ПРАКТИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ қысқаша лекция курсы
ПРАКТИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ
ќысќаша лекция курсы
Алѓы сµз
Практикалық психология пәні студенттер бойында практикалық психолог
қызметінің негізгі жұмыс бағыттары туралы білімдерін тереңдетуге және
кеңейтуге бағытталған. Б±л пєнді оќыту барысында практикалық психолог
жұмысының негізгі бағыттарын, сфераларын, ғылыми парадигмалары туралы
толық меңгереді. Психологиялық қызметтің мазмұны мен маңызын, қазіргі
әдістерін, жаңа псиохотехнологияларды, Сонымен қатар, психолог жұмысының
жеке тұлғалық, мазмұндық, технологиялық компоненттері туралы біледі.
Практикалық психолгиялық білімдерді студенттің жеке басына қатысты
шешімдер қабылдау барысында тәжірибеде қолдану дағдысына ие болады.
Б±л пєн білім мен тєрбие беруге, оќытуѓа машыќтанушы педагогикалыќ
мамандыќтар суденттеріне оќытудыњ мањызы зор. Олар білім беруде єр халыќтыњ
±лттыќ ерекшеліктерін ескере отырып ±йымдастырса нєтижелі болмаќ.
Оќыту маќсаты:
- практикалық психолог қызметінің әлеуметтік саларындағы маңызын
анықтау;
- практикалық психологиялық іс-әрекеттің негізгі бағыттармен танысу;
- психологиялық кеңес беру мен психотерапия арсындағы айырмашылқтар мен
ұқсастықтарды анықтау;
Оќыту міндеттері:
- психологтың клиентпен жұмысының негізгі механизмдерін ашып қарастыру;
- психологлық тренинг тотарымен (терапиялық топ, үйрену, топтары, бизнес
топтары,) жұмыс жүргізу жолдарын талдау;
- психотерапияның қазіргі және классикалық бағыттарын талдау жасау;
- психологтың этикалық нормаларымен ережелерін сақтауға үйрену;
- Ќазаќ халќыныњ ұлттық психологиялыќ ерекшеліктерін, оныњ зерттеулін;
- Єлем ойшылдарыныњ, т‰рлі халыќ µкілдерініњ, ќазаќ ойшылдарыныњ ой-
пікірлерін теориялыќ т±рѓыдан ќолдану;
- Тәрбие мен білім беруде этнопсихологияның әдіснамасын қолдану т.б.
1- дәрісбаян. Практикалық психология және психологиялық көмек туралы жалпы
түсінік.
Жоспары:
Практикалық психология пәні, мақсаты мен міндеттері
Практикалық психологияда жеке адамды зерттеу мәселелері.
Практикалық психология - психологиялық қасиеттердің көрініс беруін,
даму ерекшеліктерінің сандық және сапалық көрсеткіштерін зерттеп, дамуында
ауытқуы бар қасиеттерді өңдеу жолдарын анықтайтын психологиялық ғылымдардың
бір саласы. Психологиялық қасиеттерді зерттеу өте күрделі працесс.Оның
барысында көптеген пс иходиагностикалық әдіс –тәсілдер қолданылып, әр
адамның психологиялық қасиеттерін, күй жағдайларын, таным процестерін
зерттеп, олардың даму деңгейін бағалауға мүмкіндік туады. Соонымен бірге
психологиялық қасиеттердің нормадан ауытқуларының алдын алу, коррекциялау,
кеңес беру т.б. жәрдемді ұйымдастыру да осы ғылым саласының міндеттеріне
енеді. Практикалық психологияның қызмет аясы өте кең және әр түрлі болуымен
байланысты оны жекелеген салалары пайда болады. Оларға қысқаша тоқтап
өтейік.
Инженерлік психология қазіргі кезде практикалық психологияның ең
үлкен салаларының бірі болып отыр. Оның зерттейтін мәселелері ғылым мен
техниканың дамуына және техниканы адам өмірінің барлық салаларында кеңінен
қолданумен байланысты туып отыр. Техникалық құрал жабдықтарымен жұмыс жасау
адам мен машина арасындағы қатынас ерекшеліктерін анықтау және адам
ағзасына техниканың тигізетін әсерін бағалауды талап етеді. Сондықтан
инженерлік психологияның негізгі мақсаты- адам еңбегіне және дененің
саулығына техникалық жабдықтар конструкциясының тигізетін әсерін анықтау,
оның икемді болу жолдарын табуға өз үлесін қосу. Қызмет атқару орнының түр-
түсі, техникалық құралдардың дизайны адамның психикалық жағдайына үлкен
әсерін тигізетіні дәлеледенген.
Осы ғылыми қағидаларға сүйене отырып, көптеген жұмыс орнын жабдықтау
стандарттары анықталған. Қазіргі кезде кеңінен қолданылатын
автоматтандырылған басқару жүйесі оператордың сезім мүшелері қызметіне
ерекше талаптар қояды. Мыс: панелде орналасқан өлшеу аспаптарының
көрсеткіштерін толық қамту үшін оператор көзінің маршрутын анықтап, барлық
жабдықтарды соған сай орналастыру қажет.
Сонымен қатар адамның мағлұматитарды қабылдап, оларды жүйелі түрде
талдау, мән – мағынасына түсініп жауап қайтару, инженерлік техникалық
кадрлердің сенсорикасының ерекщеліктерімен байланысты.техникалық құрал-
жабдықтар қимыл- әрекеттің және жауап реакциясының жылдамдығын талап етеді.
Ұзақ уақыт ішінде өлшеу апараттары көрсеткіштеріне қадалып отыру
оператордыдң қызметінің саласына теріс әсерін тигізуі мүмкін. Мамандық
аурулардың алдын алу проблемасы, техника мен адам арасындағы қатынасты
оңтайландыру және сол сияқты көптеген күрделі мәселелер өзін зерттеуді
және мүмкіндігінше тезірек шешуді қажет етіп отыр. Сондықтан инженерлік
психология өте тез дамып келе жатқан сала.
Әлеуметтік ортада психологиялық қызмет көрсетудің өзін бірнеше
салаға бөліп көр сетуге болады.Қазіргі кезде сұранысқа ие болып отырған
отбасына психологиялық көмек көрсетудің мән – мағынасы өте терең.
Отбасындағы тәлім- тәрбиені ұйымдастыру жолдарын ата – анаға үйрету қиын
және қиналып жүрген ата –аналар мен балаларға тоқыраудан шығу жолдарын
көрсету, нашақор, ішкіш, дромомания т.б. нормадан ауытқуы балалрға түзету
шаралары арқылы көмек көрсету мәселелері психологтың көмегін талап етіп
отыр.
Келесі саласы – практикалық педагогикалық психология . Практикалық
психологияның бұл саласы оқушыларға, олардың ата-аналарына және
педагогтарға психологиялық қызмет көрсету жолдарын жан – жақты зерттейді.
Психологиялық қызмет көрсету – балардың психологиялық дамуын
диагностикалау, олардың дамуындағы психологиялық ауытқулардың алдын алу,
психологиялық кеңес беру, таным процестиерімен жекелік психологиялық
қасиеттерін өңдеу, ата-аналарға және педагогтарға психологиялық көмек
көрсету мәселелерін шешуге өз үлестерін қосады.
Білім беру саласында психологиялық көмек көрсету жаңа ұйымдастырылып
келе жатыр. Оның мазмұны, ұйымдастыру формалары, қолданылатын әдіс-
тәсілдері әлі жүйеге келтірілген жоқ . сондықтан әр психолог орысшадан өзі
аударған зерттеу әдіс терін қолданып, оқушылардың таным процестерін
коррекциялау жолдарын шамасы келгенше анықтау келеді.
Тәжірибелік психологиялық зерттеулер адамзат қанша өмір сүрсе, сонша
уақыт дамып келе жатыр деп айтуға болады. Өйткені адам адам болғалы өзінің
тәні мен қатар жанының ерекшеліктерінде жете біліп, оны басқару, өңдеу
жолдарын анықтап алуға құмарлығы өте зор болды. Дегенмен нақты
психодиагностикалық зерттеулерді жүргізу әдістері анықталып, жекелік
психологиялық қасиеттер ерекшеліктерін анықтау 19 ғасырдың екінші
жартысынан бастап дамып келе жатыр. Бірінші психодиагностикалық зерттеулер
психикалық аурулар арасында жүргізіледі.
Практикалық психологиялық зертеулер негізін құрушылардың айту бойынша
психоз ауруына ұшыраған психологиялық қасеттері дені саулар мен бірдей, тек
кейбір қасеттері ерекше дамып, анық байқалатын ауыбтқуға ұшыраған.
Сондықтан оны зерттеу жеңілдеу болды деп көрсеткен. Осындай ерекше дамыған
қасиеттерді зерттеу де оңай болғандықтан психологиялық қасеттерінің даму
деңгейін диагностикалау жүргізілді. Практикалық психология дамуындағы бұл
кезең клиникалық деп аталады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында жоғарғы жүйке қызметінің ерекшеліктері
анықталуы, жүйке жүйесінің функциялары мен психологиялық қасиеттердің
байланыстылығы дәлелденгенмен байланысты темпераментке жан -жақты сипаттама
беріледі. Сеченов, Павлов жүргізілген зерттеулер нәтижесінде олар екінші
сигналдық жүйенің нағыз адамдық қасиеттердің қалыптасуына негіз болатыны
анықталды. Бұл кезді, практикалық психологияның дамуына физиологтарды
қосқан үлесін ескере отырып, психофизиологиялық кезең деп атауға болады.
Жекелік психологиялық қасиеттерді зерттеу тестілерін қолдану
Франция, Германия т.б. елдерді 19 ғасырдың аяғында кеңінен орын алды .
Психологиялық зерттеу жүргізуге қолданыла бастаған әдістерді 1870 жылы
Гальтон тест деп атауды ұсынды. Осы кезден бастап қабілетті зерттеу адам
мүмкіндігін анықтауға қызығушылықты қанағаттандьру мақсатымен Фран ция,
Германия, Ақш т.б. мемлекеттерде психологиялық зертханалар ашылып, барлық
талапкерлердің іс- әрекетінің түрлеріне икемділігін анықтауға бағытталған
зерттеулер кеңінен қолданылды. Гальтонның ұсынысы бойынша тест көмегімен
өлшенген қасиеттердің бір- бірімен коррекциялық байланысы бар екендігі
ескерілді.
Психологиялық зерттеулерде математикалық және статистикалық
тәсілдерді қолдану үшін Парсонс, Фишер, Спирмен деген математиктер
шақырылды. Фишер дисперсиялық талдауды, ал Спирмен факторлық талдауды
психологиялық зерттеуде қолдану жолдарын анықтап берді.Фишер ұсынған
дисперсиялық талдау әдісі көмегімен жеке фактордың эксперимент нәтижесіне
тигізетін әсерін статистикалық жолмен анықтауға мүмкіндік туды. Ал Спирмен
жасап шығарған көпөлшемді факторлық талдау әдісі көмегімен бір-бірімен
корреляциялық байланысы өте төмен көрсеткіштер анықталып,олардың байқалуын
статистикалық жолменен талдауға жол ашылды.
Келесі кезеңде Г.Айзенк және Р.Кеттел факторлық талдауды жекелік
психологиялық қасиеттерін толық өлшеп психологиалық кескінін
жасауға,барлық кісілік психикалық көрсеткіштерін бір-бірімен ұштастырып
анықтауға жол ашылды. Сонымен қатар интеллектуалдыұ қасиеттерді зерттеу
тестері кеңінен қолданыла бастады. 1905-1907 жылдары француз ғалымы А.Бине
статистикалық жағынан негізделген интеллектуалдық тест жасап шығарды.
Ұсынылған тәсілді өңдеп шығаруға Т.Симон өз үлесін қосып,
психодиагностикада бұл әдістеме Бине-Симон шкаласы деп қолданыла бастады.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары жекелік қасиеттерді анықтауға арналған
тестердің көптеген түрлері құрылды.Оларды қолдану арқылы жеке тұлғаның
психологиялық қасиеттерін жан-жақты талдауға мүмкіндік туды. Сонымен қатар
топтағы адамдардың өзара қарым-қатнасын зерттеуге арналған Я. Морреноның
социометрлиялық зерттеу әдісі,К.Левиннің өлшеу әдістемелері,
ЯКоломенскийдің ұжымның қалыптасу деңгейін бағалау тестері кеңінен
қолданылады.50-60 жылдары психологиалық зерттеулерге қызығушылық күшейіп,
психодиагностикалық зерттеулер саны және диагностикалық әдістер көбейе
түседі.Көптеген мемлекеттерде психологиялық зерттеу орталықтары,мамандыққа
баулу кабинеттері, мамандыққа жарамдылықты анықтау қызметін көрсететін
кеңселер,жеке адамды мазасыздану жағдайынан шығару шараларын
ұйымдастыратын орталықтар ашылады.Практикалық психологианың дамуындағы бұл
кезеңді психодиагностикалық деп атаймыз.
Қазіргі кезде психологиалық зерттеулер нәтижелері адам өмірінің
барлық салаларында кеңінен қолданылуда.Психологиялық қызмет көрсету жүйесі
жақсы дамыған болуды өмірдің көптеген орындары талап етіп отыр. Сондықтан
психологиялық қызметті білім беру жүйесіне және әлеуметтік орта
ерекшеліктеріне икемдеп ұйымдастыру бүгінгі күн талабы деп айтуға әбден
болады.
2-дәрісбаян. Психолог клиент және тапсырыс беру ұғымдары
1. Идеалды психолог, Идеалды клиент ұғымдары.
2. Шетел және отандық практик еңбектеріндегі ғылыми талқылану.
Психологиялық қызметті ұйымдастыруға үлгі болатын модельдер. Мектеп
психологиялық қызметінің мақсаты мен міндеттері. Балаға психологиялық көмек
көрсету міндеттері мен салалары.
Білім беру саласында психологиялық қызметті ұйымдастырудың ғасырдан
асатын тарихи және мол тәжірбиесі бар. Көптеген елдерде бұл қызмет өткен
ғасырдың басында пайда болып, табысты дамып келе жатыр. Білім беру
саласында психологиялық қызметтің даму тарихын және қазіргі жағдайын
Р.Б.Радионов, И.А.Соколова,З.А.Малькова және т.б. ғалымдар зерттеген.Жеке
тұлға ерекшеліктерін,психологиялық қасиеттердің сандық және сапалық
көрсеткіштерін зерттеу нәтижелерін мектеп тәжірбесінде қолдануды ұсынды.
Өткен ғасырдың басында Францияда А.Бине жекелік қаиеттерді зерттеу
мәнінде бірнеше мақалалар жариялады. Ол 1905 жылы психологиалық зертхана
ұйымдастырып, талапкерлердің интеллектуалдық қабілетін зерттеу жұмысын
жолға қойды. Биненің жүргізген зерттеулері көптеген ғалымдарды
қызықтырып психологиалық қызметті ұйымдастыруға ұйытқы болды.1908 жылы
Ботсон қаласында Фрэнк Парсонс мамандыққа баулу бюросын ашты. Ол осы
бюро қабырғасында көп жыл жүргізген тәжірибесін қорытындылай келіп,
мамандықтты таңдап алу үшін әр адам үш нәрсені жақсы білуі қажет екенін
көрсетті.
Олар 1)өз қабілетімен мүмкіндіктерін және оның табалдырығын білу;
2)таңдаған мамандығы бойынша жұмыс жағдайымен танысып,ол қызметті орындау
үшін қандай қасиеттер керек екенін анықтап, жалақысы, болашағы, өсу
жолдары, білімін жетілдіру көздері туралы толық мағұлмат алу;
3) әр баланың арманы мне мүмкіншеліктерінің бір-біріне сай келуін бағалау.
Осы бағыттарда анықталған мағұлматтарды бір-бірімен салыстыра талдау
нәтижесінде психолог әр балаға болашақ мамандығын анықтауы туралы өз
кеңестерін береді.
Көп ұзамай Англияда Цирил Бэрт, Ақшта Арнольд Гессель мектеп
қабырғасында балалрға және олардың ата-аналарына психологиялық көмек
көрсету ісіне кірісті. Осы бастама кейіннен Гайденс қызметі (Гайд- көмек
көрсету, жетелеу деген мағынаны білдіретін сөзден шыққан) деп аталып,
қазірге дейін білім беру жүйесінің үлкен бір саласы болып дамып келеді. Ірі
мектептерде бірнеше психолог қызмет атқарады. Сондықтан оны бригада деп
айтуға болады.
Психологиялық қызметті ұйымдастыру тобы өз дэіс-шараларын бірнеше
бағытта ұйымдастырады және өзінің алдына келесі міндеттерді қойып отыр:
- Балаларға мектепке дейінгі өмірден оқушы міндетін атқаруға көшуіне
көмек көрсету;
- Мектепте оқу параллельдерін анықтап алуға ықпал жасау;
- Жоғары сынып оқушыларына мамандық таңдап алуға жәрдем беру;
- Оқушыларды болашақ отбасы өміріне даярлау.
Қазіргі кезде көптеген елде психологиялық қызметті мектеп
қабырғасында және әлеуметтік ортада ұйымдастырып, психологиялық қызмет
көрсету дәстүрі кеңінен қалыптасып келеді. ПСихологиялық қызмет ерте
құрылған мемлекеттер тәжірибесін жан – жақты зерттеудің мән – мағынасы өте
терең болып отыр. Оларды қалыптасқан дұйымдастыру түрлерін және бұл
жұмыстың мазмұнын зерттеу негізінде көптеген елдер өз мектептерінде
психологиялық қызметті ұйымдастыру мақсаты мен міндетін анықтап алып отыр.
Біздің елде білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметтің мақсаты
мен мазмұнын анықтауға Ресей, Балтық жағалауындағы мемелекеттер тәжірибесі
мол мүмкіндік тауып беруде. Сондықтан осы мемелекеттердің тәжірибесін,
теориялық және әдістемелік құралдарын терең және жан - жақты талдау
үстіндеміз.
Психологиялық қызметтің мақсаты- бала дамуындағы әр кезеңдегі жан
дүниесінің ерекшеліктерін анықтап алып, олардың өз-өзіне, қоршаған ортаға
деген көзқарасының, қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуына жетекшілік
жасау. Бұл мақсат келесі міндеттер арқылы нақтыланады.
Психологиялық қызметтің міндеттер:
- психологиялық және әлеуметтік – психологиялық тұрғыдан қиындық
көріп жүрген балалардың проблемаларын анықтап, оларға дер кезінде көмек
көрсету;
- оқушыларды мектеп табалдырығын аттаған күннен бастап оны бітіргенше
жетелеп, сүйеніш болып жүру;
- проблемасы бар балаларды жан – жақты зерттеп, оны туғызған себебін
анықтау және түжзету-дамыту жұмыстарын жүргізеді;
- дамуында ауытқуы бар балалардың психологиялық қасьеттерін өңдеу
үшін психологиялық тренингтер ұйымдастыру;
- оқу – тәрбие жұмысына ғылыми жетекшілік жасап, әр оқытушының, ата-
аналардың психологиялық – педагогикалық білімін жетілдіру жьәне
біліктілігін арттыру жұмысын ұйымдастыру.
Осы анықталған міндеттерді орындау т.б. өмір барысында тұрған
шиеленіс жағдайларды дұрыс шешу үшін психологтар әр адамға сүйеніш болып,
бағыт – бағдар беріп отыруы қажет. Қазақстанда мектеп психологы енді
тағайындалып, өз жұмысын атқаруға жаңа ғана университет бітірген тәжірибесі
таяз жас мамандар кірісті. Дегенмен олар жұмыс мазмұнын анықтап алу үшін
ізденіс үстінде.
Психологиялық қызмет моде лін қалай құру жқажет екенін анықтап алу
оңай емес.Бұл мәселені дұрыс шешу үшін бұрынғы кеңес мектептерінде
психологиялық қызмет мазмұнын анықтағандар Н.Р.Битянова, И.В. Дубробина,
А.И.Прихожан ұсынған үлгілерді қолдануға, немесе басқа елдерде қалыптасқан
тәжірибені үлгі ретінде қолдана отырып мектеп психологі қызметін келесі
бағыттарда ұйымдастыруға болады:
- психодиагн остикалық жұмыс;
- психопрофилактикалық жұмыс;
- психологиялыдқ кеңес беру;
- психокоррекция жүргізоу;
- ата- анарға психологиялық – педагогикалық білім беру және
біліктілігін арттыру;
- психологиялық көмек көрсету жүйесі қыжзметін насихаттау;
- әлтеуметтік – диспетчерлік қызмет көрсету;
- педагогикалық ұжымға психологиялық қызмет көрсету.
Осы аталған бағыттардағы іс – шаралар бір-бірімен үйлесімді
ұйымдастырылуына кепілдік болатын мақсат пен міндеттер жоғарыда
көрсетілген.
Мектеп оқушыларына, көпшілікке жүйелі түрде психологиялық көмек
көрсету үшін ол объекті туралы психолог толық мағлұмат алуы қажет. Бұл
мағлұмат психодиагностикалық зерттеу барысында жиналады. Оқу – тәрбие
жұмысы барысында психологиялық зерттеу әдістерін қолдьана отырып,
оқушылардыдң таным пролцестерінің даму деңгейі, жекелік қасиеттерінің
қалыптасуы, оқушылар мен оқытушылар арасындағы қарым – қатынастың
қалыптасуы талданып, әр балаға қандай жәрдем керек екендігін нақты
анықталады. Психологиялық қызмет мазмұнын анықтау үшін бұл жұмыстың мақсат
– міндеттеріне сүйене отырып оның барлық жоғарыда келтірілген салалары
бойынша іс – шаралар тізімін толық жүйеге келтіріп, жұмыс жоспарында
көрсету қажет. Жоспарларды жасау үлгілерді осы кітаптың 7- тарауында
берілген.
3 бөлім. Практикалық психологиямен айналысатын психолог тұлғасы
Жоспары:
1. Психологтың кәсіби шеберлігі және этикалық нормалары.
2. Психолог міндеттері және құқығы
3. Психолог қызметінің принциптері және ережелері
Психологиялық қызмет туралы жалпы жағдайға байланысты психолог
міндеттері мен құқықтары анықталған.
Психолог міндеттері:
1. Білім беру саласындағы Республика заңдарын орындау;
2. Шешім қабылдап, проблемаларды қарастыруда кәсіби шеңберден шықпау;
3. Өзінің кәсіби білімін үнемі арттырып отыру;
4. Нақты кәсіптік білімі жоқ адамдардың диагностикалық, коррекциялық
зерттеу жүргізуіне тиым салу;
5. Барлық мәселелерді шешуде балалардың психологиялық дамуын ескеру;
6. Атқарылатын жұмыстардың міндеттері мен әдістері туралы нұсқауларды
кәсіптік жағынан басқаратын адамдар бергенде оларды нақты орындау;
7. Баланың психологиялық дамуын шешу мәселесінде мектеп ұжымына қажетті
көмекті көрсету;
8. Кәсіптік құпияны жарияламау;
9. барлық психологиялық зерттеу нәтижелерін жазып, арнайы құжаттарға
тіркеп отыру;
10. Психологиялық көмекті қажет ететіндерге дер кезінде қажетті іс-
шараларды ұйымдастыру.
Психолог құқығы:
1. Оқушылар мен және басқа талапкерлермен жүргізілетін нақты міндеттерін
өз бетінше шешуге, әдіс-тәсілдерін дербес таңдап, жұмыстардың кезегін
анықтауға;
2. Кәсіби міндеттерін сапалы орындауға қажетті жағдай жасауды мектеп
басшыларына талап етуге;
3. Жоғарғы орындардан түскен нұсқаулар этикалық ұстанымдарға
қайшылас келген жағдайда оны орындаудан бас тартуға;
4. Қажетті құжаттармен танысуға;
5. Психодиагностикалық, психокоррекциялық әдіс- тәсілдерді іріктеп алуға
және оларды дайындауға;
6. Мектеп оқушыларын топтық және жеке зерттеуден өткізуге;
7. Медициналық және дефекталогиялық мекемелерге сұраныс жасауға;
8. Баланың болашағын анықтау үшін медициналық, педагогикалық –
психологиялық т.б. комиссиялар кеңесіне бдқатысуға;
9. Тәжірибе алмасу мақсатында ғылыми әдістемелік көпшілік журналдарына
материялдар жариялауға;
10. Психологиялық білімдерді насихаттауға;
11. 240 сағат көлемінде нормативтік және факультативтік сағат алуға;
12. Оқушыларды мамандыққа баулу және кәсіби бағдар беруге;
13. Отбасына психологиялық қызмет көрсетуге.
1.4.Оқушының психологиялық – педагогикалық статусы
Психологиялық – педагогикалық статус туралы түсінік. Оқушының
статусын анықтау үшін психодиагностикалық минимум жүргізу. Статус
көрсеткіштерін анықтау.
Психолог өз жұмысын сол ортада қалыптасқан әлеуметтік – психологиялық
жағдайда жүргізіледі. Психологиялық қызметті ұйымдастыру формалары және
қолданылатын әдіс – тәсілдер осы ортаның ерекшеліктеріне және талаптарына
сай жүргізілуі қажет. Оқушылар мектепте білім алып, сонымен қатар өздерінің
жекелік қасиеттерін жетілдіру проблемаларын шешу барысында әлеуметтік
ортада өмір сүруге икемделеді. Оқу – тәрбие жұмысы арқылы оқушының осы
қажеттілігін қанағаттандыруға барлық жағдайларды жасайды. Мектеп психологы
оқушылардың және оқу –тәрбие процесінің осалдық көрсеткен жерлерін түзетуге
өз үлесін қосып, балалардың жан – жақты дамуына психологиялық тұрғыдан
жағдай жасайды.
Оқушы сататусына қойылатын талаптарды 5 блокқа бөліп зерттеу арқылы
жиналған материалдарды әр балаға арнайы жасалған карточкаларға түсіруге
ыңғайлы етіп жинақтауға мүмкіндік береді. Барлық зерттелетін көрсеткіштерді
блоктарға келесі түрде бөлуге болады:
1- блок – бала өмір сүретін әлеуметтік орта ерекшеліктері;
2- блок – оқушы таным процестерінің және жалпы интеллектуалдық
дамуының ерекшеліктері;
3- блок – мативациялық – жекелік сферасын бағалау;
4- блок – баланың өзіне және қоршаған дүниеге қатынасы;
5- блок – мектеп ішілік қарым – қатынас барысындағы оқушының мінез –
құлқы.
Осы блоктар бойынша оқушылар бағалау көрсеткіштерін анықтап алып, сол
көрсеткіштерді зерттеу және бағалау әдіс – тәсілдері жинақталады. әр блок
бойынша қолданылатын әдістемелер жеке жеке папкаға топтастырылады, оны
қажет кезінде қолдану ыңғайлы болады.
Бірінші блок көрсеткіштері:
- отбасы құрамы, ата- ансының мамандықтары, жұмыс орны, лауазымы,
отбасы типі, адамдар саны, олардың бір – бірімен қарым-қатынасы;
- отбасының материчялдық жағдайы, тұрғын үйі, жұмыс орны;
- оқушының отбасындағы статусы;
- отбасының уақытын өткізуі, спорт, дене шынықтыру, мәдениет көздерін
қолдану;
- оқушының күн тәртібі және оны үлкендердің қадағалауы;
- оқушының өз құрбыларымен, өзінен үлкен және кіші балалармен қарым
– қатынасы.
Екінші блок көрсеткіштері:
- баланың хронологиялық жасы мен ақыл –ой дауының бір – бірімен
сәйкестігі;
- когнетивтік процестерінің дамуы: ойлау түрлерінің қалыптасқандығы,
ой қызметінің көрінісі, тіл байлығы, майда қимыл - әрекеттерінің
қалыптасуы;
- таным процестерінің жекелік ерекшеліктері: интеллектуалдылық
белсенділігінің жоғары болуы, вервалдылығы, интеллектуалдылық пассивтілігі;
- баланың жеке тұлғасында кездесетін қабілеттілігінң түрі;
- ақыл-ой жұмысын ұзақ уақыт орындауға қабілеттілігі, жұмыс темпі.
Үшінші блок көрсеткіштері:
Оқушылардың оқуға деген ынтасын және жалпы танымдық әрекетінің себептерін,
баланың ішкі қайшылықтарының деңгейін анықтауға бағытталған. Бұл блок
көрсеткіштер:
- оқу себептерінің қалыптасқандығы және оның мазмұны (танымдық,
әлеуметтік, бағыттылық т.б.) ;
- танымдық әрекеттер барысында табысты болу себебі немесе сәт
сіздіктен бастап себептерінің қайсысы жетекші екенін анықтау;
- себептік сферада қайшылықтың болуы, мазасыздапнудың көрініс беруі;
- акцентуацияның орын алуы.
Төртінші блок көрсеткіштері:
- баланың қатынас жүйелерін эмоцияналдщы бағалау үшін талданады;
- баланың өз қатарымен қарым- қатынасының қалыптасқандығы;
- отбасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері;
-оқытушылармен қарым-қатынасының эмоцияналдық оң мағынада болуы;
- мектеп ішілік іс – шараларға көзқарасы;
- оқушының өз - өзіне көзқарасы.
Бесінші блок көрсеткіштері:
- оқушының мектеп ішілік қарым – қатынасындағы орнын анықтауға
арналған және келесі көрсеткіштерімен бағаланады;
- оқушының жекелік психологиялық қасиеттерімен байланысты мінез-құлық
және қарым-қатынас ерекшеліктеріне сипаттама;
- жауапкершілікті сезінуі, шешім қабылдауы, адамдарға ықылас қоюы,
қайырымдылығы, ашықтығы, басымдығы, шыншылдығы;
- әлеуметтік психологиялық адаптацияның төмендігі, эгоистігі, дөрекі,
өтірікші, принципсіздігі;
- мінез –құлық нормативтеріне баьғынуы, әлеуметтік орта топтарына
икемделуі, ашықтығы, шыншылдығы;
- тәртіп сақтауы қимыл - әрекеттерінің үйлесімділігі.
Оқушылардың психологиялық – педагогикалық статусын зерттеу барысында
көптеген психодиагностикалық әдістемелер қолданылады. Оларды зерттелінетін
балалардың жас кезеңдерінде байланысты ретке келтіріп жинақтау
қажет.Комплекстік зерттеу барысында кіші мектеп балаларын психолог өзіне
үйретіп алу үлшін әңгімелесу, суреттер, ойыншықтар қолданылатын әдістемелер
бірінші ретте қолданылады. Ал орта және жоғарғы сынып оқушыларын зерттеуде
таным процестерін бағалаудан бастаған дұрыс сияқты.
Сондықтан психодиагностикалық әдістемелерді осы ретпен беріп отырмыз.
11. Психологтың біліктілігін аттестациялау негіздері
Жоспары:
1. Мектеп психологы іс-қағаздары
2. Іс-қағаздарды жүргізу ережелері
Мектеп психологының іс-қағаздарын жүргізу қажеттілігі.
Халық ағарту жүйесіндегі психологиялық қызметтің қажеттілігі
дәлелдеуді талап етпейді. Психологиялық қызмет арқылы мектепке қабылданған
баланың оқытуға даярлығы анықталады. Барлық сынып оқушыларының
психологиялық карточкаларында оның жеке тұлғалық даралық даму ерекшеліктері
анықталып, қысқа мінездемелер жасалады. Балалардың дамуында орын алатын
түрлі ауытқуларды дер кезінде аңғарып, оларды түзету шараларын
ұйымдастырады.
Мектеп ұжымында кездесетін психологиялық проблемаларды өтініш түсуіне
байланысты психологиялық кеңес беріп, шешу жолдарын анықтауға өз үлесін
қосады.
Психолог өз қызметін ұйымдастырғанда баланың жан-жақты және
үйлесімді дамуына жағдай жасауды көздейді. Оқушылар мен оқытушыларды
психологиялық жетелеу барысында психолог өз жұмысын медициналық,
дефектологиялық қызмет түрлерімен тығыз байланысты ұйымдастырады.
Психологиялық қызметті ұйымдастырушының тәжірибелік психолог
квалификациясы бар болуы қажет. Оның дәлелі ретінде арнайы жоғары оқу
орнының дипломы немесе даярлық курсынан өткен куәлікпен тұжырымдалуы қажет.
Психологиялық қызметті жүргізу барысы, әр іс-шараларды өткізу уақыты
алдын ала жоспарланғанда ғана, психолог өз жұмысын талаптарға сай
ұйымдастыруға мүмкіндік туады. Сондықтан мектеп психологы көптеген іс
қағаздарды уақытында, талапқа сай жүргізуі керек. Олардың үлгілерін
М.Битянова, И.В.Дубровина, Л.И.Прихожан жасап шығарған. Сол үлгіге сүйене
отырып әр мектеп және басқа мекемелер психологы өзінің жұмысына негіз
болатын және есеп беру барысында қолданылатын құжаттарды жасап алуы керек.
Мектеп психологы іс-қағазадарының тізімі.
1. Мектеп жұмысына негіз болып отырған тақырып бойынша тәжірибелік
жұмыс жоспары;
2. Психологиялық қызмет бағыттарын көрсететін жалпы жоспар;
3. Мекеме басшысымен бекітілген бір жылға арналған күнтізбелік
жоспар;
4. Психологиялық қызмет көрсету кабинеті жоспары;
5. Айлық немесе апталық жұмыс жоспары;
6. Диагностикалық материалдар картотекасы;
7. Бастауыш сынып оқушыларын зерттеуге арналған психодиагностикалық
альбомдар;
8. Психодиагностикалық әдістемелер жинақтары;
9. Психологиялық қызмет көрсетуге сұраныстар журналы;
10. Кеңес беру, коррекциялау, жеке түзету-дамыту іс-шараларын тіркеу
журналы;
11. Өткізілетін сабақтардың қысқаша жоспары және бағдарламасы;
12. Психологиялық түзету жұмысында қолданылатын аудиоматериалдар;
13. Кабинет паспорты, мүліктер мен құралдар тізімі;
14. Жылдық есеп.
Мектеп психологы жұмыстарын жоспарлау.
Психологиялық қызмет жоспары календарлық және күнделікті түрлерде
түзіледі. Календарлық жоспар жарты жылдық немесе оқу жылын толық қамтитын
болуы мүмкін.
Жоспар негізі үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде психологиялық
қызметтің бағыттары, өткен оқу жылындағы жүргізілген жұмыстар нәтижесі,
психодиагностикалық зерттеу барысында анықталған проблемасы бар балалармен
жүргізілген жеке түзету-дамыту және топтық коррекциялық жұмыстардың
нәтижелеріне қысқаша сипаттама беріледі. Бұл талдаудың негізгі мақсаты
психологиялық қызметтің жүйелілігін және бірізділігін қамтамасыз ету.
Жоспардың екінші бөлімінде мектептің профиліне байланысты жасалған
жылдық жоспарына сүйене отырып келе жатқан оқу жылында психологиялық
қызметтің алдына қойылған мақсат пен міндеттер нақты көрсетіледі. Жалпы
білім беретін орта мектеп және мектеп-гимназия психологиялық қызметі
жоспарларының ортақ және айырмашылығы бар болуы мүмкін. Сондықтан оларды
бір үлгі бойынша жасауға болады. Тек қана мектеп-гимназия жоспарында
оқушылардың интеллектуалдық қабілетінің бағытын анықтауға және оны дамытуға
арналған іс-шаралар, қолданылатын әдіс-тәсілдер кеңірек болуға тиіс.
Календарлық жоспар күрделі жұмыстар тақырыбын қамтиды. Мысалы,
психодиагностикалық минимумдарды жүргізу мерзімдері анықталған, түзету-
дамыту шаралары, семинарлар және конференциялар тақырыптары нақты
көрсетілген және басқа барлық күрделі іс-шаралар тізімін толық қамтитын
болуы мүмкін.
Психологиялық түзету және дамыту жұмыстары
Жоспары:
1. Психологиялық түзетуді жөндеуді қажет ететін ситуациялар
2. Психологиялық түзету
3. Қарым-қатынас мәдениетін зерттеуде және коррекциялауда
трансактілік талдау әдістемесінің орны
Психологиялық қызметті ұйымдастыру және психологиялық көмек көрсету
барысында оқушылар арасында, педагогтар мен оқушылар, ата-аналар мен
олардың балалары арасында бір-бірін түсінбеушілік, қарым-қатынастың
бұзылуы,шиеленісті жағдай тууы жиі орын алады. Келіспеушіліктің себебі
қарым-қатынас барысында оған қатысушылардың біреуінің өзін ыңғайсыз
сезінуі, басқалардан қысым көруі, оның іс-әрекеті нің өзгелер дұрыс
бағаламауы , т.с.с жағдайлармен байланысты жәбірленуші өзін-өзі
психологиялық қорғау әдістерін іздеуге мәжбүр болады. Бұл жағдай қарым-
қатынас жасаушылар арасында қатынас мәдениетінің сақталмағанын көрсетеді.
Мектептегі оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру барысында, қызметкерлер тобында
кәсіби іскерлік қарым-қатынаста орын алған түсінбеушіліктің себебін
анықтап, осы жағдайдан шығару шаралары ретінде трансактілік талдау кеңінен
пайдаланылады. Бұл талдау барысында зерттенілушілердің қатынас жүргізу
ерекшеліктерін функционалдық-ролдік дәрежеде таңдауды ұйымдастыру арқылы
оқушылардың, үлкендердің бір-бірімен тіл табысқыш, ұйымшыл, басқалардың
пікірімен санасу қабілетін қалыптастырады.
Көптеген ғалымдар қарым-қатынас мәдениетіне келесі анықтама бередію
қарым-қатынас мәдениеті дегеніміз-адамдардың өз мінез-құлқын басқару арқылы
басқалармен тіл табысу және алдына қойған мақсатына жетудің жолын табуы.
Қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасқандығын, оның сапасын өлшеп көрсету өте
қиын. Өйткені тек қана іскерлік, қолданбалы, тәжірбиелік мәселелердің
тиімді шешілгені қарым-қатынаста болған барлық субъектілер үшін оң,
психологиялық жағынан ыңғайлы жағдайда жүргенін көрсетуі мүмкін. Сондықтан
іс-шаралар нәтижесі гуманистік, адамгершілікті сақтау негізінде, басқаларға
психологиялық қысым, зорлық көрсетпей жүргізілгшенде ғана қарым-қатынас
мәдениеті сақталады деп айтуға болады.
Қарым-қатынас мәдениеті қалыптасқан адам сыртқы орта жағдайына
байланысты өз мінез-құлқының моделін жасап, оны жүзеге асырады. Осы
модельге көптеген психологиялық көрсеткіштер әсерін тибгізеді.
Г.М.Андреева, Э.Берн зерттеулерінде қарым-қатынас мәдениетінің келесі
көрсеткішткері анықталған: адамның дүние танымы, қарым-қатынас объектісіне
көзқарсы, өз құқығы мен міндеттерін түсінуі, өзін-өзі бағалауы, әдеттері,
қарым-қатынас тәжірибесі, мінезі, көңіл-күйі, тәжірибесі, т.б. Бұл
көрсеткіштердің барлығы жеке адамның өмір сүретін ортысының мәдениетіне, ол
адамның өзін-өзі басқару механизмінің қалыптасуына тәуелді. Сыртқы ортаның
қойған талаптары біртіндеп әр адамның ішкі меніне айналады. Осы менді
талдау жолын АҚШ психологы Э.Берн 1955 жылы жасап шығарған. Осы
трансактілік талдауды жеке адамның мінез-құлық моделінің қалыптасу
ерекшеліктерін талдау әдісі ретінде ұсынған.
Трансакция – бұл басқа адамға бағытталған әрекет (акция) немесе
қатынасты тасымалдау. Ол адамның басқалармен қарым-қатынасының бірлік
бөлігі болып табылады. Э.Берннің концепциясын қарым-қатынас қиындық
қиындық көріп жүрген адамдарға психологиялық психологиялық көмек көрсету
қажеттілігін қанағаттандыру әдістемесі ретінде жасалынған.
Адамдардың қарым-қатынас барысында көрсететін мінез-құлқын ұзақ уақыт
ішінде бақылап, жиналған материалды талдау нәтижесінде автор келесі
тұжырымдама жасаған: қарым-қатынас барысында адамдардың мінез-құлқы, бет-
әлпеті, сөйлеу техникасы, дене қимылы өзгеріп отырады. Олар бірде кішкентай
бала сияқты бір күліп, бір жылайды, ал екінші жағдайда үлкендер сияқты
байсалдылық пен сабырлылық көрсетеді, үшіншіде-ата-аналарының үлгісінің
көшірмесі болады. Осындай ерекшеліктерді талдай отырып Э.Берн жеке тұлға
негізгі үш құрамды бөліктің белгілі екендігін көрсеткен. Адамдардың қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастыру тәжірбиесінен алынған Трансакция терминін
қазақшаға аударғанда қарым-қатынас барысындағы әсер ету деген мағынаны
береді, ал трансакциялық талдау-ол әсерді талдау әдісі болып табылады.
Басқа адамға әсер ету қарым-қатынас барысында жүреді. Осы қарым-қатынас
жасау барысында басқаларға әсерлі болу үлгісін көрсету, келісімділік
тәжірбиесін ұйымдастыру әдісі ретінде трансакция ұсынылған.
Адамның қарым-қатынас мәдениетін сақтауы жағдайға байланысты
болғандықтан оның позициясы кішкентай бала, ата-ана немесе үлкен адамдар
позициясына ұқсайды. Трансакциялық талдау барысында осы позициялар толық
талданады. Трансакциялық талдау келесі 4 тақырыптық бөлімдердің
ерекшеліктерін толық талдау арқылы жүргізіледі:
1. Құрылымды талдау;
2. Трансакцияны таңдау;
3. Ойындарды талдау;
4. Сценарилерді талдау.
1. Құрылымды талдау
Адамның мінез-құлқы, жүріс-тұрысы, ақыл-ойы мен сана-сезімі үш
қарапайым нәрселерге тәуелді болады, яғни әрбір адам:
1) бір кездері ол кішкентай бала болған;
2) оның ата-анасы немесе олардың орнында болған адамдары болған;
3) егер оның дені сау болса, ол қоршаған болмысты ақиқатқа сай
бағалауға қабілеті жетеді.
Осы үш жағдайға байланысты үш құрамдастардан тұратын жеке адам жайлы
елестер қалыптасады да, олар Мен жағдайларының әр түрі ретінде көрініс
береді:
1. Ата-аналық Меннің көріністері:
-қамқор ата-аналық Мне жағдайында
- сыншыл ата-аналық Мен жағдайында.
Міне-құлық, жүріс-тұрыс, қарым-қатынас ережелері мен нормаларынан
тұратын Ата-аналық Мен жеке тұлғаға стандартты жағдайларла қалып тасқан
және өмір сынынан өткен стереотип бойынша ыңғайлы өмір сүруге мүмкіндік
береді. Ол стереотиптер сананың күнделікті кездесетін қарапайым,
үйреншікті мәселелерді талдап шешу жүгінен босатады. Өйткені өмірде адам
орындайтын көптеген әрекеттер күнделікті неше рет қайталанатын болғандықтан
оны күніге бір күрделі мәселе сияқты шешетін болса, оның алдында тұрған
шынайы күрделі, ойланып толғануды талап ететін проблемаларды шешуге шамасы
қалмас еді. Ата-аналық Мен бұл әр адамның ішкі бақылаушысы, реттеушісі және
бағалаушысы болып табылады. Сондықтан уақыт тапшы болған жағдайларда Меннің
осы құрамды бөлігіне адам бейсаналық түрде көптеген жүгін артады.
2. Үлкендік Мен көріністері
Мағлұматтың логикалық құрамдарын қабылдайды және өңдейді, көбінесе
шешімдерді ойлап алып және олардың шынайылығын эмойиясыз тексере отырып
қабылдайды. Үлкендік Мен ата-аналыққа қарағанда стандартты, бір мағыналы
жағдайларға емес, ол бірегей, ойлауды қажет ететін, таңдауға еркіндік
беретін, сонымен қатар шешім қабылдаудың салдарын және жауапкершілігін
ұғынуды қажет ететін жағдайларға бейімделеді. Үлкендік Мен жеке тұлға
құрылымындағы Балалық Мен және Ата-аналық Мен көріністерін тексеріп, шынайы
жағдаймен салыстырып, бағалап отырады.
3. Балалық Мен көріністері
Тіршілікте сезімдер ұстанымында болады. Қазіргі кездегі мінез-құлыққа
балалық шақтан қалған жасырымды свезімдер әсерін тигізіп тұрады. Сонымен
қатар Балалық Мен тек өзіне тән ерекше қызметтерді атқарады:шығармашылық
қабілеттің көрніс беруі, қақтығыс жағдайдан шығу жолдары, өзінше бір
ерекшеліктерді көрсетеді, кейде өткір әзіл және т.б. Өмірге қажетті
жағдайларды туғызуы. Адам өз бетімен мәселені шешуге шамасы келмеген кезде,
басқа адамдардан қысым көргенде Балалық Мен шатақ мінезбен көрініс
береді. Э.Бернның сыныптастыруы бойынша қарым-қатынас барысындағы Мен
көрністері жағдайға байланысты 3 түрде орын алады. Балалық Мен көріністері:
- табиғи Балалық Мен (қуаныш, қайғы және т.б. эмоционалдық күйлерін
спотандық түрде бейнелеуі);
- икемделуші Балалық Мен (бейімделуші, құлақ қоюшы, қорқақтық
білдіруі, кінәлі болуы, жалтақтаушы және т.с.с.)
- қарсылық білдіретін балалық мен (өзін басқаларға таныту үшін
қарсыласып, мен оны орындамаймын, бармаймын деген байбаламшылық, қырсықтық
белгісін көрсетуі).
Адамның қарым-қатынаста ұстанған позициясына байланысты Менінің үш
құрамды бөліктері әр түрлі болады:
1) Мен көрінісі ата-аналық позицияда болса ол әке, ана, әпке,
педагог, бастық рөлдерін ойнайды;
2) Мен көрінісі үлкендік позициясында болса ол өзінің бағасын білетін
көрші, жолаушы, бағынышты әріптес, кездейсоқ серік, және т.б. рөлдерде
болады;
3) Мен көрінісі балалық позицияда болса жас маман, халықтың сүйікті
қайраткері, қылжың-мылжың еркетай жезде рөлдерінде болады.
Әр бір адамның жеке тұлғасында осы үш құрамдастығы байқалады. Олар
бір-бірімен гормондық байланыста болуы керек. Егер біреуінің көрінісі
сыртқы жағдайға сай болмаса, қарым-қатынас бұзылып, шиеленіс жағдай туы
мүмкін. Шиеленіс жағдайларды шешу жолын қалай іздеу керек екен. Э.Берн
ұсынған. Оның пікірінше адамның осы құрамды бөліктерінің қайсысы бәсең,
жағдайға сай емес көрініс берсе, соны оятып жандандыру-психотерапияның
негізі мақсаты болып табылады.
Мен көрініс диагностикалау және оны гормониялық жағдайға келтіру жеке
адамның барлық функцияларын оңтайландыруға алып келеді. Өйткені Мен
көрінісінің әрқайсысы өз функцияларын атқарады.
Қарым-қатынас ерекшеліктерін талдау оның мақсатына байланысты.
Менің үш позииясының үлес салмағы әртүрлі болады. Олардың арақатынасын
трансакциялық талдау бойынша анықтауға мүмкіндік туады. Талдау барысында
мінез-құлық құрылымын, оның ерекшелігін, әр құрамды бөліктерінің жалпы
көрініске қосатын үлесін анықтап алғаннан соң ғана трансактілік талдау
қарым-қатынас мәдениетінің өлшемі бола алады.
2. Трансакцияны талдау
Трансакция дегеніміз-бұл екі немесе одан да көп адамдар арасындағы
екі жақты коммуникация. Ол негізгі екі бөліктен тұрады:
1. Түрткі трансакциясы (бір адам екінші адамды не көптеген адамдарды
қарым-қатынасқа шақырады).
2. Жауап трансакциясы (түрткіге сай, одан басым немесе төмен жауап
жауап беру).
Осы бөліктердің бір-бірімен ұштасып жүруі барысында қатынасқа
түсушілердің Мені әртүрлі жағдайда болады. Сондықтан, трансакцияның
нәтижесінде адамдар не бір-бірімен тіл табысады, не қақтығысқа ұшырайды.
Трансакциялар әртүрлі болады:
1) паралель жүретін трансакция, түрткі-трансакция мен жауап-
трансакция бір-бірімен қиылыспайды және бірін-бірі толықтырып отырады.
2 ) қайшылас жүретін трансакция, бұл жағдайда түрткі трансакциясы мен
жауап – трансакция бір-бірімен қайшылас келеді.
3) бүркемелі жүретін трансакция. Бұл трансакция барысында шиеленіс
айқын көрініс бермесе де, ішкі мазмұны бір-біріне қайшылас болып келеді.
3. Ойындарды талдау
Трансактілік талдау - стандартты хабарларда қайта-қайта өндірілетін және
өзара түсінушілікке жиі кедергі болатын коммуникацияның стереотипті
тізбектерін зерттеу. Осындай қылықтар стереотиптерінде ойындар негізгі орын
алады. Ойындар бұл трансакцияның тізбектері болып табылады. Осындай
трансакцияларға психологиялық факторлар фон болады. Ойындар спонтандық,
ашық қарым-қатынасқа қарсы қойылады. Көптеген ойындар адамның шынайы көңіл
көтеруіне бағытталған. Барлық ойындар барысында барлық әрекеттер мен
эмоциялар ережелерге, мкелісімге негізделген болуы керек.
Ойындар белгілі-бір сый-құрметке бөлену, ішкі кернеуді жеңілдету
үшін уақытты өткізу үшін жүзеге асырылады: ішкі эмоционалдық зорлану
жағдайынан шығу, уақытты реттеу және т.с.с.
Трансакциялық талдау барысында ойындардың үш түрі қолданылады:
1 құрбандық жасау (ымырашыл басшы өзін-өзі құрбандыққа келтіргендей
болып отырады)
2 қудалаушы (авторитарлы басшыға тән)
3 құтқарушы (демократия жолымен басқаратын басшы).
Тарансакция арқылы адамдар өз уақыттарын реттеп, оны үнемі
пайдаланады. Тарнсакцияны ұйымдастыру барысында ойын арқылы уақытты
реттеудің 6 тәсілі анықталған. Осы тәсілдері қолдану арқылы әр адам өз
рөлін қалай атқарып жүргені жан-жақты талданады.
- түсініп қалу тәсілі, қарым-қатынастан қашқақтап, трансакциямен
алмасудан бас тартады;
- ритуалды кездесу тәсілі, бұл жағдайда уақытты өткізу реті,
қолданылатын әдістері толық қалыптасқан салт-дәстүрге сай алдын- ала
болжамдаған. Қарым-қатынасқа түсушілердің барлығы алдын-ала кім не
істейтінін біледі, сондықтан қатынас барысында қақтығыс болады-ау деген
қорқыныш пен тәуекелшіл орын алмайды. Ритуалдық қатынасқа түсушілер – бірін-
бірі түсініп, қабылдағандар.
- іс-әрекет тәсілі – қоршаған дүниенің объектілеріне мақсатталган
әрекеттер көмегімен уақытты ретке келтіру. Бұған іскерлік кездесулерді,
сабақ жүргізу, кітап жазу, емтиханға дайындалу, киім-кешекті тазалау, ыдыс
жуу, және т.с.с. жатады.
- ермекпен уақыт өткізу тәсілі. Э.Берннің айтуынша: тек бақытты
адамдар ермектік трансакцияға даяр болады. Олар ешқандай жалтармалы
мағынасы жоқ, жартылау ритуалды трансакцияларға жатады. Невротиктер бос
уақытын ермекпен өткізе алмайды.
- ойын арқылы уақытты реттеу тәсілі. Ойын дегеніміз – бір-бірін
толықтыратын, алдын-ала немен аяқталатынын болжамдауға болатын трансакция.
Ойын барысында өзін қолдауды қажетсініп жүргендер, бірақ өз тұлғалық
жағдайын төмен бағалайтындар осы қажеттілікті қанағаттандыруға толық
мүмкіндік алады.
- жақындасу тәсілі көбінесе уақытты өткізудің алғашқы бес тәсілінен
бас тартқандарға тән. Трансакцияға түскен партнерлер Мен – жақсы, Сен –
жақсы деген позицияны ұстанады. Осы қатынас барысында бір-бірімен
көріскеніне қуанышын білдіруге ешқандай ритуалдық әрекеттер жасауды талап
етпейді, сондықтан партнерлер қысылып-қымтырылмай, өз-өзін емін-еркін
ұстайды.
Әр адам өз уақытын тиімді пайдалану үшін неше түрлі шаралар
пайдаланады, осы шаралар жиынтығын бағдарламалау деп атайды. Трансакция
барысында әр адам өз уақытын 3 фактор бойынша бағдарлап реттей алатын болуы
керек: материалдық факторлар қоршаған объективтік болмыспен қатынастың
өзгеруіне байланысты, бағдарлаудың әлеуметтік факторлардың орын алуын
қалыптасқан салт-дәстүрді күнделікті пайдаланумен байланысты, жекелік
фактор – уақыт өткізуге көзқарасына байланысты орын алады.
4. Сценарийлерді талдау
Ойындар трансакциясы өте күрделі және үлкен ансамбілінің бір көрінісі
болып табылады. Ол ансамбль сценарийлер деп аталады. Сценарийлерді талдау –
бұл өмірді қалай сүру жайлы ертеректе, бейсана түрде қабылданған шешімдерін
табу әдісі. Трансакцияның бұл құрамды бөлігінің басқа маңызды аспектісі
пассивті жүріс-тұрысты зерттеу болып тәлкіленеді. Бұл жерже әрекетсіздікті
емес, шешім қабылдаудан қашу деп түсініледі. Адамның барлық іс-әрекеттеріне
өзін және басқаларды бағалау модальдығы өмірге деген позициясы әр адамның
өзінің өмір сценарийімен байланысты дамиды.
Адамның әр түрлі жағдайдағы мінез-құлқы мен өмір сүруге деген
көзқарасы кішкентай кезінде қалыптаса бастайды. Отбасындағы мінез-құлық
стереотиптері баланың тек өмір сүру салтын ғана анықтап қоймайды, сонымен
қатар оның ой-өрісін де анықтайды. Сонықтан трансакция барысында әр
клиенттің өмір сценарийі талданады. Трансакциялық талдау бойынша Адам өмірі
бірнеше кезеңге бөлінеді. әр кезең өмір сценарийына өз үлесін қосады.
Осы кезеңдерде адамдардың мінез-құлқы, оның позициясы өзгере береді.
Бірақ ол өзгерістердің сценарийін ата-аналар, сол адамды қоршаған үлкендер
бағдарламалар қойған және өмірлік позициясын құрған. Позиция - бұл адамның
қоршаған дүниеге және өзіне деген қатынастар базасында қалыптасатын,
интегралды екі аспектілі нұсқау болып табылады.
Жеке адам позициясы сол бағдарлама бойынша құрылады: қалыптасқан
көзқарас екі аспектіден тұрады.
1. объективтік болмысқа көзқарасы
2. өз-өзіне көзқарасы.
Позиция бұл қалыптасқаннан соң оны бұзу өте қиын. О л үшін саналы
түрде өзінің позициясын дұрыс емес екенін түсініп, басқа позицияға өту
туралы шешім қабылдауы қажет. Әр адам жақындасу теориясын қабылдағаннан соң
оның өмір сценарийін талдап, өмірге деген көзқарасын анықтап, позициясының
қай нұсқада екенін көрсету қажет.
Трансактілік талдау концепциясы бойынша даму барысында адамның
мінез-құлық сценарийінің бағдарламасы жасалады да оның өмірлік позициясы
анықталады.
Қарапайым екі жақты позициялар бұл Мен және Сен болып саналады.
Олардың екі модальдығы бар:
1. Позитивті ( қысқаша түрде былай белгілейміз – +
2. Негативті (сәйкесінше – -
Осы белгілер бір-бірімен қосылған уақытта 4 түрлі варианттағы басқа
адамды қабылдау көрініс береді:
1. Мен - Сен +.Психологиялық түрде бұл депрессивті позиция болып
табылады және ол әлеуметтік тұрғыда өзін-өзі кемсітуді білдіреді.
Кәсіби іс-әрекетті көбінесе бұл позиция әр түрлі адамның өзгелер
алдында саналы түрде өзін кемсітуіне түрткі болады.
2. Мен - - Сен -. Бұл позиция адамды үмітсіздікке, болашақтан
ешқандай жақсылықты күтпеуге алып келеді. Осындай өмірлік позицияны
қабылдау үлкендіктің психикалық дамудың бәсеңдеуіне немессе тоқтап
қалуына алып келеді. Бұл болашақтан үміт үзу позициясы болып табылады.
3. Мен + - Сен -. Бұл позиция басымдық сезім туғызады, адам өзін
өзгелерден артық санап, ешкімді менсінбейді, менмен болып кетеді. Бұл
позиция біреуден құтылу қажет болған жағдайға сай келеді. Бұл позиция
көбіне бейдарын, орташаларға тән.
4. Мен + - Сен +. Бұл өмірлік позиция ерте балалық шақта бейсаналы
деңгейде қалыптасады және барлық уақытта табысты болумен мотивациясы
жетекші болады. Бұл позиция сапалы деңгейде қабылданады. Бұл позиция
өзіне және қоршаған ортаға позитивті көзқарасы бар, дені және жаны сал
адамның позициялары болып саналады.
Қорыта айтқанда трансакциялардан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ќысќаша лекция курсы
Алѓы сµз
Практикалық психология пәні студенттер бойында практикалық психолог
қызметінің негізгі жұмыс бағыттары туралы білімдерін тереңдетуге және
кеңейтуге бағытталған. Б±л пєнді оќыту барысында практикалық психолог
жұмысының негізгі бағыттарын, сфераларын, ғылыми парадигмалары туралы
толық меңгереді. Психологиялық қызметтің мазмұны мен маңызын, қазіргі
әдістерін, жаңа псиохотехнологияларды, Сонымен қатар, психолог жұмысының
жеке тұлғалық, мазмұндық, технологиялық компоненттері туралы біледі.
Практикалық психолгиялық білімдерді студенттің жеке басына қатысты
шешімдер қабылдау барысында тәжірибеде қолдану дағдысына ие болады.
Б±л пєн білім мен тєрбие беруге, оќытуѓа машыќтанушы педагогикалыќ
мамандыќтар суденттеріне оќытудыњ мањызы зор. Олар білім беруде єр халыќтыњ
±лттыќ ерекшеліктерін ескере отырып ±йымдастырса нєтижелі болмаќ.
Оќыту маќсаты:
- практикалық психолог қызметінің әлеуметтік саларындағы маңызын
анықтау;
- практикалық психологиялық іс-әрекеттің негізгі бағыттармен танысу;
- психологиялық кеңес беру мен психотерапия арсындағы айырмашылқтар мен
ұқсастықтарды анықтау;
Оќыту міндеттері:
- психологтың клиентпен жұмысының негізгі механизмдерін ашып қарастыру;
- психологлық тренинг тотарымен (терапиялық топ, үйрену, топтары, бизнес
топтары,) жұмыс жүргізу жолдарын талдау;
- психотерапияның қазіргі және классикалық бағыттарын талдау жасау;
- психологтың этикалық нормаларымен ережелерін сақтауға үйрену;
- Ќазаќ халќыныњ ұлттық психологиялыќ ерекшеліктерін, оныњ зерттеулін;
- Єлем ойшылдарыныњ, т‰рлі халыќ µкілдерініњ, ќазаќ ойшылдарыныњ ой-
пікірлерін теориялыќ т±рѓыдан ќолдану;
- Тәрбие мен білім беруде этнопсихологияның әдіснамасын қолдану т.б.
1- дәрісбаян. Практикалық психология және психологиялық көмек туралы жалпы
түсінік.
Жоспары:
Практикалық психология пәні, мақсаты мен міндеттері
Практикалық психологияда жеке адамды зерттеу мәселелері.
Практикалық психология - психологиялық қасиеттердің көрініс беруін,
даму ерекшеліктерінің сандық және сапалық көрсеткіштерін зерттеп, дамуында
ауытқуы бар қасиеттерді өңдеу жолдарын анықтайтын психологиялық ғылымдардың
бір саласы. Психологиялық қасиеттерді зерттеу өте күрделі працесс.Оның
барысында көптеген пс иходиагностикалық әдіс –тәсілдер қолданылып, әр
адамның психологиялық қасиеттерін, күй жағдайларын, таным процестерін
зерттеп, олардың даму деңгейін бағалауға мүмкіндік туады. Соонымен бірге
психологиялық қасиеттердің нормадан ауытқуларының алдын алу, коррекциялау,
кеңес беру т.б. жәрдемді ұйымдастыру да осы ғылым саласының міндеттеріне
енеді. Практикалық психологияның қызмет аясы өте кең және әр түрлі болуымен
байланысты оны жекелеген салалары пайда болады. Оларға қысқаша тоқтап
өтейік.
Инженерлік психология қазіргі кезде практикалық психологияның ең
үлкен салаларының бірі болып отыр. Оның зерттейтін мәселелері ғылым мен
техниканың дамуына және техниканы адам өмірінің барлық салаларында кеңінен
қолданумен байланысты туып отыр. Техникалық құрал жабдықтарымен жұмыс жасау
адам мен машина арасындағы қатынас ерекшеліктерін анықтау және адам
ағзасына техниканың тигізетін әсерін бағалауды талап етеді. Сондықтан
инженерлік психологияның негізгі мақсаты- адам еңбегіне және дененің
саулығына техникалық жабдықтар конструкциясының тигізетін әсерін анықтау,
оның икемді болу жолдарын табуға өз үлесін қосу. Қызмет атқару орнының түр-
түсі, техникалық құралдардың дизайны адамның психикалық жағдайына үлкен
әсерін тигізетіні дәлеледенген.
Осы ғылыми қағидаларға сүйене отырып, көптеген жұмыс орнын жабдықтау
стандарттары анықталған. Қазіргі кезде кеңінен қолданылатын
автоматтандырылған басқару жүйесі оператордың сезім мүшелері қызметіне
ерекше талаптар қояды. Мыс: панелде орналасқан өлшеу аспаптарының
көрсеткіштерін толық қамту үшін оператор көзінің маршрутын анықтап, барлық
жабдықтарды соған сай орналастыру қажет.
Сонымен қатар адамның мағлұматитарды қабылдап, оларды жүйелі түрде
талдау, мән – мағынасына түсініп жауап қайтару, инженерлік техникалық
кадрлердің сенсорикасының ерекщеліктерімен байланысты.техникалық құрал-
жабдықтар қимыл- әрекеттің және жауап реакциясының жылдамдығын талап етеді.
Ұзақ уақыт ішінде өлшеу апараттары көрсеткіштеріне қадалып отыру
оператордыдң қызметінің саласына теріс әсерін тигізуі мүмкін. Мамандық
аурулардың алдын алу проблемасы, техника мен адам арасындағы қатынасты
оңтайландыру және сол сияқты көптеген күрделі мәселелер өзін зерттеуді
және мүмкіндігінше тезірек шешуді қажет етіп отыр. Сондықтан инженерлік
психология өте тез дамып келе жатқан сала.
Әлеуметтік ортада психологиялық қызмет көрсетудің өзін бірнеше
салаға бөліп көр сетуге болады.Қазіргі кезде сұранысқа ие болып отырған
отбасына психологиялық көмек көрсетудің мән – мағынасы өте терең.
Отбасындағы тәлім- тәрбиені ұйымдастыру жолдарын ата – анаға үйрету қиын
және қиналып жүрген ата –аналар мен балаларға тоқыраудан шығу жолдарын
көрсету, нашақор, ішкіш, дромомания т.б. нормадан ауытқуы балалрға түзету
шаралары арқылы көмек көрсету мәселелері психологтың көмегін талап етіп
отыр.
Келесі саласы – практикалық педагогикалық психология . Практикалық
психологияның бұл саласы оқушыларға, олардың ата-аналарына және
педагогтарға психологиялық қызмет көрсету жолдарын жан – жақты зерттейді.
Психологиялық қызмет көрсету – балардың психологиялық дамуын
диагностикалау, олардың дамуындағы психологиялық ауытқулардың алдын алу,
психологиялық кеңес беру, таным процестиерімен жекелік психологиялық
қасиеттерін өңдеу, ата-аналарға және педагогтарға психологиялық көмек
көрсету мәселелерін шешуге өз үлестерін қосады.
Білім беру саласында психологиялық көмек көрсету жаңа ұйымдастырылып
келе жатыр. Оның мазмұны, ұйымдастыру формалары, қолданылатын әдіс-
тәсілдері әлі жүйеге келтірілген жоқ . сондықтан әр психолог орысшадан өзі
аударған зерттеу әдіс терін қолданып, оқушылардың таным процестерін
коррекциялау жолдарын шамасы келгенше анықтау келеді.
Тәжірибелік психологиялық зерттеулер адамзат қанша өмір сүрсе, сонша
уақыт дамып келе жатыр деп айтуға болады. Өйткені адам адам болғалы өзінің
тәні мен қатар жанының ерекшеліктерінде жете біліп, оны басқару, өңдеу
жолдарын анықтап алуға құмарлығы өте зор болды. Дегенмен нақты
психодиагностикалық зерттеулерді жүргізу әдістері анықталып, жекелік
психологиялық қасиеттер ерекшеліктерін анықтау 19 ғасырдың екінші
жартысынан бастап дамып келе жатыр. Бірінші психодиагностикалық зерттеулер
психикалық аурулар арасында жүргізіледі.
Практикалық психологиялық зертеулер негізін құрушылардың айту бойынша
психоз ауруына ұшыраған психологиялық қасеттері дені саулар мен бірдей, тек
кейбір қасеттері ерекше дамып, анық байқалатын ауыбтқуға ұшыраған.
Сондықтан оны зерттеу жеңілдеу болды деп көрсеткен. Осындай ерекше дамыған
қасиеттерді зерттеу де оңай болғандықтан психологиялық қасеттерінің даму
деңгейін диагностикалау жүргізілді. Практикалық психология дамуындағы бұл
кезең клиникалық деп аталады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында жоғарғы жүйке қызметінің ерекшеліктері
анықталуы, жүйке жүйесінің функциялары мен психологиялық қасиеттердің
байланыстылығы дәлелденгенмен байланысты темпераментке жан -жақты сипаттама
беріледі. Сеченов, Павлов жүргізілген зерттеулер нәтижесінде олар екінші
сигналдық жүйенің нағыз адамдық қасиеттердің қалыптасуына негіз болатыны
анықталды. Бұл кезді, практикалық психологияның дамуына физиологтарды
қосқан үлесін ескере отырып, психофизиологиялық кезең деп атауға болады.
Жекелік психологиялық қасиеттерді зерттеу тестілерін қолдану
Франция, Германия т.б. елдерді 19 ғасырдың аяғында кеңінен орын алды .
Психологиялық зерттеу жүргізуге қолданыла бастаған әдістерді 1870 жылы
Гальтон тест деп атауды ұсынды. Осы кезден бастап қабілетті зерттеу адам
мүмкіндігін анықтауға қызығушылықты қанағаттандьру мақсатымен Фран ция,
Германия, Ақш т.б. мемлекеттерде психологиялық зертханалар ашылып, барлық
талапкерлердің іс- әрекетінің түрлеріне икемділігін анықтауға бағытталған
зерттеулер кеңінен қолданылды. Гальтонның ұсынысы бойынша тест көмегімен
өлшенген қасиеттердің бір- бірімен коррекциялық байланысы бар екендігі
ескерілді.
Психологиялық зерттеулерде математикалық және статистикалық
тәсілдерді қолдану үшін Парсонс, Фишер, Спирмен деген математиктер
шақырылды. Фишер дисперсиялық талдауды, ал Спирмен факторлық талдауды
психологиялық зерттеуде қолдану жолдарын анықтап берді.Фишер ұсынған
дисперсиялық талдау әдісі көмегімен жеке фактордың эксперимент нәтижесіне
тигізетін әсерін статистикалық жолмен анықтауға мүмкіндік туды. Ал Спирмен
жасап шығарған көпөлшемді факторлық талдау әдісі көмегімен бір-бірімен
корреляциялық байланысы өте төмен көрсеткіштер анықталып,олардың байқалуын
статистикалық жолменен талдауға жол ашылды.
Келесі кезеңде Г.Айзенк және Р.Кеттел факторлық талдауды жекелік
психологиялық қасиеттерін толық өлшеп психологиалық кескінін
жасауға,барлық кісілік психикалық көрсеткіштерін бір-бірімен ұштастырып
анықтауға жол ашылды. Сонымен қатар интеллектуалдыұ қасиеттерді зерттеу
тестері кеңінен қолданыла бастады. 1905-1907 жылдары француз ғалымы А.Бине
статистикалық жағынан негізделген интеллектуалдық тест жасап шығарды.
Ұсынылған тәсілді өңдеп шығаруға Т.Симон өз үлесін қосып,
психодиагностикада бұл әдістеме Бине-Симон шкаласы деп қолданыла бастады.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары жекелік қасиеттерді анықтауға арналған
тестердің көптеген түрлері құрылды.Оларды қолдану арқылы жеке тұлғаның
психологиялық қасиеттерін жан-жақты талдауға мүмкіндік туды. Сонымен қатар
топтағы адамдардың өзара қарым-қатнасын зерттеуге арналған Я. Морреноның
социометрлиялық зерттеу әдісі,К.Левиннің өлшеу әдістемелері,
ЯКоломенскийдің ұжымның қалыптасу деңгейін бағалау тестері кеңінен
қолданылады.50-60 жылдары психологиалық зерттеулерге қызығушылық күшейіп,
психодиагностикалық зерттеулер саны және диагностикалық әдістер көбейе
түседі.Көптеген мемлекеттерде психологиялық зерттеу орталықтары,мамандыққа
баулу кабинеттері, мамандыққа жарамдылықты анықтау қызметін көрсететін
кеңселер,жеке адамды мазасыздану жағдайынан шығару шараларын
ұйымдастыратын орталықтар ашылады.Практикалық психологианың дамуындағы бұл
кезеңді психодиагностикалық деп атаймыз.
Қазіргі кезде психологиалық зерттеулер нәтижелері адам өмірінің
барлық салаларында кеңінен қолданылуда.Психологиялық қызмет көрсету жүйесі
жақсы дамыған болуды өмірдің көптеген орындары талап етіп отыр. Сондықтан
психологиялық қызметті білім беру жүйесіне және әлеуметтік орта
ерекшеліктеріне икемдеп ұйымдастыру бүгінгі күн талабы деп айтуға әбден
болады.
2-дәрісбаян. Психолог клиент және тапсырыс беру ұғымдары
1. Идеалды психолог, Идеалды клиент ұғымдары.
2. Шетел және отандық практик еңбектеріндегі ғылыми талқылану.
Психологиялық қызметті ұйымдастыруға үлгі болатын модельдер. Мектеп
психологиялық қызметінің мақсаты мен міндеттері. Балаға психологиялық көмек
көрсету міндеттері мен салалары.
Білім беру саласында психологиялық қызметті ұйымдастырудың ғасырдан
асатын тарихи және мол тәжірбиесі бар. Көптеген елдерде бұл қызмет өткен
ғасырдың басында пайда болып, табысты дамып келе жатыр. Білім беру
саласында психологиялық қызметтің даму тарихын және қазіргі жағдайын
Р.Б.Радионов, И.А.Соколова,З.А.Малькова және т.б. ғалымдар зерттеген.Жеке
тұлға ерекшеліктерін,психологиялық қасиеттердің сандық және сапалық
көрсеткіштерін зерттеу нәтижелерін мектеп тәжірбесінде қолдануды ұсынды.
Өткен ғасырдың басында Францияда А.Бине жекелік қаиеттерді зерттеу
мәнінде бірнеше мақалалар жариялады. Ол 1905 жылы психологиалық зертхана
ұйымдастырып, талапкерлердің интеллектуалдық қабілетін зерттеу жұмысын
жолға қойды. Биненің жүргізген зерттеулері көптеген ғалымдарды
қызықтырып психологиалық қызметті ұйымдастыруға ұйытқы болды.1908 жылы
Ботсон қаласында Фрэнк Парсонс мамандыққа баулу бюросын ашты. Ол осы
бюро қабырғасында көп жыл жүргізген тәжірибесін қорытындылай келіп,
мамандықтты таңдап алу үшін әр адам үш нәрсені жақсы білуі қажет екенін
көрсетті.
Олар 1)өз қабілетімен мүмкіндіктерін және оның табалдырығын білу;
2)таңдаған мамандығы бойынша жұмыс жағдайымен танысып,ол қызметті орындау
үшін қандай қасиеттер керек екенін анықтап, жалақысы, болашағы, өсу
жолдары, білімін жетілдіру көздері туралы толық мағұлмат алу;
3) әр баланың арманы мне мүмкіншеліктерінің бір-біріне сай келуін бағалау.
Осы бағыттарда анықталған мағұлматтарды бір-бірімен салыстыра талдау
нәтижесінде психолог әр балаға болашақ мамандығын анықтауы туралы өз
кеңестерін береді.
Көп ұзамай Англияда Цирил Бэрт, Ақшта Арнольд Гессель мектеп
қабырғасында балалрға және олардың ата-аналарына психологиялық көмек
көрсету ісіне кірісті. Осы бастама кейіннен Гайденс қызметі (Гайд- көмек
көрсету, жетелеу деген мағынаны білдіретін сөзден шыққан) деп аталып,
қазірге дейін білім беру жүйесінің үлкен бір саласы болып дамып келеді. Ірі
мектептерде бірнеше психолог қызмет атқарады. Сондықтан оны бригада деп
айтуға болады.
Психологиялық қызметті ұйымдастыру тобы өз дэіс-шараларын бірнеше
бағытта ұйымдастырады және өзінің алдына келесі міндеттерді қойып отыр:
- Балаларға мектепке дейінгі өмірден оқушы міндетін атқаруға көшуіне
көмек көрсету;
- Мектепте оқу параллельдерін анықтап алуға ықпал жасау;
- Жоғары сынып оқушыларына мамандық таңдап алуға жәрдем беру;
- Оқушыларды болашақ отбасы өміріне даярлау.
Қазіргі кезде көптеген елде психологиялық қызметті мектеп
қабырғасында және әлеуметтік ортада ұйымдастырып, психологиялық қызмет
көрсету дәстүрі кеңінен қалыптасып келеді. ПСихологиялық қызмет ерте
құрылған мемлекеттер тәжірибесін жан – жақты зерттеудің мән – мағынасы өте
терең болып отыр. Оларды қалыптасқан дұйымдастыру түрлерін және бұл
жұмыстың мазмұнын зерттеу негізінде көптеген елдер өз мектептерінде
психологиялық қызметті ұйымдастыру мақсаты мен міндетін анықтап алып отыр.
Біздің елде білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметтің мақсаты
мен мазмұнын анықтауға Ресей, Балтық жағалауындағы мемелекеттер тәжірибесі
мол мүмкіндік тауып беруде. Сондықтан осы мемелекеттердің тәжірибесін,
теориялық және әдістемелік құралдарын терең және жан - жақты талдау
үстіндеміз.
Психологиялық қызметтің мақсаты- бала дамуындағы әр кезеңдегі жан
дүниесінің ерекшеліктерін анықтап алып, олардың өз-өзіне, қоршаған ортаға
деген көзқарасының, қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуына жетекшілік
жасау. Бұл мақсат келесі міндеттер арқылы нақтыланады.
Психологиялық қызметтің міндеттер:
- психологиялық және әлеуметтік – психологиялық тұрғыдан қиындық
көріп жүрген балалардың проблемаларын анықтап, оларға дер кезінде көмек
көрсету;
- оқушыларды мектеп табалдырығын аттаған күннен бастап оны бітіргенше
жетелеп, сүйеніш болып жүру;
- проблемасы бар балаларды жан – жақты зерттеп, оны туғызған себебін
анықтау және түжзету-дамыту жұмыстарын жүргізеді;
- дамуында ауытқуы бар балалардың психологиялық қасьеттерін өңдеу
үшін психологиялық тренингтер ұйымдастыру;
- оқу – тәрбие жұмысына ғылыми жетекшілік жасап, әр оқытушының, ата-
аналардың психологиялық – педагогикалық білімін жетілдіру жьәне
біліктілігін арттыру жұмысын ұйымдастыру.
Осы анықталған міндеттерді орындау т.б. өмір барысында тұрған
шиеленіс жағдайларды дұрыс шешу үшін психологтар әр адамға сүйеніш болып,
бағыт – бағдар беріп отыруы қажет. Қазақстанда мектеп психологы енді
тағайындалып, өз жұмысын атқаруға жаңа ғана университет бітірген тәжірибесі
таяз жас мамандар кірісті. Дегенмен олар жұмыс мазмұнын анықтап алу үшін
ізденіс үстінде.
Психологиялық қызмет моде лін қалай құру жқажет екенін анықтап алу
оңай емес.Бұл мәселені дұрыс шешу үшін бұрынғы кеңес мектептерінде
психологиялық қызмет мазмұнын анықтағандар Н.Р.Битянова, И.В. Дубробина,
А.И.Прихожан ұсынған үлгілерді қолдануға, немесе басқа елдерде қалыптасқан
тәжірибені үлгі ретінде қолдана отырып мектеп психологі қызметін келесі
бағыттарда ұйымдастыруға болады:
- психодиагн остикалық жұмыс;
- психопрофилактикалық жұмыс;
- психологиялыдқ кеңес беру;
- психокоррекция жүргізоу;
- ата- анарға психологиялық – педагогикалық білім беру және
біліктілігін арттыру;
- психологиялық көмек көрсету жүйесі қыжзметін насихаттау;
- әлтеуметтік – диспетчерлік қызмет көрсету;
- педагогикалық ұжымға психологиялық қызмет көрсету.
Осы аталған бағыттардағы іс – шаралар бір-бірімен үйлесімді
ұйымдастырылуына кепілдік болатын мақсат пен міндеттер жоғарыда
көрсетілген.
Мектеп оқушыларына, көпшілікке жүйелі түрде психологиялық көмек
көрсету үшін ол объекті туралы психолог толық мағлұмат алуы қажет. Бұл
мағлұмат психодиагностикалық зерттеу барысында жиналады. Оқу – тәрбие
жұмысы барысында психологиялық зерттеу әдістерін қолдьана отырып,
оқушылардыдң таным пролцестерінің даму деңгейі, жекелік қасиеттерінің
қалыптасуы, оқушылар мен оқытушылар арасындағы қарым – қатынастың
қалыптасуы талданып, әр балаға қандай жәрдем керек екендігін нақты
анықталады. Психологиялық қызмет мазмұнын анықтау үшін бұл жұмыстың мақсат
– міндеттеріне сүйене отырып оның барлық жоғарыда келтірілген салалары
бойынша іс – шаралар тізімін толық жүйеге келтіріп, жұмыс жоспарында
көрсету қажет. Жоспарларды жасау үлгілерді осы кітаптың 7- тарауында
берілген.
3 бөлім. Практикалық психологиямен айналысатын психолог тұлғасы
Жоспары:
1. Психологтың кәсіби шеберлігі және этикалық нормалары.
2. Психолог міндеттері және құқығы
3. Психолог қызметінің принциптері және ережелері
Психологиялық қызмет туралы жалпы жағдайға байланысты психолог
міндеттері мен құқықтары анықталған.
Психолог міндеттері:
1. Білім беру саласындағы Республика заңдарын орындау;
2. Шешім қабылдап, проблемаларды қарастыруда кәсіби шеңберден шықпау;
3. Өзінің кәсіби білімін үнемі арттырып отыру;
4. Нақты кәсіптік білімі жоқ адамдардың диагностикалық, коррекциялық
зерттеу жүргізуіне тиым салу;
5. Барлық мәселелерді шешуде балалардың психологиялық дамуын ескеру;
6. Атқарылатын жұмыстардың міндеттері мен әдістері туралы нұсқауларды
кәсіптік жағынан басқаратын адамдар бергенде оларды нақты орындау;
7. Баланың психологиялық дамуын шешу мәселесінде мектеп ұжымына қажетті
көмекті көрсету;
8. Кәсіптік құпияны жарияламау;
9. барлық психологиялық зерттеу нәтижелерін жазып, арнайы құжаттарға
тіркеп отыру;
10. Психологиялық көмекті қажет ететіндерге дер кезінде қажетті іс-
шараларды ұйымдастыру.
Психолог құқығы:
1. Оқушылар мен және басқа талапкерлермен жүргізілетін нақты міндеттерін
өз бетінше шешуге, әдіс-тәсілдерін дербес таңдап, жұмыстардың кезегін
анықтауға;
2. Кәсіби міндеттерін сапалы орындауға қажетті жағдай жасауды мектеп
басшыларына талап етуге;
3. Жоғарғы орындардан түскен нұсқаулар этикалық ұстанымдарға
қайшылас келген жағдайда оны орындаудан бас тартуға;
4. Қажетті құжаттармен танысуға;
5. Психодиагностикалық, психокоррекциялық әдіс- тәсілдерді іріктеп алуға
және оларды дайындауға;
6. Мектеп оқушыларын топтық және жеке зерттеуден өткізуге;
7. Медициналық және дефекталогиялық мекемелерге сұраныс жасауға;
8. Баланың болашағын анықтау үшін медициналық, педагогикалық –
психологиялық т.б. комиссиялар кеңесіне бдқатысуға;
9. Тәжірибе алмасу мақсатында ғылыми әдістемелік көпшілік журналдарына
материялдар жариялауға;
10. Психологиялық білімдерді насихаттауға;
11. 240 сағат көлемінде нормативтік және факультативтік сағат алуға;
12. Оқушыларды мамандыққа баулу және кәсіби бағдар беруге;
13. Отбасына психологиялық қызмет көрсетуге.
1.4.Оқушының психологиялық – педагогикалық статусы
Психологиялық – педагогикалық статус туралы түсінік. Оқушының
статусын анықтау үшін психодиагностикалық минимум жүргізу. Статус
көрсеткіштерін анықтау.
Психолог өз жұмысын сол ортада қалыптасқан әлеуметтік – психологиялық
жағдайда жүргізіледі. Психологиялық қызметті ұйымдастыру формалары және
қолданылатын әдіс – тәсілдер осы ортаның ерекшеліктеріне және талаптарына
сай жүргізілуі қажет. Оқушылар мектепте білім алып, сонымен қатар өздерінің
жекелік қасиеттерін жетілдіру проблемаларын шешу барысында әлеуметтік
ортада өмір сүруге икемделеді. Оқу – тәрбие жұмысы арқылы оқушының осы
қажеттілігін қанағаттандыруға барлық жағдайларды жасайды. Мектеп психологы
оқушылардың және оқу –тәрбие процесінің осалдық көрсеткен жерлерін түзетуге
өз үлесін қосып, балалардың жан – жақты дамуына психологиялық тұрғыдан
жағдай жасайды.
Оқушы сататусына қойылатын талаптарды 5 блокқа бөліп зерттеу арқылы
жиналған материалдарды әр балаға арнайы жасалған карточкаларға түсіруге
ыңғайлы етіп жинақтауға мүмкіндік береді. Барлық зерттелетін көрсеткіштерді
блоктарға келесі түрде бөлуге болады:
1- блок – бала өмір сүретін әлеуметтік орта ерекшеліктері;
2- блок – оқушы таным процестерінің және жалпы интеллектуалдық
дамуының ерекшеліктері;
3- блок – мативациялық – жекелік сферасын бағалау;
4- блок – баланың өзіне және қоршаған дүниеге қатынасы;
5- блок – мектеп ішілік қарым – қатынас барысындағы оқушының мінез –
құлқы.
Осы блоктар бойынша оқушылар бағалау көрсеткіштерін анықтап алып, сол
көрсеткіштерді зерттеу және бағалау әдіс – тәсілдері жинақталады. әр блок
бойынша қолданылатын әдістемелер жеке жеке папкаға топтастырылады, оны
қажет кезінде қолдану ыңғайлы болады.
Бірінші блок көрсеткіштері:
- отбасы құрамы, ата- ансының мамандықтары, жұмыс орны, лауазымы,
отбасы типі, адамдар саны, олардың бір – бірімен қарым-қатынасы;
- отбасының материчялдық жағдайы, тұрғын үйі, жұмыс орны;
- оқушының отбасындағы статусы;
- отбасының уақытын өткізуі, спорт, дене шынықтыру, мәдениет көздерін
қолдану;
- оқушының күн тәртібі және оны үлкендердің қадағалауы;
- оқушының өз құрбыларымен, өзінен үлкен және кіші балалармен қарым
– қатынасы.
Екінші блок көрсеткіштері:
- баланың хронологиялық жасы мен ақыл –ой дауының бір – бірімен
сәйкестігі;
- когнетивтік процестерінің дамуы: ойлау түрлерінің қалыптасқандығы,
ой қызметінің көрінісі, тіл байлығы, майда қимыл - әрекеттерінің
қалыптасуы;
- таным процестерінің жекелік ерекшеліктері: интеллектуалдылық
белсенділігінің жоғары болуы, вервалдылығы, интеллектуалдылық пассивтілігі;
- баланың жеке тұлғасында кездесетін қабілеттілігінң түрі;
- ақыл-ой жұмысын ұзақ уақыт орындауға қабілеттілігі, жұмыс темпі.
Үшінші блок көрсеткіштері:
Оқушылардың оқуға деген ынтасын және жалпы танымдық әрекетінің себептерін,
баланың ішкі қайшылықтарының деңгейін анықтауға бағытталған. Бұл блок
көрсеткіштер:
- оқу себептерінің қалыптасқандығы және оның мазмұны (танымдық,
әлеуметтік, бағыттылық т.б.) ;
- танымдық әрекеттер барысында табысты болу себебі немесе сәт
сіздіктен бастап себептерінің қайсысы жетекші екенін анықтау;
- себептік сферада қайшылықтың болуы, мазасыздапнудың көрініс беруі;
- акцентуацияның орын алуы.
Төртінші блок көрсеткіштері:
- баланың қатынас жүйелерін эмоцияналдщы бағалау үшін талданады;
- баланың өз қатарымен қарым- қатынасының қалыптасқандығы;
- отбасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері;
-оқытушылармен қарым-қатынасының эмоцияналдық оң мағынада болуы;
- мектеп ішілік іс – шараларға көзқарасы;
- оқушының өз - өзіне көзқарасы.
Бесінші блок көрсеткіштері:
- оқушының мектеп ішілік қарым – қатынасындағы орнын анықтауға
арналған және келесі көрсеткіштерімен бағаланады;
- оқушының жекелік психологиялық қасиеттерімен байланысты мінез-құлық
және қарым-қатынас ерекшеліктеріне сипаттама;
- жауапкершілікті сезінуі, шешім қабылдауы, адамдарға ықылас қоюы,
қайырымдылығы, ашықтығы, басымдығы, шыншылдығы;
- әлеуметтік психологиялық адаптацияның төмендігі, эгоистігі, дөрекі,
өтірікші, принципсіздігі;
- мінез –құлық нормативтеріне баьғынуы, әлеуметтік орта топтарына
икемделуі, ашықтығы, шыншылдығы;
- тәртіп сақтауы қимыл - әрекеттерінің үйлесімділігі.
Оқушылардың психологиялық – педагогикалық статусын зерттеу барысында
көптеген психодиагностикалық әдістемелер қолданылады. Оларды зерттелінетін
балалардың жас кезеңдерінде байланысты ретке келтіріп жинақтау
қажет.Комплекстік зерттеу барысында кіші мектеп балаларын психолог өзіне
үйретіп алу үлшін әңгімелесу, суреттер, ойыншықтар қолданылатын әдістемелер
бірінші ретте қолданылады. Ал орта және жоғарғы сынып оқушыларын зерттеуде
таным процестерін бағалаудан бастаған дұрыс сияқты.
Сондықтан психодиагностикалық әдістемелерді осы ретпен беріп отырмыз.
11. Психологтың біліктілігін аттестациялау негіздері
Жоспары:
1. Мектеп психологы іс-қағаздары
2. Іс-қағаздарды жүргізу ережелері
Мектеп психологының іс-қағаздарын жүргізу қажеттілігі.
Халық ағарту жүйесіндегі психологиялық қызметтің қажеттілігі
дәлелдеуді талап етпейді. Психологиялық қызмет арқылы мектепке қабылданған
баланың оқытуға даярлығы анықталады. Барлық сынып оқушыларының
психологиялық карточкаларында оның жеке тұлғалық даралық даму ерекшеліктері
анықталып, қысқа мінездемелер жасалады. Балалардың дамуында орын алатын
түрлі ауытқуларды дер кезінде аңғарып, оларды түзету шараларын
ұйымдастырады.
Мектеп ұжымында кездесетін психологиялық проблемаларды өтініш түсуіне
байланысты психологиялық кеңес беріп, шешу жолдарын анықтауға өз үлесін
қосады.
Психолог өз қызметін ұйымдастырғанда баланың жан-жақты және
үйлесімді дамуына жағдай жасауды көздейді. Оқушылар мен оқытушыларды
психологиялық жетелеу барысында психолог өз жұмысын медициналық,
дефектологиялық қызмет түрлерімен тығыз байланысты ұйымдастырады.
Психологиялық қызметті ұйымдастырушының тәжірибелік психолог
квалификациясы бар болуы қажет. Оның дәлелі ретінде арнайы жоғары оқу
орнының дипломы немесе даярлық курсынан өткен куәлікпен тұжырымдалуы қажет.
Психологиялық қызметті жүргізу барысы, әр іс-шараларды өткізу уақыты
алдын ала жоспарланғанда ғана, психолог өз жұмысын талаптарға сай
ұйымдастыруға мүмкіндік туады. Сондықтан мектеп психологы көптеген іс
қағаздарды уақытында, талапқа сай жүргізуі керек. Олардың үлгілерін
М.Битянова, И.В.Дубровина, Л.И.Прихожан жасап шығарған. Сол үлгіге сүйене
отырып әр мектеп және басқа мекемелер психологы өзінің жұмысына негіз
болатын және есеп беру барысында қолданылатын құжаттарды жасап алуы керек.
Мектеп психологы іс-қағазадарының тізімі.
1. Мектеп жұмысына негіз болып отырған тақырып бойынша тәжірибелік
жұмыс жоспары;
2. Психологиялық қызмет бағыттарын көрсететін жалпы жоспар;
3. Мекеме басшысымен бекітілген бір жылға арналған күнтізбелік
жоспар;
4. Психологиялық қызмет көрсету кабинеті жоспары;
5. Айлық немесе апталық жұмыс жоспары;
6. Диагностикалық материалдар картотекасы;
7. Бастауыш сынып оқушыларын зерттеуге арналған психодиагностикалық
альбомдар;
8. Психодиагностикалық әдістемелер жинақтары;
9. Психологиялық қызмет көрсетуге сұраныстар журналы;
10. Кеңес беру, коррекциялау, жеке түзету-дамыту іс-шараларын тіркеу
журналы;
11. Өткізілетін сабақтардың қысқаша жоспары және бағдарламасы;
12. Психологиялық түзету жұмысында қолданылатын аудиоматериалдар;
13. Кабинет паспорты, мүліктер мен құралдар тізімі;
14. Жылдық есеп.
Мектеп психологы жұмыстарын жоспарлау.
Психологиялық қызмет жоспары календарлық және күнделікті түрлерде
түзіледі. Календарлық жоспар жарты жылдық немесе оқу жылын толық қамтитын
болуы мүмкін.
Жоспар негізі үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде психологиялық
қызметтің бағыттары, өткен оқу жылындағы жүргізілген жұмыстар нәтижесі,
психодиагностикалық зерттеу барысында анықталған проблемасы бар балалармен
жүргізілген жеке түзету-дамыту және топтық коррекциялық жұмыстардың
нәтижелеріне қысқаша сипаттама беріледі. Бұл талдаудың негізгі мақсаты
психологиялық қызметтің жүйелілігін және бірізділігін қамтамасыз ету.
Жоспардың екінші бөлімінде мектептің профиліне байланысты жасалған
жылдық жоспарына сүйене отырып келе жатқан оқу жылында психологиялық
қызметтің алдына қойылған мақсат пен міндеттер нақты көрсетіледі. Жалпы
білім беретін орта мектеп және мектеп-гимназия психологиялық қызметі
жоспарларының ортақ және айырмашылығы бар болуы мүмкін. Сондықтан оларды
бір үлгі бойынша жасауға болады. Тек қана мектеп-гимназия жоспарында
оқушылардың интеллектуалдық қабілетінің бағытын анықтауға және оны дамытуға
арналған іс-шаралар, қолданылатын әдіс-тәсілдер кеңірек болуға тиіс.
Календарлық жоспар күрделі жұмыстар тақырыбын қамтиды. Мысалы,
психодиагностикалық минимумдарды жүргізу мерзімдері анықталған, түзету-
дамыту шаралары, семинарлар және конференциялар тақырыптары нақты
көрсетілген және басқа барлық күрделі іс-шаралар тізімін толық қамтитын
болуы мүмкін.
Психологиялық түзету және дамыту жұмыстары
Жоспары:
1. Психологиялық түзетуді жөндеуді қажет ететін ситуациялар
2. Психологиялық түзету
3. Қарым-қатынас мәдениетін зерттеуде және коррекциялауда
трансактілік талдау әдістемесінің орны
Психологиялық қызметті ұйымдастыру және психологиялық көмек көрсету
барысында оқушылар арасында, педагогтар мен оқушылар, ата-аналар мен
олардың балалары арасында бір-бірін түсінбеушілік, қарым-қатынастың
бұзылуы,шиеленісті жағдай тууы жиі орын алады. Келіспеушіліктің себебі
қарым-қатынас барысында оған қатысушылардың біреуінің өзін ыңғайсыз
сезінуі, басқалардан қысым көруі, оның іс-әрекеті нің өзгелер дұрыс
бағаламауы , т.с.с жағдайлармен байланысты жәбірленуші өзін-өзі
психологиялық қорғау әдістерін іздеуге мәжбүр болады. Бұл жағдай қарым-
қатынас жасаушылар арасында қатынас мәдениетінің сақталмағанын көрсетеді.
Мектептегі оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру барысында, қызметкерлер тобында
кәсіби іскерлік қарым-қатынаста орын алған түсінбеушіліктің себебін
анықтап, осы жағдайдан шығару шаралары ретінде трансактілік талдау кеңінен
пайдаланылады. Бұл талдау барысында зерттенілушілердің қатынас жүргізу
ерекшеліктерін функционалдық-ролдік дәрежеде таңдауды ұйымдастыру арқылы
оқушылардың, үлкендердің бір-бірімен тіл табысқыш, ұйымшыл, басқалардың
пікірімен санасу қабілетін қалыптастырады.
Көптеген ғалымдар қарым-қатынас мәдениетіне келесі анықтама бередію
қарым-қатынас мәдениеті дегеніміз-адамдардың өз мінез-құлқын басқару арқылы
басқалармен тіл табысу және алдына қойған мақсатына жетудің жолын табуы.
Қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасқандығын, оның сапасын өлшеп көрсету өте
қиын. Өйткені тек қана іскерлік, қолданбалы, тәжірбиелік мәселелердің
тиімді шешілгені қарым-қатынаста болған барлық субъектілер үшін оң,
психологиялық жағынан ыңғайлы жағдайда жүргенін көрсетуі мүмкін. Сондықтан
іс-шаралар нәтижесі гуманистік, адамгершілікті сақтау негізінде, басқаларға
психологиялық қысым, зорлық көрсетпей жүргізілгшенде ғана қарым-қатынас
мәдениеті сақталады деп айтуға болады.
Қарым-қатынас мәдениеті қалыптасқан адам сыртқы орта жағдайына
байланысты өз мінез-құлқының моделін жасап, оны жүзеге асырады. Осы
модельге көптеген психологиялық көрсеткіштер әсерін тибгізеді.
Г.М.Андреева, Э.Берн зерттеулерінде қарым-қатынас мәдениетінің келесі
көрсеткішткері анықталған: адамның дүние танымы, қарым-қатынас объектісіне
көзқарсы, өз құқығы мен міндеттерін түсінуі, өзін-өзі бағалауы, әдеттері,
қарым-қатынас тәжірибесі, мінезі, көңіл-күйі, тәжірибесі, т.б. Бұл
көрсеткіштердің барлығы жеке адамның өмір сүретін ортысының мәдениетіне, ол
адамның өзін-өзі басқару механизмінің қалыптасуына тәуелді. Сыртқы ортаның
қойған талаптары біртіндеп әр адамның ішкі меніне айналады. Осы менді
талдау жолын АҚШ психологы Э.Берн 1955 жылы жасап шығарған. Осы
трансактілік талдауды жеке адамның мінез-құлық моделінің қалыптасу
ерекшеліктерін талдау әдісі ретінде ұсынған.
Трансакция – бұл басқа адамға бағытталған әрекет (акция) немесе
қатынасты тасымалдау. Ол адамның басқалармен қарым-қатынасының бірлік
бөлігі болып табылады. Э.Берннің концепциясын қарым-қатынас қиындық
қиындық көріп жүрген адамдарға психологиялық психологиялық көмек көрсету
қажеттілігін қанағаттандыру әдістемесі ретінде жасалынған.
Адамдардың қарым-қатынас барысында көрсететін мінез-құлқын ұзақ уақыт
ішінде бақылап, жиналған материалды талдау нәтижесінде автор келесі
тұжырымдама жасаған: қарым-қатынас барысында адамдардың мінез-құлқы, бет-
әлпеті, сөйлеу техникасы, дене қимылы өзгеріп отырады. Олар бірде кішкентай
бала сияқты бір күліп, бір жылайды, ал екінші жағдайда үлкендер сияқты
байсалдылық пен сабырлылық көрсетеді, үшіншіде-ата-аналарының үлгісінің
көшірмесі болады. Осындай ерекшеліктерді талдай отырып Э.Берн жеке тұлға
негізгі үш құрамды бөліктің белгілі екендігін көрсеткен. Адамдардың қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастыру тәжірбиесінен алынған Трансакция терминін
қазақшаға аударғанда қарым-қатынас барысындағы әсер ету деген мағынаны
береді, ал трансакциялық талдау-ол әсерді талдау әдісі болып табылады.
Басқа адамға әсер ету қарым-қатынас барысында жүреді. Осы қарым-қатынас
жасау барысында басқаларға әсерлі болу үлгісін көрсету, келісімділік
тәжірбиесін ұйымдастыру әдісі ретінде трансакция ұсынылған.
Адамның қарым-қатынас мәдениетін сақтауы жағдайға байланысты
болғандықтан оның позициясы кішкентай бала, ата-ана немесе үлкен адамдар
позициясына ұқсайды. Трансакциялық талдау барысында осы позициялар толық
талданады. Трансакциялық талдау келесі 4 тақырыптық бөлімдердің
ерекшеліктерін толық талдау арқылы жүргізіледі:
1. Құрылымды талдау;
2. Трансакцияны таңдау;
3. Ойындарды талдау;
4. Сценарилерді талдау.
1. Құрылымды талдау
Адамның мінез-құлқы, жүріс-тұрысы, ақыл-ойы мен сана-сезімі үш
қарапайым нәрселерге тәуелді болады, яғни әрбір адам:
1) бір кездері ол кішкентай бала болған;
2) оның ата-анасы немесе олардың орнында болған адамдары болған;
3) егер оның дені сау болса, ол қоршаған болмысты ақиқатқа сай
бағалауға қабілеті жетеді.
Осы үш жағдайға байланысты үш құрамдастардан тұратын жеке адам жайлы
елестер қалыптасады да, олар Мен жағдайларының әр түрі ретінде көрініс
береді:
1. Ата-аналық Меннің көріністері:
-қамқор ата-аналық Мне жағдайында
- сыншыл ата-аналық Мен жағдайында.
Міне-құлық, жүріс-тұрыс, қарым-қатынас ережелері мен нормаларынан
тұратын Ата-аналық Мен жеке тұлғаға стандартты жағдайларла қалып тасқан
және өмір сынынан өткен стереотип бойынша ыңғайлы өмір сүруге мүмкіндік
береді. Ол стереотиптер сананың күнделікті кездесетін қарапайым,
үйреншікті мәселелерді талдап шешу жүгінен босатады. Өйткені өмірде адам
орындайтын көптеген әрекеттер күнделікті неше рет қайталанатын болғандықтан
оны күніге бір күрделі мәселе сияқты шешетін болса, оның алдында тұрған
шынайы күрделі, ойланып толғануды талап ететін проблемаларды шешуге шамасы
қалмас еді. Ата-аналық Мен бұл әр адамның ішкі бақылаушысы, реттеушісі және
бағалаушысы болып табылады. Сондықтан уақыт тапшы болған жағдайларда Меннің
осы құрамды бөлігіне адам бейсаналық түрде көптеген жүгін артады.
2. Үлкендік Мен көріністері
Мағлұматтың логикалық құрамдарын қабылдайды және өңдейді, көбінесе
шешімдерді ойлап алып және олардың шынайылығын эмойиясыз тексере отырып
қабылдайды. Үлкендік Мен ата-аналыққа қарағанда стандартты, бір мағыналы
жағдайларға емес, ол бірегей, ойлауды қажет ететін, таңдауға еркіндік
беретін, сонымен қатар шешім қабылдаудың салдарын және жауапкершілігін
ұғынуды қажет ететін жағдайларға бейімделеді. Үлкендік Мен жеке тұлға
құрылымындағы Балалық Мен және Ата-аналық Мен көріністерін тексеріп, шынайы
жағдаймен салыстырып, бағалап отырады.
3. Балалық Мен көріністері
Тіршілікте сезімдер ұстанымында болады. Қазіргі кездегі мінез-құлыққа
балалық шақтан қалған жасырымды свезімдер әсерін тигізіп тұрады. Сонымен
қатар Балалық Мен тек өзіне тән ерекше қызметтерді атқарады:шығармашылық
қабілеттің көрніс беруі, қақтығыс жағдайдан шығу жолдары, өзінше бір
ерекшеліктерді көрсетеді, кейде өткір әзіл және т.б. Өмірге қажетті
жағдайларды туғызуы. Адам өз бетімен мәселені шешуге шамасы келмеген кезде,
басқа адамдардан қысым көргенде Балалық Мен шатақ мінезбен көрініс
береді. Э.Бернның сыныптастыруы бойынша қарым-қатынас барысындағы Мен
көрністері жағдайға байланысты 3 түрде орын алады. Балалық Мен көріністері:
- табиғи Балалық Мен (қуаныш, қайғы және т.б. эмоционалдық күйлерін
спотандық түрде бейнелеуі);
- икемделуші Балалық Мен (бейімделуші, құлақ қоюшы, қорқақтық
білдіруі, кінәлі болуы, жалтақтаушы және т.с.с.)
- қарсылық білдіретін балалық мен (өзін басқаларға таныту үшін
қарсыласып, мен оны орындамаймын, бармаймын деген байбаламшылық, қырсықтық
белгісін көрсетуі).
Адамның қарым-қатынаста ұстанған позициясына байланысты Менінің үш
құрамды бөліктері әр түрлі болады:
1) Мен көрінісі ата-аналық позицияда болса ол әке, ана, әпке,
педагог, бастық рөлдерін ойнайды;
2) Мен көрінісі үлкендік позициясында болса ол өзінің бағасын білетін
көрші, жолаушы, бағынышты әріптес, кездейсоқ серік, және т.б. рөлдерде
болады;
3) Мен көрінісі балалық позицияда болса жас маман, халықтың сүйікті
қайраткері, қылжың-мылжың еркетай жезде рөлдерінде болады.
Әр бір адамның жеке тұлғасында осы үш құрамдастығы байқалады. Олар
бір-бірімен гормондық байланыста болуы керек. Егер біреуінің көрінісі
сыртқы жағдайға сай болмаса, қарым-қатынас бұзылып, шиеленіс жағдай туы
мүмкін. Шиеленіс жағдайларды шешу жолын қалай іздеу керек екен. Э.Берн
ұсынған. Оның пікірінше адамның осы құрамды бөліктерінің қайсысы бәсең,
жағдайға сай емес көрініс берсе, соны оятып жандандыру-психотерапияның
негізі мақсаты болып табылады.
Мен көрініс диагностикалау және оны гормониялық жағдайға келтіру жеке
адамның барлық функцияларын оңтайландыруға алып келеді. Өйткені Мен
көрінісінің әрқайсысы өз функцияларын атқарады.
Қарым-қатынас ерекшеліктерін талдау оның мақсатына байланысты.
Менің үш позииясының үлес салмағы әртүрлі болады. Олардың арақатынасын
трансакциялық талдау бойынша анықтауға мүмкіндік туады. Талдау барысында
мінез-құлық құрылымын, оның ерекшелігін, әр құрамды бөліктерінің жалпы
көрініске қосатын үлесін анықтап алғаннан соң ғана трансактілік талдау
қарым-қатынас мәдениетінің өлшемі бола алады.
2. Трансакцияны талдау
Трансакция дегеніміз-бұл екі немесе одан да көп адамдар арасындағы
екі жақты коммуникация. Ол негізгі екі бөліктен тұрады:
1. Түрткі трансакциясы (бір адам екінші адамды не көптеген адамдарды
қарым-қатынасқа шақырады).
2. Жауап трансакциясы (түрткіге сай, одан басым немесе төмен жауап
жауап беру).
Осы бөліктердің бір-бірімен ұштасып жүруі барысында қатынасқа
түсушілердің Мені әртүрлі жағдайда болады. Сондықтан, трансакцияның
нәтижесінде адамдар не бір-бірімен тіл табысады, не қақтығысқа ұшырайды.
Трансакциялар әртүрлі болады:
1) паралель жүретін трансакция, түрткі-трансакция мен жауап-
трансакция бір-бірімен қиылыспайды және бірін-бірі толықтырып отырады.
2 ) қайшылас жүретін трансакция, бұл жағдайда түрткі трансакциясы мен
жауап – трансакция бір-бірімен қайшылас келеді.
3) бүркемелі жүретін трансакция. Бұл трансакция барысында шиеленіс
айқын көрініс бермесе де, ішкі мазмұны бір-біріне қайшылас болып келеді.
3. Ойындарды талдау
Трансактілік талдау - стандартты хабарларда қайта-қайта өндірілетін және
өзара түсінушілікке жиі кедергі болатын коммуникацияның стереотипті
тізбектерін зерттеу. Осындай қылықтар стереотиптерінде ойындар негізгі орын
алады. Ойындар бұл трансакцияның тізбектері болып табылады. Осындай
трансакцияларға психологиялық факторлар фон болады. Ойындар спонтандық,
ашық қарым-қатынасқа қарсы қойылады. Көптеген ойындар адамның шынайы көңіл
көтеруіне бағытталған. Барлық ойындар барысында барлық әрекеттер мен
эмоциялар ережелерге, мкелісімге негізделген болуы керек.
Ойындар белгілі-бір сый-құрметке бөлену, ішкі кернеуді жеңілдету
үшін уақытты өткізу үшін жүзеге асырылады: ішкі эмоционалдық зорлану
жағдайынан шығу, уақытты реттеу және т.с.с.
Трансакциялық талдау барысында ойындардың үш түрі қолданылады:
1 құрбандық жасау (ымырашыл басшы өзін-өзі құрбандыққа келтіргендей
болып отырады)
2 қудалаушы (авторитарлы басшыға тән)
3 құтқарушы (демократия жолымен басқаратын басшы).
Тарансакция арқылы адамдар өз уақыттарын реттеп, оны үнемі
пайдаланады. Тарнсакцияны ұйымдастыру барысында ойын арқылы уақытты
реттеудің 6 тәсілі анықталған. Осы тәсілдері қолдану арқылы әр адам өз
рөлін қалай атқарып жүргені жан-жақты талданады.
- түсініп қалу тәсілі, қарым-қатынастан қашқақтап, трансакциямен
алмасудан бас тартады;
- ритуалды кездесу тәсілі, бұл жағдайда уақытты өткізу реті,
қолданылатын әдістері толық қалыптасқан салт-дәстүрге сай алдын- ала
болжамдаған. Қарым-қатынасқа түсушілердің барлығы алдын-ала кім не
істейтінін біледі, сондықтан қатынас барысында қақтығыс болады-ау деген
қорқыныш пен тәуекелшіл орын алмайды. Ритуалдық қатынасқа түсушілер – бірін-
бірі түсініп, қабылдағандар.
- іс-әрекет тәсілі – қоршаған дүниенің объектілеріне мақсатталган
әрекеттер көмегімен уақытты ретке келтіру. Бұған іскерлік кездесулерді,
сабақ жүргізу, кітап жазу, емтиханға дайындалу, киім-кешекті тазалау, ыдыс
жуу, және т.с.с. жатады.
- ермекпен уақыт өткізу тәсілі. Э.Берннің айтуынша: тек бақытты
адамдар ермектік трансакцияға даяр болады. Олар ешқандай жалтармалы
мағынасы жоқ, жартылау ритуалды трансакцияларға жатады. Невротиктер бос
уақытын ермекпен өткізе алмайды.
- ойын арқылы уақытты реттеу тәсілі. Ойын дегеніміз – бір-бірін
толықтыратын, алдын-ала немен аяқталатынын болжамдауға болатын трансакция.
Ойын барысында өзін қолдауды қажетсініп жүргендер, бірақ өз тұлғалық
жағдайын төмен бағалайтындар осы қажеттілікті қанағаттандыруға толық
мүмкіндік алады.
- жақындасу тәсілі көбінесе уақытты өткізудің алғашқы бес тәсілінен
бас тартқандарға тән. Трансакцияға түскен партнерлер Мен – жақсы, Сен –
жақсы деген позицияны ұстанады. Осы қатынас барысында бір-бірімен
көріскеніне қуанышын білдіруге ешқандай ритуалдық әрекеттер жасауды талап
етпейді, сондықтан партнерлер қысылып-қымтырылмай, өз-өзін емін-еркін
ұстайды.
Әр адам өз уақытын тиімді пайдалану үшін неше түрлі шаралар
пайдаланады, осы шаралар жиынтығын бағдарламалау деп атайды. Трансакция
барысында әр адам өз уақытын 3 фактор бойынша бағдарлап реттей алатын болуы
керек: материалдық факторлар қоршаған объективтік болмыспен қатынастың
өзгеруіне байланысты, бағдарлаудың әлеуметтік факторлардың орын алуын
қалыптасқан салт-дәстүрді күнделікті пайдаланумен байланысты, жекелік
фактор – уақыт өткізуге көзқарасына байланысты орын алады.
4. Сценарийлерді талдау
Ойындар трансакциясы өте күрделі және үлкен ансамбілінің бір көрінісі
болып табылады. Ол ансамбль сценарийлер деп аталады. Сценарийлерді талдау –
бұл өмірді қалай сүру жайлы ертеректе, бейсана түрде қабылданған шешімдерін
табу әдісі. Трансакцияның бұл құрамды бөлігінің басқа маңызды аспектісі
пассивті жүріс-тұрысты зерттеу болып тәлкіленеді. Бұл жерже әрекетсіздікті
емес, шешім қабылдаудан қашу деп түсініледі. Адамның барлық іс-әрекеттеріне
өзін және басқаларды бағалау модальдығы өмірге деген позициясы әр адамның
өзінің өмір сценарийімен байланысты дамиды.
Адамның әр түрлі жағдайдағы мінез-құлқы мен өмір сүруге деген
көзқарасы кішкентай кезінде қалыптаса бастайды. Отбасындағы мінез-құлық
стереотиптері баланың тек өмір сүру салтын ғана анықтап қоймайды, сонымен
қатар оның ой-өрісін де анықтайды. Сонықтан трансакция барысында әр
клиенттің өмір сценарийі талданады. Трансакциялық талдау бойынша Адам өмірі
бірнеше кезеңге бөлінеді. әр кезең өмір сценарийына өз үлесін қосады.
Осы кезеңдерде адамдардың мінез-құлқы, оның позициясы өзгере береді.
Бірақ ол өзгерістердің сценарийін ата-аналар, сол адамды қоршаған үлкендер
бағдарламалар қойған және өмірлік позициясын құрған. Позиция - бұл адамның
қоршаған дүниеге және өзіне деген қатынастар базасында қалыптасатын,
интегралды екі аспектілі нұсқау болып табылады.
Жеке адам позициясы сол бағдарлама бойынша құрылады: қалыптасқан
көзқарас екі аспектіден тұрады.
1. объективтік болмысқа көзқарасы
2. өз-өзіне көзқарасы.
Позиция бұл қалыптасқаннан соң оны бұзу өте қиын. О л үшін саналы
түрде өзінің позициясын дұрыс емес екенін түсініп, басқа позицияға өту
туралы шешім қабылдауы қажет. Әр адам жақындасу теориясын қабылдағаннан соң
оның өмір сценарийін талдап, өмірге деген көзқарасын анықтап, позициясының
қай нұсқада екенін көрсету қажет.
Трансактілік талдау концепциясы бойынша даму барысында адамның
мінез-құлық сценарийінің бағдарламасы жасалады да оның өмірлік позициясы
анықталады.
Қарапайым екі жақты позициялар бұл Мен және Сен болып саналады.
Олардың екі модальдығы бар:
1. Позитивті ( қысқаша түрде былай белгілейміз – +
2. Негативті (сәйкесінше – -
Осы белгілер бір-бірімен қосылған уақытта 4 түрлі варианттағы басқа
адамды қабылдау көрініс береді:
1. Мен - Сен +.Психологиялық түрде бұл депрессивті позиция болып
табылады және ол әлеуметтік тұрғыда өзін-өзі кемсітуді білдіреді.
Кәсіби іс-әрекетті көбінесе бұл позиция әр түрлі адамның өзгелер
алдында саналы түрде өзін кемсітуіне түрткі болады.
2. Мен - - Сен -. Бұл позиция адамды үмітсіздікке, болашақтан
ешқандай жақсылықты күтпеуге алып келеді. Осындай өмірлік позицияны
қабылдау үлкендіктің психикалық дамудың бәсеңдеуіне немессе тоқтап
қалуына алып келеді. Бұл болашақтан үміт үзу позициясы болып табылады.
3. Мен + - Сен -. Бұл позиция басымдық сезім туғызады, адам өзін
өзгелерден артық санап, ешкімді менсінбейді, менмен болып кетеді. Бұл
позиция біреуден құтылу қажет болған жағдайға сай келеді. Бұл позиция
көбіне бейдарын, орташаларға тән.
4. Мен + - Сен +. Бұл өмірлік позиция ерте балалық шақта бейсаналы
деңгейде қалыптасады және барлық уақытта табысты болумен мотивациясы
жетекші болады. Бұл позиция сапалы деңгейде қабылданады. Бұл позиция
өзіне және қоршаған ортаға позитивті көзқарасы бар, дені және жаны сал
адамның позициялары болып саналады.
Қорыта айтқанда трансакциялардан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz