Полигон және қоршаған орта

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Полигон және қоршаған орта

Адам өзін қоршаған ортамен бірге өсіп, біте қайнап келеді, өзі де осы
табиғаттың бір бұтағы болып саналады. Біз адам - әлеуметтік ақиқат иесі
дейміз, бірақ оның биолигиялық тұрғыдан табиғатын толық танымаймыз немесе
оны қайта құрсақ дейміз.
Қоршаған орта: ауа, су, жер, ормандар сау болса ғана адамның өзі де сау
болады.
Адам – Жердегі биологиялықтүрлердің ең жасы. Жер адам пайда болудан
миллиардтаған жыл бұрын жаратылған және, бәлкім, адам бір-бірімен және
табиғатпен бейбіт өмір сүруді үйренбесе, адамзат өліп кеткен жағдайда, жер
сонша уақыт тіршілік ете алады. Бірақта біз ғасырлар бойы және мыңдаған
жыодардан бері табиғатты пацдалану ұранын басшылыққа алып келеміз, яғни
табиғатқа қарама-қарсы бағытта тәрбиеленіп келдік.
Табиғатпен жарастықта өмір сүру үшін, оның заңдарын үйрену керек және
оны бұзбаған жөн, адам өркениетін қоршаған әлнмге аса сақтықпен қарап
отырып, одан өз орнын табуға тиіс.
Қоршаған ортаны қайта пішу жөніндегі желөкпе жобаларды және ойланбай
істеген әрекеттердің зардаптарын кім білмейді? Аралдың апатты таяздауы,
Байкалдың ластануы, ұлан-ғайыр Қарақалпақстан жерінің тұз бен батпаққа
айналуы, су электр стнцияларын саолған кезде орасан үлкен аудандардың су
астында қалуы – бұл тек белгілі мысалдар ғана. Өзімізді қоршаған
ортаныосынша ғаламат өзгеріске душар ету, өкінішке орай, адымның жаңа
табиғи – климаттық және өндірістік жағдайға бейімделуіндегі экологиялық
және әлеуметтік міселелерді шеше алмайды. Алайда қоршаған ортаны зорлықпен
жасалған өзгерістердің ішіндегі ең ауыры Семей аймағында болған өзгеріс. Ол
ешбір ақылға симайтын апат.
Полигонның ондаған жылдар бойы атқарған белсенді қызметі кезінде
айналаның – топырақтың, атмосфераның, судың радиоктивті газ-тозаңдармен,
азық-түліктің радионуклидтермен ластануы туралы ауыз ашпайтын әдетберік
қалыптасқан болатын, ядролық сынақтардың қоршаған ортаға әсері туралы
болжам теріске шығарылды. Ал бұл бағытта ешбір зерттеулер мақсаткерлікпен
жүргізілген жоқ. Тек облыстағы жекелеген салалардың ведомстволық бақылауы
мен шешімдері кейбір мәліметтер береді.
Тамақ өнімдерінен, ашық су қоймаларынан, малдардың сүйектерінен
қорғасын – 210 табылды, ол уран -238 ыдырауынан пайда болған изотоп. Ал
Семей облысында уран кенінің жоқекені белгілі, ендеше оның ядролық
жарылыстардан тарауы әбден мүм кін.
1989 жылғы зерттеулердің мәліметтері бойынша ұсақ малдардың
сүйегіндегі қорғасын – 210 мөлшерден ондаған есе көп. Етті пісірген кезде
10 процентісорпаға шығады, денсаулыққа зияны аз емес.
Шаруашылықтардың байырғы өрістерінде жацылып жүрген және полигонға
таяу жерлерден су ішетін малдың еті мен сүтіндегі радионуклидтердің барлығы
мөлшерден ондаған есе асып түседі.
Жер астындағы дүмпулерді алайық. Жер астындағыядролық жарылыстан
туған сейсмикалық қозғалыс күші зарядтың қуатына және сынақ алаңының
геологиялық жағдайына байланысты.
Невада полигонында жер қабаттары туфтар деп аталатын қуыстары көп
жыныстардан тұрады. Олар жарылыс толқындарының сейсмикалық энергиясын
сіңіріп алады да, жердің сілкінуі онша қатты болмайды.
Семей полигонының алаңдары гранит деп аталатын тектес жақпартастардан
тұрады. Граниттің сейсмикалық тербелістерді сіңіру қасиеті төмен. Сондықтан
мұндағы жерасты жарылыстары айтарлықтай тербелістер туғызады. Қашықтықтары
мен қуаттары бірдей жарылыстардың Невада полигонындағы сейсмикалық тербеліс
күші Семейден 3-4 есе төмен.
Жер астындағы әрбір жарылыс, олардың саны аз емес -343, жердің
қыртысын қазғалысқа түсіреді.
Ғасырлар бойы терең тыныштықта, бейне бір ұйқыда жатқан жер қабаттары
жер асты ядролық күшті жарылыстардан қозғалысқа келіп, олардың ежелгі
құрылыстары бұзылады.
Сондықтан да жер астындағы ядролық қуатты жарылыстарға таулар да төзе
алмайды. Жер астындағы ядролық жарылыстар салдарынан тау жыныстары
жарылады, уатылады жаңа қуыстар пайда болады, ежелгі құрылымдар өзгеріске
түседі, мұның өзі ежелден келе жатқан тау шоқыларының шөгуіне, немесе
опырылып төмен түсуіне әкеп соғады, жер қабаттарының ғасырлар бойы бекінген
бейнесі өзгереді.
Бітімі жағынан қатты тау жыныстарының құрылымы өзгереді, кейбір жер
асты жарықтары үзіледі, бітеліп қалады, екіншілері бағытын, орнын
өзгертеді, жаңа әлсіз аймвқтар немесе жаңа жарықтар пайда болады.
Міне, сондықтан жер астындағы судың табиғи ағыны зақымданып, бағыты
өзгеріп кетеді, немесе құрып қалады.
Полигонға іргелес аудандардың шаруашылықтарында осындай суы тартылған
құдықтар әрбір жарылыс сайын пайда болып отырады. Соңғы жылдары поселкелер
мен малды сумен қамтамасыз етіп тұрған 700 құбырлы құдық істен шығып қалды.
Гидрогеологтардың зерттеулері көрсетіп отырғандай, ядролық сынақтар
жер астындағы суға зиянды әсер етеді: уран, стронций, цезий ПДК-дағыдан
ондаған есе көп.
Термоядролық жарылысынан пайда болатын зиянды заттардың бірі – С -14
көмір изотопы, оның ыдырау кезеңі мыңдаған жылдарға жетеді, әсіресе ол жер
астындағы жарылыстар кезінде көптеп пайда болады. Ресми түрде ол полигон
төңірегінде табылған жоқ. Бірақ С – 14 Невадада пайда болса, Семей
полигонында қалай пайда болмасын. Ізделмеген ғой.
С – 14 көмір изотопынан басқа, ядролық жарылыстар кезінде, альфа –
бөлшектер көзі боп табылатын плутоний изотоптары құралады. Альфа –
бөлшектер көзін ведомствоаралық комиссия мүшелері тапты. (05.06.1989 ж.).
Қуыстары мен құдықтарында сынақтар өткізілген Дегелең және Мұржық
шатқалдарының қойнында радиоактивті заттардың, оның ішінде ұзақ сақталатыны
бар, көптеген мөлшерде жиналғанына күмән жоқ. Мұнда жерлер, әрине,
шаруашылық мүддесіне жарамайды. Бұл жерлерге адам аяғын бастырмай, ұзақ
уақыт тазатртуға тура келеді. Тұтастай алғанда осы мәселені, сондай-ақұ
кезінде полигонға тартып әперген жерлердің мәселелерін, енді полигон
негізінде құрылған ғылыми – зерттеу орталығының бағдарламасы бойынша
шешеуге тура келеді.
Семей облысы, әсіресе оның орталығы географиялық жағынан
ыңғайлы жерге орналасқан: ол ең алдымен – су, энергия және транспорт желісі
болып табылатын, Қытайдан Солүстік Мұзды мұхитқа дейін созылып жатқан Ертіс
өзені. Облыс территориясы арқылы Турксиб теміржолы өтеді, Сібірден Орта
Азияға апаратын автомобиль жолдары тарайды. Семей қаласындақазіргі
сомолеттердің барлық түрлерін қабылдай алатын аэродром бар.Облыс жерінің
қойнауы полиметалл кеніне өте бай. 15 жерден көмір табылып отыр.Бұл өлкені
зерттеушілер 30-шы жылдардың өзінде-ақ Дегелең және Мұржық тауларының
ауданында толып жатқан мыс кендері бар екендігін жазған болатын. Жартылай
құнды тас болып саналатын агаттың да бай кені бар. Агат тастары жердің
бетінде шығып жатыр. Одан әртүрлі құнды бұйымдар жасап, жақсы эканомикалық
пайда алуға болады.

Тұрғын халықтың орасан зор қуаты 480 килотонналық
термоядролық заряд пен 1000 килотонналық сутегі бомбасын сынау тозағын
бастан кешіргені, ал саңырауқұлақ тәріздес бұлттың адамзат тарихында
кездеспеген ғажайып жарылыстардың салдары екені көп кеиін белгілі болды.

Елуінші жылдардың соңында сол кездегі Қазақ ССР Ғылым
академиясының Президенті Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың тапсырмасымен Қазақ
ССР Ғылым академиясы Онкология және радияциялық медецина институтының жас
ғалымы, қазіргі академик Сайым Балмұханов арнаулы экспедиция келді. Оған
полигонға іргелес аумақтарда тұратын адамдар денсаулығын және жасалып
жатқан сынақтардың тұрғындар денсаулығына тигізер әсерін, сондай-ақ
радиациалық жағдайды зерттеу міндеттелді. Экспедиция екі жылдай, оның
өзінде жаз айларында ғана жұмыс істеді.
Экспедиция тексеріп, зерттеуге полигонға іргелес аудандардан
төрт поселкені іріктеді. Қайнар, Саржал, Қараул, Долон. Олар сынықтар
алаңының бел ортасынан 30 шақырмнан 100 шақырымға деиінгі қашықтықта
орналасқан. Қайнар мөлшерде 80 шақырым жерде. Зерттеу барысында жинақталған
деректерді салыстырып көру үшін Қарағанды облысының Қайнардан 200 шақырым
қашықтықта орналасқан Қу қазір Қазбек би ауданы бақылау ретінде
алынады. Жиыны 6 мыңнан астам адам тексеруден өтті.

Экспедицияға қатысушылар тексерілген адамдардан бұрын сирек
кездесетін немесе бұл өлкеде кездеспейтін, мәселен, адам денесінің ашық
бөліктеріндегі дақтар сияқты белгісіз ауру нышандарын тапты. Мұндай
белгілер әжептәуір шалғай жатқан, бақылау ретінде алынған Қу ауданымен
салыстырғанда Қайнарда 10-20 есе көп ұшырасты. Тері қабатында әдеттен тыс
зақым Долонның тұрақты тұрғындарында кейіде көшіп келгендерге қарағанда 3-5
есе жиі кездесті.

Шаш түсудің жиілегені атап көрсетілді. Бұл әсіресе жастарда
көп кесдесті. Қарттар арасында мұндай құбылыс кезіккен жоқ. Мұны мынамен
түсіндіруге болады: жасы ұлғайған адамдар ұдайы бас киіммен жүреді.

Тырнақтың сынғыштығы жиіленгендігі байқалды.
Науқастану нышандарының тұтастай жұмбақ түрлері кездесті:
адамдардың басым көпшілігінің қан қысымының төмендігі байқалуға алынған
топтан 5-6 есе артық болды, тамырлардың сыртқы қан өткізгіштігі және
сынғыштығы көбейген. Қайнардың әрбір екінші тұрғыны қан қысымының
төмендеуіне, әлсіздікке, селқостыққа ұшырады. Қан мен тамырдың қалыптан көп
ауытқуы айқын көрінді. Қанның ұйығыштық қасиеті азаюы тексерілген
адамдардың 90 процентіне тән болса, бақылау ауданында бұл көрсеткіш 10
проценттен аспады. Тұрғындар арасында ұсақ қан тамырларының зақымдануы
басым болды, ол тамырлардың аса жұқарып, сынғыштығынанжәне қанның ағыуынан
көрінеді.
Жаңа ауру негізінен полигонға жапсарлас аудандар тұрғындарын
шарпыған. Бұған деиін оларда мұндай ауру өте сирек кездескен, болып
көрмеген. Сондықтан осы түсініксіз аурудың жүргізіліп жатқан ядролық
жарылыстар салдарынан екендігіне күмән тумады. Экспедицияда жасалған
қорытынды осындай. Бұған Семейге келген КСРО Денсаулық сақтау
министірлігінің биофизика институты қызметкерлерінің де көздері жетті. Бұл
негізінде жүргізіліп жатқан ядролық жарылыстар салдарынан туған
″сәуле аурыуы″ еді. Алайда оны өз атымен атауға батылдары бармады да,
жо5арыда аталған биофизика институтының академигі А.Лебединский ″Қайнар
қасіреті″ деп ат қойды.
Ал полигон өкілдері болса, олар табылған ауру нышандарын радиация
әсерінің салдары екенін үзілді-кесілді жоққа шығарды. Бұларды витаминдер
мен толыққанды белоктардың жетіспеушілігінен , тұрғын халық арасында
бруцеллез, туберкулез ауруларының және басқалардың көптігінен деп
түсіндірді. Бұрынғы КСРО Денсаулық сақтау министрлігі де осы байламды
қолдады.
Әрине, белгілі бір жағдайда жаңа ауру нышандары витаминнің,
белоктардың тапшылығы салдарынан, сондай-ақ туберкулез, бруцеллезсияқты
аурулардың әсерінен екені мүмкін нәрсе.
Әйтседе тұрмыстық жағдайы нақ осындай бақылау ретінде алынған Қу
ауданында жаңа ауру белгілерінің 5-6 есе, тіпті 10-20 есе сирек кезіккенін
қалай түсіндіруге болады?
Өкінішке қарай, мұның сәуле ауруы екенін дәлелдеуге қажетті деректер
сол кезде жетіспеді. Бұған, әрине, қатаң құпиялылық және тиым салушылық
жағдайы кедергі жасады. Әңгіме сайып келгенде экспидиция қызметіне тиым
салынумен тынды.
Бірақ кейінірек Семей қаласында маңдайшасында Бруцеллезден емдеу деп
жазылған медициналық мекеме ашылды. Оған радиациялық жағдайды және жасалып
жатқан ядролық сынақтардың тұрған халыққа әсерінзерттеу жүктелді. Былайша
айтқанда, жаңа диспансер жоғарыда аталған экспидиция бастаған, полигонға
жапсарлас аудандарда тұратын тұрғындар денсаулығын тексеруді одан әрі
жалғастырған сияқты. Дагенмен, оның материалдары 1991 жылға дейін өте құпия
ұсталып, жабық болды. Олардың бір бөлігі әлі күнге дейін белгісіз болып
отыр.
Қайнар - қиян жартасты Абыралы тауының етегіне орналасқан және Семей
облысының бір шетіндегі абыралы ауданының бір орталығы болған село. Малды
жайып ұстауға бұдан артық жер болған емес деседі көнекөз қариялар. Оны бір
шетінен 35-40 шақырымдай көлбей сұлаған Дегелең тауы көмкереді. Қыратқа 15-
20 шақырым ендеген ол Мыржық тауына ұштасады. Дегелең мен Мыржық қойнаулары
жазғы жайлау, ал сайлары мен тау шатқалдары жел-бораннан ықтасып, өтн
қолайлы қыстамалар орны.
Осы кең қыраттағы аңдар мен құстарға мекен, мұхиттағы аралдар сияқты
шоқтала өскен орман алқаптары жанға сая жазиралар еді. Жазықпен, таумен
астасқан олар ғажайып әсем көрінетін. Сонау тау қойнауларынан бастау алған
бұлақтар жақпар тастарды жарып өтіп, шоқ орманға аялдап барып қыз
бұрымындай сылаңдап кең жазықпен көсілетін. Біразы Шаған және Құсақ
өзендеріне қосылатын.
Амал не, осы арада тосын оқиғалар орын алды. Жоғарыдағылардың өктем
шешімімен құнарлы өлкеде ядролық қаруды сынақтан өткізуге ұйғарылды.
Ауданның үлкен аумағы бұрынғы КСРО Қорғаныс министрлігінің қарамағына
берілді. Соған сәйкес елді мекендер полигон аймағынан неғұрлым тысқары
жарлерге көшірілді.
1955 жылғы қаңтарда Қазақ ССр Жоғарғы Кеңесі празидиумының Абыралы
ауданын тарату туралы Жарлығы жарияланды. Сонымен жаппй көшіру басталды.
Халық орныққан жерінен, туып-өскен, тәй-тәй басқан туған өлкесінен бақа
белгісіз жаққа зордың күшімен көшірілді, үй-жай қаңырап бос қалды.
Осыны өз бастарынан өткергендердің жадында күйкі көрініс: қоныс
аударушылардың көшер алдында ата-бабалары зираттарына барып, егіле
қоштасуымәңгіге сақталып қалған. Қара жерді бауырына баса өксіген ел көп
уақыт аяқ басып тұра алмай, көз жастарын тыя алмай қатты қамығыпты.
Дегелеңді мекендеген жұрт, тіпті тау тағысы арқардар да үйір-үйірімен жолды
кес-кестеп айырылғысы келмейтінін танытты деседі. Адаммен бірге бүкіл алқап
күңіренгендей болыпты.
Тоқтаусыз дүрсілдеген ядролық жарылыстар бұрынғы шөбі шүйгін,
табиғаты әсем алқапта тартылған көлдер мен суалған бұлақтарды ғана
қалдырды. Көптеген бастаулар жоқ болды. Шоқ-шоқ ормандар қурап, семді.
Жасыл желек жамылған таулар мен төбелер жалаңаштанып жырым-жырым
жарқыншақтарға орнады.
Полигон табиғатты және аудан жұртын осылайша жазалады.
Адам ағзасы ұшан-теңіз клеткалардан (ұлпалардан) тұрады. Мөлшелермен
ол 100 триллионға тең. Адам дегеніміз, айтарлықтай жоғары дамыған сезімтал
механизм. Бірақ, өкінішке қарай, ол сәуле әсеріне ұшырағанын білмей қалады.
Барлық клеткалар және тері радиация энергиясын еш ауырсынбай сіңіре береді.
Осы кезде ағзаның йондануы басталады. Тағы бір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.