ПРЕЗИДЕНТ ҰҒЫМЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ПРЕЗИДЕНТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 11
1.1 Президент ұғымының түсінігі 11
1.2 Басқару нысаны мәселесі жайлы ойшыл-ғалымдардың саяси-құқықтық
көзқарастары 17
1.3 Президенттік басқару нысанының түрлерінің сипаттамасы 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ПРЕЗИДЕНТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫ 29
2.1 Қазақстандағы президенттік республиканың қалыптасу кезеңдері 29
2.2 Қазақстан Республикасының Президенттінің құқықтық мәртебесі, сайлау
және оны лауазымнан кетіру тәртібі 40
3 ПРЕЗИДЕНТТІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫНДАҒЫ БЕКІТІЛГЕН
ӨКІЛЕТТІЛІГІ 53
3.1 Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттілігінің жалпы
сипаттамасы 53
3.2 Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық нормаларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етуге байланысты өкілеттіктері 63
3.3. Қазақстан Республикасының Президентінің заң шығарушы, атқарушы және
сот тармақтарының тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесіндегі жұмыс атқаруындағы
маңыздылығы 75
ҚОРЫТЫНДЫ 85
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 88
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеуде президент ұғымы
және оның теориялық мәселелері, басқару нысаны мәселесі жайлы ойшыл-
ғалымдардың саяси-құқықтық көзқарастары, президенттік басқару нысанының
түрлерінің сипаттамасы, Қазақстандағы президенттік республиканың қалыптасу
кезеңдері, Қазақстан Республикасының Президенттінің құқықтық мәртебесі,
сайлау және оны лауазымнан кетіру тәртібі, Қазақстан Республикасының
Президентінің өкілеттілігінің жалпы сипаттамасы, Президенттің Қазақстан
Республикасының Конституциясындағы бекітілген өкілеттіктері, Қазақстан
Республикасының Президентінің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарының
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесіндегі жұмыс атқаруындағы маңыздылығы
қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген
Қазақстан халқы, деп басталатын біздің Конституциямыздағы осы сөздерде
мемлекеттілігін жаңғыртып, жаңа әділетті қоғам орнатуды мұрат тұтқан сан
ұрпактың тарих сабақтастығы тоғысып жатыр. Мемлекет - аумақтың тұтастығы,
азаматтардың топтасқандығы, билік институттары ғана емес, біз сонымен қатар
ол өз бойына алдыңғы ұрпақтын өмір тәжірибесі мен жарқын болашаққа деген
ізгі үмітін сіңірген Конституция деп те білеміз.
Еліміздің Президенті Н.Назарбаев: Біздің өмірімізді түбегейлі
өзгертіп, Қазақстан тәуелсіздікке ие болған өткен ғасырдың тоқсаныншы
жылдарының тарихқа озғанына да көп уақыт өте қойған жоқ. Сана мен сезімнің
шиеленісі мен ширығуы жағынан бұл ерекше жылдар болды. Бұл біздің
мемлекетіміздің алдағы жүрер жолын айқындайтын аса маңызды шешімдер
қабылданған жылдар болды, сол кезде қабылданған бір ғана бұрыс шешім
еліміздің жүрер жолының бағыт-бағдарын елеулі өзгеріске ұшыратуы әбден
ықтимал еді. Осы уақыттың ішінде халық менің елімізге басшылық етуіме
өзінің шынайы сенімін білдірді. Мен болсам, Сіздердің сенімдеріңізді
ақтауға тырысып, біздің стратегиялық бағытымыздың негізгі бағдарларын әр
жыл сайын өздеріңізбен бірге саралап келемін [1], - деп атап өтті.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздікке қол жеткізуі еліміздің алдында
келелі жаңа міндеттерді өмірге әкелді. Соның бірі - Қазақстанның өз
тәуелсіздігін баянды етуі үшін ішкі және сыртқы саясатының бағыттарын
айқындап, оны өз алдына дербес жүргізе алуы болатын. Бұл еліміздің
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан: 2030 бағдарламасында былай деп
түйінделген: Адамзат дамуының бүкіл тарихи тәжірибесі мемлекеттің алға
басуы және тұрақты өсуі жүзеге асырылатын қажетті шарттардың бастауында
оның қауіпсіздігі мен мемлекеттілігінің сақталуы тұрғанына куә. Бостандық
пен тәуелсіздікті жеңіп алу жеткіліксіз, оны табанды түрде қорғап,
нығайтып, ұрпақтарға қалдыру қажет. Біздің ұрпақ еңсере алмай, өздеріне
қалдырған ауыртпалықтар, қиыншылықтар мен проблемалар үшін болашақ ұрпақ
кешірер. Егер біз өз мемлекетімізден айрылып, егемендігіміздің стратегиялық
негіздерін, өз жерлеріміз бен ресурстарымызды қолымыздан шығарып алсақ,
бізге кешірім жоқ. Әрине, болашақты бағамдаудың мұндай қисыны кез-келген
ішкі және сыртқы жағдайларда ұзақ мерзімді кезеңге арналған. Қазақстан
саясатының стратегиялық бағыты үшін уақыты жағынан үздіксіз болуы керек.
Бұл Қазақстанның 2030 жылға дейінгі дамуының бірінші стратегиялық басымдығы
болуға тиіс [2, 15].
Егемен Қазақстанда біршама қысқа мерзімнің ішінде екі Негізгі Заң
тарих қойнауына кетті. Оның біріншісі бізге кеңестік кезеңнен еншімізге
тисе, ал 1993 жылы қабылданған екіншісі, жасырары не, кешегі мен келешекті
мәмілелестіруге тырысқан әрекет кана еді. Оның ғұмырының қысқа болары да
бесенеден белгілі еді. Экономика мен саясаттағы, адамдардың санасындағы
түбегейлі өзгерістердің тездегені сонша, жаңа Конституция қабылдау
қажеттігі айдан анық болды. Осы заманғы демократияның негіздері қалана
бастаған бұдан екі жүз жылдан астам уақыт бұрын заңдар мен конституцияларға
өзгерістер енгізе беруді онша құптай қоймаған Т.Джефферсонның өзі: заңдар
мен адам институттары адамзат парасатының ілгерілеуімен ілесе, бірге жүріп
отыруға тиіс деп жазған еді.
Жаңа Конституцияны әзірлеу үшін отандық заң ғылымының күллі қуаты іске
қосылып, коғамтанудағы сабақтас салалардың білікті мамандары, білгір
сарапшылар жұмысқа тартылды. Сонымен бір мезгілде басқа мемлекеттердің
конституциялары нысаналы түрде сараланды. Ақыры, бүкілхалықтық референдумда
Конституция қабылданды.
Халық өзінің егемен құқын пайдаланып, қабылдаған Конституция қол
сұғылмас қасиетке, жоғары заңдық қана емес, рухани-адамгершілік киеге ие
болады, сөйтіп ол қазақстандық патриотизмді тәрбиелеудің іргетасына
айналады.
Конституциялық құрылыстың осынау кезеңінде біз алдымызға аса күрделі,
сан қырлы, әрі барынша жауапты міндеттер қойдық. Біріншіден, жаңадан
құрылған мемлекеттігімізді, мемлекеттік билік пен басқарудың күллі жүйесін
жан-жақты нығайту керек еді. Екіншіден, экономикамызды түбегейлі реформалау
мен оны терең дағдарыстан шығарудың қауырт проблемаларын шешу қажет болды.
Үшіншіден, оған сындарлы сыртқы саясат жүргізу міндетін косыңыз.
Төртіншіден, ішкі саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету керек еді. Сайып
келгенде, өркениетті әлемде азаматтардың жалпыға танылған құқықтары мен
бостандықтарын орнықтыруға, демократиялық институттарды дамытуға қатысты
міндеттердің бәрін шешуге тиіс болдық.
Қазақстан халқы Конституцияға дауыс беру арқылы сол уақытта объективті
тұрғыда орнықкан президенттік басқару нысанын бекемдеп берді. Бұл таңдау
кездейсоқ емес. Ол алдыңғы тарихымыз бен бүгінгі болмысымыздан, қандай да
бір әлеуметтік экономикалық дағдарыстарға немесе биліктің әртүрлі
тармақтары арасындағы алауыздыққа байланысты ауытқушылықтарға жол бермейтін
қуатты топтасқан билік жүйесінің қажеттігінен туындады.
Президенттік басқару нысанының ауқымында Мемлекет басшысының мәртебесі
оның ахуалды меңгеруіне, сөйтіп Қазақстан жағдайында мемлекеттік билік
органдарының үйлесімді қызмет етуін қамтамасыз етуге, қоғамды ойдағыдай
және түпкілікті реформалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қуатты
әлеуметтік жіктеліс жүріп жатқан кезде көп ұлтты әрі көп дінді қоғамда
азаматтық татулықтың, қоғамдық тұрақтылыктың және ұлтаралық келісімнің
кепілі Президент сынды тұлғаның болуы өмірлік мәнді мәселеге айналады. Ол
сонымен қатар өкіметтің өзін тағайындап отырған халықтың алдындағы
жауапкершілігін көтерудің де ұтымды құралы.
Біз, мемлекеттік биліктің заңнамалық атқарушылық және сот
тармақтарының ара жігін ажыратудың конституциялық күрделі міндетін шеше
білдік. Бір жағынан олардың тығыз ынтымақтастығын қамтамасыз ететін, екінші
жағынан олардың Конституция мен заңдарда белгіленген өзара тежегіш, бірінің
құзыретіне бірінің араласуына жол бермейтін тетігі сомдалды. Бұл ретте
билікті ажырату принципіне кереғар келетін – билік бөлінісіне ұрынуға жол
бермеудің маңызы ерекше болды, мұның өзі, керісінше, билік тармақтарының
бір-біріне қарсы тұруын, билік басындағы жекелеген адамдардың тайталасын
ушықтыра түсер еді.
Қазақстанның біртұтас халқы мемлекеттік биліктің қайнар көзі болып
табылатыны біз үшін ақиқатқа айналды, демек оның мүддесіне қызмет ету үшін
өкімет өзінің табиғаты мен мақсаткерлігі тұрғысында әрі қуатты, әрі
үйлесімді болуға тиіс. Бұл әлемдік үрдістерге сай келеді.
Президенттік басқару нысаны халықтың еркіне негізделіп қана қоймайды. Ол
мемлекеттік органдарды азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, заңды
мүдделерін қорғауды, оларды мемлекет мүддесімен сәйкестендіруді көздейді.
Сөйтіп, адамдардың құқықтары мен бостандықтары мемлекет мүддесінен жоғары
тұруын қамтамасыз етеді. Мемлекет Конституцияда тікелей көрсетілгеннен өзге
жағдайларда адамдардың, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектей
алмайды. Констиуциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адам құқығы мен
бостандығын, халықтың денсаулығы мен адамгершілігін сақтау мақсатында
қажетті деңгейде ғана адам мен азаматтың құқығы мен бостандығының
шектелуіне жол берілетіндігі Ата заңымызда тура көрсетілген [3, 10].
Бұл жағдайлардың барлығы Қазақстан Республикасының Президентінің
өкілеттілігінің теориялық мәселелерін, оның ішінде Республика Президентiнiң
сыртқы саясаттағы өкiлеттiгi, мемлекеттiң қорғаныс қабiлетiн және
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саласындағы өкiлеттiгi, Парламентке және оның
Палатасына қатысты өкiлеттiгi, Үкiметке қатысты өкiлеттiгi, Конституциялық
Кеңеске қатысты өкiлеттiгi, соттарға және судьяларға қатысты өкілеттіктері,
прокуратура органдарына қатысты өкiлеттiгi, Орталық сайлау комиссиясына
қатысты өкiлеттiгi, Ұлттық Банкке қатысты өкiлеттiгi, бюджеттiң атқарылуын
бақылау жөнiндегi есеп комитетiне қатысты өкiлеттiліктері заман талабына
сәйкес бағалап, орнықтыруды қажет ететіндігі сөзсіз. Аталған жағдайлардың
барлығы зерттеу жұмысының өзекті екендігін және заман талабына сәйкес
туындап отырғандығын көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Конституциялық құқық теориясындағы
маңызды мәселелердің бірі президенттік республикадағы мемлекет басшысы
Президенттің өкілеттіліктері. Басқару нысаны, оның ішінде президенттік
басқару нысанының әртүрлі мәселелеріне арналған әдебиеттер мол
болғандығымен қарастырып отырған тақырыбымызға қатыстылары көп емес.
Отандық ғалымдар ішінен осы тақырыпқа жақын объектіні зерттеген ғалымдардың
бірі Б.А. Майлыбаев. Осы орайда келесі ғалымдарды атап көрсетуге болады:
Қ.К. Айтхожин, С.Н. Сабикенов, Ғ.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев, С.З.
Зиманов, Т.Ағдарбеков, Ө.Қ. Қопабаев, З.Ж. Кенжалиев, В.В. Мамонов, Т.С.
Күлтелеев, Д.С. Сапарбаева, М.А. Сәрсембаев, Ж.Д. Бұсұрманов және т.с.с.
Отандық құқық ғылымында Президент институтын, оның өкілеттіліктерінің
әртүрлі тұстарын зерттеп жүрген жаңа буын ғалымдарды да атап өту керек,
олар: А.К. Абдрахманова, С.Ж. Айдарбаев, Қ.К. Берик, А.Ә. Биебаева, Г.С.
Досжанова, Б.А. Есентемирова, С.К. Жетписов, Е.Ж. Жұмабаев, А.Б.
Жумагулова, А.В. Казакова, Ф.А. Кожумратова, Д.О. Кусаинов, М.Б.
Құдайбергенов, Е.С. Мерзадинов, А.Н. Ниязова, Д.И. Нурумов, А.И. Пильников,
А.А. Сабитова, С.М. Сапаралиева, Д.С. Сапарбаева, Н.З. Сеитова, А.В.
Турлаев, М.Б. Үсенова, А.Г. Шмарин, Г.Д. Шеримкулова және т.б.
Көршілес Ресейдің құқық ғылымында мемлекет басшысының конституциялық
құқықтық мәртебесіне, оның өкілеттіліктеріне ерекше көңіл бөлінуде. Соңғы
жылдары Ресейде осы мәселемен айналысып жүргендер Л.Н. Линик, А.Н.
Головистикова, М.Н. Малеина, Ю.А. Казановская, Н.В. Кальченко, С.М. Сивец,
Г.Б. Романовский, Т.М. Фомиченко, В.В. Чепурин, В.Н. Танаев және т.б.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң
басшысы, мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын
айқындайтын, ел iшiнде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан
өкiлдiк ететiн ең жоғары лауазымды тұлға ретінде конституциялық
өкілеттілігінің рөлін межелеу, сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы
осы бағыттағы тәжірибені талдау болып табылады. Зерттеу жұмысының жоғарыда
көрсетілген алдына қойған мақсатына жету үшін төмендегі міндеттерді шешу
жүктеледі:
- президенттік басқару нысанының түрлерін саралау;
- Қазақстандағы президенттік республиканың қалыптасу кезеңдеріне талдау
жасау;
- Қазақстан Республикасының Президенттінің құқықтық мәртебесі, сайлау
және оны лауазымнан кетіру тәртібінің ерекшеліктерін айқындау;
- Президенттің Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген
өкілеттілігін саралау;
- Қазақстан Республикасының Президентінің заң шығарушы, атқарушы және
сот тармақтарының тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесіндегі жұиыс
атқаруындағы маңыздылығына талдау жасау;
- Республиканың Президентi - халық пен мемлекеттiк билiк бiрлiгiнiң,
Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нышаны әрi кепiлi жөніндегі алатын рөлін айқындау.
Зерттеу жұмысының объектісі. Диссертациялық зерттеудің негізгі
объектісін конституциялық құқық теориясындағы өзекті мәселелерінің бірі –
Қазақстан Республикасының Президентінің конституциялық құқықтық мәртебесі,
оның өкілеттіліктері құрайды. Сонымен қатар, конституциялық құқықтық
нормаларды жүзеге асырудағы Қазақстан Республикасының Президентінің
өкілеттілігі талданады.
Зерттеу жұмысының пәні. Диссертациялық жұмыстың негізгі зерттеу пәнін
нақты Республика Президентiнiң сыртқы саясаттағы өкiлеттiгi, мемлекеттiң
қорғаныс қабiлетiн және қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саласындағы
өкiлеттiгi, Парламентке және оның Палатасына қатысты өкiлеттiгi, Үкiметке
қатысты өкiлеттiгi, Конституциялық Кеңеске қатысты өкiлеттiгi, соттарға
және судьяларға қатысты өкілеттіктері, прокуратура органдарына қатысты
өкiлеттiгi, Орталық сайлау комиссиясына қатысты өкiлеттiгi, Ұлттық Банкке
қатысты өкiлеттiгi, бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетiне
қатысты өкiлеттiліктері құрайды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Жұмыстың негізгі нормативтік
базасын 30 тамыз 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы, 25
қазан 1990 жылғы Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттік
егемендігі туралы Декларациясы, 16 желтоқсан 1991 жылғы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының
конституциялық заңы, Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2733
Қазақстан Республикасының Президенті туралы конституциялық заңы, Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы 16 қазандағы №2529 Қазақстан Республикасының
Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы конституциялық заңы,
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 18 желтоқсандағы № 2688 Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы конституциялық заңы, Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы 29 желтоқсандағы № 2737 Қазақстан
Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы конституциялық заңы, Қазақстан
Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы №132-II Қазақстан
Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
конституциялық заңы, Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 21 желтоқсандағы
№2709 Прокуратура туралы заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің 12
ақпан 1994 жылғы №1596 Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның
мемлекеттік бағдарламасы туралы қаулысы, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдаулары құрайды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыстың басты
арқауы болып отырған тақырып конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге
асыру мәселесі отандық заң ғылымында алғаш рет жүйелі түрде және жан-жақты
талданып отыр. Қазақстан Республикасындағы конституциялық құқықтық
нормаларды жүзеге асырудың тәжірибесі және ТМД елдеріндегі осы бағыттағы оң
өзгерістер өзіндік бағасын алғаш рет алуда. Сонымен қатар, конституциялық
құқықтық нормаларды жүзеге асыру ісін жетілдіретін теориялық негізді
ұсыныстар мен байлам-түйіндер берілген.
Зерттеу жұмысында қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
Диссертациялық жұмыста қорғауға шығарылатын негізгі байлам-түйіндер:
- Қазақстан Республикасының Президенті конституциялық нормаларды
жүзеге асыру ісіне заңда белгіленген нақты тетіктер арқылы: заң шығару
ісіне қатысу, Вето құқығы, конституцияға толықтырулар мен өзгертулер
енгізу жолымен қатыса алады. Сонымен қатар, Президенттің елдегі заңдылықтың
жай - күйіне қатысты тиісті органдардың есептерін тыңдауы, конституциялық
нормалардың жүзеге асуын қамтамасыз етуге ықпал етуші тетіктер болып
табылады;
- Қазақстан Республикасының Президенті және Парламенті тікелей де және
жанама да тұрғыда да конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асыруға
ықпал етеді. Оның ықпал ету құралына заң шығару қызметі, Үкіметтің есебін
және Конституциялық Кеңестің заңдылықтың жай-күйі туралы есебін тыңдау
жатады;
- Конституциялық Кеңес конституциялық нормалардың жүзеге асуын
қамтамасыз етуші басты орган. Аталған қызметті Конституциялық Кеңес
мынандай нысандарда Конституцияны ресми түсіндіру, заңдардың Конституция
нормаларына сәйкестігін қарау т.б. арқылы қамтамасыз етеді.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Диссертациялық жұмысты жазу
барысында магистрант Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттілігі
жөнінде барлық теориялық еңбектерді саралаудан өткізіп, толық пайдалануға
ұмтылды.
Зерттеу жұмысында қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы
әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау, жүйелеу,
синтездеу, статистикалық тағы басқа әдістер басшылыққа алынады.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында автор отандық ғалымдар С.З.
Зимановтың, С.С. Сартаевтың, Ғ.С. Сапарғалиевтің, Б.А. Майлыбаевтың, М.Т.
Баймахановтың, Ө.Қ. Қопабаевтың, В.Н. Ащеуловтың, В. Кимнің, С.Н.
Сабикеновтің, С.А. Табановтың, К.С. Мәуленовтің, Е. Абдрасуловтің, З.Ж.
Кенжалиевтің тағы басқалардың еңбектеріне арқа сүйеді.
Сонымен қатар, конституциялық құқықтық норманы жүзеге асырудың әр
қырымен айналысушы ғалымдар В.О. Лучиннің, Б.Н. Топорниннің, И.П.
Ильинскийдің, О.О. Мироновтың, В.А. Пертциктің, Л.П. Шмайлованың, А.Б.
Венгеровтің, И.Е. Фабердің, К.К. Айтхожиннің, А. Черняковтың еңбектеріндегі
теориялық тұжырымдарға көңіл бөлді.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысының
негізгі нәтижелері мемлекет және құқық теориясы мен конституциялық құқық
ғылымындағы президенттік басқару нысанының, Президент институтының
ерекшеліктерін, Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттіліктерін
жүзеге асыру мәселесіне қатысты ізденістерді одан әрі тереңірек зерттеуге
теориялық негіз қалайды және еліміздегі конституциялық құқықтық нормаларды
жүзеге асыруға қатысты қалыптасқан көзқарастар мен ой тұжырымдарды одан әрі
байыта түседі.
Диссертациялық жұмыстың негізгі нәтижелері мен тұжырымдары жоғарғы заң
оқу орындары мен факультеттерінде Қазақстан Республикасының конституциялық
құқығы, шет елдердің конституциялық құқығы пәндері т.б. мен
конституциялық құрылыс негіздері арнайы курсы бойынша дәріс беру мен
тәжірибелік сабақтар жүргізу барысында пайдалануға болады.
Сонымен қатар, конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асыру
мәселесіне қатысты нормативтік құқықтық актілерді және басқа да заңдар
жүйесін жетілдіру ісінде үлкен маңызы бар.
Жұмыстың сыннан өтуі. Жұмыстың негізгі ғылыми нәтижелері мен байлам-
түйіндері конференция материалдарының жинақтарында жарық көрді.
1. Қазақстан Республикасындағы президенттік басқару нысанының
қалыптасуы. Жас Тұран-2009 Социально-экономические процессы в Республике
Казахстан: проблемы и приоритеты. Халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияның материалдары, Алматы қ. 2009.
2. Басқару нысаны мәселесі жайлы ойшыл-ғалымдардың саяси-құқықтық
көзқарастары. ХХІ ғасырдағы жоғары кәсіби білімді мамандар даярлаудың
мәселелері: кешегісі, бүгіні және болашағы. Халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияның материалдары, V-том. Шымкент университеті. Шымкент қ. 2009.
125-130 беттер.
3. Қазақстандағы президенттік республиканың қалыптасу кезеңдері. ХХІ
ғасырдағы жоғары кәсіби білімді мамандар даярлаудың мәселелері: кешегісі,
бүгіні және болашағы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның
материалдары, ІV-том. Шымкент университеті. Шымкент қ. 2009. 152-155
беттер.
Зерттеу нәтижелері 3 халықаралық ғылыми-теориялық конференция
материалдарында мақала ретінде көрініс тапқан.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертациялық зерттеу жұмысы кіріспеден,
3 бөлімнен, 7 бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 ПРЕЗИДЕНТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Президент ұғымының түсінігі
Президент сөзі латын тілінен аударғанда president – алдында
отыратын, басшы деген мағынаны білдіреді.
Баскарудың республикалык нысаны елдерінде мемлекет басшысы президент
болып табылады. Оны, әдетте, әрдайым сайлайды. Әлемдік тәжірибеде
президентті сайлаудың үш жүйесі бар:
Президентті тікелей сайлау президенттік республикаларды жүргізіледі.
Президенттік республикаларды мемлекет басшысы бұл орынға (президенттік)
парламент катысуынсыз отырады (мысалы Ресей, Мексика, Бразилия, Өзбекстан,
Венесуэла Республикасы, Молдова Республикасы, Панама, Парагвай
Республикасы, Тунис Республикасы, Колумбия Республикасы, Коста-Рика
Республикасы, т.б.) Президенттік сайлауга заң бойынша дауыс беруге арналған
тізімге енгізілген барлық сайлаушылар қатысады: дауыс беру нәтижесі
мажоритарлық сайлау жүйесі бойынша анықталады.
Президентті жанама сайлауда президенттік республикаларда жүргізіледі.
Бұл сайлау түрінде сайлаушылар әдетте, дауыс берушілер коллегиясын
сайлайды, олар кейін президентті сайлайды. Мысалы, АҚШ президенті дауыс
берушілер коллегиясы арқылы сайланады. Осы елдің конституциясының 11-бабына
сай әр бір штат осы штаттың заң шығарушы жиналысы белгілеген тәртіп бойынша
дауыс берушілерді тағайындайды. Олар АҚШ конгресіне штат жіберуге құқықты,
сонда сенаторлар мен өкілдік палатасы мүшелігіне берілген орындарға тепе-
тең болуы тиіс. Тек мұнан бір округ ғана босатылады. өйткені, бұл, АҚШ
өкіметі тұратын жер болғандықтан үш дауыс берушілерді тағайындайды. Мұндай
құқық бұл округке 1961 жылы конгресс қабылдап, Конституцияға енгізген
ХХІІІ түзету бойынша берілген.
Көпдәрежелі сайлаулар. Президентті сайлаудың мұндай жүйесі
Парламенттік республикаларда (тек Австрия республикасы, Ирландия
республикасы, Исландия республикасынан басқаларында, яғни, бұл елдерде
президенттік тікелей сайлау жүйесі жүргізіледі.) қолданылады. Мұндай
сайлаулар үш түрлі болады:
1. Президентті тек парламент сайлайды (Израйл мемлекеті, Түркия
мемлекеті, Ливан республикасы). Мысалы, Түркия республикасында президентті
Ұлы ұлттық жиналыс өз мүшелері арасынан жеті жылға сайлайды. Израйл
мемлекетінің президентін парламент (Кнессет) бес жылға сайлайды.
2. Президентті сайлау үшін сайлаушы коллегиясы құрылады. Ол әдетте
елдің ірі әкімшілік аумақтық бірлестігінен тұратын парламент
депутаттарынан, жергілікті өзін-өзі органдары өкілдерінен құралады. Міне,
осылайшы Италия республикасы Президенті парламенттің екі палатасынан және
әр облыс делегаттарынан тұратын жиналыста сайлайды. Республика президентін
жасырын дауыс беру арқылы жиналыстың көпшілікті үштен екі бөлігі дауысымен
сайлап өткізеді.
3. Кейбір федеративтік мемлекеттерде президент коллегия арқылы
сайланады. Бірақ, мұндай жағдайда коллегия мүшелері федерация парламенті
депутаттары мен оның субъектілері өкілдерінен құралады. Мысалы, Пакистан
ислам респудликасы Конституциясына (1956 жыл) сәйкес дауыс берушілер
коллегиясы тарапынан 5 жылға сайланады. Дауыс берушілер коллегиясын ұлттық
жиналыстың барлық мүшелепі (парламент президенттен және 300 мүшелік бір
палатадан тұрады) мен провинциалдық жиналыс мүшелірінен құралады. ФРГ-да
федералдық президент Бундестак мүшелері (Парламенттің төменгі палатасы) мен
тепе-теңдік түрде (Ландаттар өкілдігінен) сайланған жер өкілдерінің
федералдық жиналысында сайланады.
Осы қарастырылған парламенттік үш республиканың президент сайлауында
мемлекет басшысының парламенттен мандат алатынына көзіміз жетті, яғни,
президент билігі туынды сипатта, ал, керісінше, егер парламент
(президенттік республикада) президентті сайлаудан шектетілсе, онда мемлекет
басшысы көп өкілетті билікке ие болады.
Енді мемлекеттік тәжірибеге сүйене отырып, басқарудың республикалық
нысанына өтейік. Мысалы, Ресей федерациясы конституциясының төртінші
тарауының мазмұнына қарасақ төмендегідей тәртіптерді көреміз. Президент
Конституцияның адамдар мен азаматтардың құқығы мен бостандығының кепілі
бола отырып, мемлекетті билік органдарының түсіністік пен әрі өзара
байланыста қызмет етулерін қамтамасыз етеді. Президент Конституцияға және
федеральдық заңдарға сәйкес мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаттарының
негіңзгі бағыттарын белгілейді. Президент мемлекет басшысы ретінде Ресей
Федерациясының ішіндегі және халықаралық қарым-қатынастарды реттейді
Прездитенттік қызметіне кіріскенде президент төменгі антты қапбылдап,
халыққа жариялайды: Ресей Федерациясының президенті өкілеттілігін жүзеге
асыруды адам мен азаматтың құқық пен бостандығын құрметтеуге, Ресей
Федерациясының конституциясын сақтап, оны қорғауға, тәуелсіздік пен
азаматтықты қорғауға, мемлекеттің қауіпсіздігі мен тұтастығын сақтауға,
халыққа адал қызмет етуге ант беремін. Ант салтанатты жағдайда Федерация
Кеңесі мүшелерімен Мемлекеттік Дума депутаттары, Ресей Федерациясы
Конституциялық Сотының соттары қатысуымен айтылады. Ресей президенті өте
кең өкілеттіккеие. Ол Мемлекеттік Дума келісімімен Ресей федерациясының
үкіметі төрағасын: Федерация Кеңесіне, Конституциялық соттарының
лауазымына, Жоғарғы Сотқа, Ресей федерациясының Жоғарғы Арбитраж Сотына,
Ресей Федерациясының бас прокурорына кандидатурасын ұсынады: сондай-ақ
Федерация Кеңесіне Ресей Федерациясының Бас Прокурорын қызметтен босатуға
ұсыныс енгізеді; басқа федералдық соттардың судьяларын тағайындайды; Ресей
Федерациясының әскери доктринасын бекітеді; Ресей Федерациясы президентінің
өкілетті өкілдерін тағайындап әрі қызметтен босатады; Ресей Федерациясының
Қорғаныс Күшінің Жоғары қолбасшыларын тағайындап, қызметтен босатады,
тағыда басқа қызметтерді атқарады. Сонымен қатар Президент Ресей
Федерациясының мемлекеттік билік органдары арасындағы түсініспеушіліктерді
де келісімдік реттерді пайдалана отырып шеше алады. Президент осындай
түсініспеушіліктерді келісімдік реттер арқылы шеше алмаған жағдайда ондай
таластарды соттардың шешуіне жібереді.
Сондай-ақ, президент егер Ресей Федерациясының атқарушы билік
органдарының шығарған актілері Ресей Федерациясының Конституциясына және
федералдық заңдарға Ресей Федерациясының халықаралық міндеттемелеріне немес
адам мен азаматтар құқығы мен бостандықтарына қайшы келеді деп тапса, онда
ондай заңдарды тиісті соттардың бұл мәселелерді шешкендеріне дейін тоқтата
тұруға құқылы.
Көптеген шетел Конституцияларын құқықтық салыстыру әдісімен талдаудың
негізінде мемлекет басшыларының өкілеттігі негізінде біртекті екендігіне
(әлбетте, әр елдің өзіне тән ерекшелік сипаттары ескерілуге тиіс, сөйтіп,
түбінде нақты бір мемлекеттің заңдары мен ерекшіліктерін өз алдына зерттеу
мәселесі бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі екені ескерілуге тиіс)
көзіміз жетті.
Сөйтіп, конституциялар барлық парламентаралық органдарға мемлекет
басшысының үкіметті құруға қатысуға құқығы барлығын көрсетеді. Мысалы,
Италия конституциясына сай республика президенті министрлер кеңесінің
төрағасын тағайындайды және оның ұсынысы бойынша министрлерді де бекітеді.
Ал, Дания конституциясына кароль премьер министрмен басқада министрлерді
тағайындап әрі қызметтен босатады. Олардың саны мен міндеттерін белгілейді.
Нидерландия карольдігінің конституциясы бойынша премьер министр мен басқада
министрлер кароль жарлығымен тағайындалып, қызметінен босатылады.
Сайып келгенде, дүние жүзіндегі барлық елдеде мемлекет басшысы заңды
тұрғыда өте кең де ауқымды өкілеттіктерге ие. Мемлекет басшысы парламенттің
кезекті және төтенше сессияларын шақыра алады. Сондай-ақ белгілі бір
жағдайларға байланысты парламент сессиясын тоқтата алады; парламентті
таратқан жағдайда, болмаса олардың өкілетті мерзімінің аяқталғанына қарай
жаңа сайлауды тағайындайды. Парламенттің жаңа құрамына сайланатын сайлауды
тағайындау тәртібі жайлы президент әрекетін біз төмендегі нормативтік
ережелерден көре аламыз:
1) егер үкіметтің ұсынған жаңа бағдарламасын Сейм тапсырылғаннан кейін
30 күн ішінде қарап, шешім шығармаса немес үкіметтің бағдарламасы бірінші
тапсырылғанынан кейін 60 күн ішінде қатарынан екі рет қабылданбаса;
2) үкіметке сейм тікелей сенімсіздік білдірсе, онда үкімет ұсыныс
бойынша; Президент сеймге кезектен тыс сайлау өткізу жайлы шешім қабылдаса
онда оның актісінде жаңа сейм сайлауы болатын күн нақты көрсеьіледі. Жаңа
сейм сайлауы кезектен тыс сайлау өткізу жайлы шешім қабылданған күннен
бастап 3 айдан кешіктірмей өткізілуі тиіс.
Қырғыз Республикасы Конституциясының (1993 жылғы) 46-бабында Президент
Жоғарғы Кеңесті жалпы халықтық референдум нәтижесінде кезектен тыс таратуға
және Жоғарғы Кеңеске жаңа сайлауды тағайындауға құқылы деп жазылған.
Түркіменстан Конституциясының (1992 жылғы) 64-бабына сәйкес
президент, егер мәжіліс 6 ай бойына мәжілісітің басқарушы органдарын құра
алмаған жағдайда не болмаса 18 ай бойына Министрлер кабинетіне екі рет
сенімсіздік білдірсе мәжілісті кезектен тыс тарата алатыны айтылған.
Өзбекстан Республикасының Конституциясының (1992 жылғы) 95-бабына сай
егер Өзбекстан Республикасы ұлы мәжілісі құрамында шешілмейтін
келіспеушіліктер болып әрі ол дұрыс жұмыс істеуге қатер туғызса, не болмаса
конституцияға қайшылық келтіретін шешімдерді бірнеше рет қабылдаған
жағдайда президент Ұлы мәжілісті таратуға конституциялық сотпен келісе
отырып шешім шығара алады. Ұлы мәжіліс таратылған жағдайда оған жаңа сайлау
үш ай ішінде өткізілуі тиіс.
Мемлекет басшысына заң шығару ынтасы құқығы берілген. Ол көбінесе
жолдау түрінде (монархта – тақ сөзі) жүзеге асырылады. Парламенттік
республика басшылары жолдау түріндегі өз құқықтарын өте сирек пайдаланады.
Ал президенттік республикаларды жолдау парламент үшін заңдық бағдарлама
іспетті болып табылады.
Заң шығару тәжірибесінде, айталық АҚШ та президенттік жолдаудың үш түрі
қолданылады: Одақ жайлы жолдау; экономикалық; бюджет бойынша жолдау;
бұлардың әр қайсысы да конгресс үшін заңдақ бағдарлама іспетті көптеген
елдердің конституцияларында (Индия, Пакистан, Кения т.б.) мемлекет басшысы
парламент құрамына табиғи тұрғыда енеді бұл конституцияның заңды тұжырымы
заң жобасын тек қана мемлекет басшысы санкциялағанда ғана (бекіткенде ғана)
өз күшіне ие болады. Ал, санкция бермеу, (бекітпеу) жағдайында (Вето)
көптеген ауыр құқықтық салдарлар туындайды.
Шетелдердің конституциялық (мемлекеттік) құқығы Ветоны үш түрге
бөледі:
Абсолюттік немесе резолютивті вето – мемлекет басшысы парламент
қабылдаған заңды бекітпей бас тартқанда, ол үзілді кесілді шешімді
білдіреді әрі оны өзгертуге болмайды. Қазіргі кезде мұндай абсолюттік
құқықты Ұлыбритания королевасы мен Бельгия каролі иеленеді.
Салыстырмалы немесе кейінеге қалдырушылық ветосы – парламент тарапынан
жеңіп шығатын немесе уақытша сипатқа ие болатын түрі. Оның мәні мынаны
білдіреді. Мемлекет басшысы қол қоймаған заң парламентке жолдаумен бірге
қайтарылады. Ол екі түрлі болуы ықтимал: а) мемлекет басшысының қарсылығын
қабылдап, соған орай заңға қажетті өзгертулер енгізіп, оны қайтадан қол
қоюға жіберу; б)мемлекет басшысының қарсылығын қабылдамай, заң жобасын
қайтадан қабылдау.
Іріктелген вето – өте сирек кездесетін құбылыс. Мұндай жағдайда
қарсылық тек кейбір баптарға лайықты айтылады. Қазіргі кезде мұндай құқық
АҚШ штаттары губернаторларына берілген. Ал, Президент мұндай құқыққа ие
емес. АҚШ-та президентке іріктелген вето құқығын беру жайлы бірнеше мәрте
ұсыныс жасалды. Әрине, мұндай қосымша мәртебе заң шығару процесінде
президенттің рөлін күшейте түскен болар еді.
Көптеген елдердің мемлекет басшысына, әдетте, жоғары палата
мүшелерін тағайындау өкілдігі берілген (мысалы, Италия, Индия, Венесуэла).
Кейде мұндай құқық президентке парламенттің төменгі палатасын тағайындауға
да беріледі.
Ал, сыртқы саяси өкілеттік барлық елдердің конститутцияларында
біркелкі беріледі. Әрине, мемлекет басшысы, әдетте халықаралық қарым-
қатынаста, елдің жоғары өкілі болып табылады. Мысалы, ФРГ-нің федералдық
президенті елді халықаралық құқық негізінде танытады. Ол федерация атынан
басқа мемлекеттермен келісім-шарттар жасап, елшілерді аккредивтеп, оларды
қабылдайды.
Коптеген елдердің конститутциялары мемлекет басшысына соғыс жариялап,
бітім жасауға құқық береді.
Сондай-ақ, елдің барлық аумағында немесе бір бөлігінде төтенше
жағдайды жариялау мемлекет басшысының ең бір маңызды құқығы мен өкілеттігі
саналады (мысалы, Франция Конститутциясының 16-бабы; Индия
Конститутциясының 352-бабы).
Мемлекет басшысы, әдетте, кешірім жасау, жазаны жеңілдету немесе
айырбастау, сот шешімін өзгерту құқықтарына да ие болады. Сонымен қатар
құрметті атақтар мен дәрежелер беруге де құқылы. Міне, осы тұрғыда алғанда,
ФРГ-нің президенті федералдық соттар мен шенеуніктерді, офицерлер мен унтер-
офицерлерді қызметке тағайындап, орнынан алуға құқығы бар. Ол, сондай-ақ,
қылмыскерлерге кешірім беру құқығына да ие.
Көптеген елдерде мемлекет басшысының актісі тек премьер-министр не
болмаса тиісті министр қол қойғанда ғана өзінің заңды күшіне ие болады.
Мұндайда, актіге мемлекет басшысы емес, соған қол қойған министр
жауапкершілікті болады. Осы орайда, сөзіміз дәлелді болу үшін, Австрия
конститутциясын мысалға алғанымыз жөн. Бұл конститутция бойынша
президенттің барлық актісіне канцлердің немесе тиісті министрдің қол қойып,
контрассигневтеуі талап етіледі.
Бельгия Конститутциясында корольдің бірде-бір актісі, егер соны
ұсынған министрдің қолы қойылып, осы акті үшін жауап беретіні айқындалмаса,
заңды күшке ие бола алмайды деп көрсетілген. Әрқашанда заң күші бар актіге
министрлер кеңесінің төрағасы да қол қойып, растауы қажет.
Дегенмен, коптеген елдерде мемлекет басшысының қызметіне нұқсан
келтіріп, шектейтін заңдар кездеспейтінін де айта кеткеніміз орынды.
Сонымен қатар дүние жүзілік тәжірибеде мемлекет басшысына ықпал
жасайтын тәсілдер бар екені шындық. Мысалы, белгілі бір жағдайларға
байланысты көп елдердің конститутциялары бекіткендей, импичмент реттері
қолданылады. Мысалы, дәлел ретінде, АҚШ президенті егер мемлекетке
опасыздық жасаса, пара алса немесе басқада ауыр қылмыстар жасаса, онда
импичменттік сотқа беріледі. Мұндай жағдай анықталғанда өкілеттік палата іс
қозғап, қаралау мәтінін даярлайды. Тіпті, Жоғарғы сот судьяларының
басшысының төрағалық етуімен сенат қарауы мүмкін. Егер де, президент
қылмысты деп табылса (бұл үшін қатысқан сенаторлардың үштен екісі дауыс
беруі тиіс) онда ол қызметтен шеттетіледі.
Импичмент институты көптеген таяу шетел елдерінде де енгізілген. Оған
мысал ретінде Ресей Федерациясы Конститутциясының 93-бабын алайық. Осы
бабқа сәйкес Федерация Кеңесі Мемлекеттік Думаның ұсыныс негізінде
президентке өз қызметінен бас тартқызуға болады. Ол үшін мемлекеттік дума
мемлекет басшысының мемлекетке опасыздық жасағаны немесе оған өзге ауыр
қылмыстар жасағаны жайлы Ресей Федерациясының Жоғарғы Сотының растаған
қорытындысы мен Ресей Федерациясының Конституциялық Сотының айып қоюуы
белгілі тәртіп бойынша жүргізілгені жайлы қорытынды болуы шарт. Сонымен
мемлекеттік думаның шешімі және Федерация Кеңесі шешімі бойынша президентке
қызметінен бас тартқызу процесі үшін әр бір палатаның жалпы санының үштен
екісінің дауысы керек. Оның үстіне мемлекеттік дума құрған арнайы
комиссияның қорытындысы мен мемлекеттік дума депутаттарының үштен бірінің
ынтасымен қойылуы тиіс. Мемлекеттік думаның президентке қарсы қойылған
айыптауы ұсынылған күннен бастап үш ай мерзімнен кешіктірілмей Федерация
Кеңесінің президентті өз қызметінен бас тартқызу туралы шешімі қабылдануы
шарт. Егер, осы мерзім ішінде Федерация Кеңесі шешім шығармаса, онда
президентке қойылған айып қабыл алынбады деп саналады.
Беларус Республикасы Конституциясының 104 бабы бойынша президент
конституцияны бұзған немесе қылмыс жасаған жағдайда өз қызметінен алынуы
мүмкін. Сондай-ақ, ол өз міндеттерін денсаулығына байланысты атқара алмаса
да қызметінен мезгілінен бұрын босатылады. Денсаулығына байланысты Жоғарғы
Кеңестің кемінде 70 депутатының ұсынысымен президентті қызметінен босату
туралы сайланған депуттаттардың үштен екі көпшілік дауысымен Жоғарғы Кеңес
қаулы шығаруы қажет.
Президент тарапынан конституцияның бұзылғаны жайлы қорытындыны
Конституциялық Сот береді. Ал, қылмыс жасағаны жайлы Жоғарғы Кеңестің
арнайы комиссиясы қорытынды шығарады. Арнайы комиссия қылмыс жасағаны жайлы
қорытынды шығарғаннан бастап президент жоғарғы кеңес лайықты шешім
шығарғанға дейін өз қызметін жалғңастырып міндеттерін атқара алмайды. Ал,
президенттің қылмыс жасағаны анықталып, орнынан кетірілсе, оның айыптау
ісін тек республиканың Жоғарғы Соты қарайды.
Қырғыз Республикасы Конституциялық Соты Жоғарғы Кеңес депутаттарының
жалпы санының үштен екісі тарапынан дауыс беру негізіне сүйене отырып
берген қорытындысымен Қырғыз Республикасының президентін өз қызметінен
мемлекетке жасаған және т.б. қылмыстары үшін шеттетеді - деп көрсетеді,
Қырғыз Республикасы Конституциясының 52-бабы.
Литва Республикасының Конституциясы қарастырған заң бойынша Республика
президенті, Конституциялық Сот төрағасы мен судиялары, Жоғарғы Сот
төрағалары мен судялары, аппеляциялық соттың төрағасы мен судялары сейм
мүшелері Конституцияны дөрекі түрде бұзғаны үшін бомаса антты бұзғаны үшін
сондай-ақ жалпы сейм мүшелерінің бестен үш бөлігінің қылмыс жасағандықтары
жайлы факт анықталғанда, олар айналысатын қызметтерінен кетеді немесе сейм
мүшесі мандатынан айырылады. Бұл импичмент процессі арқылы жүзеге
асырылады. Оны сейм тәртібі (74-бап) белгілейді. Ал, Түркіменстан
Конституциясының 60-бабына сәйкес президент Конституия мен заңдарды бұзса,
халық маслихаты президентке сенімсіздік көрсетіп оны қызметінен алу жайлы
мәселені халықтың дауысына салуы мүмкін. Президентке сенімсіздік білдіру
жайлы мәселені халық маслихаты мүшелерінің үштен бірі талап еткен жағдайда
қоюға болады. Ал, президентке сенімсіздік білдіру жайлы шешім халық
маслихаты мүшелері үштен екіден кем емес дауыс бергенінде қабылданады.
1.2 Басқару нысаны мәселесі жайлы ойшыл-ғалымдардың саяси-құқықтық
көзқарастары
Мемлекет – қоғамның саяси (халықтық) билігінің ерекше ұйымы.
Оның ортақ істерді басқаруға бағытталған арнаулы аппараты болады.
Мемлекетке өзіндік ерекше белгілер тән. Ең алдымен мемлекет өз билігі
таратылатын белгілі бір аумақпен байланыста. Мемлекеттің мәні және
тағайындау түріне сәйкес мемлекет нысаны анықталады. Мемлекет нысанын үш
элемент сипаттайды: басқару нысаны, мемлекеттік құрылыс нысаны және саяси
режим.
Әлемде 200-ден астам мемлекет бар екені бәрімізге мәлім. Оларды өзінің
экономикалық деңгейіне, саяси тұрақтылығына, идеологиялық және
религиологиялық бағыттарына қарай топтастыруға болады. Осыған орай
мемлекеттің басқару нысаны, олардың халықаралық қатынастарда маңызы зор.
Адамзат баласының өмірінде ежелден орныққан құндылық – мемлекет
мәселесі. Аңыз - әпсаналарды былай қойғанда, біздің эрамызға дейін өмір
сүрген ұлы ойшылдар Платон мен Аристотельдің мемлекет, саясат тақырыптарына
арнайы еңбек жазуы кездейсоқтық емес. Платонның пікірінше, ел басқарушының
жасы елу мен жетпістің арасы болуы керек.
Халық пен мемлекет жайлы кешенді тұжырымдама байырғы түркі жазуында да
ой-толғақтың басы болып табылады. Күлтегін ескерткішіндегі: Адам баласын
басқаруға ата-бабам жаралды, - деген үлкен жазу жолдарынан-ақ халық пен
мемлекеттік билікке айрықша мән берілгенін ұғуға болады.
Қос құндылық – халық пен мемлекеттің жарасымды үйлесімділікпен
ілгерілеуіне қажетті алғы шарттар, әрине, көп. Солардың бір де болса
бірегейі – ұйымдастыра басқару. Мемлекетті басқару кез-келген жанның
қолынан келе бермейді. Кеше де, бүгін де, осылай болған, ертің де бола
береді. Бұл – бір. Екіншіден, мемлекеттік басқару жүйесі әрқашан азшылықтың
қолында. Олар халықтың қалың ортасынан шыққан лайықты ұл-қыздары болуы
керек.
Басқару нысаны мемлекет нысаны түсінігінің анағұрлым кең мағынадағы
маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Басқару нысандарына анықтама
берудің маңызы өте зор. Өйткені, ол мемлекеттің мәнін айқындайды. Сөйтіп,
мемлекеттік биліктің жоғары органдарының құқықтық жағдайлары мен құрылысын
ашып береді, сондай-ақ кейінгілердің мемлекет басшысынан қаншалықты заңды
және нақты тәуелділігін көрсетеді. Басқару нысаны мемлекетті сипаттайтын
басты көрсеткіштердің қатарына жатады. Ол бағыт таңдау мен мемлекеттік
саясат басымдылығына және оны жүзеге асырудың тәсілдеріне, биліктің
демократиялық дәрежесіне және оның халыққа түсінікті болуына айтарлықтай
ықпал етеді.
Осыған орай біз, басқару нысаны түсінігі жөнінде біраз Қазақстан
ғалымдарымен зерттеушілерінің пікірін қарастырайық. Сонымен қатар ұлы грек
ойшылдарының, рим ойшылдарының, батыс европа ойларын талдау жасайық.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Қазақстанды
Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет деп жариялады. Жоғарыда
айтылғандай, Конституцияда президенттік басқару нысаны тіркесі
қолданылады. Қазақстанның белгілі заңгер-ғалымы Ғ.Сапарғалиев: бұл –
белгілі бір деңгейде даулы ұғым. Ғылыми әдебиеттерде басқару нысаны деп
республика мен монархия ұғынылады. Президенттік билік, парламентарлық билік
сияқты әдебиеттерде басқару жүйесі ретінде сипатталады [4, 195], - дейді.
Ал, Н.А. Сахаров: Біздіңше, басқару нысаны ұғымының дәстүрлі
түсіндірмесін қазіргі кездегі мемлекеттану ғылымында да толық қабылдауға
болады. Ғылыми терминология тұрғысынан алғанда басқарудың президенттік,
жартылай президенттік, парламентарлық жүйелері туралы айта отырып, оларды
басқару нысандарынан ерекшелеу, мейлінше, әділ болатын сияқты[5, 3], деп
жазады.
Т.А. Ағдарбеков, мемлекет басқару нысанына кең түсінік береді, оның
пікірінше, мемлекеттік басқарудың нысандары – мемлекет нысанының құрамы, ол
жоғарғы мемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның органдарының құрылуындағы
тәртіпті және олардың тұрғындармен қарым-қатынасын сипаттайды [6, 108].
З.О. Ашимовтың пікірінше, басқару нысаны дегеніміз мемлекеттік билік
органдарының ұйымдастырылуы және қызмет тәртібі [7, 7].
Ал, С.Д. Баққұлов болса, басқару нысанына оның жоғарғы, орталық және
жергілікті органдарының құрылу жолдары, олардың қарым-қатынасының
принциптері және оларды сайлаудың түрлері мен ерекшеліктері жатады [8, 10].
Ежелгi грек ойшылы Платонның (б.э.д. 427—347) Мемлекет атты
еңбегiнде мемлекеттiк басқарудың аристократиялық түрiн шынайы мемлекет
ретiнде сипаттайды және мемлекеттiк құрылыстың бес түрiн: аристкоратия,
тимократия, олигархия, демократия және тиранияны атайды Заңдар еңбегiнде
мемлекеттiк құрылыстың екiншi жобасын ұсынады [9, 73].
Аристотельдің пікірінше, мемлекет нысаны билеушілердің санымен (біреу,
аз ғана топ, көпшілік) анықталады. Бұдан басқа мемлекеттің дұрыс және бұрыс
формалары туралы да айтылады. Дұрыс формадағы билеушілер көпшіліктің
мүддесін қорғаса, бұрыс формадағы билеушілер тек қана өздерінің жеке
басының мүдделерін көздейді. Аристотелдің пікірінше, дұрыс формадағы
мемлекеттерге монархиялық, аристократиялық және полития, ал екінші формаға
тирания, олигархия және демократия жатады [10, 89].
Полибий (б.э.д. 210—123) Қырық кiтаптағы тарих еңбегiнде мемлекеттiң
пайда болуы мен мемлекеттiк басқару формаларының алмасуын табиғи процесс
ретiнде түсiндiрдi және оның алты формасын (патшалық, тирания,
аристократия, олигархия, демократия, охлократия) атап көрсеттi және барлық
формалардың жақсы жақтарын қамтыған басқарудың аралас формасын дұрыс деп
тапты [11, 31].
Ежелгі грек ойларының дәстүрлері негізінде Цицерон мемлекеттік
құрылымның әртүрлі нысандарына талдау жасауға, бір нысаннан екінші нысанның
пайда болуына, сонымен бірге олардың ең дұрыс нысанын іздеуге және т.б.
мәселелерге көп көңіл бөлді. Билеушілер санына қарай Цицерон мемлекеттің
қарапайым үш нысанын: патша билігін (монархия), оптиматтарды
(аристократия), және халық билігін (демократия) атап көрсетеді. Мемлекеттің
осы қарапайым түрлерінің ешқайсысы нақты және ең ыңғайлысы емес, бірақ
Цицерон бойынша, олар егер мемлекетті құруға адамдарды қатыстыруға
мүмкіндік туғызса және оның негізі мен байланысы (оның ішінде құқықтығы да)
сақталса оған төзуге және көшуге болады. Бұл нысандардың әрқайсысының өз
артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Цицеронның пайымдауынша, егер соларды
таңдау туған жағдайда таңдау алдыменен патша билігіне түсер еді де,
демократия ең соңғы орында болар еді. Әр нысанның кемшіліктері мен
артықшылықтарына талдау жасаған Цицерон басқарудың аралас нысанын, яғни
монархия, аристократия және демократия элементтері өзара ұштасып, үйлесетін
басқаруды қолдайды. Цицерон өзінің шығармашылық және саяси қызмет
тәжірибесінде (сенатор, квестор, эдил, претор, консул қызметтерінде)
жекелеген адамдар билігіне, оның ішінде әскери диктатура режиміне қарсы
сенаттық республикалық құрылысты жақтайды [11, 42].
Аристотельдің мемлекет туралы ілімін терең меңгерген Ф.Аквинский саяси
форманың аристократия, олигархия, демократия және аралас басқару ұғымдары
туралы өз ойларын білдірді. Оның пікірінше, саяси формалардың ең тиімдісі
монархия болып табылады. Сонымен бірге ол монархиялық құрылыстың екі түрін
– абсолютті және саяси монархияны бөліп қарайды [11, 44].
Мемлекеттің басқару нысаны туралы ойларында Макиавелли антикалық
заманнан сақталып келе жатқан Платонның, Аристотелдің және Полибийдің
еңбектерінде көрініс тапқан классификацияларды дұрыс көреді. Ол Полибийдің
басқарудың үш дұрыс нысаны – монархия, аристократия, демократиясын және үш
дұрыс емес нысаны тирания, олигархия және охлократияны бөліп қарайды. Оның
алғашқы үшеуі басқарудың жетілген, соңғы үшеуі жетілмеген нысаны болып
есептелінеді.
Макиавеллидің көзқарасы бойынша, мемлекеттің шын мәнінде таза
күйіндегі жақсы немесе жаман нысандары болмайды. Дұрыс формалар тарихи
жағдайлар мен міндеттерге, оқиғаларға қатыстылығымен ғана дұрыс форма болуы
мүмкін. Ол мемлекеттік басқару нысанының бір түрден екінші түрге ауысу
заңдылығы туралы антикалық ойшылардың пікірімен келіседі. Оның ұғымынша,
формалардың алмасу заңдылығы төмендегідей реттілікпен өтеді. Монархия
тиранияға айналады, тиранияға қарсы қастандық аристократияның жеңісіне
әкеледі, аристократияның эволюциялық дамуы билік басындағы бай адамдардың
олигархиясына жеткізеді. Бай билеушілердің жүгенсіз әрекеттері халық
наразылығын туғызып, ол олигархияны құлатумен және демократияны орнатумен
аяқталады. Демократия өз кезегінде тобыр билігі – охлократияға ұласады.
Охлократиялық биліктен жәбір көрген халық монархиядан әділдік күтеді және
осылай жалғаса береді. Мемлекет нысандарының бұлайша алмасуын Макиавелли
күштер арақатынасының нәтижесі деп есептейді. Ол мемлекеттік нысандардың ең
тұрақтысы және сыртқы қауіп төнген шақта диктаторлық биліктің енгізілуін
жақтаған ежелгі Рим тарихынан мысалдар келтіреді және бейімдеп қолдануды
ұсынады [12, 85].
Спинозаның саяси-құқықтық ілімінде мемлекет нысаны мәселесіне де
едәуір коңіл бөлінген. Бұнда ол жоғары биліктің әр түрлі формаларының ең
тиімдісін, яғни, адам игілігі мен оның қауіпсіздігін, және бейбіт өмірді
қамтамасыз ете алатын түрін түсіндіруге әрекеттенді. Ол мемлекеттің
(жоғарғы биліктің) үш түрін – монархия, аристократия және демократияны
бөліп көрсетеді. Қатты сынға ұшыраған тирания мемлекет формалары қатарына
алынбады.
Демократиялық мемлекетке қанша бейім тұрғанымен, Спиноза сол дәірдегі
саяси шындықпен санаспай тұра алмады. Сондықтан да ол биліктің ең тиімдісі
және қолайлысы бірқатар қасиеттері мен белгілері бар монархия мен
аристократияны деп есептеді. Монархиялық биліктің негізін ашып көрсетуде
Спиноза бір адамның жоғары құқыққа ие болуы және мемлекеттің барлық күшін
пайдалануы мүмкін емес деп атап көрсетті. Сондықтан да монарх өзінің кейбір
өкілеттіліктерін көмекшілері мен жақындарына береді, монархиялық билік
осылайша аристократиялық формаға жақындайды немесе аристократиялық формаға
айналады. Монарх жанындағы әртүрлі кеңестер мен көмекшілердің басты міндеті
– мемлекеттің негізгі заңдарын қорғау, монархқа алдағы істер жайында ақыл-
кеңестер беру.
Адамдардың белгілі бір сайланбалы тобының қолында болып табылатын
жоғары биліктің аристократиялық формасы Спинозаның берген бағасы бойынша
монархияға қарағанда бір табан болса да, жоғарырақ болып есептелді.
Өйткені, мұнда мемлекеттік билік көпшілік дауыспен басқарылады. Мемлекеттің
мұндай формасында билеушінің неғұрлым көп болғаны қажет.
Спиноза аристократиялық республиканың федеративті формасын артық деп
таниды. Өйткені, республиканың федеративті формасында жоғары билік
федерация мүшелері – қалалар арасында өзара бөлінеді. Демократияның
аристократиядан айырмашылығын анықтауға тырысқан Спиноза, демократияда
билеушілер заң арқылы анықталады, сондықтан да, олар жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ПРЕЗИДЕНТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 11
1.1 Президент ұғымының түсінігі 11
1.2 Басқару нысаны мәселесі жайлы ойшыл-ғалымдардың саяси-құқықтық
көзқарастары 17
1.3 Президенттік басқару нысанының түрлерінің сипаттамасы 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ПРЕЗИДЕНТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫ 29
2.1 Қазақстандағы президенттік республиканың қалыптасу кезеңдері 29
2.2 Қазақстан Республикасының Президенттінің құқықтық мәртебесі, сайлау
және оны лауазымнан кетіру тәртібі 40
3 ПРЕЗИДЕНТТІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫНДАҒЫ БЕКІТІЛГЕН
ӨКІЛЕТТІЛІГІ 53
3.1 Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттілігінің жалпы
сипаттамасы 53
3.2 Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық құқықтық нормаларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етуге байланысты өкілеттіктері 63
3.3. Қазақстан Республикасының Президентінің заң шығарушы, атқарушы және
сот тармақтарының тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесіндегі жұмыс атқаруындағы
маңыздылығы 75
ҚОРЫТЫНДЫ 85
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 88
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеуде президент ұғымы
және оның теориялық мәселелері, басқару нысаны мәселесі жайлы ойшыл-
ғалымдардың саяси-құқықтық көзқарастары, президенттік басқару нысанының
түрлерінің сипаттамасы, Қазақстандағы президенттік республиканың қалыптасу
кезеңдері, Қазақстан Республикасының Президенттінің құқықтық мәртебесі,
сайлау және оны лауазымнан кетіру тәртібі, Қазақстан Республикасының
Президентінің өкілеттілігінің жалпы сипаттамасы, Президенттің Қазақстан
Республикасының Конституциясындағы бекітілген өкілеттіктері, Қазақстан
Республикасының Президентінің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарының
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесіндегі жұмыс атқаруындағы маңыздылығы
қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген
Қазақстан халқы, деп басталатын біздің Конституциямыздағы осы сөздерде
мемлекеттілігін жаңғыртып, жаңа әділетті қоғам орнатуды мұрат тұтқан сан
ұрпактың тарих сабақтастығы тоғысып жатыр. Мемлекет - аумақтың тұтастығы,
азаматтардың топтасқандығы, билік институттары ғана емес, біз сонымен қатар
ол өз бойына алдыңғы ұрпақтын өмір тәжірибесі мен жарқын болашаққа деген
ізгі үмітін сіңірген Конституция деп те білеміз.
Еліміздің Президенті Н.Назарбаев: Біздің өмірімізді түбегейлі
өзгертіп, Қазақстан тәуелсіздікке ие болған өткен ғасырдың тоқсаныншы
жылдарының тарихқа озғанына да көп уақыт өте қойған жоқ. Сана мен сезімнің
шиеленісі мен ширығуы жағынан бұл ерекше жылдар болды. Бұл біздің
мемлекетіміздің алдағы жүрер жолын айқындайтын аса маңызды шешімдер
қабылданған жылдар болды, сол кезде қабылданған бір ғана бұрыс шешім
еліміздің жүрер жолының бағыт-бағдарын елеулі өзгеріске ұшыратуы әбден
ықтимал еді. Осы уақыттың ішінде халық менің елімізге басшылық етуіме
өзінің шынайы сенімін білдірді. Мен болсам, Сіздердің сенімдеріңізді
ақтауға тырысып, біздің стратегиялық бағытымыздың негізгі бағдарларын әр
жыл сайын өздеріңізбен бірге саралап келемін [1], - деп атап өтті.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздікке қол жеткізуі еліміздің алдында
келелі жаңа міндеттерді өмірге әкелді. Соның бірі - Қазақстанның өз
тәуелсіздігін баянды етуі үшін ішкі және сыртқы саясатының бағыттарын
айқындап, оны өз алдына дербес жүргізе алуы болатын. Бұл еліміздің
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан: 2030 бағдарламасында былай деп
түйінделген: Адамзат дамуының бүкіл тарихи тәжірибесі мемлекеттің алға
басуы және тұрақты өсуі жүзеге асырылатын қажетті шарттардың бастауында
оның қауіпсіздігі мен мемлекеттілігінің сақталуы тұрғанына куә. Бостандық
пен тәуелсіздікті жеңіп алу жеткіліксіз, оны табанды түрде қорғап,
нығайтып, ұрпақтарға қалдыру қажет. Біздің ұрпақ еңсере алмай, өздеріне
қалдырған ауыртпалықтар, қиыншылықтар мен проблемалар үшін болашақ ұрпақ
кешірер. Егер біз өз мемлекетімізден айрылып, егемендігіміздің стратегиялық
негіздерін, өз жерлеріміз бен ресурстарымызды қолымыздан шығарып алсақ,
бізге кешірім жоқ. Әрине, болашақты бағамдаудың мұндай қисыны кез-келген
ішкі және сыртқы жағдайларда ұзақ мерзімді кезеңге арналған. Қазақстан
саясатының стратегиялық бағыты үшін уақыты жағынан үздіксіз болуы керек.
Бұл Қазақстанның 2030 жылға дейінгі дамуының бірінші стратегиялық басымдығы
болуға тиіс [2, 15].
Егемен Қазақстанда біршама қысқа мерзімнің ішінде екі Негізгі Заң
тарих қойнауына кетті. Оның біріншісі бізге кеңестік кезеңнен еншімізге
тисе, ал 1993 жылы қабылданған екіншісі, жасырары не, кешегі мен келешекті
мәмілелестіруге тырысқан әрекет кана еді. Оның ғұмырының қысқа болары да
бесенеден белгілі еді. Экономика мен саясаттағы, адамдардың санасындағы
түбегейлі өзгерістердің тездегені сонша, жаңа Конституция қабылдау
қажеттігі айдан анық болды. Осы заманғы демократияның негіздері қалана
бастаған бұдан екі жүз жылдан астам уақыт бұрын заңдар мен конституцияларға
өзгерістер енгізе беруді онша құптай қоймаған Т.Джефферсонның өзі: заңдар
мен адам институттары адамзат парасатының ілгерілеуімен ілесе, бірге жүріп
отыруға тиіс деп жазған еді.
Жаңа Конституцияны әзірлеу үшін отандық заң ғылымының күллі қуаты іске
қосылып, коғамтанудағы сабақтас салалардың білікті мамандары, білгір
сарапшылар жұмысқа тартылды. Сонымен бір мезгілде басқа мемлекеттердің
конституциялары нысаналы түрде сараланды. Ақыры, бүкілхалықтық референдумда
Конституция қабылданды.
Халық өзінің егемен құқын пайдаланып, қабылдаған Конституция қол
сұғылмас қасиетке, жоғары заңдық қана емес, рухани-адамгершілік киеге ие
болады, сөйтіп ол қазақстандық патриотизмді тәрбиелеудің іргетасына
айналады.
Конституциялық құрылыстың осынау кезеңінде біз алдымызға аса күрделі,
сан қырлы, әрі барынша жауапты міндеттер қойдық. Біріншіден, жаңадан
құрылған мемлекеттігімізді, мемлекеттік билік пен басқарудың күллі жүйесін
жан-жақты нығайту керек еді. Екіншіден, экономикамызды түбегейлі реформалау
мен оны терең дағдарыстан шығарудың қауырт проблемаларын шешу қажет болды.
Үшіншіден, оған сындарлы сыртқы саясат жүргізу міндетін косыңыз.
Төртіншіден, ішкі саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету керек еді. Сайып
келгенде, өркениетті әлемде азаматтардың жалпыға танылған құқықтары мен
бостандықтарын орнықтыруға, демократиялық институттарды дамытуға қатысты
міндеттердің бәрін шешуге тиіс болдық.
Қазақстан халқы Конституцияға дауыс беру арқылы сол уақытта объективті
тұрғыда орнықкан президенттік басқару нысанын бекемдеп берді. Бұл таңдау
кездейсоқ емес. Ол алдыңғы тарихымыз бен бүгінгі болмысымыздан, қандай да
бір әлеуметтік экономикалық дағдарыстарға немесе биліктің әртүрлі
тармақтары арасындағы алауыздыққа байланысты ауытқушылықтарға жол бермейтін
қуатты топтасқан билік жүйесінің қажеттігінен туындады.
Президенттік басқару нысанының ауқымында Мемлекет басшысының мәртебесі
оның ахуалды меңгеруіне, сөйтіп Қазақстан жағдайында мемлекеттік билік
органдарының үйлесімді қызмет етуін қамтамасыз етуге, қоғамды ойдағыдай
және түпкілікті реформалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қуатты
әлеуметтік жіктеліс жүріп жатқан кезде көп ұлтты әрі көп дінді қоғамда
азаматтық татулықтың, қоғамдық тұрақтылыктың және ұлтаралық келісімнің
кепілі Президент сынды тұлғаның болуы өмірлік мәнді мәселеге айналады. Ол
сонымен қатар өкіметтің өзін тағайындап отырған халықтың алдындағы
жауапкершілігін көтерудің де ұтымды құралы.
Біз, мемлекеттік биліктің заңнамалық атқарушылық және сот
тармақтарының ара жігін ажыратудың конституциялық күрделі міндетін шеше
білдік. Бір жағынан олардың тығыз ынтымақтастығын қамтамасыз ететін, екінші
жағынан олардың Конституция мен заңдарда белгіленген өзара тежегіш, бірінің
құзыретіне бірінің араласуына жол бермейтін тетігі сомдалды. Бұл ретте
билікті ажырату принципіне кереғар келетін – билік бөлінісіне ұрынуға жол
бермеудің маңызы ерекше болды, мұның өзі, керісінше, билік тармақтарының
бір-біріне қарсы тұруын, билік басындағы жекелеген адамдардың тайталасын
ушықтыра түсер еді.
Қазақстанның біртұтас халқы мемлекеттік биліктің қайнар көзі болып
табылатыны біз үшін ақиқатқа айналды, демек оның мүддесіне қызмет ету үшін
өкімет өзінің табиғаты мен мақсаткерлігі тұрғысында әрі қуатты, әрі
үйлесімді болуға тиіс. Бұл әлемдік үрдістерге сай келеді.
Президенттік басқару нысаны халықтың еркіне негізделіп қана қоймайды. Ол
мемлекеттік органдарды азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, заңды
мүдделерін қорғауды, оларды мемлекет мүддесімен сәйкестендіруді көздейді.
Сөйтіп, адамдардың құқықтары мен бостандықтары мемлекет мүддесінен жоғары
тұруын қамтамасыз етеді. Мемлекет Конституцияда тікелей көрсетілгеннен өзге
жағдайларда адамдардың, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектей
алмайды. Констиуциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адам құқығы мен
бостандығын, халықтың денсаулығы мен адамгершілігін сақтау мақсатында
қажетті деңгейде ғана адам мен азаматтың құқығы мен бостандығының
шектелуіне жол берілетіндігі Ата заңымызда тура көрсетілген [3, 10].
Бұл жағдайлардың барлығы Қазақстан Республикасының Президентінің
өкілеттілігінің теориялық мәселелерін, оның ішінде Республика Президентiнiң
сыртқы саясаттағы өкiлеттiгi, мемлекеттiң қорғаныс қабiлетiн және
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саласындағы өкiлеттiгi, Парламентке және оның
Палатасына қатысты өкiлеттiгi, Үкiметке қатысты өкiлеттiгi, Конституциялық
Кеңеске қатысты өкiлеттiгi, соттарға және судьяларға қатысты өкілеттіктері,
прокуратура органдарына қатысты өкiлеттiгi, Орталық сайлау комиссиясына
қатысты өкiлеттiгi, Ұлттық Банкке қатысты өкiлеттiгi, бюджеттiң атқарылуын
бақылау жөнiндегi есеп комитетiне қатысты өкiлеттiліктері заман талабына
сәйкес бағалап, орнықтыруды қажет ететіндігі сөзсіз. Аталған жағдайлардың
барлығы зерттеу жұмысының өзекті екендігін және заман талабына сәйкес
туындап отырғандығын көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Конституциялық құқық теориясындағы
маңызды мәселелердің бірі президенттік республикадағы мемлекет басшысы
Президенттің өкілеттіліктері. Басқару нысаны, оның ішінде президенттік
басқару нысанының әртүрлі мәселелеріне арналған әдебиеттер мол
болғандығымен қарастырып отырған тақырыбымызға қатыстылары көп емес.
Отандық ғалымдар ішінен осы тақырыпқа жақын объектіні зерттеген ғалымдардың
бірі Б.А. Майлыбаев. Осы орайда келесі ғалымдарды атап көрсетуге болады:
Қ.К. Айтхожин, С.Н. Сабикенов, Ғ.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев, С.З.
Зиманов, Т.Ағдарбеков, Ө.Қ. Қопабаев, З.Ж. Кенжалиев, В.В. Мамонов, Т.С.
Күлтелеев, Д.С. Сапарбаева, М.А. Сәрсембаев, Ж.Д. Бұсұрманов және т.с.с.
Отандық құқық ғылымында Президент институтын, оның өкілеттіліктерінің
әртүрлі тұстарын зерттеп жүрген жаңа буын ғалымдарды да атап өту керек,
олар: А.К. Абдрахманова, С.Ж. Айдарбаев, Қ.К. Берик, А.Ә. Биебаева, Г.С.
Досжанова, Б.А. Есентемирова, С.К. Жетписов, Е.Ж. Жұмабаев, А.Б.
Жумагулова, А.В. Казакова, Ф.А. Кожумратова, Д.О. Кусаинов, М.Б.
Құдайбергенов, Е.С. Мерзадинов, А.Н. Ниязова, Д.И. Нурумов, А.И. Пильников,
А.А. Сабитова, С.М. Сапаралиева, Д.С. Сапарбаева, Н.З. Сеитова, А.В.
Турлаев, М.Б. Үсенова, А.Г. Шмарин, Г.Д. Шеримкулова және т.б.
Көршілес Ресейдің құқық ғылымында мемлекет басшысының конституциялық
құқықтық мәртебесіне, оның өкілеттіліктеріне ерекше көңіл бөлінуде. Соңғы
жылдары Ресейде осы мәселемен айналысып жүргендер Л.Н. Линик, А.Н.
Головистикова, М.Н. Малеина, Ю.А. Казановская, Н.В. Кальченко, С.М. Сивец,
Г.Б. Романовский, Т.М. Фомиченко, В.В. Чепурин, В.Н. Танаев және т.б.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң
басшысы, мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын
айқындайтын, ел iшiнде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан
өкiлдiк ететiн ең жоғары лауазымды тұлға ретінде конституциялық
өкілеттілігінің рөлін межелеу, сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы
осы бағыттағы тәжірибені талдау болып табылады. Зерттеу жұмысының жоғарыда
көрсетілген алдына қойған мақсатына жету үшін төмендегі міндеттерді шешу
жүктеледі:
- президенттік басқару нысанының түрлерін саралау;
- Қазақстандағы президенттік республиканың қалыптасу кезеңдеріне талдау
жасау;
- Қазақстан Республикасының Президенттінің құқықтық мәртебесі, сайлау
және оны лауазымнан кетіру тәртібінің ерекшеліктерін айқындау;
- Президенттің Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген
өкілеттілігін саралау;
- Қазақстан Республикасының Президентінің заң шығарушы, атқарушы және
сот тармақтарының тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесіндегі жұиыс
атқаруындағы маңыздылығына талдау жасау;
- Республиканың Президентi - халық пен мемлекеттiк билiк бiрлiгiнiң,
Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нышаны әрi кепiлi жөніндегі алатын рөлін айқындау.
Зерттеу жұмысының объектісі. Диссертациялық зерттеудің негізгі
объектісін конституциялық құқық теориясындағы өзекті мәселелерінің бірі –
Қазақстан Республикасының Президентінің конституциялық құқықтық мәртебесі,
оның өкілеттіліктері құрайды. Сонымен қатар, конституциялық құқықтық
нормаларды жүзеге асырудағы Қазақстан Республикасының Президентінің
өкілеттілігі талданады.
Зерттеу жұмысының пәні. Диссертациялық жұмыстың негізгі зерттеу пәнін
нақты Республика Президентiнiң сыртқы саясаттағы өкiлеттiгi, мемлекеттiң
қорғаныс қабiлетiн және қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саласындағы
өкiлеттiгi, Парламентке және оның Палатасына қатысты өкiлеттiгi, Үкiметке
қатысты өкiлеттiгi, Конституциялық Кеңеске қатысты өкiлеттiгi, соттарға
және судьяларға қатысты өкілеттіктері, прокуратура органдарына қатысты
өкiлеттiгi, Орталық сайлау комиссиясына қатысты өкiлеттiгi, Ұлттық Банкке
қатысты өкiлеттiгi, бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетiне
қатысты өкiлеттiліктері құрайды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Жұмыстың негізгі нормативтік
базасын 30 тамыз 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы, 25
қазан 1990 жылғы Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттік
егемендігі туралы Декларациясы, 16 желтоқсан 1991 жылғы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының
конституциялық заңы, Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2733
Қазақстан Республикасының Президенті туралы конституциялық заңы, Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы 16 қазандағы №2529 Қазақстан Республикасының
Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы конституциялық заңы,
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 18 желтоқсандағы № 2688 Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы конституциялық заңы, Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы 29 желтоқсандағы № 2737 Қазақстан
Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы конституциялық заңы, Қазақстан
Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы №132-II Қазақстан
Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
конституциялық заңы, Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 21 желтоқсандағы
№2709 Прокуратура туралы заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің 12
ақпан 1994 жылғы №1596 Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның
мемлекеттік бағдарламасы туралы қаулысы, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдаулары құрайды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыстың басты
арқауы болып отырған тақырып конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге
асыру мәселесі отандық заң ғылымында алғаш рет жүйелі түрде және жан-жақты
талданып отыр. Қазақстан Республикасындағы конституциялық құқықтық
нормаларды жүзеге асырудың тәжірибесі және ТМД елдеріндегі осы бағыттағы оң
өзгерістер өзіндік бағасын алғаш рет алуда. Сонымен қатар, конституциялық
құқықтық нормаларды жүзеге асыру ісін жетілдіретін теориялық негізді
ұсыныстар мен байлам-түйіндер берілген.
Зерттеу жұмысында қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
Диссертациялық жұмыста қорғауға шығарылатын негізгі байлам-түйіндер:
- Қазақстан Республикасының Президенті конституциялық нормаларды
жүзеге асыру ісіне заңда белгіленген нақты тетіктер арқылы: заң шығару
ісіне қатысу, Вето құқығы, конституцияға толықтырулар мен өзгертулер
енгізу жолымен қатыса алады. Сонымен қатар, Президенттің елдегі заңдылықтың
жай - күйіне қатысты тиісті органдардың есептерін тыңдауы, конституциялық
нормалардың жүзеге асуын қамтамасыз етуге ықпал етуші тетіктер болып
табылады;
- Қазақстан Республикасының Президенті және Парламенті тікелей де және
жанама да тұрғыда да конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асыруға
ықпал етеді. Оның ықпал ету құралына заң шығару қызметі, Үкіметтің есебін
және Конституциялық Кеңестің заңдылықтың жай-күйі туралы есебін тыңдау
жатады;
- Конституциялық Кеңес конституциялық нормалардың жүзеге асуын
қамтамасыз етуші басты орган. Аталған қызметті Конституциялық Кеңес
мынандай нысандарда Конституцияны ресми түсіндіру, заңдардың Конституция
нормаларына сәйкестігін қарау т.б. арқылы қамтамасыз етеді.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Диссертациялық жұмысты жазу
барысында магистрант Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттілігі
жөнінде барлық теориялық еңбектерді саралаудан өткізіп, толық пайдалануға
ұмтылды.
Зерттеу жұмысында қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы
әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау, жүйелеу,
синтездеу, статистикалық тағы басқа әдістер басшылыққа алынады.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында автор отандық ғалымдар С.З.
Зимановтың, С.С. Сартаевтың, Ғ.С. Сапарғалиевтің, Б.А. Майлыбаевтың, М.Т.
Баймахановтың, Ө.Қ. Қопабаевтың, В.Н. Ащеуловтың, В. Кимнің, С.Н.
Сабикеновтің, С.А. Табановтың, К.С. Мәуленовтің, Е. Абдрасуловтің, З.Ж.
Кенжалиевтің тағы басқалардың еңбектеріне арқа сүйеді.
Сонымен қатар, конституциялық құқықтық норманы жүзеге асырудың әр
қырымен айналысушы ғалымдар В.О. Лучиннің, Б.Н. Топорниннің, И.П.
Ильинскийдің, О.О. Мироновтың, В.А. Пертциктің, Л.П. Шмайлованың, А.Б.
Венгеровтің, И.Е. Фабердің, К.К. Айтхожиннің, А. Черняковтың еңбектеріндегі
теориялық тұжырымдарға көңіл бөлді.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысының
негізгі нәтижелері мемлекет және құқық теориясы мен конституциялық құқық
ғылымындағы президенттік басқару нысанының, Президент институтының
ерекшеліктерін, Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттіліктерін
жүзеге асыру мәселесіне қатысты ізденістерді одан әрі тереңірек зерттеуге
теориялық негіз қалайды және еліміздегі конституциялық құқықтық нормаларды
жүзеге асыруға қатысты қалыптасқан көзқарастар мен ой тұжырымдарды одан әрі
байыта түседі.
Диссертациялық жұмыстың негізгі нәтижелері мен тұжырымдары жоғарғы заң
оқу орындары мен факультеттерінде Қазақстан Республикасының конституциялық
құқығы, шет елдердің конституциялық құқығы пәндері т.б. мен
конституциялық құрылыс негіздері арнайы курсы бойынша дәріс беру мен
тәжірибелік сабақтар жүргізу барысында пайдалануға болады.
Сонымен қатар, конституциялық құқықтық нормаларды жүзеге асыру
мәселесіне қатысты нормативтік құқықтық актілерді және басқа да заңдар
жүйесін жетілдіру ісінде үлкен маңызы бар.
Жұмыстың сыннан өтуі. Жұмыстың негізгі ғылыми нәтижелері мен байлам-
түйіндері конференция материалдарының жинақтарында жарық көрді.
1. Қазақстан Республикасындағы президенттік басқару нысанының
қалыптасуы. Жас Тұран-2009 Социально-экономические процессы в Республике
Казахстан: проблемы и приоритеты. Халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияның материалдары, Алматы қ. 2009.
2. Басқару нысаны мәселесі жайлы ойшыл-ғалымдардың саяси-құқықтық
көзқарастары. ХХІ ғасырдағы жоғары кәсіби білімді мамандар даярлаудың
мәселелері: кешегісі, бүгіні және болашағы. Халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияның материалдары, V-том. Шымкент университеті. Шымкент қ. 2009.
125-130 беттер.
3. Қазақстандағы президенттік республиканың қалыптасу кезеңдері. ХХІ
ғасырдағы жоғары кәсіби білімді мамандар даярлаудың мәселелері: кешегісі,
бүгіні және болашағы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның
материалдары, ІV-том. Шымкент университеті. Шымкент қ. 2009. 152-155
беттер.
Зерттеу нәтижелері 3 халықаралық ғылыми-теориялық конференция
материалдарында мақала ретінде көрініс тапқан.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертациялық зерттеу жұмысы кіріспеден,
3 бөлімнен, 7 бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 ПРЕЗИДЕНТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Президент ұғымының түсінігі
Президент сөзі латын тілінен аударғанда president – алдында
отыратын, басшы деген мағынаны білдіреді.
Баскарудың республикалык нысаны елдерінде мемлекет басшысы президент
болып табылады. Оны, әдетте, әрдайым сайлайды. Әлемдік тәжірибеде
президентті сайлаудың үш жүйесі бар:
Президентті тікелей сайлау президенттік республикаларды жүргізіледі.
Президенттік республикаларды мемлекет басшысы бұл орынға (президенттік)
парламент катысуынсыз отырады (мысалы Ресей, Мексика, Бразилия, Өзбекстан,
Венесуэла Республикасы, Молдова Республикасы, Панама, Парагвай
Республикасы, Тунис Республикасы, Колумбия Республикасы, Коста-Рика
Республикасы, т.б.) Президенттік сайлауга заң бойынша дауыс беруге арналған
тізімге енгізілген барлық сайлаушылар қатысады: дауыс беру нәтижесі
мажоритарлық сайлау жүйесі бойынша анықталады.
Президентті жанама сайлауда президенттік республикаларда жүргізіледі.
Бұл сайлау түрінде сайлаушылар әдетте, дауыс берушілер коллегиясын
сайлайды, олар кейін президентті сайлайды. Мысалы, АҚШ президенті дауыс
берушілер коллегиясы арқылы сайланады. Осы елдің конституциясының 11-бабына
сай әр бір штат осы штаттың заң шығарушы жиналысы белгілеген тәртіп бойынша
дауыс берушілерді тағайындайды. Олар АҚШ конгресіне штат жіберуге құқықты,
сонда сенаторлар мен өкілдік палатасы мүшелігіне берілген орындарға тепе-
тең болуы тиіс. Тек мұнан бір округ ғана босатылады. өйткені, бұл, АҚШ
өкіметі тұратын жер болғандықтан үш дауыс берушілерді тағайындайды. Мұндай
құқық бұл округке 1961 жылы конгресс қабылдап, Конституцияға енгізген
ХХІІІ түзету бойынша берілген.
Көпдәрежелі сайлаулар. Президентті сайлаудың мұндай жүйесі
Парламенттік республикаларда (тек Австрия республикасы, Ирландия
республикасы, Исландия республикасынан басқаларында, яғни, бұл елдерде
президенттік тікелей сайлау жүйесі жүргізіледі.) қолданылады. Мұндай
сайлаулар үш түрлі болады:
1. Президентті тек парламент сайлайды (Израйл мемлекеті, Түркия
мемлекеті, Ливан республикасы). Мысалы, Түркия республикасында президентті
Ұлы ұлттық жиналыс өз мүшелері арасынан жеті жылға сайлайды. Израйл
мемлекетінің президентін парламент (Кнессет) бес жылға сайлайды.
2. Президентті сайлау үшін сайлаушы коллегиясы құрылады. Ол әдетте
елдің ірі әкімшілік аумақтық бірлестігінен тұратын парламент
депутаттарынан, жергілікті өзін-өзі органдары өкілдерінен құралады. Міне,
осылайшы Италия республикасы Президенті парламенттің екі палатасынан және
әр облыс делегаттарынан тұратын жиналыста сайлайды. Республика президентін
жасырын дауыс беру арқылы жиналыстың көпшілікті үштен екі бөлігі дауысымен
сайлап өткізеді.
3. Кейбір федеративтік мемлекеттерде президент коллегия арқылы
сайланады. Бірақ, мұндай жағдайда коллегия мүшелері федерация парламенті
депутаттары мен оның субъектілері өкілдерінен құралады. Мысалы, Пакистан
ислам респудликасы Конституциясына (1956 жыл) сәйкес дауыс берушілер
коллегиясы тарапынан 5 жылға сайланады. Дауыс берушілер коллегиясын ұлттық
жиналыстың барлық мүшелепі (парламент президенттен және 300 мүшелік бір
палатадан тұрады) мен провинциалдық жиналыс мүшелірінен құралады. ФРГ-да
федералдық президент Бундестак мүшелері (Парламенттің төменгі палатасы) мен
тепе-теңдік түрде (Ландаттар өкілдігінен) сайланған жер өкілдерінің
федералдық жиналысында сайланады.
Осы қарастырылған парламенттік үш республиканың президент сайлауында
мемлекет басшысының парламенттен мандат алатынына көзіміз жетті, яғни,
президент билігі туынды сипатта, ал, керісінше, егер парламент
(президенттік республикада) президентті сайлаудан шектетілсе, онда мемлекет
басшысы көп өкілетті билікке ие болады.
Енді мемлекеттік тәжірибеге сүйене отырып, басқарудың республикалық
нысанына өтейік. Мысалы, Ресей федерациясы конституциясының төртінші
тарауының мазмұнына қарасақ төмендегідей тәртіптерді көреміз. Президент
Конституцияның адамдар мен азаматтардың құқығы мен бостандығының кепілі
бола отырып, мемлекетті билік органдарының түсіністік пен әрі өзара
байланыста қызмет етулерін қамтамасыз етеді. Президент Конституцияға және
федеральдық заңдарға сәйкес мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаттарының
негіңзгі бағыттарын белгілейді. Президент мемлекет басшысы ретінде Ресей
Федерациясының ішіндегі және халықаралық қарым-қатынастарды реттейді
Прездитенттік қызметіне кіріскенде президент төменгі антты қапбылдап,
халыққа жариялайды: Ресей Федерациясының президенті өкілеттілігін жүзеге
асыруды адам мен азаматтың құқық пен бостандығын құрметтеуге, Ресей
Федерациясының конституциясын сақтап, оны қорғауға, тәуелсіздік пен
азаматтықты қорғауға, мемлекеттің қауіпсіздігі мен тұтастығын сақтауға,
халыққа адал қызмет етуге ант беремін. Ант салтанатты жағдайда Федерация
Кеңесі мүшелерімен Мемлекеттік Дума депутаттары, Ресей Федерациясы
Конституциялық Сотының соттары қатысуымен айтылады. Ресей президенті өте
кең өкілеттіккеие. Ол Мемлекеттік Дума келісімімен Ресей федерациясының
үкіметі төрағасын: Федерация Кеңесіне, Конституциялық соттарының
лауазымына, Жоғарғы Сотқа, Ресей федерациясының Жоғарғы Арбитраж Сотына,
Ресей Федерациясының бас прокурорына кандидатурасын ұсынады: сондай-ақ
Федерация Кеңесіне Ресей Федерациясының Бас Прокурорын қызметтен босатуға
ұсыныс енгізеді; басқа федералдық соттардың судьяларын тағайындайды; Ресей
Федерациясының әскери доктринасын бекітеді; Ресей Федерациясы президентінің
өкілетті өкілдерін тағайындап әрі қызметтен босатады; Ресей Федерациясының
Қорғаныс Күшінің Жоғары қолбасшыларын тағайындап, қызметтен босатады,
тағыда басқа қызметтерді атқарады. Сонымен қатар Президент Ресей
Федерациясының мемлекеттік билік органдары арасындағы түсініспеушіліктерді
де келісімдік реттерді пайдалана отырып шеше алады. Президент осындай
түсініспеушіліктерді келісімдік реттер арқылы шеше алмаған жағдайда ондай
таластарды соттардың шешуіне жібереді.
Сондай-ақ, президент егер Ресей Федерациясының атқарушы билік
органдарының шығарған актілері Ресей Федерациясының Конституциясына және
федералдық заңдарға Ресей Федерациясының халықаралық міндеттемелеріне немес
адам мен азаматтар құқығы мен бостандықтарына қайшы келеді деп тапса, онда
ондай заңдарды тиісті соттардың бұл мәселелерді шешкендеріне дейін тоқтата
тұруға құқылы.
Көптеген шетел Конституцияларын құқықтық салыстыру әдісімен талдаудың
негізінде мемлекет басшыларының өкілеттігі негізінде біртекті екендігіне
(әлбетте, әр елдің өзіне тән ерекшелік сипаттары ескерілуге тиіс, сөйтіп,
түбінде нақты бір мемлекеттің заңдары мен ерекшіліктерін өз алдына зерттеу
мәселесі бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі екені ескерілуге тиіс)
көзіміз жетті.
Сөйтіп, конституциялар барлық парламентаралық органдарға мемлекет
басшысының үкіметті құруға қатысуға құқығы барлығын көрсетеді. Мысалы,
Италия конституциясына сай республика президенті министрлер кеңесінің
төрағасын тағайындайды және оның ұсынысы бойынша министрлерді де бекітеді.
Ал, Дания конституциясына кароль премьер министрмен басқада министрлерді
тағайындап әрі қызметтен босатады. Олардың саны мен міндеттерін белгілейді.
Нидерландия карольдігінің конституциясы бойынша премьер министр мен басқада
министрлер кароль жарлығымен тағайындалып, қызметінен босатылады.
Сайып келгенде, дүние жүзіндегі барлық елдеде мемлекет басшысы заңды
тұрғыда өте кең де ауқымды өкілеттіктерге ие. Мемлекет басшысы парламенттің
кезекті және төтенше сессияларын шақыра алады. Сондай-ақ белгілі бір
жағдайларға байланысты парламент сессиясын тоқтата алады; парламентті
таратқан жағдайда, болмаса олардың өкілетті мерзімінің аяқталғанына қарай
жаңа сайлауды тағайындайды. Парламенттің жаңа құрамына сайланатын сайлауды
тағайындау тәртібі жайлы президент әрекетін біз төмендегі нормативтік
ережелерден көре аламыз:
1) егер үкіметтің ұсынған жаңа бағдарламасын Сейм тапсырылғаннан кейін
30 күн ішінде қарап, шешім шығармаса немес үкіметтің бағдарламасы бірінші
тапсырылғанынан кейін 60 күн ішінде қатарынан екі рет қабылданбаса;
2) үкіметке сейм тікелей сенімсіздік білдірсе, онда үкімет ұсыныс
бойынша; Президент сеймге кезектен тыс сайлау өткізу жайлы шешім қабылдаса
онда оның актісінде жаңа сейм сайлауы болатын күн нақты көрсеьіледі. Жаңа
сейм сайлауы кезектен тыс сайлау өткізу жайлы шешім қабылданған күннен
бастап 3 айдан кешіктірмей өткізілуі тиіс.
Қырғыз Республикасы Конституциясының (1993 жылғы) 46-бабында Президент
Жоғарғы Кеңесті жалпы халықтық референдум нәтижесінде кезектен тыс таратуға
және Жоғарғы Кеңеске жаңа сайлауды тағайындауға құқылы деп жазылған.
Түркіменстан Конституциясының (1992 жылғы) 64-бабына сәйкес
президент, егер мәжіліс 6 ай бойына мәжілісітің басқарушы органдарын құра
алмаған жағдайда не болмаса 18 ай бойына Министрлер кабинетіне екі рет
сенімсіздік білдірсе мәжілісті кезектен тыс тарата алатыны айтылған.
Өзбекстан Республикасының Конституциясының (1992 жылғы) 95-бабына сай
егер Өзбекстан Республикасы ұлы мәжілісі құрамында шешілмейтін
келіспеушіліктер болып әрі ол дұрыс жұмыс істеуге қатер туғызса, не болмаса
конституцияға қайшылық келтіретін шешімдерді бірнеше рет қабылдаған
жағдайда президент Ұлы мәжілісті таратуға конституциялық сотпен келісе
отырып шешім шығара алады. Ұлы мәжіліс таратылған жағдайда оған жаңа сайлау
үш ай ішінде өткізілуі тиіс.
Мемлекет басшысына заң шығару ынтасы құқығы берілген. Ол көбінесе
жолдау түрінде (монархта – тақ сөзі) жүзеге асырылады. Парламенттік
республика басшылары жолдау түріндегі өз құқықтарын өте сирек пайдаланады.
Ал президенттік республикаларды жолдау парламент үшін заңдық бағдарлама
іспетті болып табылады.
Заң шығару тәжірибесінде, айталық АҚШ та президенттік жолдаудың үш түрі
қолданылады: Одақ жайлы жолдау; экономикалық; бюджет бойынша жолдау;
бұлардың әр қайсысы да конгресс үшін заңдақ бағдарлама іспетті көптеген
елдердің конституцияларында (Индия, Пакистан, Кения т.б.) мемлекет басшысы
парламент құрамына табиғи тұрғыда енеді бұл конституцияның заңды тұжырымы
заң жобасын тек қана мемлекет басшысы санкциялағанда ғана (бекіткенде ғана)
өз күшіне ие болады. Ал, санкция бермеу, (бекітпеу) жағдайында (Вето)
көптеген ауыр құқықтық салдарлар туындайды.
Шетелдердің конституциялық (мемлекеттік) құқығы Ветоны үш түрге
бөледі:
Абсолюттік немесе резолютивті вето – мемлекет басшысы парламент
қабылдаған заңды бекітпей бас тартқанда, ол үзілді кесілді шешімді
білдіреді әрі оны өзгертуге болмайды. Қазіргі кезде мұндай абсолюттік
құқықты Ұлыбритания королевасы мен Бельгия каролі иеленеді.
Салыстырмалы немесе кейінеге қалдырушылық ветосы – парламент тарапынан
жеңіп шығатын немесе уақытша сипатқа ие болатын түрі. Оның мәні мынаны
білдіреді. Мемлекет басшысы қол қоймаған заң парламентке жолдаумен бірге
қайтарылады. Ол екі түрлі болуы ықтимал: а) мемлекет басшысының қарсылығын
қабылдап, соған орай заңға қажетті өзгертулер енгізіп, оны қайтадан қол
қоюға жіберу; б)мемлекет басшысының қарсылығын қабылдамай, заң жобасын
қайтадан қабылдау.
Іріктелген вето – өте сирек кездесетін құбылыс. Мұндай жағдайда
қарсылық тек кейбір баптарға лайықты айтылады. Қазіргі кезде мұндай құқық
АҚШ штаттары губернаторларына берілген. Ал, Президент мұндай құқыққа ие
емес. АҚШ-та президентке іріктелген вето құқығын беру жайлы бірнеше мәрте
ұсыныс жасалды. Әрине, мұндай қосымша мәртебе заң шығару процесінде
президенттің рөлін күшейте түскен болар еді.
Көптеген елдердің мемлекет басшысына, әдетте, жоғары палата
мүшелерін тағайындау өкілдігі берілген (мысалы, Италия, Индия, Венесуэла).
Кейде мұндай құқық президентке парламенттің төменгі палатасын тағайындауға
да беріледі.
Ал, сыртқы саяси өкілеттік барлық елдердің конститутцияларында
біркелкі беріледі. Әрине, мемлекет басшысы, әдетте халықаралық қарым-
қатынаста, елдің жоғары өкілі болып табылады. Мысалы, ФРГ-нің федералдық
президенті елді халықаралық құқық негізінде танытады. Ол федерация атынан
басқа мемлекеттермен келісім-шарттар жасап, елшілерді аккредивтеп, оларды
қабылдайды.
Коптеген елдердің конститутциялары мемлекет басшысына соғыс жариялап,
бітім жасауға құқық береді.
Сондай-ақ, елдің барлық аумағында немесе бір бөлігінде төтенше
жағдайды жариялау мемлекет басшысының ең бір маңызды құқығы мен өкілеттігі
саналады (мысалы, Франция Конститутциясының 16-бабы; Индия
Конститутциясының 352-бабы).
Мемлекет басшысы, әдетте, кешірім жасау, жазаны жеңілдету немесе
айырбастау, сот шешімін өзгерту құқықтарына да ие болады. Сонымен қатар
құрметті атақтар мен дәрежелер беруге де құқылы. Міне, осы тұрғыда алғанда,
ФРГ-нің президенті федералдық соттар мен шенеуніктерді, офицерлер мен унтер-
офицерлерді қызметке тағайындап, орнынан алуға құқығы бар. Ол, сондай-ақ,
қылмыскерлерге кешірім беру құқығына да ие.
Көптеген елдерде мемлекет басшысының актісі тек премьер-министр не
болмаса тиісті министр қол қойғанда ғана өзінің заңды күшіне ие болады.
Мұндайда, актіге мемлекет басшысы емес, соған қол қойған министр
жауапкершілікті болады. Осы орайда, сөзіміз дәлелді болу үшін, Австрия
конститутциясын мысалға алғанымыз жөн. Бұл конститутция бойынша
президенттің барлық актісіне канцлердің немесе тиісті министрдің қол қойып,
контрассигневтеуі талап етіледі.
Бельгия Конститутциясында корольдің бірде-бір актісі, егер соны
ұсынған министрдің қолы қойылып, осы акті үшін жауап беретіні айқындалмаса,
заңды күшке ие бола алмайды деп көрсетілген. Әрқашанда заң күші бар актіге
министрлер кеңесінің төрағасы да қол қойып, растауы қажет.
Дегенмен, коптеген елдерде мемлекет басшысының қызметіне нұқсан
келтіріп, шектейтін заңдар кездеспейтінін де айта кеткеніміз орынды.
Сонымен қатар дүние жүзілік тәжірибеде мемлекет басшысына ықпал
жасайтын тәсілдер бар екені шындық. Мысалы, белгілі бір жағдайларға
байланысты көп елдердің конститутциялары бекіткендей, импичмент реттері
қолданылады. Мысалы, дәлел ретінде, АҚШ президенті егер мемлекетке
опасыздық жасаса, пара алса немесе басқада ауыр қылмыстар жасаса, онда
импичменттік сотқа беріледі. Мұндай жағдай анықталғанда өкілеттік палата іс
қозғап, қаралау мәтінін даярлайды. Тіпті, Жоғарғы сот судьяларының
басшысының төрағалық етуімен сенат қарауы мүмкін. Егер де, президент
қылмысты деп табылса (бұл үшін қатысқан сенаторлардың үштен екісі дауыс
беруі тиіс) онда ол қызметтен шеттетіледі.
Импичмент институты көптеген таяу шетел елдерінде де енгізілген. Оған
мысал ретінде Ресей Федерациясы Конститутциясының 93-бабын алайық. Осы
бабқа сәйкес Федерация Кеңесі Мемлекеттік Думаның ұсыныс негізінде
президентке өз қызметінен бас тартқызуға болады. Ол үшін мемлекеттік дума
мемлекет басшысының мемлекетке опасыздық жасағаны немесе оған өзге ауыр
қылмыстар жасағаны жайлы Ресей Федерациясының Жоғарғы Сотының растаған
қорытындысы мен Ресей Федерациясының Конституциялық Сотының айып қоюуы
белгілі тәртіп бойынша жүргізілгені жайлы қорытынды болуы шарт. Сонымен
мемлекеттік думаның шешімі және Федерация Кеңесі шешімі бойынша президентке
қызметінен бас тартқызу процесі үшін әр бір палатаның жалпы санының үштен
екісінің дауысы керек. Оның үстіне мемлекеттік дума құрған арнайы
комиссияның қорытындысы мен мемлекеттік дума депутаттарының үштен бірінің
ынтасымен қойылуы тиіс. Мемлекеттік думаның президентке қарсы қойылған
айыптауы ұсынылған күннен бастап үш ай мерзімнен кешіктірілмей Федерация
Кеңесінің президентті өз қызметінен бас тартқызу туралы шешімі қабылдануы
шарт. Егер, осы мерзім ішінде Федерация Кеңесі шешім шығармаса, онда
президентке қойылған айып қабыл алынбады деп саналады.
Беларус Республикасы Конституциясының 104 бабы бойынша президент
конституцияны бұзған немесе қылмыс жасаған жағдайда өз қызметінен алынуы
мүмкін. Сондай-ақ, ол өз міндеттерін денсаулығына байланысты атқара алмаса
да қызметінен мезгілінен бұрын босатылады. Денсаулығына байланысты Жоғарғы
Кеңестің кемінде 70 депутатының ұсынысымен президентті қызметінен босату
туралы сайланған депуттаттардың үштен екі көпшілік дауысымен Жоғарғы Кеңес
қаулы шығаруы қажет.
Президент тарапынан конституцияның бұзылғаны жайлы қорытындыны
Конституциялық Сот береді. Ал, қылмыс жасағаны жайлы Жоғарғы Кеңестің
арнайы комиссиясы қорытынды шығарады. Арнайы комиссия қылмыс жасағаны жайлы
қорытынды шығарғаннан бастап президент жоғарғы кеңес лайықты шешім
шығарғанға дейін өз қызметін жалғңастырып міндеттерін атқара алмайды. Ал,
президенттің қылмыс жасағаны анықталып, орнынан кетірілсе, оның айыптау
ісін тек республиканың Жоғарғы Соты қарайды.
Қырғыз Республикасы Конституциялық Соты Жоғарғы Кеңес депутаттарының
жалпы санының үштен екісі тарапынан дауыс беру негізіне сүйене отырып
берген қорытындысымен Қырғыз Республикасының президентін өз қызметінен
мемлекетке жасаған және т.б. қылмыстары үшін шеттетеді - деп көрсетеді,
Қырғыз Республикасы Конституциясының 52-бабы.
Литва Республикасының Конституциясы қарастырған заң бойынша Республика
президенті, Конституциялық Сот төрағасы мен судиялары, Жоғарғы Сот
төрағалары мен судялары, аппеляциялық соттың төрағасы мен судялары сейм
мүшелері Конституцияны дөрекі түрде бұзғаны үшін бомаса антты бұзғаны үшін
сондай-ақ жалпы сейм мүшелерінің бестен үш бөлігінің қылмыс жасағандықтары
жайлы факт анықталғанда, олар айналысатын қызметтерінен кетеді немесе сейм
мүшесі мандатынан айырылады. Бұл импичмент процессі арқылы жүзеге
асырылады. Оны сейм тәртібі (74-бап) белгілейді. Ал, Түркіменстан
Конституциясының 60-бабына сәйкес президент Конституия мен заңдарды бұзса,
халық маслихаты президентке сенімсіздік көрсетіп оны қызметінен алу жайлы
мәселені халықтың дауысына салуы мүмкін. Президентке сенімсіздік білдіру
жайлы мәселені халық маслихаты мүшелерінің үштен бірі талап еткен жағдайда
қоюға болады. Ал, президентке сенімсіздік білдіру жайлы шешім халық
маслихаты мүшелері үштен екіден кем емес дауыс бергенінде қабылданады.
1.2 Басқару нысаны мәселесі жайлы ойшыл-ғалымдардың саяси-құқықтық
көзқарастары
Мемлекет – қоғамның саяси (халықтық) билігінің ерекше ұйымы.
Оның ортақ істерді басқаруға бағытталған арнаулы аппараты болады.
Мемлекетке өзіндік ерекше белгілер тән. Ең алдымен мемлекет өз билігі
таратылатын белгілі бір аумақпен байланыста. Мемлекеттің мәні және
тағайындау түріне сәйкес мемлекет нысаны анықталады. Мемлекет нысанын үш
элемент сипаттайды: басқару нысаны, мемлекеттік құрылыс нысаны және саяси
режим.
Әлемде 200-ден астам мемлекет бар екені бәрімізге мәлім. Оларды өзінің
экономикалық деңгейіне, саяси тұрақтылығына, идеологиялық және
религиологиялық бағыттарына қарай топтастыруға болады. Осыған орай
мемлекеттің басқару нысаны, олардың халықаралық қатынастарда маңызы зор.
Адамзат баласының өмірінде ежелден орныққан құндылық – мемлекет
мәселесі. Аңыз - әпсаналарды былай қойғанда, біздің эрамызға дейін өмір
сүрген ұлы ойшылдар Платон мен Аристотельдің мемлекет, саясат тақырыптарына
арнайы еңбек жазуы кездейсоқтық емес. Платонның пікірінше, ел басқарушының
жасы елу мен жетпістің арасы болуы керек.
Халық пен мемлекет жайлы кешенді тұжырымдама байырғы түркі жазуында да
ой-толғақтың басы болып табылады. Күлтегін ескерткішіндегі: Адам баласын
басқаруға ата-бабам жаралды, - деген үлкен жазу жолдарынан-ақ халық пен
мемлекеттік билікке айрықша мән берілгенін ұғуға болады.
Қос құндылық – халық пен мемлекеттің жарасымды үйлесімділікпен
ілгерілеуіне қажетті алғы шарттар, әрине, көп. Солардың бір де болса
бірегейі – ұйымдастыра басқару. Мемлекетті басқару кез-келген жанның
қолынан келе бермейді. Кеше де, бүгін де, осылай болған, ертің де бола
береді. Бұл – бір. Екіншіден, мемлекеттік басқару жүйесі әрқашан азшылықтың
қолында. Олар халықтың қалың ортасынан шыққан лайықты ұл-қыздары болуы
керек.
Басқару нысаны мемлекет нысаны түсінігінің анағұрлым кең мағынадағы
маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Басқару нысандарына анықтама
берудің маңызы өте зор. Өйткені, ол мемлекеттің мәнін айқындайды. Сөйтіп,
мемлекеттік биліктің жоғары органдарының құқықтық жағдайлары мен құрылысын
ашып береді, сондай-ақ кейінгілердің мемлекет басшысынан қаншалықты заңды
және нақты тәуелділігін көрсетеді. Басқару нысаны мемлекетті сипаттайтын
басты көрсеткіштердің қатарына жатады. Ол бағыт таңдау мен мемлекеттік
саясат басымдылығына және оны жүзеге асырудың тәсілдеріне, биліктің
демократиялық дәрежесіне және оның халыққа түсінікті болуына айтарлықтай
ықпал етеді.
Осыған орай біз, басқару нысаны түсінігі жөнінде біраз Қазақстан
ғалымдарымен зерттеушілерінің пікірін қарастырайық. Сонымен қатар ұлы грек
ойшылдарының, рим ойшылдарының, батыс европа ойларын талдау жасайық.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Қазақстанды
Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет деп жариялады. Жоғарыда
айтылғандай, Конституцияда президенттік басқару нысаны тіркесі
қолданылады. Қазақстанның белгілі заңгер-ғалымы Ғ.Сапарғалиев: бұл –
белгілі бір деңгейде даулы ұғым. Ғылыми әдебиеттерде басқару нысаны деп
республика мен монархия ұғынылады. Президенттік билік, парламентарлық билік
сияқты әдебиеттерде басқару жүйесі ретінде сипатталады [4, 195], - дейді.
Ал, Н.А. Сахаров: Біздіңше, басқару нысаны ұғымының дәстүрлі
түсіндірмесін қазіргі кездегі мемлекеттану ғылымында да толық қабылдауға
болады. Ғылыми терминология тұрғысынан алғанда басқарудың президенттік,
жартылай президенттік, парламентарлық жүйелері туралы айта отырып, оларды
басқару нысандарынан ерекшелеу, мейлінше, әділ болатын сияқты[5, 3], деп
жазады.
Т.А. Ағдарбеков, мемлекет басқару нысанына кең түсінік береді, оның
пікірінше, мемлекеттік басқарудың нысандары – мемлекет нысанының құрамы, ол
жоғарғы мемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның органдарының құрылуындағы
тәртіпті және олардың тұрғындармен қарым-қатынасын сипаттайды [6, 108].
З.О. Ашимовтың пікірінше, басқару нысаны дегеніміз мемлекеттік билік
органдарының ұйымдастырылуы және қызмет тәртібі [7, 7].
Ал, С.Д. Баққұлов болса, басқару нысанына оның жоғарғы, орталық және
жергілікті органдарының құрылу жолдары, олардың қарым-қатынасының
принциптері және оларды сайлаудың түрлері мен ерекшеліктері жатады [8, 10].
Ежелгi грек ойшылы Платонның (б.э.д. 427—347) Мемлекет атты
еңбегiнде мемлекеттiк басқарудың аристократиялық түрiн шынайы мемлекет
ретiнде сипаттайды және мемлекеттiк құрылыстың бес түрiн: аристкоратия,
тимократия, олигархия, демократия және тиранияны атайды Заңдар еңбегiнде
мемлекеттiк құрылыстың екiншi жобасын ұсынады [9, 73].
Аристотельдің пікірінше, мемлекет нысаны билеушілердің санымен (біреу,
аз ғана топ, көпшілік) анықталады. Бұдан басқа мемлекеттің дұрыс және бұрыс
формалары туралы да айтылады. Дұрыс формадағы билеушілер көпшіліктің
мүддесін қорғаса, бұрыс формадағы билеушілер тек қана өздерінің жеке
басының мүдделерін көздейді. Аристотелдің пікірінше, дұрыс формадағы
мемлекеттерге монархиялық, аристократиялық және полития, ал екінші формаға
тирания, олигархия және демократия жатады [10, 89].
Полибий (б.э.д. 210—123) Қырық кiтаптағы тарих еңбегiнде мемлекеттiң
пайда болуы мен мемлекеттiк басқару формаларының алмасуын табиғи процесс
ретiнде түсiндiрдi және оның алты формасын (патшалық, тирания,
аристократия, олигархия, демократия, охлократия) атап көрсеттi және барлық
формалардың жақсы жақтарын қамтыған басқарудың аралас формасын дұрыс деп
тапты [11, 31].
Ежелгі грек ойларының дәстүрлері негізінде Цицерон мемлекеттік
құрылымның әртүрлі нысандарына талдау жасауға, бір нысаннан екінші нысанның
пайда болуына, сонымен бірге олардың ең дұрыс нысанын іздеуге және т.б.
мәселелерге көп көңіл бөлді. Билеушілер санына қарай Цицерон мемлекеттің
қарапайым үш нысанын: патша билігін (монархия), оптиматтарды
(аристократия), және халық билігін (демократия) атап көрсетеді. Мемлекеттің
осы қарапайым түрлерінің ешқайсысы нақты және ең ыңғайлысы емес, бірақ
Цицерон бойынша, олар егер мемлекетті құруға адамдарды қатыстыруға
мүмкіндік туғызса және оның негізі мен байланысы (оның ішінде құқықтығы да)
сақталса оған төзуге және көшуге болады. Бұл нысандардың әрқайсысының өз
артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Цицеронның пайымдауынша, егер соларды
таңдау туған жағдайда таңдау алдыменен патша билігіне түсер еді де,
демократия ең соңғы орында болар еді. Әр нысанның кемшіліктері мен
артықшылықтарына талдау жасаған Цицерон басқарудың аралас нысанын, яғни
монархия, аристократия және демократия элементтері өзара ұштасып, үйлесетін
басқаруды қолдайды. Цицерон өзінің шығармашылық және саяси қызмет
тәжірибесінде (сенатор, квестор, эдил, претор, консул қызметтерінде)
жекелеген адамдар билігіне, оның ішінде әскери диктатура режиміне қарсы
сенаттық республикалық құрылысты жақтайды [11, 42].
Аристотельдің мемлекет туралы ілімін терең меңгерген Ф.Аквинский саяси
форманың аристократия, олигархия, демократия және аралас басқару ұғымдары
туралы өз ойларын білдірді. Оның пікірінше, саяси формалардың ең тиімдісі
монархия болып табылады. Сонымен бірге ол монархиялық құрылыстың екі түрін
– абсолютті және саяси монархияны бөліп қарайды [11, 44].
Мемлекеттің басқару нысаны туралы ойларында Макиавелли антикалық
заманнан сақталып келе жатқан Платонның, Аристотелдің және Полибийдің
еңбектерінде көрініс тапқан классификацияларды дұрыс көреді. Ол Полибийдің
басқарудың үш дұрыс нысаны – монархия, аристократия, демократиясын және үш
дұрыс емес нысаны тирания, олигархия және охлократияны бөліп қарайды. Оның
алғашқы үшеуі басқарудың жетілген, соңғы үшеуі жетілмеген нысаны болып
есептелінеді.
Макиавеллидің көзқарасы бойынша, мемлекеттің шын мәнінде таза
күйіндегі жақсы немесе жаман нысандары болмайды. Дұрыс формалар тарихи
жағдайлар мен міндеттерге, оқиғаларға қатыстылығымен ғана дұрыс форма болуы
мүмкін. Ол мемлекеттік басқару нысанының бір түрден екінші түрге ауысу
заңдылығы туралы антикалық ойшылардың пікірімен келіседі. Оның ұғымынша,
формалардың алмасу заңдылығы төмендегідей реттілікпен өтеді. Монархия
тиранияға айналады, тиранияға қарсы қастандық аристократияның жеңісіне
әкеледі, аристократияның эволюциялық дамуы билік басындағы бай адамдардың
олигархиясына жеткізеді. Бай билеушілердің жүгенсіз әрекеттері халық
наразылығын туғызып, ол олигархияны құлатумен және демократияны орнатумен
аяқталады. Демократия өз кезегінде тобыр билігі – охлократияға ұласады.
Охлократиялық биліктен жәбір көрген халық монархиядан әділдік күтеді және
осылай жалғаса береді. Мемлекет нысандарының бұлайша алмасуын Макиавелли
күштер арақатынасының нәтижесі деп есептейді. Ол мемлекеттік нысандардың ең
тұрақтысы және сыртқы қауіп төнген шақта диктаторлық биліктің енгізілуін
жақтаған ежелгі Рим тарихынан мысалдар келтіреді және бейімдеп қолдануды
ұсынады [12, 85].
Спинозаның саяси-құқықтық ілімінде мемлекет нысаны мәселесіне де
едәуір коңіл бөлінген. Бұнда ол жоғары биліктің әр түрлі формаларының ең
тиімдісін, яғни, адам игілігі мен оның қауіпсіздігін, және бейбіт өмірді
қамтамасыз ете алатын түрін түсіндіруге әрекеттенді. Ол мемлекеттің
(жоғарғы биліктің) үш түрін – монархия, аристократия және демократияны
бөліп көрсетеді. Қатты сынға ұшыраған тирания мемлекет формалары қатарына
алынбады.
Демократиялық мемлекетке қанша бейім тұрғанымен, Спиноза сол дәірдегі
саяси шындықпен санаспай тұра алмады. Сондықтан да ол биліктің ең тиімдісі
және қолайлысы бірқатар қасиеттері мен белгілері бар монархия мен
аристократияны деп есептеді. Монархиялық биліктің негізін ашып көрсетуде
Спиноза бір адамның жоғары құқыққа ие болуы және мемлекеттің барлық күшін
пайдалануы мүмкін емес деп атап көрсетті. Сондықтан да монарх өзінің кейбір
өкілеттіліктерін көмекшілері мен жақындарына береді, монархиялық билік
осылайша аристократиялық формаға жақындайды немесе аристократиялық формаға
айналады. Монарх жанындағы әртүрлі кеңестер мен көмекшілердің басты міндеті
– мемлекеттің негізгі заңдарын қорғау, монархқа алдағы істер жайында ақыл-
кеңестер беру.
Адамдардың белгілі бір сайланбалы тобының қолында болып табылатын
жоғары биліктің аристократиялық формасы Спинозаның берген бағасы бойынша
монархияға қарағанда бір табан болса да, жоғарырақ болып есептелді.
Өйткені, мұнда мемлекеттік билік көпшілік дауыспен басқарылады. Мемлекеттің
мұндай формасында билеушінің неғұрлым көп болғаны қажет.
Спиноза аристократиялық республиканың федеративті формасын артық деп
таниды. Өйткені, республиканың федеративті формасында жоғары билік
федерация мүшелері – қалалар арасында өзара бөлінеді. Демократияның
аристократиядан айырмашылығын анықтауға тырысқан Спиноза, демократияда
билеушілер заң арқылы анықталады, сондықтан да, олар жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz