Психодиагностика ұғымы
1 апта
Психодиагностикаға кіріспе.
Сабақтың жоспары:
Психологиялық- педагогикалық диагностиканың психология салаларымен
байланысы .
Психодиагностикалық амалдың (процедура) өзіндік ерекшелігі .
Сабақтың мақсаты:
Студенттерді курстың міндеттерімен және мазмұнымен
таныстыру,психодиагностика жайлы жалпы ұғымды және түсінікті беру.
Теориялық мәліметтер:
Психодиагностика - кез-келген психологиялық - педагогикалық ғылыми
тәжірибе барысында психологиялық қасиеттердің даму дәрежесін сапалы түрде
бағалауды көздейді. Олардың заңды өзгерістері болжам жасауда көрініс тауып
, тәжірибеде тексерілетін қасиеттер. Мәселен , ғылыми психологиялық
зерттеудің мәселелері адамның ойлау ерекшеліктері болуы мүмкін. Оларға
қатысты мынадай тұжырым жасалуда : олар кейбір заңдар бойынша өмір сүріп
өзгереді немесе белгілі бір жағдайда әртүрлі өзгерістерге тәуелді болады.
Кез-келген осындай жағдайда соған сәйкес ой-өріс қасиеттерінің ,
біріншіден, олардың өмір сүруін дәлелдеуге, екіншіден олардың
өзгерістерінің айнымас заңдылықтарын көрсетуге , үшіншіден олардың
болжамдарында кездесетін өзгерістерге шынайы тәуелді екенін көрсетуге
бағытталған дәл психодиагностика қажет.
Психологиялық кеңеспен шұғылданушы маман клиентке қандай-да бір кеңес
беруден б±рын, дұрыс диагноз қоя білуі тиіс, клиентті толғандыратын
психологиялық мәселенің мәнін бағалауы шарт. Маман бұл жағдайда клиентпен
болған жеке сұхбат пен оны бақылаудың нәтижелеріне сүйенеді.
Егерде психологиялық кеңес өзінің барысында психологтың кеңеспен ғана
шектеліп қана қоймай, клиентке өз мәселесін шешуге көмектесе отырып,
сонымен бірге өз жұмысының нәтижесін бақылай отырып, сол клиентпен нақты
жұмыс атқарса, онда бұл жердекіру және шығу психодиагностикасын жүзеге
асырудың міндеті пайда болады яғни кеңес берудің бастапқы кезінде және
клиентпен жүргізілген жұмыстың соңындағы істің мән - жайын ерекше айқындап
алу міндеті пайда болады.
Кеңес беру процесіне қарағанда психодиагностика практикалық
психологиялық түзету жұмысында өте нақты болып табылады. Мәселе мынада: бұл
жағдайда қолға алынған психологиялық түзету шараларының тиімділігіне тек
психолог немесе тәжірибе жүргізуші ғана емес, сонымен бірге клиенттің өзі
де көз жеткізуі тиіс.
Клиентте, оның психологпен бірге жүргізген жұмысының нәтижесінде, оның
өзінің психологиясы мен мінез - құлқында маңызды оң өзгерістер
байқалғандығы жөнінде дәлелдер болуы қажет. Бұл клиенттің өз уақытының
босқа кетпегендігіне сендіру үшін ғана емес, сонымен бірге әсер етудің
психологиялық түзету тиімділігін күшейту үшін де қажет. Болатын істің
сәттілігіне сену - бұл кез - келген терапиялық әсердің тиімділігінің
маңызды факторы. Істің нақты жағдайының дәл психодиагностикасынан кез -
келген психологиялық түзету сеансы басталып, сонымен аяқталуы тиіс.
Психодиагностика оның өзге де салаларында, мәселен медициналық
психологияда, патопсихологияда инженерлік психологияда, еңбек
психологиясында басқаша айтқанда адамның кез келген психологиялық
қасиеттерінің даму дәрежесін дәл білуді қажет ететін барлық жерлерде
қолданылады.
1 апта.
Бақылау тапсырмалар
Бақылау сұрақтары
(Үй тапсырмасы бойынша түсінігін тексеру).
Ғылыми және практикалық психодиагностиканың міндеттері туралы.
Маман психодиагностқа қойылатын негізгі талаптар.
Психодиагностиканың кәсіптік – этикалық бағыттары(аспектілері).
Психодиагностиканың психолог жұмысындағы рөлі қандай.
Балалардың мектепке психологиялық дайындығының диагностикалық
әдістері.
Әлеуметтік - этикалык талаптар .
Психодиагностиканың құпияны сақтау принципі.
Ғылыми тұрғыдан дәйектелмеген принципі.
Нұқсан келтірмеу принципі .
Тестілеу нәтижелерінен алынған қорытындылардың обьективтілігі принципі
.
Ұсынылатын кепілдемелердің тиімділік принципі
1 апта
Психодиагностиканың психолог жұмысындағы рөлі.
Сабақтың жоспары:
Ғылыми және практикалық психодиагностиканың міндеттері туралы.
Маман психодиагностқа қойылатын негізгі талаптар.
Психодиагностиканың кәсіптік – этикалық бағыттары(аспектілері).
Сабақтың мақсаты:
Студенттерді психодиагностиканың психолог жұмысындағы рөлімен,
міндеттерімен, маман психодиагностқа қойылатын негізгі талаптармен,
психодиагносттың кәсіптік этикалық бағыттарымен таныстыру.
Теориялық мәліметтер:
Ғылыми және практикалық психодиагностика өзіне тән бірқатар
міндеттерді шешеді. Оларға мыналар жатады:
1. Адамда қандайда бір өзгеше психологиялық қасиеттердің
болуын немесе оның мінез-кұлқының ерекшеліктерін белгілеу.
2. Осы қасиеттердің даму дәрежесінің айқындалуы белгілі бір
сандық және сапалық көрсеткіштерде байқалады.
3. Адамның диагностикаға жататын психологиялық және мінез-құлық
ерекшеліктерін қажет жағдайда сипаттау.
4. Түрлі адамдардағы зерттелетін қасиеттердің даму дәрежесін
салыстыру.
Осы келтірілген төрт міндеттің бәрі практикалық психодиагностикада,
өткізілетін тексерістердің мақсатына қарай әрбірі жеке немесе кешенді түрде
шешіледі.
Сонымен психодиагностика психологтан арнайы дайындықты талап ететін,
оның кәсіптік іс-әрекетінің ең қиын саласы болып табылады .
Психодиагностиканы игеруі тиіс, барлық білімдердің , шеберліктер мен
дағдылардың жиынтығы өте кең. Ал, білімдердің, шеберліктер мен дағдылардың
күрделі болатыны сонша, психодиагностика кәсіби маман психологтың жұмысында
жеке маманданған сала ретінде қарастырылады.
Психодиагносттың ғылыми білімдері, оның тарапынан қолданылатын
психодиагностикалық әдістер арќау болатын психологиялық теориялармен жеке
танысуды қажет етеді, және де осының позициясы т±рғысынан алынған
нәтижелерді талдау жүзеге асырылады.
Маман психодиагностқа қойылатын негізгі талаптар: ол адамдарды өзіне
тарта білуі, олардың сеніміне ие бола білуі және жауаптардың шынайы болуына
қол жеткізе білуі тиіс. Арнайы теориялық білімдерсіз, практикалық
психодиагностика жоғары дәрежеде жүзеге асырылмайды. Себебі, біріншіден
психодиагностикалық тесттердің көпшілігі адам санасына бағытталған сұрақтар
тізімін енгізген бланкілік әдістемелерді білдіреді. Сондықтан егер де,
сынаудан өтіп жатқан адам психологиялық тұрғыдан ашық болмаса және де
психологқа деген сенімі болмаса, ол қойылған тиісті жауаптарға жауап
бермейді. Ал егер де одан өзге жағдайда мәселен, ол өзіне деген қатынастын
салқынқанды екенін сезсе қойылған сұрақтарға жауап беруден тіптен бас
тартуы мүмкін немесе тіптен тәжірибе жүргізушіні әуре сарсаңға салатындай
жауаптар беруі мүмкін.
Келесі маңызды талап диагностикалық әдістемелер мен оларды дұрыс
қолдану шарттарын тиянақты түрде білу. Негізгі талаптарға жауап беруге
тиісті психодиагностиканың ғылыми негізделген әдістерінің ішінде
сенімділікті, біржақтылықты және дәлдікті атауға болады. Сонымен қатар
психодиагностикалық әдістемелерді таңдауда қойылатын бірқатар басқа да
талаптар бар. Олар: Біріншіден – таңдап алынған әдістеме бәрінің ішіндегі
ең қарапайымы, әрі қажетті нәтижелерді алуға мүмкіндік беретіндердің
ішіндегі еңбек шығынын ең аз талап ететін болуы шарт. Екіншіден әдістемеге
арналған нұсқаулар қарапайым қысқа әрі қосымша түсініктемелерсіз жеткілікті
түрде ұғынықты болуы шарт. Үшіншіден, таңдап алынған әдістемелер тек
психологка түсінікті болып қана қоймай, психодиагностиканың өткізілуіне
психологиялық және дене күші аз жұмсалуын талап ететіндей, тәжірибеден өтіп
жатқан адамдарға да түсінікті әрі белгілі болуы шарт. Төртіншіден,
психодиагностиканы өткізу мен өзге де жағдайлар тәжірибеден өтушінін
көңілін аударатын бөтен тітіркендірушілердің болмауын қамтамасыз етуі шарт.
1 апта 2,0 балл Практикалық тапсырмалар.
Мектеп алды тобындағылардың мектепте оқытуға даярлығын анықтау (1-
сыныпқа қабылданғандарды зерттеу)
Йирасек-Керн тесті.
Мақсаты: баланың майда нәзік қимыл әрекеттерінің қалыптасқанын және
үйлесімділігін анықтау.
Бұл әдістемені әр баламен жеке дара немесе топпен жүргізуге болады. Тест
үш тапсырмадан тұрады: ойға сүйене отырып ер адамның суретін салып, дене
бітімін бейнелеу; жазба әріптерін үлгіден көшіріп салу; нүктелер тобын
көшіріп салу. Бұл тестің тиімді жағы — балалардың мектепте оқуға дайындығын
анықтауға жалпы бағадар беретіндігінде. Сонымен қатар, оқуға аса қажетті
саусақтардың нәзік қимылының үйлесімділігін, зейінді бағытты ұстауын және
үлкендердің түсіндіргені бойынша баланың өз әрекеттерін ұйымдастыра
алатындығы анықталынады.
1-ші тапсырма. "Ер адамның суретін салу" әдістемесі.
Орындау ережесі: "Севдер күнделікті көптеген ер адамдарды көріп
жүрсіндер. Солардың сырт пішінін еске түсіріңдерші. Енді ер адамның суретін
салыңдар".
Ер адамның суретін салғанда балалар осы кейіпкерді ойына түсіріп сол
қиялын бейнелеу бойынша салады.
Бағалау шкаласы.
Суретте адамның басы, мойны, денесі, аяқ-қолы салынған, басы мен
денесінің пропорциясы сақталған, шашы, бет мүшелері толық көрсстілген,
үстіне ер адамның киімі кигізілген болса, фигура біртұтас болып салынса — 1
балл деп бағаланады.
Басы, бет мүшелері, денесі, аяқ қолы салынған, бірақ шашы, мойны, қолының
бір саусағы жетіспесе 2 балл.
Басы, денесі, аяқ-қолы салынған, ал шашы, мойны, құлағы, киімі,
саусақтары салынбаған болса — 3 балл.
Өте қарапайым, дене мен басты жобалаған сурет — 4 балл.
Денені анық көрсетпеген, бас пен қолдың белгісі бар суретке — 5 балл.
2-ші тапсырма. "Әріптерді көшіріп салу" өдістемесі.
Тапсырманың үлгісі салынған парақ балаларға таратып беріледі. Оның
бетінде алты өріптен тұратын сөз жазылған. Балаға тапсырманы орындау
тәртібі түсіндіріледі: "Мына парақта өріптер жазылған, оны дәл осындай етіп
көшіріп сал. Әріптерді толық салып болғанша қаламды парақтың бетінен алма".
Бағалау шкаласы.
Көшіріп салынған әріптер үлгіге өте ұқсас, әріптердің үлкендігі үлгіден
екі еседен аспайды, бірінші өріп басқалардан үлкенірек болып салынған (бас
әріптің белгісі тәрізді) және олар горизонталды сызық бойымен жазылғанға
жақын болып түссе бұл жұмысқа - 1 балл қойылады,
Үлгі анық көшірілген, өріптер размері және горизонталдық орналасуы нашар
—- 2 балл.
Көшіру барысында сөзді үш-төртке бөліп жазған, төрт өріпке дейін түсінуге
болады — 3 балл.
Үлгіге ең болмаса екі әріп ұқсаған, көшірме бір қатарға түсірілген деп
айтуға болады - 4 балл.
Шимайлар — 5 балл.
3-ші тапсырма. "Бір топ нуктелерді көшіріп салу" әдістемесі.
Балаға бір топ нүктелер (саны 20 дан аспауы керек) геометриялық фигураның
пішініне ұқсатып салынған парақ беріліп, тапсырманы орындау шарты
түсіндіріледі: "Мына параққа қара. Оның бетінде нүктелер салынған. Осындай
суретті дәл қасына көшіріп сал".
Үлгіні дәл қайталаған, сурет кішірейтілген болуы мүмкін, бір нүкте
қатардан кішкене шетке шыққан - 1 балл.
Нүктелер саны мен орналасуы үлгіге сай, екі-үш нүкте қатардан шығып
кеткен — 2 балл.
Контуры үлгіге ұқсас, бойы мен кеңцігі үлгіден екі есеге дейін үлкен,
кеңістукте 180 градусқа дейін бұрылған - 3 балл.
Контуры үлгіге ұқсамаған бірақ фигура нүктелерден тұрады -4 балл.
Шимайлар - 5 балл.
Барлық тапсырмалар орындалғаннан соң психолог парақтарды жинап алып оны
бағалапшығады. Әр баланың үш тапсырмадан жинаған баллдарын бір-біріне
қосып, жалпы суммасы шығарылады. Нәтижесіне қарай балалардың мектепке
даярлығы өте төмен, төмен, орта, жақсы, жоғары деп бағаланады. Бұл
тапсырмаларды орындау барысында балалардың нәзік қимыл әрекеттерінің
үйлесімділігі, үлгі бойынша тапсырманы орындай алатындығы, психикалық
әрекеттерінің ырықтылығы сипатталады.
2 апта
Психодиагностиканың ғылыми - теориялық негіздері.
Сабақтың жоспары:
Психодиагностиканың мақсаты мен міндеттері.
Психодиагностиканың қолданылуын талап ететін арнайы тәжірибе аумақтары.
Сабақтың мақсаты:
Студенттерді психодиагностиканың ғылыми - теориялық негіздерімен
таныстырып,оның мақсаттары мен міндеттері туралы түсінік беру.
Теориялық мәліметтер:
Психодиагностика - психологиялық ғылымның бір саласы және сонымен
қатар практикалық психологияның негізгі формасы болып табылады. Практикалық
психология адамның жеке психологиялық ерекшеліктерін танудың әртүрлі
әдістерін жасауы және қолданылуымен байланысты. Қазіргі жалпы ғылыми
көзқарасқа сүйенсек, диагностика дегеніміз- белгілі бір обьектінің
ахуалын танып білу немесе оның тәртібінің болжауы мен сол тәртібіне әсер
етуінің мүмкіншіліктері туралы шешім қабылдау мақсатында сол обьектінің
негізгі параметрлерін тез тіркеу жолымен содан кейін оны белгілі бір
диагностикалық категорияға жатқызу жүйелерін тану болып табылады.
Сондықтан, психодиагностика деген кезде, біз диагностикалық танымның
белгілі бір обьектілер,яғни психикасы бар нақты адамдар туралы айтамыз.
Әртүрлі қасиеттерді зерттеуден ғылыми психодиагностиканың диагностикалық
қорытындыға өту үшін белгілі бір әдістерді, тесттерді, эксперттік
шкалаларды қолдануды талап етеді. Сондықтан, психодиагностиканың негізгі
түсініктеріне диагностикалық қасиеттер және диагностикалық категорияларды
жатқызамыз. Қасиеттерді зерттеп, тіркеуге болады. Ал категориялар негізгі
зерттеуден жасырын, олар латентті (латентные переменные) болып келеді.
Психодиагностиканың қиындығы қасиеттер мен категориялардың арасында қатаң
байланыстың жоқтығында. Бір қорытынды жасау үшін бір қасиеттің өзі
жетіспейді, ол үшін бірнеше қасиетті тесттер арқылы талдау жасау керек.
Психодиагностикадағы тест деп, біз сыналатын адамға көрсететін бірнеше
стандарттық қысқа сындарды айтамыз. Тесттік тапсырмалар сыналатын адамның
әртүрлі жасырын факторларды анықтауға көмектеседі. Осы қысқа сынаулардың
нәтижелері өлшенетін фактордың деңгейін көрсетеді. Сонымен
психодиагностика ұғымы- психологиялық тестпен тығыз байланысты.
Психологиялық тесттен басқа эксперттік(клиникалық) психодиагностикалық
әдістер қолданылады.Стандарттық сандық тесттер бір топ адамдар туралы қысқа
уақытта мәліметтер алу үшін және қатаң альтернативті шешім қабылдау үшін
керек.( мысалы: жұмысқа қабылдау- қабылдамау, демалыс беру немесе
кезектікке қою).Бұл тесттер әртүрлі әдістемелік қателерді болдырмайды.
Эксперттік әдістерді көбінесе тәжірибелі мамандар психологтар қолданады.
Олар белгілі бір адамның бірден - бір өмірлік жағдайына енуді көздейді,
бірақ бұған ұзақ уақыт талап етеді. Бұл әдістердің тиімділігі психолог
диагносттың өзі психологиялық көмек көрсетіп, психокоррекцияны,
психотерапияны, тренинг және психологиялық араласудың басқа түрлерін
пайдаланғандығында. Психологиялық диагноз -бір ғана сөзден тұрмайды, кең
мағынада жүйелі түрде болады. Қазіргі психодиагностикада психологиялық
диагноз - ауруды анықтамайды, сонымен қатар психологиялық ауруларға болжам
жасамайды. Психодиагноз кез - келген сау адамға қойылып, сонымен қатар
психикалық қасиеттердің комплекстік бейнесін береді,- қабілеттілігін,
стилін және адамның өзіне байланысты себептерін, Мысалы,бір адамда бір
уақытта бірден бірнеше қабілеттер анықталады: креативтік дамуының жоғары
деңгейі, вербальдық(ауызша) интеллекттің орташа деңгейі, социалдық табысқа
жетуінің негізі, себептердің негізінде зейінді концентрациялау
қабілеттілігінің төмен деңгейі. Белгілі бір адамның кейбір қасиеттері мен
қабілеттері кейбір жағдайларда өзара конфликтке ұшырап, әртүрлі қимылдарға
итермелеуі мүмкін. Психодиагностиканың мақсаты - адамның қайсы психикалық
қасиеттері өзара қайшылықтарға ұшырағанын анықтау. Бүл ішкі конфликтті
шешуге көмектеседі.Психодиагностикада норма деген ұғымның үлкен маңызы бар.
Норманың екі түрі болады: статистикалық және социокультуралық. Бірінші түрі-
стильдік және мотивациялық қасиеттерді бағалау үшін пайдаланады. Екіншісі
- қабілеттерді және жетістіктерді бағалау үшін. Статистикалық норма -
өлшенетін қасиеттің орта диапазоны.
2 апта.
Миннесоталық көпфакторлы тұлғалық сұраулық(ММРІ)
Мини – Мульт сұраулық(опросник)
Мақсаты:
Студенттерді тұлғалық қасиеттердің кең тараған әдістемелермен
таныстыру. Эксперимент өткізу техникасы және нәтижелер анализдері туралы
анықтама беру.
Мини – Мульт сұраулығы ММРІ-дің қысқартылған варианты. Ол 71 сұрақтан ,
11 шкаладан (оның ішінде 3 – бағалық ) ( Адаптациялаған - Ф. Б.Березина
және М.П.Мирошникова )
Бірінші 3 бағалау шкаласы зерттелетін адамның шындығын өлшейді.
Қалған 8-і негізгі деп саналып тұлғаның қасиеттерін бағалайды. Бірінші
шкала астено-невротикалық типті зерттелетіннің тұлғалық қасиеттерін
өлшейді. Екінші шкала зерттелетіннің социопатикалық вариантты тұлғалық
деңгейге басымдылығын көрсетеді. Бесінші шкала бұл вариантта қолданылмайды
4-тен кейін бірден 6-шы қолданылады.
6-шы шкала зерттелетіннің өкпелегіштігін сипаттайды.
7-ші шкала күдікті типті тұлғаны зерттеуге қолданылады.
8-ші шкала эмоциональдық алшақтықтың дәрежесін өлшейді.
9-шы шкала тұлғаның гипертимдік түріне жақындығын
көрсетеді,белсенділікті өлшейді.
Сұраулықты өткізу уақыты шектелмеген.
Нұсқау.
Сіз денсаулығыңызға және мінезіңізге қатысты тұжырымдамалармен
танысасыз. Әр тұжырымдаманы оқып , өзіңізге қатыстысын шешесіз. Көп ойлауға
уақыт бөлмеңіз. Ең бірінші келген шешім – ең дұрысы болады.
Сұрақтар , тұжырымдамалар.
1. Сіздің аппетитіңіз жақсы ма?
2. Таңертең жақсы ұйықтап демалғаныңызды сезесіз бе?
3. Сіздің күнделікті өміріңізде көп қызық бар.
4. Сіз өте үлкен қуатпен жұмыс істейсіз.
5. Басыңызға кейде жақсы емес ойлар келеді, бірақ ол туралы ешкімге
айтпау керек.
6. Сіздің ішіңіз сирек қатып қалады.
7. Кейде сіз үйіңізден кетіп қалғыңыз келеді.
8. Кейде сіз тоқтаусыз күліп немесе жылайсыз.
9. Кейде жүрегіңіз айнып , құсқыңыз келеді .
10. Сізді ешкім түсінбейді деп ойлайсыз.
11. Кейде сіздің ұрысқыңыз келеді.
12. Апта сайын сіз нашар түс көресіз.
13. Сіз қиын жиналасыз, басқаларға қарағанда.
14. Сізбен түсініксіз нәрселер болып тұрады.
15. Егер адамдар сізге қарсы болмағанда, өмірде көп нәрсеге қол
жеткізетін едіңіз.
16. Балалық шағыңызда ұрлық жасадыңыз.
17. Кейде бірнеше күн , апта немесе айлап ешнәрсеге қолыңыз бармай ,
жұмыс бастай алмай отырасыз.
18. Сіз тынышсыз ұйықтайсыз.
19. Адамдардың арасында болған кезде , сізге біртүрлі нәрселер
естіледі.
20. Сізді танитын адамдардың көбісі сізді жаман емес деп ойлайды.
21. Сізден аз білетін адамға жиі бағынатын ба едіңіз?
22. Адамдардың көбісі сізге қарағанда өмірге көбірек қанағаттанады.
23. Көбісі өзінің бақытсыздығын көбейтіп жібереді, өйткені басқалардан
көмек күтеді.
24. Кейде сіз ашуланасыз.
25. Өз-өзіңізге сенімділік жетпейді.
26. Кейде сіз бір нәрсені дұрыс істемедім деп ойлайсыз.
27. Өз тағдырыңыз сізді қанағаттандырады.
28. Кейбіреулер өте көп бұрың беруді ұнатады, сіз олардың дұрыстығын
біле тұра , оларға қасарысасыз .
29. Сіздің асқазаныңыз жиі ауырады.
30. Сізге қарсы бір нәрсе ұйымдастырылып жатқанын сезесіз бе?
31. Адамның көбісі пайданы өте шың жолымен табады.
32. Бір күн бұрын сіздің көңіл-күйіңіздің нашарлағандығын түсіндіре
алмайсыз.
33. Сіздің ойларыңыз соншалықты тез , сіз оларды айтып үлгере алмайсыз.
34. Сіздің жанұялық өміріңіз басқалармен салыстырғанда жаман емес.
35. Кейде өзіңіздің жарамсыздығыңызға сенімдісіз.
36. Соңғы кезде сіздің денсаулығыңыз әдетте дұрыс болды.
37. Кейде сіз не істегеніңізді есте сақтай алмайсыз.
38. Сізді дұрыс емес сөккен деп ойлайсыз.
39. Сіз өзіңізді қазіргіден жақсы ешқашан сезінбегенсіз.
40. Сіз туралы басқалар не ойлайтыны сізге бәрібір.
41. Сіздің жадыңыз өте жақсы.
42. Сіз жаңадан танысқан адаммен бірден сөйлесе алмайсыз.
43. Көбінесе сіз өзіңізді нашар сезінесіз.
44. Сіздің басыңыз сирек ауырып тұрады.
45. Кейде сіз жүріп-жүріп құлап қалайын дейсіз.
46. Сіздің таныстарыңыздың кейбіреулері сізге ұнамайды.
47. Сіздің идеяларыңызды ұрлайтын адамдар бар.
48. Сіздің ойыңызша сіз кешірілмейтін нәрсе істемедіңіз.
49. Сіздің ойыңызша сіз өте жуассыз.
50. Сізді бір нәрсе үнемі уайымдатады.
51. Ата-анаңыз сіздің таныстарыңызды жиі жақтырмайтын.
52. Сіз аздап өсек айтасыз.
53. Сіз кейде шешімдерді оңай табатыныңызды сезесіз.
54. Сіздің жүрегіңіз кейде тез соғып , сізге дем жетпей қалады.
55. Сіз тез көтеріліп, тез басыласыз.
56. Сіз кейде бір нәрсені уайымдап , бір орында отыра алмайсыз.
57. Ата-анаңыз және жанұяңыздың басқа мүшелері сізге көп тиіседі.
58. Сіздің тағдырыңыз ешкімді қызықтырмайды.
59. Басқа біреудің қатесін өзінің мақсатында пайдаланатын адамды сіз
айыптамайсыз.
60. Сіздің энергияңыз өте көп.
61. Соңғы кезде сіздің көзіңіз нашарлап кетті.
62. Сіздің құлағыңыз жиі шуылдайды.
63. Сізге гипноз қолданғандығын сезген уақыттарыңыз болды ма?
64. Кейде сіз өте көңілді боласыз (себепсіз).
65. Ортада болсаңызда , өзіңізді жалғыз сезінесіз.
66. Әр адам өтірік айтуы мүмкін.
67. Сіз басқаларға қарағанда өткіррек сезесіз.
68. Кейде сіздің басыңыз әдеттегіден баяу жұмыс істейді.
69. Сіздің көңіліңіз адамдардан жиі қалған.
70. Сіз алкоголь сусындарды ішесіз.
Сұраулыққа арнайы бланк беріледі, оның бір жағында зерттелетіннің
жауаптары жазылады. Егер зерттелетін адам тұжырымдаманы мақұлдаса , онда +
қойылады , мақұлдамаса – қойылады. Бланктың арғы жағында экспериментатор
коррекция шкаласын есепке алып зерттелетіннің тұлғасының профилін құрайды.
Бланкта бұл өлшеулер таблицада берілген.
Д шкаласының өлшеулері № 1,4,7,8,9 негізгі шкалаларға қосылады.
Мысалы , егер Д шкаласы бойынша 9 ұпай жиналса , онда №1 шкаласының
өлшеулеріне , таблицаға қарап 5 ұпай қосады, №4 ке -4 ұпай, №7 мен 8-ге – 9
ұпайдан , №9 – 2 ұпай қосады.
Шкалалардың сипаттамасы :
1. Өтірік шкаласы (L) зерттелетіннің шындығын анықтайды.
2. Шын шкаласы (F) өтірік жауаптарды анықтайды.
3. Kоррекция шкаласы (К) . Бұл шкала бойынша жоғары көрсеткіштері
әрекетті санасыз бақылау туралы айтады.
Базистық шкалалар.
1. Ипохондрия (Нs) – зерттелетін адам астено-невротикалық типке
жақындығы. Зерттелетіндер жоғары бағаларымен өте баяу, пассивті,
бағынышты , айналаны ауыстыруды нашар сезінеді, әлеуметтік конфликттерде
тез жоғалады.
2. Депрессия (Д) – жоғары бағаны өте сезімтал , уайымға бейім , өте
жуас адамдар алады. Олар кез келген істі өте жақсы орындап, оларды жоғары
моральды болады, бірақ өздерінше ешқандай шешім қабылдай алмайды.
3. Истерия (Ну) – конверсиондық типті неврологиялық қорғау реакцияларға
бейім адамдарды анықтайды. Барлық проблемаларды ауруға кетіп қалумен
шешеді. Ондай адамдар өздерін жоғары санайды, өздеріне көңіл аударуды
қалайды.
4. Психопатия (Pd) – бұл шкаланың жоғары бағалары әлеуметтік
дезадаптацияны білдіреді , адамдар агрессивті , ұрысқақ әлеуметтік нормалар
мен құндылықтарды қабылдамайды. Олар өте өкпелегіш , ашуланшақ , сезімтал
болып келеді.
5. Паранояльдық (Ра) – бұл шкала бойынша жоғары көрсеткіштері құнды
идеялардың қалыптасуына бейімділігін анықтайды. Бұл адам бірбеткейлі ,
агрессивті және кешірімді емес. Кім олардың жағында болмаса , ол-жау .
Өздерінің көзқарастарын біреуге мойындатқылары келеді. , сондықтан
айналадағыларымен конфликтке кездеседі. Өзіңіздің кішкене жетістіктерін
олар үнемі жоғары бағалайды.
6. Психастения (Pf) – күдікті адамдарың диагностикадан өткізеді.
7. Шизоидтық (Se) – бұл шкаланың жоғары көрсеткіштері іс-әрекеттіктің
шизоидтық түрін сипаттайды. Ондай адамдар өте сезімтал болады және
абстракттың бейнелерді қабылдайды, бірақ күнделікті қуаныштар мен реніштер
оларда ешқандай эмоциональдық реакцияны туғызбайды.
8. Гипомания (Ма) – бұл шкала бойынша жоғары көрсеткіштер адамның
жағдайларға байланысты емес жоғары көңіл күйдің белгісі. Ондай адамдар
өзгерістері жиі болып тұратын жұмысты жақсы көреді, адамдармен тез тіл
табысады, бірақ олардың қызығушылықтары терең және тұрақты емес.
Барлық шкалалар бойынша ең жоғары бағалар 70-тен жоғары болып
саналады.Төмендері 40-тан төмен.
Сұраулықты жеке немесе топта өткізуге ұсынылады. Әр адамда
сұраулықтың мәтіні және жауаптардың бланкісі болу керек. Экспериментатор
міндетті түрде қатысу керек , өйткені зерттелетіндер оған сұрақ қояды.
Кілт
Шкала Жауаптары Сұрақтардың нөмірлері
1 2 3
1 Дұрыс емес(Н)5,11,24,47,53
F H 22,24,61,
Дұрыс(В) 9,12,15,19,30,38,48,49,58,59,8,71
K H 11,23,31,33,34,36,40,41,43,51,56,6 1,65,67,69,7
0
Н 1,2,6,37,45
1(Hs) В 9,18,26,32,44,46,55,62,63
Н 1,3,6,11,28,37,40,42,60,65,61
_2(D) В 9,13,11,18,22,25,36,44
Н I,2,3,И,23,28,29,31,33,35,40,41,43 ,45,50,56
^1(Hy) В 9,13,18,26,44,46,55,57,62
-i(Pt1)Н 3.^8,34,35,41,43,50,65
L-----,В 7,10,13,14,15,16,22,27,52,58,71
1 2 3
6(Pa) H 28,29,31,67
B 5,8,10,15,30,39,63,64,66,68
7(Pt) H 2,3,42
В 5,8,13,17,22,25,27,36,44,51,57,66, 68~^
H 3,42
8(Sc) В 5,7,8,10,13,14,15,16,17,26,30,38,3 9,4бГ,57,63,
64,66
9(Ma) H 43
В 4,7,8,21,29,34,38,39,54,57,60
Тест мәліметтері бойынша зерттелетін тұлғаның профилі сызылады.
Жоғарыда сипатталған шкаланың бәріне жоғары болып шикі ұпайлардағы
бағалар болады, олар Т шкаласы бойынша 70-көрсеткішіне сәйкес болады.
Төмені болып Т шкаласы бойынша 40-тан көтерілмейтін бағалар саналады.
Төмен болып ипохондрия шкаласы бойынша (1) 3 тен жоғары болмайтын
бағалар, психопатия көрсеткіші бойынша (2 шкала) 4-тен , истерия көрсеткіші
бойынша (3 шкала) 7-ден, және т.б. Бұл көрсеткіштердің маңыздары. Т
шкаласы бойынша 40 белгісіне сәйкес болады. Жоғары бағалар ипохондрия
көрсеткіші бойынша (1 шкала) 11-ден жоғары болады, психопатия көрсеткіші
бойынша (2 шкала) 11-ден жоғары, истерия көрсеткіші бойынша (3
шкала) 16-дан жоғары және т.б. Бұл көрсеткіштердің маңызы Т шкала бойынша
70-ке сәйкес болады.
Зерттелетіннің тұлға профилін құрастыру кезінде шикі ұпайларды
негізгі шкалалар бойынша 1,4,7,8,9 шартты ұпайларға өзгерту керек.
Формула.
уБ=А+0,5К; уБ4=А4+0,5К; уБ7=А7+К; уБк=А8+К; уБ9=А9+0,2К
уБ= негізгі 1-ші шкала бойынша шартты ұпайлар.
Ах= шикі ұпайлар 1-ші шкала бойынша .
К – К бағалау шкаласының маңызы және т.б.
2 апта
Психодиагностиканың әдістемелік негіздері.
Сабақтың жоспары:
Психодиагностиканың әдістемелік негіздері.
Компьютерлік психодиагностика.
Сабақтың мақсаты:
Студенттерді психодиагностиканың әдістемелік негіздерімен таныстыру
және компьютерлік психодиагностика туралы түсінік беру.
Теориялық мәліметтер:
Психодиагностика психологияның негізгі әдістеріне сүенеді:
1. Кескіндеу принципі( қоршаған дүниенің адекваттық кескіндеу адамға оның
іс қимылдарының тиімді регуляциясын қамтамасыз етеді).
2. Даму принципі(психикалық құбылыстардың пайда болу жағдайын зерттеуге
бағытталған жобалау(ориентация), олардың өзгеруінің тенденциясы,сол
өзгеруінің сапалық және сандық мінездемелерінің тенденциялары).
3. Құбылыс пен мәннің диалектикалық байланысының принципі ( осы
философиялық категориялардың өзара қамтамасыз етілуі )
4. Іс-қимылдарының және сананың бірлік принципі (сана мен психика адам іс-
қимылдарында қалыптасады).
Психологтың осы салада жинаған нәтижесі психологиялық информацияны
алудың әдістері болып табылады. Ол әдістерді өзінің әріптестеріне беру
мүмкіншілігі бар.
Психодиагностикалық методика – шешілген психологиялық есеп. Бұл
есепте психологиялық информацияны алудың әдістері бар , әртүрлі варианттары
, сол варианттардың мәні. Психологияда көптеген әдістер өзінің авторларының
есімімен аталған – Роршахтың тесті, Розенцвейгтің тесті , Вартеннің тесті ,
Косстың кубиктері , Равенттің тесті және т.б.
Компьютерлік психодиагностика.
Экспериментальды психодиагностикалық әдістердің дамуында
психодиагностикалық хабар алудың стимуляциясын тіркеуде және өңдеуде
техникалық құралдар негізгі орын алады. Компьютерді қолдану практикалық
психодиагностика тұрғысынан қарағанда бірнеше тиімділіктерге қол жеткізеді:
1. Дәстүрлі психодиагностикалық эксперименттің ескішіл тәсілдерін
жеделдету (автоматизациялау). Оларға зерттелетін адамның жауаптарын тіркеу
, хаттама жүргізу , нәтижелерді шығарып беру және т.б. жатады. Мұндай
жеделдетудің арқасында психодиагностиканың стандарттық деңгейі жоғарылайды
, диагностикалық мәліметтерді алудың жылдамдығы мен нақтылығы жоғарылайды.
2. Көпшілік психодиагностикалық зерттеуде қысқа мерзімде өткізу.
3. Психодиагностикалық зерттеулердің жаңа түрлерін реализациялау :
жаңа стимулдарды генерирация өткізу мүмкіншілігі;
стимулдық жүйелікті ұйымдастыру;
зерттелетіндердің реакция параметрлерін тіркеу;
психодиагностикалық әдістемелерін копьютер ойындары ретінде бейнелеу;
статикалық стимулдарды (мәтіндерді, суреттерді) жылжымалы динамикалық
объектілерге өзгерту және т.б.
4. Психодиагностикадағы жаңа бейнелерді ажырата білу, алгоритімдердің
жаңа түрін шығару, жасанды интелекттердің әдістерін шығару.
Жоғарыда аталған тиімділіктер тек қана компьютерлік технологияларды
қолданғанда пайда болады. Компьютерлік зерттеулерді барлық жағынан жақсы
деп айтуға болмайды. Зерттелетін адамда компьютермен жұмыс істегенде
психологиялық тосқауыл эффекті пайда болуы мүмкін. Сондықтан
психологиялық зерттеулердің жеделдетілген жүйесі ресстандартизациядан өту
керек.
Компьютерлік психодиагностиканың дамуының үш негізгі бағытын анықтауға
болады.
1. Психодиагностикалық мәліметтердің даму базасын құру;
2. Психодиагностикалық информация анализінің тиімді әдістерін құру;
3. Интеллектуалдық психодиагностикалық жүйесін құру;
Психодиагностикалық мәліметтердің базасы:
Мәліметтер базасының негізгі мақсаты информацияны қайталауды эою және
әртүрлі информацияның ішкі түсінігін информациялау болып табылады.
Біріншіден, мәліметтер базалары шексіз информацияны және мәліметтерді
жинап, сақтауды мүмкіншілік береді. Екіншіден, мәліметтер базалары
зерттелетін контингенттердің статистикалық мінездемелерінің оперативті
анықтауларды жүргізуге мүмкіншілік береді.
Психодиагностикалық мәліметтердің анализінің компьютерлік әдістері.
Мәліметтердің компьютерлік анализі информацияны шығарудың әдістерінің
жиынтығынан тұратын кең сала.
Қазіргі заманның компьютерлері психодиагностикалық информацияның
күрделі құрылымын толық есепке алады.
Интеллектуалдық психодиагностикалық жүйелер.
Қазіргі компьютерлер бағдарламашылардың негізгі еңбегін өздері атқарып,
басқа салаларды да тиімдін. Бұл бағыт жасанды интеллектті зерттеу негізінде
80-жылдары пайда болған. Бұл бағыттың аты интеллектуалдық жүйелердің
өндірісі. Интеллектуалдық жүйелер интеллектуалдық есептерді шешуге
арналған. Олар мәтінді түсініп құрастыру есептерін табиғи түрде шешіп тіл
түсінуімен синтезі, бейнелеудің анализі, синтезі және өңдеуі болып
табылады.
Мысалы отандық нұсқау 17ЛФ интеллектуалдық психодиагностикалық жүйе. Ол
алдыңғы 16РҒ Р.Кеттелдің тестінен көптеген модернизациялауымен көзге
түседі. Мұнда :
1. Оригиналдық әдістің пункттері нақтыланған.
2. Тесттің толық психометриялық бейімделуі атқарылған.
3. Шкалалардың мықтылығы жоғарылаған.
4. Кері байланыстың көмегімен зерттелетіннің стратегиясын меңгеру
әдістері қолданылады.
Қорытынды.
Психодиагностика іс жүзінде қолданатын психология ғылымы ретінде
әдістемелік қамтамасыз етілуден басқа психодиагносттың зерттелетін адаммен
әр түрлі психодиагностикалық жағдайларда қарым-қатынас жасайды,
зерттеулердің нәтижелерін тіркеу технологиясын, зерттеулер негізінде
диагностикалық қорытынды жасалады. Клиентке нәтижелер туралы кері байланыс
туғызады, диагностқа деген талаппен мамандық-этикалық стандарттар
көрсетіледі. Сонымен мамандықты жете білуді, мамандық құпиясын сақтау және
мамандар еместерді психодиагностикалық әдістерге жолатпау, алынған
мәліметтерді құпия түрде сақтау талап етіледі.
2 апта. 2,0 балл
Жеке тұлғаның типологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған сауалнама.
(Л.Н. Собчик).
Мақсаты: Зерттелінушінің жеке тұлғалық ерекшеліктерін анықтау.
Орындау ережесі: Төменде берілген сұрақтарға көп ойланбастан”ия” немесе
“ жоқ”
деп жауап беріңіздер.
Зерттеу орта және үлкен топтарда жүргізіледі. Сауалнамаға берілген
жауаптар өңдеу кілті бойынша баллға айналдырылады. Әр тип бойынша
жиналған баллдарды циклограммаға түсіріп, шеңбердің ортасынан
көрсеткіштің түскен жеріне дейін штрихтап анық байқалатындай ету керек.
Барлық типтер бойынша көрсеткіштерді циклограммаға түсіргенде олардың
қайсысы радиусқа жоғары түссе, сол типтің көрсеткіші анық байқалады
деген сөз.
Сауалнама.
1. Мен барлық сұрақтарға өте ашық және дұрыс жауап беруге тырысамын.
2. Менің мінезім өте нашар.
3. Мен сабақты сыныптан гөрі үйде жақсы орындаймын.
4. Мен барлық тапсырманы өзге адамның көмегінсіз орындаймын.
5. Мен өзіме таныс емес балалармен жиі сөйлесемін
6. Менің өмірдегі барлық әрекеттерімде жолдым болмай жүр
7. Егер мен қалаған нәрсеге айналамдағылар қарсы болсада мен оны өзімше
жасаймын.
8. Мен барлық қажетті нәрселерді уақытында орындап, үлгеріп жүрсем де,
болмашы нәрселерге жиі алаңдап, мазасызданамын.
9. Менің сәтсіздігіме себепкер болатындар нақты адамдар( балалар, ата
аналар, мұғалімдер)
10. Сыныптағы жалпы балалардың пікірі мен үшін маңызды болып есептеледі
11. Басқа адамдардың жағдайлары мені аз мазалайды.
12. Маған өлеңді жақсы орындайтын адамдар ұнайды.
13. Басқа адамдардың қыңырлығында шаруам жоқ, өзімдікі жетеді
14. У-шу болып жататын ортада мен тек басқа адамдардың қалай көңіл
көтеретініне қарап отырамын
15. Әлдекімдердің уайымдап және азаптанып жүргенін көру мен үшін ауыр
нәрсе
16. Менің пікірім барлық уақытта дұрыс деп есептеймін
17. Менің барлық бақытсыздығым – мінезімнің нашарлығынан
18. мен- өмірдегі ең бақытсыз адаммын
19. Мен не істерімді жиі білмей қаламын
20. Маған жаңа адамдармен танысу барлық уақытта ұнайды
21. Мен ұзақ ойланбастан әрекетке көшемін
22. Мен өз ойыма сенімді болмасамда менің пікірімді өзгертуге тырысқан
адамдар мені ызаландырады
23. Мен ешбір себепсіз өзіме жақын адамдар үшін жиі қамығып толқимын
24. Біреулердің менің бөлмемдегі және үстелімнің үстіндегі өзімше ретке
келтіріп қойған заттарымның орнын ауыстырғанын қаламаймын
25. Мен балалардың тіпті үлкендердің назарын өзіме аудара аламын
26. Мен өмірде анықталған ережелер мен қағидаларды қатаң ұстаймын
27. Дабыр шумен көңіл көтеріп отыратын қонаққа баруды ұнатпаймын
28. Үйде және мектепте мені қоршаған адамдардың көңіл күйлерінің
өзгергенін өте тез сезіп қоямын
29. Мен ауладағы не сыныптағы балаларды өзіме қызықтырып соңымнан ерте
аламын
30. Біреудің жылап, ренжігеніне жайбарақат қараймын
31. Мен тек басқа адамдарға ұнайтын нәрселерді жасаймын
32. Қоршаған орта менің көңіл күйімді тез өзгертеді
33. Тақтаның алдында сабақ айту керек болғанда өзімнің ұялшақтығымды жеңу
маған қиын
34. Үлкендердің айтқан пікірі мен үшін өте маңызды
35. Басқа адамдардың қажетті деп есептеген әрекеттерін жасатуға мені
еріксіз мәжбүр ету қиынға соғады.
36. Мен өз сезімімнің төмендегенін және сәтсіздікке ұшырағанын қатты
уайымдаймын
37. Егер істеген ісімнің дұрыстығына сенімді болсам, мен барлық уақытта
табандылық жасаймын
38. Егер қоршаған ортадағылар маған көңіл аудармаса, онда маған өмір сүру
қызықсыз болар еді
39. Менің пікірімді ешкім өзгерте алмайды
40. маған әр кезде жаңа танысқан адамдармен әр түрлі ойындар ойнаған
ұнайды
41. Егер ата анам немесе мұғалімім істеген ісімді дұрыс емес деп
есептесе, мен пікірімді өзгерте аламын
42. Автобуста немесе тролейбуста таныс емес балалармен рахаттанып
мылжыңдап сөйлесе аламын
43. Мен ешқашан өтірік айтпаймын
44. Мен бүгін істейтін жұмысты ешқашан ертеңге қалдырмаймын
45. Мен өмір бойы ештеңеге риза емеспін
46. Мен алаңсыз ойланып, армандарға бөленген кезде жалғыз болғанды
ұнатамын
47. Мен көңілді ортада әсерленуге қысылмаймын
48. Егер маған басқалар бұйрық берсе, одан ештеңе шықпайды
49. Менің ісіме кім кедергі келтірсе, мен оған қарсы соққы бере аламын
50. Өзімнің ыңғайсыз сөздеріме немесе ебедейсіз қылықтарыма ұялу деген
менде болмайды
51. Өзімнің құқығымды қорғау үшін жиі төбелеске барамын
52. Егер мен екілік баға алсам немесе өтірік айтқанымды ұстап алса, мен
оған ренжімеймін
53. Менің көңіл күйім ата анамның істерінің оңға басқанына тәуелді
54. Табандылық пен қайсарлық жетіспесе жетістікке қол жеткізу қиын
55. Мен үйде және мектепте үлкендердің айтқанын барлық уақытта тыңдаймын
56. Егер мен теледидирдан қызық кино немесе комедиалық ойын сауық көрсем,
онда менің жабырқаңқы көңіл күйім тез көтеріледі
57. Мектептегі жағымсыз нәрселер мені тіпті толғандырмайды
58. Айналамдағылар көңілді жүрсе де менің ішім жиі пысады
59. Мен барлық уақытта көшенің тиісті жерлерінен ғана өтемін
Өңдеу ережесі.
Кілтке сай келген жауаптар бір балл деп бағаланады.
1. Экстраверсиалды: иә - 12, 42, 44, 49; жоқ – 14.
2. Спонтанды: иә - 4, 21, 29, 34; жоқ – 19, 50.
3. Агрессивті: иә - 7, 22, 51, 53; жоқ – 36, 37.
4. Ригидті:иә - 24, 26, 39; жоқ – 41, 56.
5. Интроверсиялық. Иә - 3, 33, 35, 48, жоқ – 5, 20.
6. Сензитивті: иә - 15, 28,43; жоқ – 11, 13, 30.
7. Мазасызданғыш:иә - 8, 23, 43, жоқ – 52, 547, 59.
8. Лабильді: иә - 10, 25, 40, 55, 58, жоқ – 27.
9. Жалғандық шкаласы: иә - 16, 31, 45, 46, 57.
10. Аггравация: иә - 2, 6, 17, 18, 32, 47 (ятрогендік ауруға жақындық).
Жеке тұлғаның типологиялық мінездемесі.
Экстроверсиалы(1) Бұл шкала бройынша көрсеткіші жоғары болған адам
көпшіл, адамдармен қарым қатынас жасауға үйір, ашық жарқын, мақсатқа
бағытталған әрекеті жүйесіз, басқалардың айтқанына көп алаңдайды,
сөзшең мылжың. Достарының саны шектен тыс көп және таныс балалармен
байланыстары үстіртін, маңызсыз болып қалады. (Танысы көп нағыз досы
жоқтың қасы). Мұндай балалар оқу материалын оқулықтардан меңгергеннен
гөрі ойындарда, диалогтік режимде жақсы меңгереді. Олар тентек,
күлегеш.,сзшең болып келеді. Дегенмен олар шыншыл, ақкөңіл, көп жерде
тапқырлық танытады.Қиын жағдайдан шығу үшін өтірік айта алады,
қоршаған ортада өздерін көрсету үшін жоғары ұстайды, мақтаншақтық
білдіреді.
Спонтанды(2) Бұл шкала бойынша жоғары көрсеткіш иелері қалай
болғандада еркіндікке бастамшылдыққа, басшылыққа ешкімге бағынбауға,
өз пікірін ашық айтуға ұмтылады. Кез келген еркіндікті қысқан жерден
шектен тыс тәртіпке қарсы әрекет жасайды. Бұлар тіл алмайтын балалар
ашушаң көпшілік мақұлдаған мінез құлық ережесіне бағынғысы
келмейтіндер және тәртіп бұзушылар. Олар тыиым салғандарға бағынғысы
келмейді. Осы себептен наркотикке, ішімдікке шылым тартуға
қызығушылықтары ерте басталады. Бұл типтегі балалар отбасында немесе
мектепте болған конфликт жағдайлары себебінен мектеп ережесін бұзуға ,
сабаққа себепсіз кешігуге үйінен қашып кетуге не көше кезіп кетуге
әуес болады. Олар бірқалыпты оқымайды, негізінде бай интуициясына
сүйенеді, сыбырлап айтқанды да себебін тауып пайдалана алады, яғни
естіген кішкене бөлшектерін толық суреттеп беруге шамасы жетеді.
Мектепте мұндай балалартабысты болып келеді, өздерінің болашақ
өмірінде тапқыр, талапты және батылдық танытып, тіпті болмаған
жетістіктерге жетеді, ашылмаған жаңалықтарды аша алады.
Агрессивті (3) Бұл шкала бойынша көрсеткіші жоғары болған бала
өзіне өзі сенімі жоғары, өз ойын ашық айтуға ұмтылады, белсенді және
өз бетімен қозғала алады. Баллдары өте жоғары болса баланың орынсыз
белсенділігін, агрессивті қылықтары мен дромомания элементтері орын
алатын, өзіне бағыныштылар алдында қөызьа мінез құлықты ,
тапсырмаларды орындауда ұқыпсыздықпен , олардан бас тарту үшін
бұзақылық әрекеттерге дейін баратын көріністермен сипатталады. Бұл
типтегі балалар әсіресе толық емес отбасыларда жиірек кездеседі.
Мұндай балалар сәби кезінде ата ананың жылуын, мейірімділігін,
қамқорлығын, ізгілігін бастан кешірмеген. Олар ерте балалық шақтан
шыққан, кішкентайынан өздерін қоршаған ортаға қарсы қойып, және
күресіп өміпр сүруге үйренген. Бұл балалар педагогтарды ең үлкен
қиындықтарға апарады. Оларға тәлім тәрбие жұмыстары барысында мінез
құлқына байланысты қатаң жазалау әдістері пайдаланса( мектептен
шығару, арнайы сыныптарға немесе арнайы мектептерге жіберу т.б.) бала
өшігіп, тұлғалық деформация орын алады, яғни ашу ыза орын алады да, ол
тшамадан тыс эмоционалды зорлану жағдайында болады. Барлық үлкендерге
көңілі қалып, болашақта оларға қарсы агрессияның түрлерін көрсету кегі
қалыптасады.
Ригидті(4) Бұл шкала жоғары көрсеткіште болған балада табандылық (
егер өз мақсатына жетуге қатысты болса) көрініс береді. Олар үшін жеке
басының статусы ерекше маңызды мәселе болып табылады. – басымдылық
билік позицчиясы және материалдық жетістікке жету жетекші мотивтер
болып саналады. Сондықтан өзгелердің әдеттен тыс билікке ие болғанын
және байлвығын қызғанады, өздерін ерекше агрессивтілігімен қорғайды.
Оқуда материалды біртіндеп не тіпті жай ұғады, бірақ оны есінде жақсы
ұстайды, жауап беруде жинақтаған тәжірибеге сүйенеді. Оларға қиял және
интуиция жетіспейді, ойлауы шектеулі болғандықтан мұндай балаларға
материалды ұғу үшін жаттап алу қажет. Олар шыдамдылық пен қайсарлық
арасында үлкен табысқа жетуі мүмкін, ал қажырлық көрсетіп, соңына
дейін күрессе ол өз мінезінің кемістіктерін де жеңуі мүмкін.
Интроверсиялық (5) Бұл шкала бойынша жоғары көрсеткішке ие болған
балалар үндемейтіндігімен, тұйықтығымен, оқшау жүретіндігімен
айырмашылығы көрініп тұрады.Олар қайырымды достарды қатты таңдайды,
оның есесіне үнемі өздері соған үйірсек болып жүреді. Пәндерді оқу
адында өздерін бағалайтыны жөнінде қатты ойланады. Олар жалғыз
қалғанда материалды жақсы меңгереді. Нақтылы ғылымдарға қарағанда олар
әдебиеттік және гуманитарлық пәндерді жақсы меңгереді.Бәрінен бұрын
вербальды(жазбаша) интелектілері жақсы дамиды. Олар сынып алдында
тақтаға шығып жауап бергендщі көпшілік алдында жауап бергенді
ұнатпайды. Қоршаған орта оларды ынтымақсыз және қабағы ашылмаған адам
ретінде қабылдауы мүмкін., дегенмен олар басқа балалардың қаттылығынан
және тұрпайылығынан жиі қорлық көреді., ал тұйқтығы олардың өздеріне
әлеуметтік ортаның агрессиясынан қорғаныс реакциясы сияқты көреді.
Оларда бәрінен бұрын өзіндік арман жақсы дамыған, Сондықтан олар өмір
тәжірибесінен гөрі идеялданған қиялға бейім болады.Жоғары интелектіні
сирек кездесетін қабілет ретінде қабылдайды., интелектуалдар ғана өмір
ағымын терең ұғына алады және оларға өмір қызығырақ болады деп
түсінеді.
Сензитивті(6) Бұл шкала бойынша көрсеткіші жоғары болғандар өз
сәтсіздщіктеріне тым терең әсерленіп, тез ренжиді, кінәні өз мойнына
алып, оған депрессивті реакция берулері жиі болады.Сыныптастарымен
қарым қатынаста олар келісім позициясын ұстанады, жетекшілікке
ұмтылмайды, сыныпта өзін күшті жеке тұлға ретінде сезінеді., мұғалім,
ата аналардан қолдау іздейді және оларды қорған тұтады. Оқуда ұқыпты
жауапкершілікпен қарайды. Эмтихан кезінде қатты мазасызданып, төмен
баға алса қатты күйзеледі. Олар дөрекілікке әділетсіздікке қатты
ренжіп, ондай жағдайлар орын алғанда қатты қиналып, күйзеліске түседі.
Шытырман және даулы жағдайларда олар суицидті тенденциядан және ұзаққа
созылған депрессивті жағдайлардан қорқады. Оқу процесінде олар
көбінесе гуманитарлық пәндерге қызығады. Оларға тіл мен әдебиетті
тереңірек меңгерткен дұрыс, өиткені оларды лирика поэзия тартады, ал
математикамен физикаға сирегірек икемдік танытады.. Мұндай типтегілер
достықта, махаббатта тұраөқты және балаларға аяушылық білдіріп,
қорғап жүреді., оларға басқалар сенім артады.
Мазасызданғыш(7) Бұл шкала бойынша көрсеткіші жоғары болған балада
мынадай мінез ерекшеліктері басым болады: жасқаншақ, күманданғыш,
қорқақ, негізсіз үйренуге әуес,, жауапкершілік сезімі жоғары
дамыған,ішкі қажеттілігі орта.Мұндай типтегі оқушылар әдетте сабақты
орындайды, дегенмен ата аналар мен мұғалімдар арасында жөнсіз
үрейленіп, төмен баға алады, жазалану қорқынышы жоғары себепсіз
уайымға бөленеді,ғ бақылау жұмысиары мен эмтихан алдында қатты
күйзеледі. Достарына өте адал, олар үшін жанын береді. Олар
дербестікке қмар емес, үлкендерге, ата аналарға мұғалімдерге
жетекшілеріне арқа сүйейді, яғни өздеріңнің ренжігенін басқалардың
жамандағанын шағымданып, оларға айтиып беруді ұнатады. Мұндай
типтегілер қыздардың арасында сирегірек кездеседі. Бұл типтегі ұл
балалар “сыпайы” “тәрбиелі” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психодиагностикаға кіріспе.
Сабақтың жоспары:
Психологиялық- педагогикалық диагностиканың психология салаларымен
байланысы .
Психодиагностикалық амалдың (процедура) өзіндік ерекшелігі .
Сабақтың мақсаты:
Студенттерді курстың міндеттерімен және мазмұнымен
таныстыру,психодиагностика жайлы жалпы ұғымды және түсінікті беру.
Теориялық мәліметтер:
Психодиагностика - кез-келген психологиялық - педагогикалық ғылыми
тәжірибе барысында психологиялық қасиеттердің даму дәрежесін сапалы түрде
бағалауды көздейді. Олардың заңды өзгерістері болжам жасауда көрініс тауып
, тәжірибеде тексерілетін қасиеттер. Мәселен , ғылыми психологиялық
зерттеудің мәселелері адамның ойлау ерекшеліктері болуы мүмкін. Оларға
қатысты мынадай тұжырым жасалуда : олар кейбір заңдар бойынша өмір сүріп
өзгереді немесе белгілі бір жағдайда әртүрлі өзгерістерге тәуелді болады.
Кез-келген осындай жағдайда соған сәйкес ой-өріс қасиеттерінің ,
біріншіден, олардың өмір сүруін дәлелдеуге, екіншіден олардың
өзгерістерінің айнымас заңдылықтарын көрсетуге , үшіншіден олардың
болжамдарында кездесетін өзгерістерге шынайы тәуелді екенін көрсетуге
бағытталған дәл психодиагностика қажет.
Психологиялық кеңеспен шұғылданушы маман клиентке қандай-да бір кеңес
беруден б±рын, дұрыс диагноз қоя білуі тиіс, клиентті толғандыратын
психологиялық мәселенің мәнін бағалауы шарт. Маман бұл жағдайда клиентпен
болған жеке сұхбат пен оны бақылаудың нәтижелеріне сүйенеді.
Егерде психологиялық кеңес өзінің барысында психологтың кеңеспен ғана
шектеліп қана қоймай, клиентке өз мәселесін шешуге көмектесе отырып,
сонымен бірге өз жұмысының нәтижесін бақылай отырып, сол клиентпен нақты
жұмыс атқарса, онда бұл жердекіру және шығу психодиагностикасын жүзеге
асырудың міндеті пайда болады яғни кеңес берудің бастапқы кезінде және
клиентпен жүргізілген жұмыстың соңындағы істің мән - жайын ерекше айқындап
алу міндеті пайда болады.
Кеңес беру процесіне қарағанда психодиагностика практикалық
психологиялық түзету жұмысында өте нақты болып табылады. Мәселе мынада: бұл
жағдайда қолға алынған психологиялық түзету шараларының тиімділігіне тек
психолог немесе тәжірибе жүргізуші ғана емес, сонымен бірге клиенттің өзі
де көз жеткізуі тиіс.
Клиентте, оның психологпен бірге жүргізген жұмысының нәтижесінде, оның
өзінің психологиясы мен мінез - құлқында маңызды оң өзгерістер
байқалғандығы жөнінде дәлелдер болуы қажет. Бұл клиенттің өз уақытының
босқа кетпегендігіне сендіру үшін ғана емес, сонымен бірге әсер етудің
психологиялық түзету тиімділігін күшейту үшін де қажет. Болатын істің
сәттілігіне сену - бұл кез - келген терапиялық әсердің тиімділігінің
маңызды факторы. Істің нақты жағдайының дәл психодиагностикасынан кез -
келген психологиялық түзету сеансы басталып, сонымен аяқталуы тиіс.
Психодиагностика оның өзге де салаларында, мәселен медициналық
психологияда, патопсихологияда инженерлік психологияда, еңбек
психологиясында басқаша айтқанда адамның кез келген психологиялық
қасиеттерінің даму дәрежесін дәл білуді қажет ететін барлық жерлерде
қолданылады.
1 апта.
Бақылау тапсырмалар
Бақылау сұрақтары
(Үй тапсырмасы бойынша түсінігін тексеру).
Ғылыми және практикалық психодиагностиканың міндеттері туралы.
Маман психодиагностқа қойылатын негізгі талаптар.
Психодиагностиканың кәсіптік – этикалық бағыттары(аспектілері).
Психодиагностиканың психолог жұмысындағы рөлі қандай.
Балалардың мектепке психологиялық дайындығының диагностикалық
әдістері.
Әлеуметтік - этикалык талаптар .
Психодиагностиканың құпияны сақтау принципі.
Ғылыми тұрғыдан дәйектелмеген принципі.
Нұқсан келтірмеу принципі .
Тестілеу нәтижелерінен алынған қорытындылардың обьективтілігі принципі
.
Ұсынылатын кепілдемелердің тиімділік принципі
1 апта
Психодиагностиканың психолог жұмысындағы рөлі.
Сабақтың жоспары:
Ғылыми және практикалық психодиагностиканың міндеттері туралы.
Маман психодиагностқа қойылатын негізгі талаптар.
Психодиагностиканың кәсіптік – этикалық бағыттары(аспектілері).
Сабақтың мақсаты:
Студенттерді психодиагностиканың психолог жұмысындағы рөлімен,
міндеттерімен, маман психодиагностқа қойылатын негізгі талаптармен,
психодиагносттың кәсіптік этикалық бағыттарымен таныстыру.
Теориялық мәліметтер:
Ғылыми және практикалық психодиагностика өзіне тән бірқатар
міндеттерді шешеді. Оларға мыналар жатады:
1. Адамда қандайда бір өзгеше психологиялық қасиеттердің
болуын немесе оның мінез-кұлқының ерекшеліктерін белгілеу.
2. Осы қасиеттердің даму дәрежесінің айқындалуы белгілі бір
сандық және сапалық көрсеткіштерде байқалады.
3. Адамның диагностикаға жататын психологиялық және мінез-құлық
ерекшеліктерін қажет жағдайда сипаттау.
4. Түрлі адамдардағы зерттелетін қасиеттердің даму дәрежесін
салыстыру.
Осы келтірілген төрт міндеттің бәрі практикалық психодиагностикада,
өткізілетін тексерістердің мақсатына қарай әрбірі жеке немесе кешенді түрде
шешіледі.
Сонымен психодиагностика психологтан арнайы дайындықты талап ететін,
оның кәсіптік іс-әрекетінің ең қиын саласы болып табылады .
Психодиагностиканы игеруі тиіс, барлық білімдердің , шеберліктер мен
дағдылардың жиынтығы өте кең. Ал, білімдердің, шеберліктер мен дағдылардың
күрделі болатыны сонша, психодиагностика кәсіби маман психологтың жұмысында
жеке маманданған сала ретінде қарастырылады.
Психодиагносттың ғылыми білімдері, оның тарапынан қолданылатын
психодиагностикалық әдістер арќау болатын психологиялық теориялармен жеке
танысуды қажет етеді, және де осының позициясы т±рғысынан алынған
нәтижелерді талдау жүзеге асырылады.
Маман психодиагностқа қойылатын негізгі талаптар: ол адамдарды өзіне
тарта білуі, олардың сеніміне ие бола білуі және жауаптардың шынайы болуына
қол жеткізе білуі тиіс. Арнайы теориялық білімдерсіз, практикалық
психодиагностика жоғары дәрежеде жүзеге асырылмайды. Себебі, біріншіден
психодиагностикалық тесттердің көпшілігі адам санасына бағытталған сұрақтар
тізімін енгізген бланкілік әдістемелерді білдіреді. Сондықтан егер де,
сынаудан өтіп жатқан адам психологиялық тұрғыдан ашық болмаса және де
психологқа деген сенімі болмаса, ол қойылған тиісті жауаптарға жауап
бермейді. Ал егер де одан өзге жағдайда мәселен, ол өзіне деген қатынастын
салқынқанды екенін сезсе қойылған сұрақтарға жауап беруден тіптен бас
тартуы мүмкін немесе тіптен тәжірибе жүргізушіні әуре сарсаңға салатындай
жауаптар беруі мүмкін.
Келесі маңызды талап диагностикалық әдістемелер мен оларды дұрыс
қолдану шарттарын тиянақты түрде білу. Негізгі талаптарға жауап беруге
тиісті психодиагностиканың ғылыми негізделген әдістерінің ішінде
сенімділікті, біржақтылықты және дәлдікті атауға болады. Сонымен қатар
психодиагностикалық әдістемелерді таңдауда қойылатын бірқатар басқа да
талаптар бар. Олар: Біріншіден – таңдап алынған әдістеме бәрінің ішіндегі
ең қарапайымы, әрі қажетті нәтижелерді алуға мүмкіндік беретіндердің
ішіндегі еңбек шығынын ең аз талап ететін болуы шарт. Екіншіден әдістемеге
арналған нұсқаулар қарапайым қысқа әрі қосымша түсініктемелерсіз жеткілікті
түрде ұғынықты болуы шарт. Үшіншіден, таңдап алынған әдістемелер тек
психологка түсінікті болып қана қоймай, психодиагностиканың өткізілуіне
психологиялық және дене күші аз жұмсалуын талап ететіндей, тәжірибеден өтіп
жатқан адамдарға да түсінікті әрі белгілі болуы шарт. Төртіншіден,
психодиагностиканы өткізу мен өзге де жағдайлар тәжірибеден өтушінін
көңілін аударатын бөтен тітіркендірушілердің болмауын қамтамасыз етуі шарт.
1 апта 2,0 балл Практикалық тапсырмалар.
Мектеп алды тобындағылардың мектепте оқытуға даярлығын анықтау (1-
сыныпқа қабылданғандарды зерттеу)
Йирасек-Керн тесті.
Мақсаты: баланың майда нәзік қимыл әрекеттерінің қалыптасқанын және
үйлесімділігін анықтау.
Бұл әдістемені әр баламен жеке дара немесе топпен жүргізуге болады. Тест
үш тапсырмадан тұрады: ойға сүйене отырып ер адамның суретін салып, дене
бітімін бейнелеу; жазба әріптерін үлгіден көшіріп салу; нүктелер тобын
көшіріп салу. Бұл тестің тиімді жағы — балалардың мектепте оқуға дайындығын
анықтауға жалпы бағадар беретіндігінде. Сонымен қатар, оқуға аса қажетті
саусақтардың нәзік қимылының үйлесімділігін, зейінді бағытты ұстауын және
үлкендердің түсіндіргені бойынша баланың өз әрекеттерін ұйымдастыра
алатындығы анықталынады.
1-ші тапсырма. "Ер адамның суретін салу" әдістемесі.
Орындау ережесі: "Севдер күнделікті көптеген ер адамдарды көріп
жүрсіндер. Солардың сырт пішінін еске түсіріңдерші. Енді ер адамның суретін
салыңдар".
Ер адамның суретін салғанда балалар осы кейіпкерді ойына түсіріп сол
қиялын бейнелеу бойынша салады.
Бағалау шкаласы.
Суретте адамның басы, мойны, денесі, аяқ-қолы салынған, басы мен
денесінің пропорциясы сақталған, шашы, бет мүшелері толық көрсстілген,
үстіне ер адамның киімі кигізілген болса, фигура біртұтас болып салынса — 1
балл деп бағаланады.
Басы, бет мүшелері, денесі, аяқ қолы салынған, бірақ шашы, мойны, қолының
бір саусағы жетіспесе 2 балл.
Басы, денесі, аяқ-қолы салынған, ал шашы, мойны, құлағы, киімі,
саусақтары салынбаған болса — 3 балл.
Өте қарапайым, дене мен басты жобалаған сурет — 4 балл.
Денені анық көрсетпеген, бас пен қолдың белгісі бар суретке — 5 балл.
2-ші тапсырма. "Әріптерді көшіріп салу" өдістемесі.
Тапсырманың үлгісі салынған парақ балаларға таратып беріледі. Оның
бетінде алты өріптен тұратын сөз жазылған. Балаға тапсырманы орындау
тәртібі түсіндіріледі: "Мына парақта өріптер жазылған, оны дәл осындай етіп
көшіріп сал. Әріптерді толық салып болғанша қаламды парақтың бетінен алма".
Бағалау шкаласы.
Көшіріп салынған әріптер үлгіге өте ұқсас, әріптердің үлкендігі үлгіден
екі еседен аспайды, бірінші өріп басқалардан үлкенірек болып салынған (бас
әріптің белгісі тәрізді) және олар горизонталды сызық бойымен жазылғанға
жақын болып түссе бұл жұмысқа - 1 балл қойылады,
Үлгі анық көшірілген, өріптер размері және горизонталдық орналасуы нашар
—- 2 балл.
Көшіру барысында сөзді үш-төртке бөліп жазған, төрт өріпке дейін түсінуге
болады — 3 балл.
Үлгіге ең болмаса екі әріп ұқсаған, көшірме бір қатарға түсірілген деп
айтуға болады - 4 балл.
Шимайлар — 5 балл.
3-ші тапсырма. "Бір топ нуктелерді көшіріп салу" әдістемесі.
Балаға бір топ нүктелер (саны 20 дан аспауы керек) геометриялық фигураның
пішініне ұқсатып салынған парақ беріліп, тапсырманы орындау шарты
түсіндіріледі: "Мына параққа қара. Оның бетінде нүктелер салынған. Осындай
суретті дәл қасына көшіріп сал".
Үлгіні дәл қайталаған, сурет кішірейтілген болуы мүмкін, бір нүкте
қатардан кішкене шетке шыққан - 1 балл.
Нүктелер саны мен орналасуы үлгіге сай, екі-үш нүкте қатардан шығып
кеткен — 2 балл.
Контуры үлгіге ұқсас, бойы мен кеңцігі үлгіден екі есеге дейін үлкен,
кеңістукте 180 градусқа дейін бұрылған - 3 балл.
Контуры үлгіге ұқсамаған бірақ фигура нүктелерден тұрады -4 балл.
Шимайлар - 5 балл.
Барлық тапсырмалар орындалғаннан соң психолог парақтарды жинап алып оны
бағалапшығады. Әр баланың үш тапсырмадан жинаған баллдарын бір-біріне
қосып, жалпы суммасы шығарылады. Нәтижесіне қарай балалардың мектепке
даярлығы өте төмен, төмен, орта, жақсы, жоғары деп бағаланады. Бұл
тапсырмаларды орындау барысында балалардың нәзік қимыл әрекеттерінің
үйлесімділігі, үлгі бойынша тапсырманы орындай алатындығы, психикалық
әрекеттерінің ырықтылығы сипатталады.
2 апта
Психодиагностиканың ғылыми - теориялық негіздері.
Сабақтың жоспары:
Психодиагностиканың мақсаты мен міндеттері.
Психодиагностиканың қолданылуын талап ететін арнайы тәжірибе аумақтары.
Сабақтың мақсаты:
Студенттерді психодиагностиканың ғылыми - теориялық негіздерімен
таныстырып,оның мақсаттары мен міндеттері туралы түсінік беру.
Теориялық мәліметтер:
Психодиагностика - психологиялық ғылымның бір саласы және сонымен
қатар практикалық психологияның негізгі формасы болып табылады. Практикалық
психология адамның жеке психологиялық ерекшеліктерін танудың әртүрлі
әдістерін жасауы және қолданылуымен байланысты. Қазіргі жалпы ғылыми
көзқарасқа сүйенсек, диагностика дегеніміз- белгілі бір обьектінің
ахуалын танып білу немесе оның тәртібінің болжауы мен сол тәртібіне әсер
етуінің мүмкіншіліктері туралы шешім қабылдау мақсатында сол обьектінің
негізгі параметрлерін тез тіркеу жолымен содан кейін оны белгілі бір
диагностикалық категорияға жатқызу жүйелерін тану болып табылады.
Сондықтан, психодиагностика деген кезде, біз диагностикалық танымның
белгілі бір обьектілер,яғни психикасы бар нақты адамдар туралы айтамыз.
Әртүрлі қасиеттерді зерттеуден ғылыми психодиагностиканың диагностикалық
қорытындыға өту үшін белгілі бір әдістерді, тесттерді, эксперттік
шкалаларды қолдануды талап етеді. Сондықтан, психодиагностиканың негізгі
түсініктеріне диагностикалық қасиеттер және диагностикалық категорияларды
жатқызамыз. Қасиеттерді зерттеп, тіркеуге болады. Ал категориялар негізгі
зерттеуден жасырын, олар латентті (латентные переменные) болып келеді.
Психодиагностиканың қиындығы қасиеттер мен категориялардың арасында қатаң
байланыстың жоқтығында. Бір қорытынды жасау үшін бір қасиеттің өзі
жетіспейді, ол үшін бірнеше қасиетті тесттер арқылы талдау жасау керек.
Психодиагностикадағы тест деп, біз сыналатын адамға көрсететін бірнеше
стандарттық қысқа сындарды айтамыз. Тесттік тапсырмалар сыналатын адамның
әртүрлі жасырын факторларды анықтауға көмектеседі. Осы қысқа сынаулардың
нәтижелері өлшенетін фактордың деңгейін көрсетеді. Сонымен
психодиагностика ұғымы- психологиялық тестпен тығыз байланысты.
Психологиялық тесттен басқа эксперттік(клиникалық) психодиагностикалық
әдістер қолданылады.Стандарттық сандық тесттер бір топ адамдар туралы қысқа
уақытта мәліметтер алу үшін және қатаң альтернативті шешім қабылдау үшін
керек.( мысалы: жұмысқа қабылдау- қабылдамау, демалыс беру немесе
кезектікке қою).Бұл тесттер әртүрлі әдістемелік қателерді болдырмайды.
Эксперттік әдістерді көбінесе тәжірибелі мамандар психологтар қолданады.
Олар белгілі бір адамның бірден - бір өмірлік жағдайына енуді көздейді,
бірақ бұған ұзақ уақыт талап етеді. Бұл әдістердің тиімділігі психолог
диагносттың өзі психологиялық көмек көрсетіп, психокоррекцияны,
психотерапияны, тренинг және психологиялық араласудың басқа түрлерін
пайдаланғандығында. Психологиялық диагноз -бір ғана сөзден тұрмайды, кең
мағынада жүйелі түрде болады. Қазіргі психодиагностикада психологиялық
диагноз - ауруды анықтамайды, сонымен қатар психологиялық ауруларға болжам
жасамайды. Психодиагноз кез - келген сау адамға қойылып, сонымен қатар
психикалық қасиеттердің комплекстік бейнесін береді,- қабілеттілігін,
стилін және адамның өзіне байланысты себептерін, Мысалы,бір адамда бір
уақытта бірден бірнеше қабілеттер анықталады: креативтік дамуының жоғары
деңгейі, вербальдық(ауызша) интеллекттің орташа деңгейі, социалдық табысқа
жетуінің негізі, себептердің негізінде зейінді концентрациялау
қабілеттілігінің төмен деңгейі. Белгілі бір адамның кейбір қасиеттері мен
қабілеттері кейбір жағдайларда өзара конфликтке ұшырап, әртүрлі қимылдарға
итермелеуі мүмкін. Психодиагностиканың мақсаты - адамның қайсы психикалық
қасиеттері өзара қайшылықтарға ұшырағанын анықтау. Бүл ішкі конфликтті
шешуге көмектеседі.Психодиагностикада норма деген ұғымның үлкен маңызы бар.
Норманың екі түрі болады: статистикалық және социокультуралық. Бірінші түрі-
стильдік және мотивациялық қасиеттерді бағалау үшін пайдаланады. Екіншісі
- қабілеттерді және жетістіктерді бағалау үшін. Статистикалық норма -
өлшенетін қасиеттің орта диапазоны.
2 апта.
Миннесоталық көпфакторлы тұлғалық сұраулық(ММРІ)
Мини – Мульт сұраулық(опросник)
Мақсаты:
Студенттерді тұлғалық қасиеттердің кең тараған әдістемелермен
таныстыру. Эксперимент өткізу техникасы және нәтижелер анализдері туралы
анықтама беру.
Мини – Мульт сұраулығы ММРІ-дің қысқартылған варианты. Ол 71 сұрақтан ,
11 шкаладан (оның ішінде 3 – бағалық ) ( Адаптациялаған - Ф. Б.Березина
және М.П.Мирошникова )
Бірінші 3 бағалау шкаласы зерттелетін адамның шындығын өлшейді.
Қалған 8-і негізгі деп саналып тұлғаның қасиеттерін бағалайды. Бірінші
шкала астено-невротикалық типті зерттелетіннің тұлғалық қасиеттерін
өлшейді. Екінші шкала зерттелетіннің социопатикалық вариантты тұлғалық
деңгейге басымдылығын көрсетеді. Бесінші шкала бұл вариантта қолданылмайды
4-тен кейін бірден 6-шы қолданылады.
6-шы шкала зерттелетіннің өкпелегіштігін сипаттайды.
7-ші шкала күдікті типті тұлғаны зерттеуге қолданылады.
8-ші шкала эмоциональдық алшақтықтың дәрежесін өлшейді.
9-шы шкала тұлғаның гипертимдік түріне жақындығын
көрсетеді,белсенділікті өлшейді.
Сұраулықты өткізу уақыты шектелмеген.
Нұсқау.
Сіз денсаулығыңызға және мінезіңізге қатысты тұжырымдамалармен
танысасыз. Әр тұжырымдаманы оқып , өзіңізге қатыстысын шешесіз. Көп ойлауға
уақыт бөлмеңіз. Ең бірінші келген шешім – ең дұрысы болады.
Сұрақтар , тұжырымдамалар.
1. Сіздің аппетитіңіз жақсы ма?
2. Таңертең жақсы ұйықтап демалғаныңызды сезесіз бе?
3. Сіздің күнделікті өміріңізде көп қызық бар.
4. Сіз өте үлкен қуатпен жұмыс істейсіз.
5. Басыңызға кейде жақсы емес ойлар келеді, бірақ ол туралы ешкімге
айтпау керек.
6. Сіздің ішіңіз сирек қатып қалады.
7. Кейде сіз үйіңізден кетіп қалғыңыз келеді.
8. Кейде сіз тоқтаусыз күліп немесе жылайсыз.
9. Кейде жүрегіңіз айнып , құсқыңыз келеді .
10. Сізді ешкім түсінбейді деп ойлайсыз.
11. Кейде сіздің ұрысқыңыз келеді.
12. Апта сайын сіз нашар түс көресіз.
13. Сіз қиын жиналасыз, басқаларға қарағанда.
14. Сізбен түсініксіз нәрселер болып тұрады.
15. Егер адамдар сізге қарсы болмағанда, өмірде көп нәрсеге қол
жеткізетін едіңіз.
16. Балалық шағыңызда ұрлық жасадыңыз.
17. Кейде бірнеше күн , апта немесе айлап ешнәрсеге қолыңыз бармай ,
жұмыс бастай алмай отырасыз.
18. Сіз тынышсыз ұйықтайсыз.
19. Адамдардың арасында болған кезде , сізге біртүрлі нәрселер
естіледі.
20. Сізді танитын адамдардың көбісі сізді жаман емес деп ойлайды.
21. Сізден аз білетін адамға жиі бағынатын ба едіңіз?
22. Адамдардың көбісі сізге қарағанда өмірге көбірек қанағаттанады.
23. Көбісі өзінің бақытсыздығын көбейтіп жібереді, өйткені басқалардан
көмек күтеді.
24. Кейде сіз ашуланасыз.
25. Өз-өзіңізге сенімділік жетпейді.
26. Кейде сіз бір нәрсені дұрыс істемедім деп ойлайсыз.
27. Өз тағдырыңыз сізді қанағаттандырады.
28. Кейбіреулер өте көп бұрың беруді ұнатады, сіз олардың дұрыстығын
біле тұра , оларға қасарысасыз .
29. Сіздің асқазаныңыз жиі ауырады.
30. Сізге қарсы бір нәрсе ұйымдастырылып жатқанын сезесіз бе?
31. Адамның көбісі пайданы өте шың жолымен табады.
32. Бір күн бұрын сіздің көңіл-күйіңіздің нашарлағандығын түсіндіре
алмайсыз.
33. Сіздің ойларыңыз соншалықты тез , сіз оларды айтып үлгере алмайсыз.
34. Сіздің жанұялық өміріңіз басқалармен салыстырғанда жаман емес.
35. Кейде өзіңіздің жарамсыздығыңызға сенімдісіз.
36. Соңғы кезде сіздің денсаулығыңыз әдетте дұрыс болды.
37. Кейде сіз не істегеніңізді есте сақтай алмайсыз.
38. Сізді дұрыс емес сөккен деп ойлайсыз.
39. Сіз өзіңізді қазіргіден жақсы ешқашан сезінбегенсіз.
40. Сіз туралы басқалар не ойлайтыны сізге бәрібір.
41. Сіздің жадыңыз өте жақсы.
42. Сіз жаңадан танысқан адаммен бірден сөйлесе алмайсыз.
43. Көбінесе сіз өзіңізді нашар сезінесіз.
44. Сіздің басыңыз сирек ауырып тұрады.
45. Кейде сіз жүріп-жүріп құлап қалайын дейсіз.
46. Сіздің таныстарыңыздың кейбіреулері сізге ұнамайды.
47. Сіздің идеяларыңызды ұрлайтын адамдар бар.
48. Сіздің ойыңызша сіз кешірілмейтін нәрсе істемедіңіз.
49. Сіздің ойыңызша сіз өте жуассыз.
50. Сізді бір нәрсе үнемі уайымдатады.
51. Ата-анаңыз сіздің таныстарыңызды жиі жақтырмайтын.
52. Сіз аздап өсек айтасыз.
53. Сіз кейде шешімдерді оңай табатыныңызды сезесіз.
54. Сіздің жүрегіңіз кейде тез соғып , сізге дем жетпей қалады.
55. Сіз тез көтеріліп, тез басыласыз.
56. Сіз кейде бір нәрсені уайымдап , бір орында отыра алмайсыз.
57. Ата-анаңыз және жанұяңыздың басқа мүшелері сізге көп тиіседі.
58. Сіздің тағдырыңыз ешкімді қызықтырмайды.
59. Басқа біреудің қатесін өзінің мақсатында пайдаланатын адамды сіз
айыптамайсыз.
60. Сіздің энергияңыз өте көп.
61. Соңғы кезде сіздің көзіңіз нашарлап кетті.
62. Сіздің құлағыңыз жиі шуылдайды.
63. Сізге гипноз қолданғандығын сезген уақыттарыңыз болды ма?
64. Кейде сіз өте көңілді боласыз (себепсіз).
65. Ортада болсаңызда , өзіңізді жалғыз сезінесіз.
66. Әр адам өтірік айтуы мүмкін.
67. Сіз басқаларға қарағанда өткіррек сезесіз.
68. Кейде сіздің басыңыз әдеттегіден баяу жұмыс істейді.
69. Сіздің көңіліңіз адамдардан жиі қалған.
70. Сіз алкоголь сусындарды ішесіз.
Сұраулыққа арнайы бланк беріледі, оның бір жағында зерттелетіннің
жауаптары жазылады. Егер зерттелетін адам тұжырымдаманы мақұлдаса , онда +
қойылады , мақұлдамаса – қойылады. Бланктың арғы жағында экспериментатор
коррекция шкаласын есепке алып зерттелетіннің тұлғасының профилін құрайды.
Бланкта бұл өлшеулер таблицада берілген.
Д шкаласының өлшеулері № 1,4,7,8,9 негізгі шкалаларға қосылады.
Мысалы , егер Д шкаласы бойынша 9 ұпай жиналса , онда №1 шкаласының
өлшеулеріне , таблицаға қарап 5 ұпай қосады, №4 ке -4 ұпай, №7 мен 8-ге – 9
ұпайдан , №9 – 2 ұпай қосады.
Шкалалардың сипаттамасы :
1. Өтірік шкаласы (L) зерттелетіннің шындығын анықтайды.
2. Шын шкаласы (F) өтірік жауаптарды анықтайды.
3. Kоррекция шкаласы (К) . Бұл шкала бойынша жоғары көрсеткіштері
әрекетті санасыз бақылау туралы айтады.
Базистық шкалалар.
1. Ипохондрия (Нs) – зерттелетін адам астено-невротикалық типке
жақындығы. Зерттелетіндер жоғары бағаларымен өте баяу, пассивті,
бағынышты , айналаны ауыстыруды нашар сезінеді, әлеуметтік конфликттерде
тез жоғалады.
2. Депрессия (Д) – жоғары бағаны өте сезімтал , уайымға бейім , өте
жуас адамдар алады. Олар кез келген істі өте жақсы орындап, оларды жоғары
моральды болады, бірақ өздерінше ешқандай шешім қабылдай алмайды.
3. Истерия (Ну) – конверсиондық типті неврологиялық қорғау реакцияларға
бейім адамдарды анықтайды. Барлық проблемаларды ауруға кетіп қалумен
шешеді. Ондай адамдар өздерін жоғары санайды, өздеріне көңіл аударуды
қалайды.
4. Психопатия (Pd) – бұл шкаланың жоғары бағалары әлеуметтік
дезадаптацияны білдіреді , адамдар агрессивті , ұрысқақ әлеуметтік нормалар
мен құндылықтарды қабылдамайды. Олар өте өкпелегіш , ашуланшақ , сезімтал
болып келеді.
5. Паранояльдық (Ра) – бұл шкала бойынша жоғары көрсеткіштері құнды
идеялардың қалыптасуына бейімділігін анықтайды. Бұл адам бірбеткейлі ,
агрессивті және кешірімді емес. Кім олардың жағында болмаса , ол-жау .
Өздерінің көзқарастарын біреуге мойындатқылары келеді. , сондықтан
айналадағыларымен конфликтке кездеседі. Өзіңіздің кішкене жетістіктерін
олар үнемі жоғары бағалайды.
6. Психастения (Pf) – күдікті адамдарың диагностикадан өткізеді.
7. Шизоидтық (Se) – бұл шкаланың жоғары көрсеткіштері іс-әрекеттіктің
шизоидтық түрін сипаттайды. Ондай адамдар өте сезімтал болады және
абстракттың бейнелерді қабылдайды, бірақ күнделікті қуаныштар мен реніштер
оларда ешқандай эмоциональдық реакцияны туғызбайды.
8. Гипомания (Ма) – бұл шкала бойынша жоғары көрсеткіштер адамның
жағдайларға байланысты емес жоғары көңіл күйдің белгісі. Ондай адамдар
өзгерістері жиі болып тұратын жұмысты жақсы көреді, адамдармен тез тіл
табысады, бірақ олардың қызығушылықтары терең және тұрақты емес.
Барлық шкалалар бойынша ең жоғары бағалар 70-тен жоғары болып
саналады.Төмендері 40-тан төмен.
Сұраулықты жеке немесе топта өткізуге ұсынылады. Әр адамда
сұраулықтың мәтіні және жауаптардың бланкісі болу керек. Экспериментатор
міндетті түрде қатысу керек , өйткені зерттелетіндер оған сұрақ қояды.
Кілт
Шкала Жауаптары Сұрақтардың нөмірлері
1 2 3
1 Дұрыс емес(Н)5,11,24,47,53
F H 22,24,61,
Дұрыс(В) 9,12,15,19,30,38,48,49,58,59,8,71
K H 11,23,31,33,34,36,40,41,43,51,56,6 1,65,67,69,7
0
Н 1,2,6,37,45
1(Hs) В 9,18,26,32,44,46,55,62,63
Н 1,3,6,11,28,37,40,42,60,65,61
_2(D) В 9,13,11,18,22,25,36,44
Н I,2,3,И,23,28,29,31,33,35,40,41,43 ,45,50,56
^1(Hy) В 9,13,18,26,44,46,55,57,62
-i(Pt1)Н 3.^8,34,35,41,43,50,65
L-----,В 7,10,13,14,15,16,22,27,52,58,71
1 2 3
6(Pa) H 28,29,31,67
B 5,8,10,15,30,39,63,64,66,68
7(Pt) H 2,3,42
В 5,8,13,17,22,25,27,36,44,51,57,66, 68~^
H 3,42
8(Sc) В 5,7,8,10,13,14,15,16,17,26,30,38,3 9,4бГ,57,63,
64,66
9(Ma) H 43
В 4,7,8,21,29,34,38,39,54,57,60
Тест мәліметтері бойынша зерттелетін тұлғаның профилі сызылады.
Жоғарыда сипатталған шкаланың бәріне жоғары болып шикі ұпайлардағы
бағалар болады, олар Т шкаласы бойынша 70-көрсеткішіне сәйкес болады.
Төмені болып Т шкаласы бойынша 40-тан көтерілмейтін бағалар саналады.
Төмен болып ипохондрия шкаласы бойынша (1) 3 тен жоғары болмайтын
бағалар, психопатия көрсеткіші бойынша (2 шкала) 4-тен , истерия көрсеткіші
бойынша (3 шкала) 7-ден, және т.б. Бұл көрсеткіштердің маңыздары. Т
шкаласы бойынша 40 белгісіне сәйкес болады. Жоғары бағалар ипохондрия
көрсеткіші бойынша (1 шкала) 11-ден жоғары болады, психопатия көрсеткіші
бойынша (2 шкала) 11-ден жоғары, истерия көрсеткіші бойынша (3
шкала) 16-дан жоғары және т.б. Бұл көрсеткіштердің маңызы Т шкала бойынша
70-ке сәйкес болады.
Зерттелетіннің тұлға профилін құрастыру кезінде шикі ұпайларды
негізгі шкалалар бойынша 1,4,7,8,9 шартты ұпайларға өзгерту керек.
Формула.
уБ=А+0,5К; уБ4=А4+0,5К; уБ7=А7+К; уБк=А8+К; уБ9=А9+0,2К
уБ= негізгі 1-ші шкала бойынша шартты ұпайлар.
Ах= шикі ұпайлар 1-ші шкала бойынша .
К – К бағалау шкаласының маңызы және т.б.
2 апта
Психодиагностиканың әдістемелік негіздері.
Сабақтың жоспары:
Психодиагностиканың әдістемелік негіздері.
Компьютерлік психодиагностика.
Сабақтың мақсаты:
Студенттерді психодиагностиканың әдістемелік негіздерімен таныстыру
және компьютерлік психодиагностика туралы түсінік беру.
Теориялық мәліметтер:
Психодиагностика психологияның негізгі әдістеріне сүенеді:
1. Кескіндеу принципі( қоршаған дүниенің адекваттық кескіндеу адамға оның
іс қимылдарының тиімді регуляциясын қамтамасыз етеді).
2. Даму принципі(психикалық құбылыстардың пайда болу жағдайын зерттеуге
бағытталған жобалау(ориентация), олардың өзгеруінің тенденциясы,сол
өзгеруінің сапалық және сандық мінездемелерінің тенденциялары).
3. Құбылыс пен мәннің диалектикалық байланысының принципі ( осы
философиялық категориялардың өзара қамтамасыз етілуі )
4. Іс-қимылдарының және сананың бірлік принципі (сана мен психика адам іс-
қимылдарында қалыптасады).
Психологтың осы салада жинаған нәтижесі психологиялық информацияны
алудың әдістері болып табылады. Ол әдістерді өзінің әріптестеріне беру
мүмкіншілігі бар.
Психодиагностикалық методика – шешілген психологиялық есеп. Бұл
есепте психологиялық информацияны алудың әдістері бар , әртүрлі варианттары
, сол варианттардың мәні. Психологияда көптеген әдістер өзінің авторларының
есімімен аталған – Роршахтың тесті, Розенцвейгтің тесті , Вартеннің тесті ,
Косстың кубиктері , Равенттің тесті және т.б.
Компьютерлік психодиагностика.
Экспериментальды психодиагностикалық әдістердің дамуында
психодиагностикалық хабар алудың стимуляциясын тіркеуде және өңдеуде
техникалық құралдар негізгі орын алады. Компьютерді қолдану практикалық
психодиагностика тұрғысынан қарағанда бірнеше тиімділіктерге қол жеткізеді:
1. Дәстүрлі психодиагностикалық эксперименттің ескішіл тәсілдерін
жеделдету (автоматизациялау). Оларға зерттелетін адамның жауаптарын тіркеу
, хаттама жүргізу , нәтижелерді шығарып беру және т.б. жатады. Мұндай
жеделдетудің арқасында психодиагностиканың стандарттық деңгейі жоғарылайды
, диагностикалық мәліметтерді алудың жылдамдығы мен нақтылығы жоғарылайды.
2. Көпшілік психодиагностикалық зерттеуде қысқа мерзімде өткізу.
3. Психодиагностикалық зерттеулердің жаңа түрлерін реализациялау :
жаңа стимулдарды генерирация өткізу мүмкіншілігі;
стимулдық жүйелікті ұйымдастыру;
зерттелетіндердің реакция параметрлерін тіркеу;
психодиагностикалық әдістемелерін копьютер ойындары ретінде бейнелеу;
статикалық стимулдарды (мәтіндерді, суреттерді) жылжымалы динамикалық
объектілерге өзгерту және т.б.
4. Психодиагностикадағы жаңа бейнелерді ажырата білу, алгоритімдердің
жаңа түрін шығару, жасанды интелекттердің әдістерін шығару.
Жоғарыда аталған тиімділіктер тек қана компьютерлік технологияларды
қолданғанда пайда болады. Компьютерлік зерттеулерді барлық жағынан жақсы
деп айтуға болмайды. Зерттелетін адамда компьютермен жұмыс істегенде
психологиялық тосқауыл эффекті пайда болуы мүмкін. Сондықтан
психологиялық зерттеулердің жеделдетілген жүйесі ресстандартизациядан өту
керек.
Компьютерлік психодиагностиканың дамуының үш негізгі бағытын анықтауға
болады.
1. Психодиагностикалық мәліметтердің даму базасын құру;
2. Психодиагностикалық информация анализінің тиімді әдістерін құру;
3. Интеллектуалдық психодиагностикалық жүйесін құру;
Психодиагностикалық мәліметтердің базасы:
Мәліметтер базасының негізгі мақсаты информацияны қайталауды эою және
әртүрлі информацияның ішкі түсінігін информациялау болып табылады.
Біріншіден, мәліметтер базалары шексіз информацияны және мәліметтерді
жинап, сақтауды мүмкіншілік береді. Екіншіден, мәліметтер базалары
зерттелетін контингенттердің статистикалық мінездемелерінің оперативті
анықтауларды жүргізуге мүмкіншілік береді.
Психодиагностикалық мәліметтердің анализінің компьютерлік әдістері.
Мәліметтердің компьютерлік анализі информацияны шығарудың әдістерінің
жиынтығынан тұратын кең сала.
Қазіргі заманның компьютерлері психодиагностикалық информацияның
күрделі құрылымын толық есепке алады.
Интеллектуалдық психодиагностикалық жүйелер.
Қазіргі компьютерлер бағдарламашылардың негізгі еңбегін өздері атқарып,
басқа салаларды да тиімдін. Бұл бағыт жасанды интеллектті зерттеу негізінде
80-жылдары пайда болған. Бұл бағыттың аты интеллектуалдық жүйелердің
өндірісі. Интеллектуалдық жүйелер интеллектуалдық есептерді шешуге
арналған. Олар мәтінді түсініп құрастыру есептерін табиғи түрде шешіп тіл
түсінуімен синтезі, бейнелеудің анализі, синтезі және өңдеуі болып
табылады.
Мысалы отандық нұсқау 17ЛФ интеллектуалдық психодиагностикалық жүйе. Ол
алдыңғы 16РҒ Р.Кеттелдің тестінен көптеген модернизациялауымен көзге
түседі. Мұнда :
1. Оригиналдық әдістің пункттері нақтыланған.
2. Тесттің толық психометриялық бейімделуі атқарылған.
3. Шкалалардың мықтылығы жоғарылаған.
4. Кері байланыстың көмегімен зерттелетіннің стратегиясын меңгеру
әдістері қолданылады.
Қорытынды.
Психодиагностика іс жүзінде қолданатын психология ғылымы ретінде
әдістемелік қамтамасыз етілуден басқа психодиагносттың зерттелетін адаммен
әр түрлі психодиагностикалық жағдайларда қарым-қатынас жасайды,
зерттеулердің нәтижелерін тіркеу технологиясын, зерттеулер негізінде
диагностикалық қорытынды жасалады. Клиентке нәтижелер туралы кері байланыс
туғызады, диагностқа деген талаппен мамандық-этикалық стандарттар
көрсетіледі. Сонымен мамандықты жете білуді, мамандық құпиясын сақтау және
мамандар еместерді психодиагностикалық әдістерге жолатпау, алынған
мәліметтерді құпия түрде сақтау талап етіледі.
2 апта. 2,0 балл
Жеке тұлғаның типологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған сауалнама.
(Л.Н. Собчик).
Мақсаты: Зерттелінушінің жеке тұлғалық ерекшеліктерін анықтау.
Орындау ережесі: Төменде берілген сұрақтарға көп ойланбастан”ия” немесе
“ жоқ”
деп жауап беріңіздер.
Зерттеу орта және үлкен топтарда жүргізіледі. Сауалнамаға берілген
жауаптар өңдеу кілті бойынша баллға айналдырылады. Әр тип бойынша
жиналған баллдарды циклограммаға түсіріп, шеңбердің ортасынан
көрсеткіштің түскен жеріне дейін штрихтап анық байқалатындай ету керек.
Барлық типтер бойынша көрсеткіштерді циклограммаға түсіргенде олардың
қайсысы радиусқа жоғары түссе, сол типтің көрсеткіші анық байқалады
деген сөз.
Сауалнама.
1. Мен барлық сұрақтарға өте ашық және дұрыс жауап беруге тырысамын.
2. Менің мінезім өте нашар.
3. Мен сабақты сыныптан гөрі үйде жақсы орындаймын.
4. Мен барлық тапсырманы өзге адамның көмегінсіз орындаймын.
5. Мен өзіме таныс емес балалармен жиі сөйлесемін
6. Менің өмірдегі барлық әрекеттерімде жолдым болмай жүр
7. Егер мен қалаған нәрсеге айналамдағылар қарсы болсада мен оны өзімше
жасаймын.
8. Мен барлық қажетті нәрселерді уақытында орындап, үлгеріп жүрсем де,
болмашы нәрселерге жиі алаңдап, мазасызданамын.
9. Менің сәтсіздігіме себепкер болатындар нақты адамдар( балалар, ата
аналар, мұғалімдер)
10. Сыныптағы жалпы балалардың пікірі мен үшін маңызды болып есептеледі
11. Басқа адамдардың жағдайлары мені аз мазалайды.
12. Маған өлеңді жақсы орындайтын адамдар ұнайды.
13. Басқа адамдардың қыңырлығында шаруам жоқ, өзімдікі жетеді
14. У-шу болып жататын ортада мен тек басқа адамдардың қалай көңіл
көтеретініне қарап отырамын
15. Әлдекімдердің уайымдап және азаптанып жүргенін көру мен үшін ауыр
нәрсе
16. Менің пікірім барлық уақытта дұрыс деп есептеймін
17. Менің барлық бақытсыздығым – мінезімнің нашарлығынан
18. мен- өмірдегі ең бақытсыз адаммын
19. Мен не істерімді жиі білмей қаламын
20. Маған жаңа адамдармен танысу барлық уақытта ұнайды
21. Мен ұзақ ойланбастан әрекетке көшемін
22. Мен өз ойыма сенімді болмасамда менің пікірімді өзгертуге тырысқан
адамдар мені ызаландырады
23. Мен ешбір себепсіз өзіме жақын адамдар үшін жиі қамығып толқимын
24. Біреулердің менің бөлмемдегі және үстелімнің үстіндегі өзімше ретке
келтіріп қойған заттарымның орнын ауыстырғанын қаламаймын
25. Мен балалардың тіпті үлкендердің назарын өзіме аудара аламын
26. Мен өмірде анықталған ережелер мен қағидаларды қатаң ұстаймын
27. Дабыр шумен көңіл көтеріп отыратын қонаққа баруды ұнатпаймын
28. Үйде және мектепте мені қоршаған адамдардың көңіл күйлерінің
өзгергенін өте тез сезіп қоямын
29. Мен ауладағы не сыныптағы балаларды өзіме қызықтырып соңымнан ерте
аламын
30. Біреудің жылап, ренжігеніне жайбарақат қараймын
31. Мен тек басқа адамдарға ұнайтын нәрселерді жасаймын
32. Қоршаған орта менің көңіл күйімді тез өзгертеді
33. Тақтаның алдында сабақ айту керек болғанда өзімнің ұялшақтығымды жеңу
маған қиын
34. Үлкендердің айтқан пікірі мен үшін өте маңызды
35. Басқа адамдардың қажетті деп есептеген әрекеттерін жасатуға мені
еріксіз мәжбүр ету қиынға соғады.
36. Мен өз сезімімнің төмендегенін және сәтсіздікке ұшырағанын қатты
уайымдаймын
37. Егер істеген ісімнің дұрыстығына сенімді болсам, мен барлық уақытта
табандылық жасаймын
38. Егер қоршаған ортадағылар маған көңіл аудармаса, онда маған өмір сүру
қызықсыз болар еді
39. Менің пікірімді ешкім өзгерте алмайды
40. маған әр кезде жаңа танысқан адамдармен әр түрлі ойындар ойнаған
ұнайды
41. Егер ата анам немесе мұғалімім істеген ісімді дұрыс емес деп
есептесе, мен пікірімді өзгерте аламын
42. Автобуста немесе тролейбуста таныс емес балалармен рахаттанып
мылжыңдап сөйлесе аламын
43. Мен ешқашан өтірік айтпаймын
44. Мен бүгін істейтін жұмысты ешқашан ертеңге қалдырмаймын
45. Мен өмір бойы ештеңеге риза емеспін
46. Мен алаңсыз ойланып, армандарға бөленген кезде жалғыз болғанды
ұнатамын
47. Мен көңілді ортада әсерленуге қысылмаймын
48. Егер маған басқалар бұйрық берсе, одан ештеңе шықпайды
49. Менің ісіме кім кедергі келтірсе, мен оған қарсы соққы бере аламын
50. Өзімнің ыңғайсыз сөздеріме немесе ебедейсіз қылықтарыма ұялу деген
менде болмайды
51. Өзімнің құқығымды қорғау үшін жиі төбелеске барамын
52. Егер мен екілік баға алсам немесе өтірік айтқанымды ұстап алса, мен
оған ренжімеймін
53. Менің көңіл күйім ата анамның істерінің оңға басқанына тәуелді
54. Табандылық пен қайсарлық жетіспесе жетістікке қол жеткізу қиын
55. Мен үйде және мектепте үлкендердің айтқанын барлық уақытта тыңдаймын
56. Егер мен теледидирдан қызық кино немесе комедиалық ойын сауық көрсем,
онда менің жабырқаңқы көңіл күйім тез көтеріледі
57. Мектептегі жағымсыз нәрселер мені тіпті толғандырмайды
58. Айналамдағылар көңілді жүрсе де менің ішім жиі пысады
59. Мен барлық уақытта көшенің тиісті жерлерінен ғана өтемін
Өңдеу ережесі.
Кілтке сай келген жауаптар бір балл деп бағаланады.
1. Экстраверсиалды: иә - 12, 42, 44, 49; жоқ – 14.
2. Спонтанды: иә - 4, 21, 29, 34; жоқ – 19, 50.
3. Агрессивті: иә - 7, 22, 51, 53; жоқ – 36, 37.
4. Ригидті:иә - 24, 26, 39; жоқ – 41, 56.
5. Интроверсиялық. Иә - 3, 33, 35, 48, жоқ – 5, 20.
6. Сензитивті: иә - 15, 28,43; жоқ – 11, 13, 30.
7. Мазасызданғыш:иә - 8, 23, 43, жоқ – 52, 547, 59.
8. Лабильді: иә - 10, 25, 40, 55, 58, жоқ – 27.
9. Жалғандық шкаласы: иә - 16, 31, 45, 46, 57.
10. Аггравация: иә - 2, 6, 17, 18, 32, 47 (ятрогендік ауруға жақындық).
Жеке тұлғаның типологиялық мінездемесі.
Экстроверсиалы(1) Бұл шкала бройынша көрсеткіші жоғары болған адам
көпшіл, адамдармен қарым қатынас жасауға үйір, ашық жарқын, мақсатқа
бағытталған әрекеті жүйесіз, басқалардың айтқанына көп алаңдайды,
сөзшең мылжың. Достарының саны шектен тыс көп және таныс балалармен
байланыстары үстіртін, маңызсыз болып қалады. (Танысы көп нағыз досы
жоқтың қасы). Мұндай балалар оқу материалын оқулықтардан меңгергеннен
гөрі ойындарда, диалогтік режимде жақсы меңгереді. Олар тентек,
күлегеш.,сзшең болып келеді. Дегенмен олар шыншыл, ақкөңіл, көп жерде
тапқырлық танытады.Қиын жағдайдан шығу үшін өтірік айта алады,
қоршаған ортада өздерін көрсету үшін жоғары ұстайды, мақтаншақтық
білдіреді.
Спонтанды(2) Бұл шкала бойынша жоғары көрсеткіш иелері қалай
болғандада еркіндікке бастамшылдыққа, басшылыққа ешкімге бағынбауға,
өз пікірін ашық айтуға ұмтылады. Кез келген еркіндікті қысқан жерден
шектен тыс тәртіпке қарсы әрекет жасайды. Бұлар тіл алмайтын балалар
ашушаң көпшілік мақұлдаған мінез құлық ережесіне бағынғысы
келмейтіндер және тәртіп бұзушылар. Олар тыиым салғандарға бағынғысы
келмейді. Осы себептен наркотикке, ішімдікке шылым тартуға
қызығушылықтары ерте басталады. Бұл типтегі балалар отбасында немесе
мектепте болған конфликт жағдайлары себебінен мектеп ережесін бұзуға ,
сабаққа себепсіз кешігуге үйінен қашып кетуге не көше кезіп кетуге
әуес болады. Олар бірқалыпты оқымайды, негізінде бай интуициясына
сүйенеді, сыбырлап айтқанды да себебін тауып пайдалана алады, яғни
естіген кішкене бөлшектерін толық суреттеп беруге шамасы жетеді.
Мектепте мұндай балалартабысты болып келеді, өздерінің болашақ
өмірінде тапқыр, талапты және батылдық танытып, тіпті болмаған
жетістіктерге жетеді, ашылмаған жаңалықтарды аша алады.
Агрессивті (3) Бұл шкала бойынша көрсеткіші жоғары болған бала
өзіне өзі сенімі жоғары, өз ойын ашық айтуға ұмтылады, белсенді және
өз бетімен қозғала алады. Баллдары өте жоғары болса баланың орынсыз
белсенділігін, агрессивті қылықтары мен дромомания элементтері орын
алатын, өзіне бағыныштылар алдында қөызьа мінез құлықты ,
тапсырмаларды орындауда ұқыпсыздықпен , олардан бас тарту үшін
бұзақылық әрекеттерге дейін баратын көріністермен сипатталады. Бұл
типтегі балалар әсіресе толық емес отбасыларда жиірек кездеседі.
Мұндай балалар сәби кезінде ата ананың жылуын, мейірімділігін,
қамқорлығын, ізгілігін бастан кешірмеген. Олар ерте балалық шақтан
шыққан, кішкентайынан өздерін қоршаған ортаға қарсы қойып, және
күресіп өміпр сүруге үйренген. Бұл балалар педагогтарды ең үлкен
қиындықтарға апарады. Оларға тәлім тәрбие жұмыстары барысында мінез
құлқына байланысты қатаң жазалау әдістері пайдаланса( мектептен
шығару, арнайы сыныптарға немесе арнайы мектептерге жіберу т.б.) бала
өшігіп, тұлғалық деформация орын алады, яғни ашу ыза орын алады да, ол
тшамадан тыс эмоционалды зорлану жағдайында болады. Барлық үлкендерге
көңілі қалып, болашақта оларға қарсы агрессияның түрлерін көрсету кегі
қалыптасады.
Ригидті(4) Бұл шкала жоғары көрсеткіште болған балада табандылық (
егер өз мақсатына жетуге қатысты болса) көрініс береді. Олар үшін жеке
басының статусы ерекше маңызды мәселе болып табылады. – басымдылық
билік позицчиясы және материалдық жетістікке жету жетекші мотивтер
болып саналады. Сондықтан өзгелердің әдеттен тыс билікке ие болғанын
және байлвығын қызғанады, өздерін ерекше агрессивтілігімен қорғайды.
Оқуда материалды біртіндеп не тіпті жай ұғады, бірақ оны есінде жақсы
ұстайды, жауап беруде жинақтаған тәжірибеге сүйенеді. Оларға қиял және
интуиция жетіспейді, ойлауы шектеулі болғандықтан мұндай балаларға
материалды ұғу үшін жаттап алу қажет. Олар шыдамдылық пен қайсарлық
арасында үлкен табысқа жетуі мүмкін, ал қажырлық көрсетіп, соңына
дейін күрессе ол өз мінезінің кемістіктерін де жеңуі мүмкін.
Интроверсиялық (5) Бұл шкала бойынша жоғары көрсеткішке ие болған
балалар үндемейтіндігімен, тұйықтығымен, оқшау жүретіндігімен
айырмашылығы көрініп тұрады.Олар қайырымды достарды қатты таңдайды,
оның есесіне үнемі өздері соған үйірсек болып жүреді. Пәндерді оқу
адында өздерін бағалайтыны жөнінде қатты ойланады. Олар жалғыз
қалғанда материалды жақсы меңгереді. Нақтылы ғылымдарға қарағанда олар
әдебиеттік және гуманитарлық пәндерді жақсы меңгереді.Бәрінен бұрын
вербальды(жазбаша) интелектілері жақсы дамиды. Олар сынып алдында
тақтаға шығып жауап бергендщі көпшілік алдында жауап бергенді
ұнатпайды. Қоршаған орта оларды ынтымақсыз және қабағы ашылмаған адам
ретінде қабылдауы мүмкін., дегенмен олар басқа балалардың қаттылығынан
және тұрпайылығынан жиі қорлық көреді., ал тұйқтығы олардың өздеріне
әлеуметтік ортаның агрессиясынан қорғаныс реакциясы сияқты көреді.
Оларда бәрінен бұрын өзіндік арман жақсы дамыған, Сондықтан олар өмір
тәжірибесінен гөрі идеялданған қиялға бейім болады.Жоғары интелектіні
сирек кездесетін қабілет ретінде қабылдайды., интелектуалдар ғана өмір
ағымын терең ұғына алады және оларға өмір қызығырақ болады деп
түсінеді.
Сензитивті(6) Бұл шкала бойынша көрсеткіші жоғары болғандар өз
сәтсіздщіктеріне тым терең әсерленіп, тез ренжиді, кінәні өз мойнына
алып, оған депрессивті реакция берулері жиі болады.Сыныптастарымен
қарым қатынаста олар келісім позициясын ұстанады, жетекшілікке
ұмтылмайды, сыныпта өзін күшті жеке тұлға ретінде сезінеді., мұғалім,
ата аналардан қолдау іздейді және оларды қорған тұтады. Оқуда ұқыпты
жауапкершілікпен қарайды. Эмтихан кезінде қатты мазасызданып, төмен
баға алса қатты күйзеледі. Олар дөрекілікке әділетсіздікке қатты
ренжіп, ондай жағдайлар орын алғанда қатты қиналып, күйзеліске түседі.
Шытырман және даулы жағдайларда олар суицидті тенденциядан және ұзаққа
созылған депрессивті жағдайлардан қорқады. Оқу процесінде олар
көбінесе гуманитарлық пәндерге қызығады. Оларға тіл мен әдебиетті
тереңірек меңгерткен дұрыс, өиткені оларды лирика поэзия тартады, ал
математикамен физикаға сирегірек икемдік танытады.. Мұндай типтегілер
достықта, махаббатта тұраөқты және балаларға аяушылық білдіріп,
қорғап жүреді., оларға басқалар сенім артады.
Мазасызданғыш(7) Бұл шкала бойынша көрсеткіші жоғары болған балада
мынадай мінез ерекшеліктері басым болады: жасқаншақ, күманданғыш,
қорқақ, негізсіз үйренуге әуес,, жауапкершілік сезімі жоғары
дамыған,ішкі қажеттілігі орта.Мұндай типтегі оқушылар әдетте сабақты
орындайды, дегенмен ата аналар мен мұғалімдар арасында жөнсіз
үрейленіп, төмен баға алады, жазалану қорқынышы жоғары себепсіз
уайымға бөленеді,ғ бақылау жұмысиары мен эмтихан алдында қатты
күйзеледі. Достарына өте адал, олар үшін жанын береді. Олар
дербестікке қмар емес, үлкендерге, ата аналарға мұғалімдерге
жетекшілеріне арқа сүйейді, яғни өздеріңнің ренжігенін басқалардың
жамандағанын шағымданып, оларға айтиып беруді ұнатады. Мұндай
типтегілер қыздардың арасында сирегірек кездеседі. Бұл типтегі ұл
балалар “сыпайы” “тәрбиелі” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz