшелері. Жәндіктердің бас миы - күрделі
құрылған жұтқыншақ үстіндегі торап - ол үш бөліктен тұрады: 1 - біршама
дамыған алдыңғы бөлік (протоцеребрум). Алдыңғы бөлікпен күрделі көзді
иннервациялайтын өте ірі көру бөліктерінің жұбы байланысты; 2 - мұртшаларды
иннервациялайтын ортаңғы бөлік (дейтоцеребрум); 3 - ауыздық аппаратты
иннервациялайтын артқы бөлік (тритоцеребрум). Қол-аяқты моллюскалардың
(сегізаяқтар) нервтік жүйесі дамудың жоғарғы деңгейіне жеткен. Олар
жануарлардың барлық түрлерінің ішінде ең ірі көру мүшесі бар организмдер
болып табылады, олардың көру мүшесінің диаметрі - 40 сантиметрге дейін
жетеді. Жәндіктердің өмір сүретін арнайы жағдайлары (ортаның
сапалық әртүрлі агенттерінің көптігі мен саналуандығы) оларды көптеген,
өздігінше құрылған сезім мүшелерінің пайда болуына алып келді. Мысалы, көру
мүшесінің құрылысы күрделі болып келеді (күрделі көз) және ол қабылдау
ерекшелігі әлі күнге дейін ғылымға беймәлім болып келген көптеген қарапайым
көздерден (омматидий) тұрады. Кейбір түрлерде саны жағынан әртүрлі
қарапайым жалғыз көздер де болады. Омматидиялар басқа омматидиялардан
дақтық салымшалармен шеттетілген және оларға тәуелсіз қызмет етеді. Әрбір
омматидияда аксондары мидың оптикалық ганглилерінде аяқталатын 7-8 көру
клеткасынан тұрады. Жеке омматидиялардан келетін көру тітіркендіргіштері
біртұтас бейнеге жинақталады, яғни оларда заттық көру бар деген сөз. Олар
форма мен түсті оптикалық қабылдауға қабілетті болып келеді.
Жәндіктер ерекше әлемде (микроландшафтлы жөне микроклиматты жерлерде)
өмір сүретін болғандықтан, мысалы, қалақай көбелегінде, айқын көру тек
жуықтап алғанда 2-3 сантиметр арақашықтықта ғана мүмкін болып табылады.
Жәндіктер қозғалмалы заттарды немесе өздері козғалып бара жатқан сәтте
тыныштықта тұрған заттарды жақсы көре алады.
Топтық жүріс-тұрыс пен қарым-қатынас. Бұл деңгейдің өкілдерінде
негізгі топтық жүріс-тұрыстың өте күрделі формалары байқалады. Оларда
сезімталдықтың барлық түрлері жақсы дамығандықтан, олар барлық сенсорлық
каналдар бойынша ақпаратты берумен коммуникацияға қабілетті болып келеді.
Өз уақытында аралардың тамақтың тұрған орны туралы ақпаратты беруіне
көмектесетін олардағы рәсімденген "бидің" тілін шешу үлкен жаңалық болды.
Бұл жаңалықты австралиялық ғалым К. Фриш 20 жыл бойы бал арасының жүріс-
тұрысын зерттегеннен кейін жасаған болатын. Фриш бойынша жүгіріп өту сызығы
мен көлденеңнің арасындағы бұрыш (соттың көлденең үстіңгі қабатында) ұшу
сызығы мен аспандағы күннің орналасқан жерінің арасындағы бұрышына сәйкес
келеді. Бұл жерде біз аралардың фотоменотаксистермен геоменотаксистерге
транспозиция жасауға қабілеттіліктерімен кездесеміз: күннің орналасқан
орнына бекітілген бұрыш жердің тартылыс күшіне ауыстырылады. Транспозиция
жануарлардың арасындағы қарым-қатынастың негізінде жатқан
трансформациялардың жеке жағдайы болып табылады: қоршаған орта заттарының
қасиеттері оптикалық, акустикалық және басқа да сигналдардың түрлеріндегі
арнайы кодтың көмегімен жануарлар тіліне трансформацияланады. Қарым-
қатынастың инстинктивті формаларының ең жоғарғы деңгейі жүріс-тұрыстың
рәсімденуі болып табылады. Рәсімдеу барысында кейбір тектік бекітілген
позалар мен дененің қозғалыстары сигналдық, яғни ақпаратты беруші бола
бастайды. Осы деңгейдегі жануарларға территорияны маркировкалау мен
қорғауда көрінетін территориялык, жүріс-тұрыс тән.
Үйрену. Онтогенездегі кез келген инстинктивті жүріс-тұрыстың
қалыптасуы индивидуалды тәжірибені жинақтаумен бірге жүреді, яғни
инстинктивті жүріс-тұрыс үйренумен жетілдіріледі. Бірақ бұл деңгейде соңғы
орынды инстинктіге қатысты бағынышты жағдай алады. Сонымен, жәндіктердің
өмір сүру ортасының ерекшеліктері олардың психикалық дамуының
ерекшеліктерінде бейнеленеді.

Перцептивті психика дамуының жоғарғы деңгейі

Перцептивті психика кезеңдері дамуының жоғарғы деңгейіне эволюция
үрдісі барысында тек жоғарғы омыртқалылардың өкілдері ғана жетті, олар -
құстар мен сүтқоректілер. Осы деңгейде жануарлар әлемінде кездесетін
психикалық іс-әрекеттің біршама күрделі көрінулері байқалады. Кеңістіктік
бейімделу осы жерде де таксистердің негізінде іске асады, олар: бағдарларды
индивидуалды есте сақтаумен сипатталынатын, мнемотаксистер қосылатын, тропо-
, тело- және менотаксистер. Жоғарғы омыртқалылардың өмірінде мнемо-
таксистер ерекше үлкен рөл атқаратын болғандықтан, бейімделудің туа
берілген тәсілдері бұл жерде өмір барысында индивидуалды жинақталған
тәжірибемен мәнді байиды. Қоршаған ортаның компоненттеріне әсерленудің
биологиялық адекваттылығы жоғарғы омыртқалыларда да жүріс-тұрыстың
инстинктивті элементтерімен қамтамасыз етіледі. Биологиялық жағдайларға
адекватты әсерлену тек белгілердің, объектілер мен жағдайлардың
үнемелігінде ғана мүмкін, бұл жануар кілттік тітіркендіргішке әсерленген
кездегі тектік бекітілген, туа берілген негізде етеді. Сонымен инстинктивті
әрекеттер жануарлар үшін ойгілі танымдық мәнге де ие болады, ол оған
қоршаған ақиқаттықпен танысқанда көмектеседі.
Инстинктивті жүріс-тұрыс дамуының ерекше жоғарғы деңгейіне жоғарғы
омыртқалыларда жануарлардың бір-бірімен рәсімденген қарым-қатынастары
жетеді. Қарым-қатынас сферасында жүріс-тұрыстың инстинктивті формалары
біршама көп таптауырындыққа қол жеткізіледі. Қатал бекітілген
зоопрагматикалық құралдарсыз ақпараттарды беру негізгі бола алмайды. Толық
қанды қарым-қатынас сондай-ақ жүріс-тұрыс ауданындағы жоғарғы интеграция
үшін - жеке особтардың және тұтас қауымдастықтың жүріс-тұрысының
интеграциясы үшін қажетті жағдай болып табылды.
Қозғалыстар. Бұл деңгейдегі жануарлардың локомоторлы қозғалыстары
біршама "автоматтанғандардың" қатарына жатады және олардың әртүрлілігі
тіршілік етудің арнайы жағдайларына тәуелді болып келеді. Жоғарғы
омыртқалылардың алдыңғы аяқтары, негізгі, сүйеніш-локомоторлық қызметтен
басқалары, әртүрлі заттармен манипуляция жасауда көрінетін қосымша
қызметтер атқарады. Қосымша қызметтер жоғарғы омыртқалыларда ауыз
аппаратына да тән, бұнда осы екі эффекторлық жүйелердің арасында кызметтік
өзара әрекеттестік болады. Манипуляциялау әсіресе оларға деструктивті әсер
етудің барысында заттарды кешендік тексеруге көмектеседі және жануарлардың
танымдық, қабілеттіліктерін дамытады. Осылайша, алдыңғы аяқтардың қосымша
қызметтерінің прогрессивті дамуы психикалық дамудың факторы болып табылды.
Манипуляциялаудың түрлеріне комфортты жүріс-тұрыс та (денені тазалау)
жатады.
Сенсорлық қабілеттіліктер. Жануарлардың сезім мүшелері. Бұл деңгейде
өзінің дамуында жетістікке жетті деп айтуға болады. Белгілі-бір сезім
мүшелерінің және олардың әртүрлілік деңгейінің болуы тіршілік етудің нақты
жағдайларына және жануарлардың өмір сүру жағдайына тәуелді болып келеді.
Сезім мүшелеріне жоғары компенсаторлық мүмкіндіктер тән, мысалы, бір қатар
үңгірлік балықтарда көру мүшесі жоқ болғанда олардың қызметін есту мүшесі
жақсы атқара алады. Бес негізгі сезім мүшелерінен басқа кейбір түрлерде
сезімталдықтың ерекше түрлері болады, мысалы, ультрадыбысқа (жарқанат),
инфрадыбысқа (кит), инфра қызыл сәулелерге сезімталдық (шұңқыр басты жылан
(ямкоголовая змея)) және т.б.
Егер негізгі перцепция туралы айтатын болсақ, онда орта компоненттерін
заттық қабылдауға, дөңгелек ауыздылардан басқа, омыртқалылардың барлық
түрлері қабілетті болып келеді. Бұндай қабілеттілік талдау мен жалпылауга
тек жеткілікті дамыған қабілеттіліктің негізінде ғана мүмкін болады. Бірақ
төменгі (балықтар) және жоғарғы (құстар мен сүтқоректілер) омыртқалылардың
арасында қабылдауға қабілеттіліктің сапалық айырмашылықтары бар. Жоғарғы
омыртқалылардың тіршілік ету үшін, жекелеп алғанда индивидуалды тәжірибені
бекіту үшін өте маңызды қабілеттілігі олардың көру арқылы жалпылауға
(елестерге) қабілеттілігі болып табылады. Бұған дәлел алғаш рет Л.В.
Крушинский бейнелеген, көру ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.