Психодиагностиканың ғылыми-теориялық негізі
Психодиагностиканыњ ѓылыми-теориялыќ негізі.
2.1. Психодиагностика пәні мен мақсатын анықтау.
2.2. Психодиагностиканың шешу амалдары. Психодиагонстиканың
қолдануын талап ететін арнайы практика облыстары.
2.3. Психодиагностика және аралас зерттеу бағыттары: дифференциалды
психология, психометрия, психологиялық бағалау.
Психодиагнастика – тұлғаның немесе топтың психологиялық даму
деңгейінің жағдайын, қасиетін нақты бағалауға арналған теориялық,
методологиялық әдістердің ортасы деуге болады. Психодиагностиканың
объектісі ретінде психология зерттейтін барлық құбылыстар
қарастырылады, яғни адамның түйсінуінен бастап, күрделі тұлғалық және
өзара тұлғааралық қарым-қатынаста туындайтын күрделі әлеуметтік
психикалық процестерге дейін.
Тұлғаның немесе топтың психикалық даму деңгейінің бағасын
практикада анықтау үшін мынандай мәселелерді шешу керек:
1. Қасиеттің сәйкес даму деңгейін анықтау.
2. Оның даму динамикасын және белгілі бір уақыт аралығындағы
өзгеруін анықтау.
3. Тұлғаның немесе топтың мінез-құлқындағы және
психологиясындағы нақты өзгерістерді анықтау.
4. Тұлға қасиеттерін дамыту перспективасын анықтау.
5. Келесі дифференционалды зерттеу жұмыстары үшін зерттелінуші
адамдарды немесе топты категорияларға бөлу.
6. Тұлғаның немесе топтың тапсырманы орындауға жарамдылығын,
мысалы адамның өз қызметтік міндеттерін атқаруға кәсіби даярлығын
анықтау.
7. Тұлғаның немесе топтың психологиясы мен мінез-құлқы
психокоррекция жұмыстарын жүргізу мақсатындағы кейбір медициналық
немесе әлеуметтік нормаларға сәйкес келу, келмеуін анықтау.
8. Тұлға немесе топ үшін өмір жолын таңдауда (мамандық, некелік
жолдасын,т.б.) және өз білімін жетілдіруде ұсыныстар жасау.
Осы айтылған мәселелер психодиагностика үшін жалпылау болып
табылады. Осылардың көпшілігі мектеп жасына дейінгі мекемелерде және
мектептерде әртүрлі жас баламен жүргізілетін жұмыстар арқылы шешілу
керек.
Психодиагностика, көбінесе, былай түсіндіреді (предпологает):
- баланың бір айлығынан бастап мектеп бітіргенге дейінгі жас
ерекшілік психолгиясының даму динамикасын (танымдық,
интеллектуалдылық, тұлғалық және тұлғааралық) зерттеу. Ол үшін
әрбір баланың жылдық немесе айлық даму көрсеткіштері жазылған
психодиагностикалық картасы жасалу керек.
- Әрбір баланың психологиялық және құлықтық дамуының өзіндік
ерекшеліктерін анықтау, оның орташа стандартты нормадан ауытқуын,
жағымды жағына (жедел дамуын) қарай ма, әлде теріс (баяу даму)
қарай ма?
- Балаларға білім беру мен тәрбиелеудегі жетістіктерді анықтау
мақсатында жүргізілетін психологиялық қызмет көрсететін
педагогикалық эксперименттер және осының негізінде берілетін
ұсыныстар.
- Өз уақытында дұрыс бағыт беру үшін, сондай-ақ ғылыми негізделген
кәсіби кеңес және мамандыққа бағдарлау жұмыстарын жүргізу
мақсатында баланың дарындылығын, икемділігін, қабілеттілігін,
бейімділігін анықтау.
- Мұғалімдер мен ата-аналар үшін пайдалы болатын, сол балаға тиімді
болатын оқыту мен тәрбиелеу әдістерін таңдау және баланың
психологиялық жағдайы туралы әртүрлі ақпараттар алу.
Білім беру жүйесіндегі мекемелерде балалардың
психодиагностикасымен жоғары оқу орнының психология факультетін
бітірген, кәсіби даярланған практик-психолог немесе практикалық
психология мамандығы бойынша қайта даярлаудан өткен мамандар
айналысады. Осыншама мәселені қамту және дұрыс психодиагностикалау үшін
практик-психологтың кәсіби біліктілігі жоғары болуы керек.
Психодиагностикалық жұмыс барысында жеке тұлғаның
психологиялық даму ерекшеліктерін анықтауға арналған психодиагностика
әдістері кеңінен қолданылады. Оларға жалпылама шолу жасап өтетін
болсақ, мысалы ақыл-ой дамуын диагностикалау, танымдық процестердің
дамуын диагностикалау, жалпы қабілеттер, тұлғаның құндылық мотивациялық
мінезі, қарым-қатынас диагностикасы, т.б.
Мамандығымызға байланысты келешекте балалармен, мектеп
оқушыларымен жұмыс жасайтын болғандықтан, оқушыны психологиялық-
педагогикалық зерттеудің ұстанымдары мен әдістерін білу өте маңызды.
Психодиагностикалық процесс.
Психологтардың диагностикалық тұлғалылығы болжам жасауға, шешім
шығаруға әкелетін түрлі мәліметтерді өңдеу процестерінің түрлі
этаптарында байқалады. Диагностикалық процестің негізгі этаптары
зерттеу мақсатымен, олардың жасалуы шешім жасаумен сәйкестендірілген
мәліметтер жинағына әкеледі. Осы этаптарда туындайтын нақтырақ
сұрақтарды қарастырайық.
Мәліметтер жинақтау диагностикалық әдістер көмегімен (әңгіме,
ауру тарихы, басқа да мамандардың қорытындысы) жасалады. Барлық
белгілі диагностикалық әдістер авторлары сынақталушыны жақсылап танып
алуға зейін аударады және оның өткені мен болашағы білу қажеттігін
айтады. Осымен зерттеудің негізгі фоны жасалады.
Психодиагностика бұл – психология ғылымының бір саласы болып
табылады. Сондықтанда ол басқада психологияның тармақтарымен тығыз
байланысты. Жеке сала болғанымен ол өзінің даму бағытын жалпы
психология теориясынан бастау алады.
Психодиагностика және диферренциалдық психология.
Көбінесе шетелдік және отандық әдебиеттерде тұлға проблемасы
теориясының ерекшеліктері диференциялдық психология саласының
зерттеулерінің ерекшеліктері болып табылады. ХІХ ғ. және ХХ ғ. атақты
неміс психологі Вильем Штерн ғылымға мынадай түсінік берді: маңызды
ерекшелік бұл – психологияның функциясы мен қасиетінде.
В. Штерн заманынан кейінде диференциялық психология жөнінде
түсініктер өзгеріске енбеді, қазірде ол жеке тұлғаның мінез-құлық
және қасиетін мақсатты зертеу бағытында анықталады. Диференциялық
психологияның шығу шегін қозғайтын болсақ біз біріншіден тест
жүйелерін жасаушы зерттеушілерді айтамыз. Олар: Ф. Гальтона, Дж Кеттел,
А. Бине.
Психодиагностика және диференциалдық психологияның зерттеу пәні
саласы сәйкес келеді, ал оларды біріншісі тұлғаның ерекшеліктерін
өлшеуге бағдарлау десе, екіншісі мінез-құлқын ажырату деген түсінікпен
ажыратылады. Яғни психодиагностиканы ғылым мен тәжірибенің арасындағы
көпір деп түсінеді. Мұнда ғылым жөнінде тұлғаның психологиялық
ерекшеліктерін және тәжірибе жүзінде психологияның диагнозды
қарастырады.
Психодиагностиканы қарастыра келе диференциялдық психологиядан
алшақ ала отыра бұл бөлім немесе саланы батыс (шет) мамандары мінез-
құлықты түсінуге немесе байқауға жақындау деген пікір берді. Бұл екі
сала бөлінгенімен, бірақ шындығына келетіні болсақ бір-бірін органдық
түрде толықтырып, бір бүтінді құрайды.
Психодиагностика және психометрия.
Психометрия-бұл әрдайым психологиялық тест жүйесінде кездесетін
тест түсінігін береді. Бұл жөнінде Вольфом (1734) психологияда өлшемдер
туралы түсінік беріп өткен.
Ең алғашқы эксперименталдық психологияда өлшем ол уақыт
реакциясына жасаған өлшем болып табылады. Сондықтанда алғашқыда
психометрия (түсінігінде) саласы психологиялық үдерістегі мінез құлық
өлшемі деген түсінікті берді. Бұның салдары психологиялық құбылыстың
барлығы психометрияға байланысты екеніне әкеліп соқтырды.
Психологияда өлшеу құралының қайсысы болмасын анықталған
талаптарды сақтауды қарастырған. Бұл талаптар алған нәтижелердің дәл,
нақты салыстырмалы түрде жасалған өлшемдерге тығыз байланысты. Мұнда
статистикалық – математикалық процедураға сәйкес екені бағытталған.
Осындай бағытпен психометрия психологиялық тестте өз дамуын
негізге алады.
Психологиялық тесттердің дамуына байланысты 1920-1930 ж.ж.
бастап арнайы психологиялық өлшеу орталықтары пайда болды. Онда жеке
тұлғаның барлық талаптары іс-әрекеттері өлшеніп қаралады. Бұл тесттің
арнайы мақсаты, тұлға бағытындағы психологиялық қасиеттері мен
психофизиологиялық жағынан өлшемдер жүргізуге болатындығымен (көрсетіп)
айқындалады.
ІІ-БӨЛІМ. ПСИХОДИАГНОСТИКАНЫЊ ДАМУ ТАРИХЫ.
Тақырып 3. Психодиагностиканың қалыптасу тарихы.
3.1. Психодиагностика тарихы және ғылыми қалыптасуы.
3.2. Психодиагностиканың эксперименталды психология саласында
құрылуы (В.Вундт, Ф.Гальтон, Г.Эббингауз т.б.ењбектеріне шолу).
3.3. Психологиялық тесттілеудің шығуы.
Ғылыми диагностиканың қалыптасуы ең алдымен психологиялық
ғылымда эксперименттің, жаңа идеялардың пайда болуымен байланысты.
Психологиялық зерттеулер туралы ойлар ХІХ ғ. 30 жылдары жарыққа шықты.
Ең бірінші бұл туралы неміс зерттеушісі Вольф болды. Ол психометрия
ұғымын енгізді. Бірақ сол кездегі философтардың төккен қан мен тері
ғасыр өткеннен кейін ғана өз нәтижесін берді. Э.Вебер мен Г.Фехнердің
психофизика бойынша бастаған жұмыстарында, яғни психикалық
көріністердің салыстыру туралы ойлардың шындыққа енуі сол кездегі
эксперименталды психологияның ізденістеріндегі негізгі бағытты анықтап
берді. Осы кездестірген жайттардың ішіндегі қызықтысы, индивидтің
айқындалуын зерттеп оқуда оқымысты ғалымдар психологияға, физиологияға
және медицинаға жақын болғандар.
Ментальды хронометрияда маңызды бағдар көрсетуде еңбек сіңірген
Голланд ғалымы әрі физиологы Ф. Дондерс (1818-1889) болды. Ол бірнеше
реакция түрлерін бөліп көрсетті. А реакциясы – тәжірибе жасалынып
жатқан қандай нәрсе әсер ететінін және оған қалай жауап беру керек
екенін біледі. В реакциясы – зерттелуші әр әсерге әр түрлі жауап
береді. С реакциясы – барлық жасалғандардың ішінде тек қана біреуіне
ғана жауап береді.
Бұл зерттеулер экспериментті зерттеулердің маңызды бір бөлігі
ретінде қарастырылды.
Ќазіргі заман психодиагностиканыњ тарихы ХІХ ѓасырдыњ І-ші
жартысынан басталады, яѓни сол уақыттан бастап, ењ алдымен
психологиялыќ білімніњ дамуыныњ клиникалыќ кезењі басталды. Б±л кезењ
адам туралы психологиялыќ эмпирикалыќ білімді талдауда жєне оны
ќолдануда шешуші рольді дєрігерлердіњ орындауымен сипатталады. Ал б±ѓан
дейін м±нымен негізінен философтар мен жазушылар ш±ѓылданѓан.
Дєрігерлерді емделуі ќиын аурулар жєне аурудыњ неден пайда болѓандыѓы
туралы, сондай-аќ сол жылдары єлемніњ дамыѓан елдерінде етек алѓан жан
к‰йзелістерінен болатын аурулар жєне невроз себептері ќатты ќызыќтырды.
Психиатр дєрігерлер Европа клиникаларында ауруѓа ж‰йелі т‰рде
баќылау ж‰ргізе бастайды жєне µз баќылау нєтижелерін талдап, жазып
отырды. Б±л уаќытта психодиагностика єдісініњ баќылау, с±рау,
ќ±жаттарды талдау сияќты єдістері ж‰зеге асады. Біраќ б±л жылдары
психодиагностика т±тастай толыќ ќ±рылды деп айта алмаймыз. ¤йткені,
м±нда тек дєрігерлердіњ бір ауру т‰рін ѓана баќылауы жєне бірдей
єдіспен ќорытындылануы, олардыњ зерттеу нєтижелері дєрігерлердіњ
кµзќарастары, ой ќорытындылары бойынша ѓана жасалады. Б±л кезењде
психодиагностика єдістері тек сапалық жағынан ѓана сипатталатынын
кµрсетеді.
Психодиагностика єдістерінің сандыќ кµрсеткіштерін алу т‰рі ХІХ
ѓасырдың ІІ-ші жартысында ж‰зеге аса бастады. Осы жылдары атаќты неміс
психологы В.Вундтыњ жетекшілігімен єлемде алѓаш рет тєжірибелік
лаборатория ашылды. М±нда психодиагностикалау маќсаттарында єр т‰рлі
ќ±ралдар мен жабдыќтар ќолданыла бастады. Психологиялыќ жєне физикалыќ
ќ±былыстыњ µзара сандыќ байланысын кµрсететін “негізгі психофизикалыќ
зањдылыќтыњ” ашылуы сєйкес келіп, ол сандыќ психодиагностикада
єдістерініњ тезірек ќалыптасуына ‰лес ќосты. Негізгі психофизикалыќ
зањдылыќ психологиялыќ ќ±былыстарды µлшеудіњ м‰мкіндіктерін ашты жєне
б±л ашылу т‰йсікті µлшеуге арналѓан шкаланыњ пайда болуына єкелді.
Осыѓан сєйкес ХІХ ѓасырдың соњына дейін психодиагностика
негізінен адамныњ т‰йсіну дєрежесін µлшеумен ѓана шектеліп отырды.
Негізгі психологиялыќ процестерге ќатысты адамныњ ќасиеттері мен
жаѓдайын зерттеуге арналѓан психодиагностика єдістерініњ т‰рлері ХІХ
ѓасырдыњ соњы мен ХХ ѓасырдыњ басында ќалыптасып дами бастады. Осы
кезде µте белсенді т‰рде жєне психолог мамандардыњ ќатысуынсыз
“ыќтималдылыќ теориясы”, “математикалыќ статистикалыќ бағалаулар”
психодиагностиканыњ ѓылыми сандыќ єдістемелеріне араласып кетті. Біраќ
математикалыќ статистика єдісін психологиядан б±рын математика,
биология, экономика, медицина, т.б. ѓылымдар пайдаланып келді.
Ењ бірінші арнайы психометриялыќ мекеме Англияда аѓылшынныњ
±лы психологы Гальтонныњ басшылыѓымен ќ±рылды. Ол 1814 жылы адам
ќабілеті кµрсеткішінің статистикалыќ мєліметтерін алуѓа арналѓан
антропометрикалыќ лаборатория ашты. ¤здерініњ ќабілетін аныќтау ‰шін
осы лабораториялыќ зерттеуге он мыњ шамасында адамдар келді.
Статистиканы психологияда ќолдануды ±сынѓан Гальтон еді. Ол
бірлесіп ж±мыс жасау ‰шін Пирсон, Фишер сияқты математик ѓалымдарды
шаќырды. Спирменніњ 1904 жылы “Объективті аныќталѓан жєне µлшенген
жалпы интеллект” деген ењбегі жарыќќа шыќты.
Г.Айзенг пен Р.Кеттел т±лѓалық ќасиеттерді зерттеу ‰шін
факторлыќ анализді пайдаланды. 1905-1907 жылдары француз ѓалымы
А.Биненіњ статистикаѓа негізделген интеллект тестісі жарыќќа шыќты. Ол
француз ѓалымы Т.Симонмен бірге осы тестті аяќтап, нәтижесінде µмірге
Бине-Симон тестісі келді.
Тақырып 4. Психодиагностиканың революцияға дейінгі дамуы.
4.1. ХХ ғасырда психодиагностиканың даму тарихы.
4.2. 50-60жылдарда психологиялық зерттеу әдістерін ұйымдастыру.
А.Н.Леоньтев, А.Р.Лурия, П.Я.Гальперин жұмыстары.
4.3. Психологиялық-педагогикалық диагностикаға Л.С.Выготскийдің
қосқан үлесі. Д.В.Элькониннің жеке адам тұлғасын зертеуге деген
генетикалық тәсілдері туралы.
Психологиялық диагностиканың дамуы – диагностиканың негізгі
зерттеу әдісінің шығу тегіменен ұштасады.
Бұл әдіс психологиядағы басқа әдістердің ішінде қаншалықты орын
алады, оның спецификалық мәнісі не?
Зерттеу әдісінде эксперименталды және эксперименталды емес болып
бөлінеді. Эксперименталды емес әдістің әр түрін бақылау, әңгімелесу, іс-
әрекеттің болғанын зерттейді.
Эксперименталды әдіс жағдайдың тууына қарай негізделеді, зерттеп
отырған фактордағы тіркеудің өзгерісін және онымен байланысты
әрекетті, сонымен қатар зерттеуші мен зерттелушінің қарқынды байланысын
зерттейді.
Диагностикалық әдістер (тесттер) кейде эксперименталды әдістердің
ішінен қарастырылады. (Б.Г. Ананьев 1976.).
Психодиагностикалық әдістер өздеріне мынадай әрекет тест
әдістерін қамтиды. Олар: объективті, субъективті, проективті
немесе құрылымдық.
Диагностикалық зерттеулер екі әдіс қолданылады. Ол – тұлға
ерекшеліктері және ақыл-ой тесті.
Мұнда біріншісі тұлғаның ерекшелігін айқындаса, өлшесе ал
екіншісі ақыл-ой дамуын өлшейді.
Диагностикада ақыл-ой дамуына байланысты көптеген тест түрлері
бар. Олар іс-әрекет тесті (мақсатты тұлға) және ситуациялық тест
түрлері. Көбінесе сурет фигуралар берілген тест, анкеталар көптеп
қолданыс табуда.
Психологтардың диагностикалық тұлғалылығы болжам жасауға, шешім
шығаруға әкелетін түрлі мәліметтерді өңдеу процестерінің түрлі
этаптарында байқалады. Диагностикалық процестің негізгі этаптары
зерттеу мақсатымен, олардың жасалуы шешім жасаумен сәйкестендірілген
мәліметтер жинағына әкеледі. Осы этаптарда туындайтын нақтырақ
сұрақтарды қарастырайық.
1970 ж. бастап жеке тұлғалық ерекшелік аймағында (көптеп) және де
Батыс Европа және АҚШ та психологиялық тестілеу термині көптеп
қолданылуда. Бұл-психологиялық баға.
Психологиялық баға терминін екі дүниежүзілік соғыста
американдық психологтар мен психиатрлар қара және қанжар серіні
таңдауда қолданған.
Ең алғашқы терминді қолданған кітаптың аты-The Assessment of Men
(office of Staratcgis Services, 1942)
1953 ж. (США) жылдық психологиялық көрсеткіштерде теория және
техника бағасы атты термин қолдана бастады. Осыдан соң баға термині
психологтар терминінде жиі қолданыс табуда.
Соңғы кездері бұл термин жеткілікті дамып, тарап өзіндік статусқа
ие болды. Бұған дәлел көптеген журналдар, оның ісінде психологиялық
проблемалар жиынтығы.
Тақырып 5. Психодиагностиканың қазіргі даму тарихы.
Психодиагоностиканың мәселелері және оны шешу жолдары.
Психологиялық қызметті құру жөніндегі маңыздылығы. Психодиагностиканың
ҚР даму жағдайы.
Қазіргі психодиагностиканың даму кезеңінде компьютер
психологтың барлық диагностикалық іс-әрекетін жүзеге асырушы ең негізгі
құрал ретінде қаралуда. Компьютердің психодиагностикаға, енуінің
өзіндік тарихы бар. Алғашқы даму кезеңінде компьютер өте баяу дамыған,
бастапқы кезде қарапайым стимулдарды, және қарапайым әсерлерді
(реакцияларды) бекітуге және статистикалық деректерде өңдеуге көңіл
аударған. Компьютер зерттеудің көмекші құралы ретінде қолданылады, ол
арқылы көп еңбекті қиындық келтіретін және ескішілдікке негізделген
операцияларды зерттеген. Алайда дәл осы кезеңде машиналық
интерпритациялық тестер дами бастайды.
Соңғы ХХ ғ. онжылдығында компьютер тек қана институттар мен
лабораториялар қолданыста болған жоқ, ол әрбір зерттеушіге қолдануға
мүмкіндік болды. Қазіргі таңда өте қиын деген психодиагностикалық
тестердің дамуына компьютерлік базалар өте көп үлес қосуда, өйткені
компьютер жеделдетудің әр алуан түрлерін игерген. Отандық компьютер
психодиагностиканың зерттелу бағыты 1980 ж. ортасына барып
көркемделеді, шетелдердегідей оның дамуы қазіргі информациялық
технологиялармен тығыз байланысты. Қазіргі таңдағы ең белсенді
информациялық технологияларды тұтынушылармен психологиялық ғылымды
салыстырсақ, психологиялық ғылым бұрыннан 1-ші орын алуда. Бір қызық
жері Гек 1960 ж. аяғында ғана, кеңестік психологтарға қарапайым есеп-
қисаптарды қолжазба арқылы атқару ұсынылған, бірақ осы таңда шетел жақ
осы математик статистикалық әдіс, 1930 ж. басында-ақ ЭВМ арқылы іске
асырылып жатқан.
Соңғы кездегі компьютерлердірілген психодиагностикалық әдіс,
дәстүрлерімен салыстырғанда мынаған байланысты.
• Тесті автоматтандыруды құруға мүмкіндік береді.
• Тесті құрастырудан оған жүргізген зерттеулерден, ескішілдікке
негізделген қиындық келтірілген жағдайлардан психологты
босатады.
• Таралым әдісі мен тәжірибелік топтық тестілеудің кеңейтуге
мүмкіндік беруге қамтамасыз етеді.
• Тестердің құпиялық қорытындысын сақтауға жеңілдетеді.
• Жедел топтық зерттеудің жүргізілуі, сол сияқты жекеленген
психодигностикалық зерттеулер жаңа жағдайлар туғызады.
• Практикалық тапсырмалардың шешімімен тығыз байланыстылығын
қамтамасыз етеді.
• Кейбір компьютерлік тестер компьютерлік ережелерге аударылуы
мүмкін емес.
Психодиагностика саласы мамандарының басым көпшілігі алынған
нәтижелердің сандық бағасы пайдалырақ деп есептейді. Алайда зерттеудің
қай жолы анағұрлым сенімді болжамға алып келетіні жайында қарама-қайшы
пікірлер де бар. Клиникалық, яғни өз түйсігіне тәжірибесіне сүйенген
жол ма, әлде статистикалық, яғни объективті және қалыптасқан
ережелерге сүйенген жол ма?
Клиникалық бағыт әсіресе сапалық көрсеткіштердің анализіне
сүйенеді және оны жалпылай қамтуға тырысады. Оның басты ерекшелігі
субъектілік сынға және маман тәжірибесіне сену болып табылады.
Таза күйінде клиникалық бағыт саналы пайымдауға жақын болып тұрады.
Статистикалық бағыт объективті (сандық) көрсеткіштерді, олардың
статистикалық өңделген түрін мәселен регрессияның немесефакторлық
анализдің теңдіктерін қарастырады. Субъектілік ойлау мүлде
ескерілмейді деуге болады. Болжам алдын-ала белгіленген статистикалық
қатынастарға сүйене жасалады. Клиникалық және статистикалық бағыттың
болжамдарының дәлдігі психологтар арасында әлі де талас тудыруда.
П. Мил осы саладағы біршама жұмыстарға сүйене отырып
статистикалық бағыттың клиникалық бағытқа қарағанда анағұрлым сенімді
божамдар береді деген қорытындыға келеді. (Мысал ретінде 20 зерттеулер
көрсетілген). Бұл кейінгі зерттеулерде де дәлелденді, онда көрсетілген
клиникалық бағыттың тиімсіздігі себебі көрсетілді. Алғашында
диагностикалық көрсеткіштердің көлемінің ұлғаюы өседі де, сонан соң
божамның дәлдігі төмендей бастайды.
Ең ауыры және қиыны клиникалық бағыттың жалпы суреттің жекеше
қаншалықты күш жұмсағанына байланысты П.В. Гапушкин өз кезегінде
клиетицист-психиатрдың тәжірибесі мол болған сайын оған ауыр болады.
Мұнда жалпы тікелей диференциалдық диагноздың қойылуы күйзеліске
ұшыратады. Мұнда клиникалық бағыттан психодиагностиканың қорытынды
жасауына өте түсінікті болуы статистикалық бағыт клиникалық бағытты
алмастыра алмайды. жалпы адамның сыртқы пішіні мен ішкі жан дүниесін
зерттегенде клиникалық бағыт сәйкес келеді. Клиникалық бағытқа қарама-
қарсылықта зерттеу қиынға соғады. Әлгідей оның мүмкіндігі шектеулі
болады. П. Милдың айтқан көзқарасы бойынша статистикалық және
клиникалық бағытты мәңгі күш жұмсау барысында осыған қарама-қарсы
бағытында өте қиын болды. Мил статистикалық бағытқа өз қарсылығын
білдірді. Өйткені ол қолайсыз болды. Өзіміздің диагностикалық
бағалауымызда психологиялық қорытындыларымызда тура келеді. Біздің
табиғи болмысымыздағы біреуге құштарлығымызды арифметикалық
зерттеулеріміз өте орынсыз. Толығымен зерттеусіз бізді толық
бағалауымыз жаман күйзеліске ұшыратады. Диагностикалық жағдайда
үйлесімдік қажет. Мұны біз кездейсоқ статистикалық бағытта көре аламыз.
ІІІ-БӨЛІМ. ПСИХОДИАГНОСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРДІҢ
САПАСЫН БАҒАЛАУ МЕН ТАНЫМАЛ ТҮРЛЕРІ.
Таќырып 6. Психодиагностикалыќ инструменттердің классификациясы.
6.1. Психодиагностикалыќ єдістердің жалпы мазмұны.
Психодиагностикалық єдістердің анықталу түсінігі.
6.2. Психодиагностикалық єдістерге қойылатын талаптар.
6.3. Тест-психодиагностиканың негізгі инструменті. Тесттің т‰рлері.
Проективті єдістердің анықтамасы.
Психологияда Психодиагностика сөзі екі негізгі мағынаны
білдіреді. Бірі психологиялық білімді қолданудың спецификалық аймағын
көрсетсе, екіншісі сол аймақтағы психологиялық білім мен зерттеуден
тұрады. Психодиагностика саласына ғылыми зерттеу әдістерінің
принциптері және қолдану түрлері жатады.
Қазіргі заман психологиясында психодиагностика әдістерінің
көптеген түрлері қолданылады, бірақ олардың барлығын ғылыми негіздеген
деп айтуға болмайды. Сондай-ақ, олардың арасында зерттеу әдістері және
өзіндік психодиагностика әдістері бар.
Психодиагностика әдістері бағалау мақсатында жүргізілетін әдістер
тобына жатады, яғни зерттелетін психологиялық қасиеттердің нақты сандық
және сапалық сипаттамаларын алуға мүмкіндік береді. Ал мұндай мақсат
көздемейтін және психологиялық процестерді зерттеуге ғана арналған
әдістер зерттеу әдістері деп аталады. Олар негізінен эмпирикалық
ғылыми зерттеу жұмыстарында нақты білім алу мақсатында қолданылады. Осы
екі түрлі әдістердің айырмашылығын көрсететін мысалдар келтірейік:
1 мысал. Тұлғаны психодиагностикалау әдісі
Бұл Р.Кеттельдің 16 факторлы тесті. Ол 16 шкалаға бөлінген, 187
пікірден тұратын стандартты сауалнама. Әр шкала бойынша тұлғаның қандай
да бір қасиеті бағаланады, баға стандартты балл бойынша қойылады. Осы
тестке ендірілген пікір және қолдану ережелері, нәтижелерді өңдеу, алу
тәсілдері, сондай-ақ қорытындылар, олардың барлығы өзгертілмейтін болып
табылады және тесттілеудің арлық түрлеріне бірдей.
2 мысал. Тұлғаны зерттеу әдісі
Адамның қандай да бір мінезінің түрін ерекше жағдайларда бақылай
отырып, зерттеуге бағытталған эксперимент жасалуда деп түсінейік.
Мұндай эксперимент былай құрылады: зерттеушіні қызықтыратын мінез-
құлықтың берілген формасымен байланысты адамның тұлғалық ерекшеліктері
бүге-шегесіне дейін оқып білу мүмкін болатындай түрде. Зерттеуші осы
мақсатты көздеген экспериментін жүргізеді, оған қатысушылардың мінез-
құлқын бақылайды және зерттелінетін ерекшеліктерін, оған сәйкес келетін
мінез-құлық формаларының ерекшеліктері туралы қорытынды жасайды.
Зерттеуші эксперимент түріне, мысалы балалармен жүргізілетін
бақылау әдісі немесе олардың мінез-құлқын ерекше эксперименттік
жағдайда бақылау мүмкіндігін беретін психологиялық-педагогикалық
эксперимент жатады.
Психодиагностикалық бұл әдістер психологияның әр түрлі
салаларында және адамзат іс-әрекетінің әр түрлі сферасында
қолданылады. Ғылыми психологияда олар әдетте зерттеуші экспериментерді
жүргізу процесінде қолданылады. Ал практикалық психологияда
психологиялық кеңестерді, психологиялық коррекциялауда, сонымен бірге
кәсіби психологтың іс-әрекетінің басқа салаларында, мысалы мамандық
таңдау, мамандыққа дайындық бағытында қолданылады.
Дұрыс ұйымдастырылған экспериментте зерттелінушілердің даму
деңгейін немесе басқа психологиялық қасиеттерінің экспериментке дейін
және одан кейін әрқашан дәл бағалау қажет. Ол жүргізілген эксперимент
осы қасиеттердің өзгеруіне ықпалын анықтау үшін қажет. Бұл айтылғандар
психологиялық кеңеске және психологиялық коррекцияға да қатысты
болады. Кеңес жүргізе отырып, практикалық психолог клиенттің әр түрлі
психологиялық ерекшеліктерінің даму дәрежесін бағалап отыруы тиіс. Бұл
жағдайда оның жұмысы ауруды анықтап және оны емдеу әдісін айтпай тұрып,
науқасқа міндетті түрде диагностика жасайтын дәрігердің еңбегін еске
түсіреді.
Психологқа дәл осылай жасауға тура келеді, яғни ол клиенттің
жағдайына психологиялық диагноз қоятын диагносттың роліне енеді, кеңес
берумен немесе түзетумен шұғылданады.
Бір қатар мамандықтар адамның мінез-құлқына және психологияға
ерекше талаптар қояды. Сонымен қатар, бұл жерде адамның кәсіби
жарамдылығын анықтайтын, әр түрлі психологиялық мінез-құлықтық санаға
дәл диагностика жасау қажет. Бұл жағдайда психодиагностикалық әдістерді
қолдану адамдардың мамандық таңдау және мамандыққа дайындығымен
байланысты болады. Қоғамда психодиагностиканың мыңнан аса әдістері
тіркелген және бағдар беретін қандай да бір схема болмаса, оларды
түсініп ұғыну парктикалық түрде мүмкін емес. Психодиагностикалық
әдістердің классификациясының мұндай жалпы схемасын ұсынуға болады және
ол мына түрде көрініс табады:
1. Бақылауға негізделген психодиагностика әдістері;
2. Сұрақнамалық психодиагностика әдістері;
3. Адамның мінез-құлықтың әсерімен еңбегінің нәтижесін есепке ала
отырып және анализ жасайтын объективті психодиагностикалық
әдістер;
4. Психодиагностиканың эксперименті әдістері.
1. Бақылауға негізделген әдістер тобы – психодиагностикалық
қорытындысында міндетті түрде бақылау жүргізілуін және оның нәтижесін
қолдану ережесі бойынша нені бақылайтынын, қалай бақылайтынын,
бақылауды қалай қорытындылайтынын, оларды қалай бағалайтынын, қалай
өңдеп, соның негізінде қалай қорытынды шығару керектігін дәл анықтайтын
арнайы схемалар мен жағдайлар енгізіледі. Психодиагностиканың барлық
талаптарына жауап беретін бақылауды – стандартты бақылау деп атаймыз.
Осындай бақылау түріне мысал келтірейік.
Топ мүшелерінің қандай да бір тапсырманы орындау кезіндегі
әрекетін бақылауда Р.Бейлстың Бақылау схемасы қолдану.
1. жағдайды жақсартады
2. шешу жолдарын ұсынады
3. сұрақтарға жауап береді
4. ақпараттандырады
5. түсіндіреді
6. көмегін ұсынады
7. көмек сұрайды
8. түсіндіруін өтінеді
9. хабарлауды өтінеді
10. сұрақтарға жауап беруді өтінеді
11. шешу жолдарын ұсынуды сұрайды
12. жағдайды шиеленістіреді
Топ мүшелерінің өзара әрекет процесін бақылау категориясы (
Р.Бейлс)
Бұл схема және көрсетілген категориялар топ мүшелерінің
бірлескен жұмыс әрекетіндегі өзара қарым-қатынасын бақылауға арналған.
Берілген категориялар топ мүшелері әрекеті мен реакциясы бойынша
топтастырылады. Схеманың жоғары жақ бөлігінде топтық тапсырманы орындау
кезіндегі топтық белсенді әрекетімен эмоционалды реакциясын көрсететін,
ал төменгі жағына бірлескен ізденіс әрекетіндегі енжар әрекетпен
пассивті эмоционалды реакцияны көрсететін категория берілген. Схемада
12 түрлі мінез-құлық типі көрсетілген, оның жартысы жағымды, жартысы
жағымсыз.
Осы схеманы қолданған психолог, бақылау процесінде әрбір топ
мүшесінің әрекетін (қимыл-қозғалысы, сөйлеген сөзі, реакциясы, т.б.)
бақылап, схемадағы көрсетілген категориялардың біріне жатқызады.
Бақылау соңында топ бойынша және әрбір мүшесінің жеке-жеке
категорияларға сәйкес әрекеттер саны саналады. Осының негізінде әрбір
қатысушының және топтың өзара әрекеттестік профилі, мінез-құлық типінің
жағымды, жағымсыз жақтары анықталады.
2. Психодиагностикалық сұрақнамалық әдістері – адамның
психологиялық ерекшеліктері туралы қажетті мәліметтерді арнайы
дайындалған стандартталған сұрақтарға жазбаша және ауызша берілген
жауаптарын анализдеу арқылы да алуға болады. Бұл топтағы әдістердің
бірнеше түрлері бар: анкета, сауалнама, интервью.
Анкетада – зерттелуші тек берілген сұрақтарға ғана жауап бермей,
сонымен қатар кейбір өзі туралы әлеуметтік-демографиялық мәліметтерді
де береді. Мысалы, өзінің жасы, мамндығы, білім деңгейі, жұмыс орны,
қызметі, отбасы жағдайы, т.б.
Сауалнама деп – зерттелушіге берілген жазбаша сұрақтар қатарын
айтамыз. Мұндай сұрақтар жабық және ашық түрде болады.
Жабық сауалнамада сұрақтар ия, жоқ, білмеймін, келісемін,
келіспеймін, айтуға қиналамын деген жауаптардың өз пікіріне сәйкес
келгенін белгілейді.
Ал ашық сауалнамада зерттелінушіге жауап беру еркіндігі беріледі.
Мұндай сауалнама нәтижесінде негізінен сандық емес, сапалық жағынан
анализ жасалады.
Психодиагностикалық сауалнама сұрақтары бұдан басқа тура және
жанама болып бөлінеді. Тура сұрақтарға зерттелінуші өзінің
психологиялық қасиеттерін өзі сипаттайды. Ал жанама сұрақтар бойынша
зерттелінушінің қасиеттері нақты бағаланбайды, дегенмен де жанама түрде
оның психологиялық даму деңгейін талқылауға болады.
Енді сауалнаманың осы түрлеріне мысалдар келтірейік. Сұрақ
тұлғаның қобалжуын, мазасыздануын, күйзелісін диагностикалауға
араналған.
1. Ашық сұрақ – Өзіңізді қатты мазасыздандыратын жағдай туралы
айтыңызшы?
2. Жабық сұрақ – Сіз жиі мазасызданасыз ба?
Ия
Жоқ
Кейде
Білмеймін
3. Тура сұрақ – Сізде қобалжу, мазасыздану сияқты тұлғалық
қасиеттер бар ма?
4. Жанама сұрақ – Сізде емтихан кезінде мазасыздық жағдайы бола
ма?
Интервью кезінде сұрақты психолог өзі ауызша қояды. Ол сұрақтар
алдын-ала дайындалған немесе жағдайға қарай сол мезетте туған сұрақтар
да болуы мүмкін. Сондай-ақ, сауалнама сұрақтарын пайдалануға да болады.
Жауаптарын өзі белгілеп, жазып отырады.
1. Психодиагностикалық эксперимент әдісінің ерекшелігі –
зерттелінушінің қандай да бір қасиетін бағалау үшін арнайы
психодиагностикалық эксперимент қойылады және жүргізіледі.
Айталық, зерттеушіні клиенттің тұлғалық қобалжуы қызықтырады
делік. Ол үшін экспериментатор зерттелінушіні әр түрлі
жағдайларға араластырады, емтихан-сынақ кезін немесе аз уақыт
ішінде күрделі тапсырма орындауын ұсынады. Осы кезеңде
зерттелінушінің қимылында, мінез-құлқында мазасыздану, қобалжу
белгілері көп көрінсе, онда ол адамда қобалжу сезімі жоғары деп,
ал мұндай белгілер мүлдем болмаса, онда ол адамда қобалжу сезімі
жоқ деп қорытындылауға болады. Ал егер ол белгілер айтарлықтай
дәрежеде болса, қобалжу сезімі орташа дәрежеде деуге болады.
Сонымен, психодиагностика әдістерінің ерекшеліктерімен,
түрлерімен, жақсы таныс кез-келген тәжірибелі педагог оқушылармен
зерттеу жұмысын нәтижелі жүргізе алады.
Психодиагностика єдістері жєне оны топтастыру
Ќазіргі уаќытта барлыќ танымал ѓылым салаларында адамныњ жеке
ќасиеттерімен психикалыќ процестеріне арналѓан психодиагностика
єдістері кењінен ќоланылады. Психодиагностика єдістерін мына т‰рде
классификациялаймыз:
1.Бланкалы єдістерде – зерттелушіге арнайы дайындалѓан пікірлер
немесе с±раќтар беріледі. Б±л с±раќтарѓа ауызша немесе жазбаша т‰рде
жауап беруге болады. Б±л єдіс – практикалыќ психологиядаѓы ењ кµп
ќолданылатын жєне ќарапйым т‰рдегі єдіс болып саналады.
2.С±раќнама єдісінде – зерттеуші зерттелушіге ауызша с±раќтар
береді де жауабын белгілеп отырады жєне µњдейді. Б±л єдістіњ жаќсы жаѓы
алдын-ала арнайы бланкаларды дайындауды талап етпейді. Зерттелушініњ
жаѓдайына ќарай ж±мыс жасауѓа м‰мкіндік береді. Ал кемшілігі оныњ
субъективтілігінде жєне ол с±раќнамаларѓа берілген жауаптар
стандарттауѓа келмейді. Сондыќтан да оныњ интерпретациясы салыстырмалы
т‰рде жасалады.
3.Сурет арќылы психодиагностикалау єдісі - б±л єдіс бойынша
зерттелушініњ психологиясы мен мінез-ќ±лќын зерттеу ‰шін олардыњ салѓан
суреттері пайдаланылады. Б±л суреттер таќырыптыќ тапсырма немесе ойдан
шыѓарылѓан болуы м‰мкін. Кейде интерпретация кезінде стандартты дайын
баѓалау критерийлері пайдаланылады. М±ндай єдіске мысал ретінде
Равенніњ матрицалар тестін алуѓа болады.
4. Проективті єдістер - б±л єдіс бланкалы с±раќнама жєне сурет
салу т‰рлерінде болуы м‰мкін. Ѓылымда жылдан жылѓа б±л єдіс т‰ріне
с±раныс кµбейіп келеді. ¤йткені, психодиагностиканыњ б±л т‰рінен
кµптеген информацияларды алуѓа болады.
5.Объективті манипуляциялыќ єдіс - б±л єдісте зертелушіге
берілетін талаптар, тапсырмалар наќты пєн т‰рінде немесе бір нєрсені
ќ±растыру, жасау, дайындау т‰рінде берілуі м‰мкін.
Психодиагностикалыќ єдістерге жєне жаѓдайларѓа ќойылатын талаптар
Психологиялыќ-педагогикалыќ эксперимент сенімді болуы ‰шін жєне
наќты да дєл нєтижелер алу ‰шін, соныњ негізінде д±рыс ќорытынды жасап,
оны пайдалана алу ‰шін ж‰ргізетін психодиагностиканыњ єдістері ѓылыми
негізделген болуы керек. Ондай єдістердіњ т‰ріне мына талаптарѓа жауап
беретін єдістерді жатќызамыз:
1. Єдістеменіњ икемділігі
2. Сенімділігі
3. Біртектілігі
4. Наќтылыѓы
Осы єдістердіњ ішінде шетелдік аударылѓан єдістемені µзімізге
лайыќтап адаптация жасауымыз керек. Зерттеуші нені зерттеу керегіне
сенімді болуы керек, ал алынѓан нєтижелері ќ±пия түрде саќталу керек.
Ж‰ргізілген диагностикалық материалдарыныњ мазмұны наќты бір таќырыпќа
байланысты болуы керек.
Тест – психодиагностика әдісі ретінде
Тест термині білімнің түрлі салаларында әртүрлі мағынада.
Мысалы: сынақ, сынан өту, тексеру және т.б. кезінде қолданыс алып, өте
жылдам және ауқымды қарқынмен дамыды. Р.Пэнто мен М.Гравитцтің айтуы
бойынша, тест сөзі көне француз тілінен шығып, қазіргі таңда табақ
сөзінің синонимі болып табылады. (латынша testa-балшықтан жасалған
құмыра д.м.б.) Орыс тілінде тест сөзі ұзақ уақытқа дейін 2 мағынада
болған:
1) Сыналатын ант, ағылшындардың діни серті, осы айтылғандардың
барлығын әрбір қоғамдық қызметке кіретін адамдар білуге міндетті, осы
арқылы олар өздерінің жасырын католик еместігін көрсетеді.
2) Жалпақ балқытылған немесе қорытылған түтікше арқылы алтын және
күміс шығару.
Қазіргі кездегі тест маңызды психодиагностикалық атауға ХІХ
ғасырдың аяғында ие болды. Психодиагностикада әралуан тесттердің
классификациялары белгілі. Олар әр түрлі бөліктерге бөліне алады,
тесттік тапсырмалардың ерекшеліктеріне байланысты – вербальды тест және
тәжірибелік тест, қарастырылатын процедуралық формасы бойынша – топтық
тест және жеке даралық тест, бағыттары бойынша – алғырлық тест,
тұлғалық тест және бөлек психикалық функция, ал тәуелділіктің барлығы
немесе уақытша шектеулердің жетіспеушілігі бойынша – жылдамдық тесті
және қорытындылау тесті болып бөлінеді. Сонымен қатар, тестерді
олардың құрастыру принциптері арқылы ажыратуға болады. Соңғы 10
жылдықтың ішінде көптеген танымал тестер компьютерлік ағымға енгізіле
бастады, оларды компьютерлендірілген тестер деп атауға болады.
Компьютерлік тестер белсенді даму үстінде.
Бұл кітаптың осы беттерінде тест термині басқа терминдермен
қатар әдіс (кейде техника) терминін қолданады. Бұл терминнің тест
терминіне қарағанда маңыздылығы, не ерекшелігі бар ма? Бұл сұраққа
жауап беру үшін, міндетті түрде 1970 жылғы кеңестік психодиагностиканы
еске түсіруіміз қажет. Сол жылдары тест сөзі белгілі себептерге
байланысты қосымша болымсыз мағына береді, ол тек зерттеу құралы
ретінде ғана емес, сонымен бірге буржуазиялық пайда болу мағынада
көрсетілген. Сол себептен барлық қолданыста жүрген тестер, әдіс
терминіне ауыстырылды. Қазіргі таңда түсінік терминін қабылдамаудың
ешқандай себебі жоқ, өйткені онымен психодиагностиканың өткен тарихы
мен қазіргі жағдайы өте тығыз байланысты. Әдіс методикасы мақсатты
түрде стандартталмаған диагностикалық құрал ретінде сақталып, сонымен
қатар, барынша дұрыс етіп, олардың талапты күшіне, ауқымына, жеке
диагностикалық маңыздылығына немқұрайды қарамай, әділ бағалайды.
Мұндай диагностикалық құралдарға бірінші болып, жобалау әдісі кіреді.
Сонымен бірге орыс тілі, әдебиетінің салты бойынша қолданыста жүрген
жауап алу терминін ұмытпауымыз керек. Жауап алу деп біз
психодиагностикалық құралдарды айтамыз, олар басқа тестерге қарағанда
субъективті бағалауға бағытталған, яғни өзін-өзі зерттеуге немесе
басқаларды зерттеуге арналған.
Басқа тану құралдары сияқты, тесттің де өзіне тән ерекшеліктері
бар, сол арқылы нақты зерттеу барысында зерттеушінің жетістіктері мен
кемшіліктерін анықтауға болады.
Қазіргі психодиагностиканың даму кезеңінде компьютер
психологтың барлық диагностикалық іс-әрекетін жүзеге асырушы ең негізгі
құрал ретінде қаралуда. Компьютердің психодиагностикаға енуінің өзіндік
тарихы бар. Алғашқы даму кезеңінде компьютер өте баяу дамыған, бастапқы
кезде қарапайым стимулдарды, және қарапайым әсерлерді (реакцияларды)
бекітуге және статистикалық деректерді өңдеуге көңіл аударған.
Компьютер зерттеудің көмекші құралы ретінде қолданылады, ол арқылы
көп еңбекті қиындық келтіретін және ескішілдікке негізделген
операцияларды зерттеген. Алайда дәл осы кезеңде машиналық
интерпретациялық тестер дами бастайды.
Соңғы ХХ ғ. онжылдығында компьютер тек қана институттар мен
лабораториялардың қолданысында болған жоқ, оны әрбір зерттеушіге
қолдануға мүмкіндік болды. Қазіргі таңда өте қиын деген
психодиагностикалық тестердің дамуына компьютерлік базалар өте көп үлес
қосуда, өйткені компьютер жеделдетудің әр алуан түрлерін игерген.
Отандық компьютер психодиагностиканың зерттелу бағыты 1980 жылдың
ортасына барып көркемделеді, шетелдердегідей оның дамуы қазіргі
инофрмациялық технологиялармен тығыз байланысты. Қазіргі таңдағы ең
белсенді инофрмациялық технологияларды тұтынушылармен психологиялық
ғылымды салыстырсақ, психологиялық ғылым бұрыннан 1-ші орын алуда. Бір
қызық жері Гек 1960 жылдың аяғында ғана кеңестік психологтарға
қарапайым есеп-қисаптарды қолжазба арқылы атқаруды ұсынған, ал шетелде
бұл осы математикалық статистикалық әдіспен 1930 жылдың басында-ақ ЭВМ
арқылы іске асырылып жатқан.
Соңғы кездегі компьютерлердірілген психодиагностикалық әдіс
дәстүрлерімен салыстырғанда мынаған байланысты:
• Тесті автоматтандыруды құруға мүмкіндік береді.
• Тесті құрастырудан оған жүргізген зерттеулерден, ескішілдікке
негізделген қиындық келтірілген жағдайлардан психологты
босатады.
• Таралым әдісі мен тәжірибелік топтық тестілеудің кеңейтуге
мүмкіндік беруге қамтамасыз етеді.
• Тестердің құпиялық қорытындысын сақтауды жеңілдетеді.
• Жедел топтық зерттеудің жүргізілуі, сол сияқты жекеленген
психодигностикалық зерттеулер жаңа жағдайлар туғызады.
• Практикалық тапсырмалардың шешімімен тығыз байланыстылығын
қамтамасыз етеді.
• Кейбір компьютерлік тестер компьютерлік ережелерге аударылуы
мүмкін емес.
Таќырып 7. Тесттіњ сенімділігі мен валидтілігі.
7.1. Диагностика нәтижесінің сапасына тән валидтік.
7.2. Валидтіліктің түрлері. Әдістің тұрақтылығын көрсететін,
процедура өлшемін көрсететін нақты сенімділік.
7.3. Сенімділікті анықтау жолдары. Сенімділік пен валидтіліктің
өзара байланысы.
Психологиядаѓы тест дегеніміз - зерттелінетін ќасиеттердіњ даму
дењгейініњ салыстырмалы сандыќ жєне сапалыќ кµрсеткіштерін алады,
стандартталѓандыѓы дегенде зерттелушілерге берілетін ситуациялар мен
н±сќаулардан бастап олардыњ интерпретациясымен нєтижелерін есептеу
тєсілдері єркезде жєне єрќашан бірдей болатындыѓын кµзарда ±стаймыз.
Егер тестті психодиагностиканың болған, бар және болашақта
болатын ең негізгі құралы десек ешкім қарсы шықпас. Тест – бұл
психологтың ең маңызды құралы, сол арқылы ол диагностикалық
тапсырмаларды шешеді.
Салыстыру деген тесттіњ кµмегімен алынѓан баѓаларды егер ол д±рыс
ж‰ргізілсе ќайда, ќашан, ќалай жєне кіммен алынѓанына ќарамастан бір-
бірімен салыстыру. Тесттіњ т‰рлері µте кµп. Олар негізінен бірнеше
топтарѓа біріктіріледі.
1.Тестілеудіњ пєні бойынша
2.Тестілеуде ќолданылатын тапсырмалардыњ ерекшеліктеріне
байланысты
3.Сыналушыѓа берілетін тест материалына байланысты
4.Баѓалау объектісі бойынша.
1.Тестілеудіњ пєні бойынша – тесттер интеллектуалдыќ, т±лѓалыќ
жєне т±лѓа аралыќ болып бµлінеді.
2.Тестілеуде ќолданылатын тапсырмалардыњ ерекшеліктеріне
байланысты – практикалыќ тапсырмалар, вербалды тапсырмалар жєне
бейнелік тапсырмалар болып бµлінеді.
3.Тест материалына байланысты – бланкалы тест жєне аппаратуралыќ
тест.
4.Ал баѓалау, объектісі бойынша – процессуалдыќ тесттер,
жетістікті аныќтауѓа арналѓан тесттер. Сондай-аќ жаѓдай мен ќасиеттерді
аныќтауѓа арналѓан тесттер болып бµлінеді.
Интеллектуалдыќ тесттер – адамныњ аќыл-ой дамуыныњ ќабылдау,
ќиял, ес, зейін сµйлеу сияќты танымдыќ процестерді зерттеуге арналѓан.
Т±лѓалыќ тесттер – жеке адамныњ бірсыдырѓы т±раќты
ерекшеліктерін, яѓни, ќабілетін темпераментін, мінез-ќ±лќын, эмоциясын,
мотивациясын аныќтауѓа арналѓан тесттер.
Т±лѓааралыќ тест – єрт‰рлі єлеуметтік топтардаѓы адамдардыњ
µзара ќарым-ќатынасын баѓалауѓа арналѓан.
Практикалыќ тесттік тапсырмаларѓа кµрнекіліктермен материалдыќ
наќты заттармен ж±мыс жасауѓа арналѓан жаттыѓулар мен тапсырмалар
жатады. Бейнелік тапсырмаларѓа суретті картинкалы, бейнелі схемалы
кµріністі жаттыѓулар жатады. Сол арќылы ойлау, ќиял дєрежелерін
аныќтайды.
Вербалды тесттерге сµзбен ж‰ргізілетін тесттер жатады. Тестте
ќолданылатын кµптеген тапсырмалар кµбінесе кешенді т‰рде ж‰ргізіледі,
яѓни оныњ ќ±рамына практикалыќ та, бейнелік те, вербалды єдістер мен
жаттыѓулар енуі м‰мкін.
Бланкалы тест – сыналушыѓа берілетін сурет схема, схема, таблица,
с±раќнама жєне т.б. формада дайыедалѓан бланкалы тест материалын беруде
жєне оны µњдеуде єрт‰рлі аппаратураларды ќолданылатын тесттерді
айтамыз. Оларѓа аудио, видео, компьютер, диктафон т.б. жатады.
Процессуалды тесттер ќандай да бір психологиялыќ немесе тєрбиелік
процесті зерттеп нєтижесінде сандыќ жєне сапалыќ наќты мінездеме беруді
айтамыз. Мысалы, адамныњ материалды есте саќтау процесі немесе топтаѓы
т±оѓа аралыќ µзара ќарым-ќатынас процесі жетістікті аныќтауѓа арналѓан
тестке адам єрекетініњ жетістігін, яѓни есте саќтауын, логикасын, зейін
т±раќтылыѓын, сµйлеу єрекетініњ даму дењгейін аныќтауѓа арналѓан
тесттер жатады. Жаѓдай мен ќасиеттерді аныќтауѓа арналѓан тестке жеке
адам ерекшеліктері, темперамент ќасиеттері, ќабілеттілік сияќты адамныњ
т±раќты ќасиеттерін диагностикалауѓа арналѓан тесттер жатады.
Психодиагностиканыњ наќты єдістерініњ бірі ретінде тестке мынадай
талаптар ќойылады:
1.Тесттіњ єлеуметтік мєдени бейімделуі
2.Тест тапсырмаларыныњ ќарапайымдылыѓы мен т‰сініктілігі
3.Тест тапсырмасын орындауда уаќыттыњ шектеулі болуы
4.Берілген тест ‰шін тесттік нормаларыныњ болуы. Осы айтылѓан тестке
ќойылатын талаптардан басќа тестілеудіњ оны µњдеу мен
интерпретациялаудыњ ќатањ ережелері бар.
Соныњ ењ мањыздысы мыналар:
1.Ќандай да бір тестті сыналушыѓа ќолданбай т±рып, онымен
психолог міндетті т‰рде алдын-ала танысу ќажет жєне µзіне немесе
басќаларѓа ќолданып сынап кµру керек. Б±л тестілеу кезінде ќателіктер
жіберуден саќтап психологияныњ сенімділігін арттырады.
2.Тест тапсырмаларын орындауды бастамас б±рын барлыќ
зерттелушініњ тапсырмалардыњ шарты мен н±сќауын д±рыс т‰сінгендігін
аныќтау керек.
3.Тестілеу кезінде зерттелушілердіњ барлыѓыныњ жеке-жеке
дербес ж±мыс жасауын бір-біріне кедергі келтірмеуін жєне бірінен-бірі
кµшірмеуін ќадаѓалап отыру керек. ¤йтпеген жаѓдайда тесттіњ нєтижесі
д±рыс шыќпайды.
4.Єрбір тест ‰шін оныњ µњделімін интерпретациялайтын
процедураныњ наќты жєне негізделген болуы шарт. Ќорыта келгенде
тестілеуді бастамас б±рын алдын-ала дайындыќ ж±мыстарын ж‰ргізіп алѓан
жµн. Ењ бірінші зерттелушіге б±л тест неге арналѓанын, тестілеу ќандай
маќсатта ж‰ргізілетінін, нєтижесінде ќандай деректер алуѓа болатынын
жєне оны µмірде ќалау пайдалануѓа болатынын т‰сіндіріп µту керек. Содан
соњ тесттіњ н±сќау мен шартын айтып оны барлыќ зерттелушініњ т‰сінгенін
ќадаѓалайды. Осыѓан кµзін жеткізгеннен кейін инструкцияны ќатањ саќтай
отырып, психолог тестілеуді бастайды.
Таќырып 8. Тестті құру технологиясы мен бейімдеу.
8.1. Тесттік нормалар және оның репрезентативтілігін тексеру.
8.2. Тестті құрастырудың негізгі этаптары. Тестті стандарттау
түсінігі.
8.3. Шет елдерден тесттерді бейімдеу. Шет елдердің зерттеу
әдістерін өз таңдауымызға сәйкес бейімдеу.
Тестті құрмас бұрын оның не үшін керек екенін білу керек. Сұраққа
толық жауап жұмысқа қажетті жағдай. Сондықтан алғашқы қадам болашақ
тесттің құрылымдық мақсатына байланысты болады. Содан кейін болашақ
тесттің спецификасына көңіл аудару қажет. Оны кесте түрінде жасау
қолайлы, көлденең сызықтармен орналасқан мазмұнды облыстарды өлшеуге
арналған.
Мысалы, жұбайлық мәртебе сұрақтардың құрастырылуында Дж Руст пен
С. Голомбок отбасылық терапевттер мен консультанттардың, сонымен қатар
мамандардың клиенттерінен алынған сұрақтарына негізделеді. Мамандардан
ер мен әйел арасындағы гармондық неке үшін маңызды қатынасты атауды
сұрады. Клиенттердің берген ақпараттары отбасылық өмірдегі жұбайларының
өзгеріс енгізгісі келетін қиын жағдайларды анықтауға көмектесті. Осы
негізде отбасылық өмірдің қызықтары, тәуелділік-тәуелсіздіктің
дәрежесі, вербалдық және вербалдық емес қатынас, сенімділік және
сыйластық т.б. анықталды.
Кесте 1
Болашақ сұрақтар спецификасы.
Манифестациялар Құрамды облыстар
Сұрақтар нәтижесінде тордың өлшемі 16-дан 25 бағанға дейін
есептеледі. (мыс: 4х4, 4х5, 5х4 немесе 5х5)
Енді әр бағанда қанша жаттығу, мысалы сұрақ бар екенін анықтау
керек. Бұл жаттығуды орындау барысында зерттеушіге параметрлердің
біреуін басқалармен салыстырып өлшеудің қаншалықты маңызды екенін
басшылыққа алу қажет. 3.2. кестесінде берілген тордағы құрамды
облыстарда А және В деп белгіленгендерге 40% салмақ деп жазу керек, ал
С және Д-10%. Сондай-ақ әр манифестацияларға А,В,С, және Д-ға 25%
салмақ деп жазылады. Барлық құрамды облыстардың пайыздық мөлшері мен
барлық манифестациялардың пайыздық өлшемі 100 пайызды құрайтынына
көңіл аудару қажет. Келесі жол жаттығуларды шешу үшін, жаттығулардың
қаншасы, тестке ену керектігінде болып тұр. Осыдан келіп тордың өлшемі
және уақыт өлшемі деген сияқты факторлар жаттығуды орындау үшін
керектігін есепке алу керек. Қанағаттанарлық жетістікке жету үшін
сұраушыға кем дегенде 20 жаттығу керек, оны орындау үшін кем дегенде
10 минут кетеді. Ақырында ең басты роль берілген тесттердің мөлшерін
анықтау барысында ерекше бір қалыптылықты қажет етеді, тексеру қажет
ететін жұмыс әдетте, үдемелі жұмыс кезінде берілген жұмыстың мөлшері
белгілі бір нұсқа тестінің ары кеткенде 50%-дан көбірек болуы тиіс,
өзіміздің үлесімізді қосқан жұмысымыз бойынша. Өзіміздің пайыздық
үлесімізді білгеннен кейін барлық ұяшықтардың орналасқан барлық
мөлшерін жұмыс бабында өзіміздің тестіміз ауызекі тілде болуы тиіс.
Әрине қиын емес әрбір ұяшықты қанша жұмыс мөлшері орналасқанын білу.
Әрбір анықтаған пайыздық үлесі манифесттік және үдемелі жұмыстың
мөлшері.
Манифестациялар Арнаңғылықтық құрамы Жаттығулардың мөлшері
А В С
Д
А (25%) 8 8 2 20
В (25%) 2 20
С (25%) 8 8 2 220
Д (25%) 8 8 2 220
8 8 2 2
Жаттығулардың мөлшері 32 32 8 80
8
Ұяшықтағы жаттығуларды санау және көбейту үшін кейбір берілген
бірліктерді пайыздық үлесте берілуі тиіс. Мысалы: жаттығудың мөлшері
сол бөліктегі ұяшықтың таңдық 25% 32 жаттығуына тең болады, берілген 8
жаттығудың 25100х32=8 .Егерде барлық сандар орындалмаса берілген
жаттығудың ұяшықта, оны дөңгелектеуге тура келеді.
Жаттығудың жасалуы.
Барлығынан бұрын жаттығудың сұрағына, тұрақтылығына мән берілу
керек. Жаттығудың орындалуын қамтамасыз ету барысында, бұл адаға немесе
басқаларға, т.б. Сөйлемдердің түрін қолдануға болмайды. Әрбір
жаттығуды қарапайым әрі түсінікті болуы тиіс. Әрбір сөйлемнің екі ойлы
болуына жол берілмеуі керек, әрбір нұсқаның қарапайым болғаны дұрыс.
Бұл жаттығудың қай мағынада жаттығудың орындалғанын білмеуі тиіс.
Әйтпесе, бұл олардың білім деңгейлерінің жоғарылығын байқала қоймайды,
керісінше тұрақты болуы керек.
Жаттығу дәл нақты болуы керек. мысалы, жаттығудың орнына Сізге
спорт ұнайды ма? одан да ерекше сұрақтарды Сіз әрдайым спорт
ойындарын ойнайсыз ба?. Барлығыңда бұл сөз тіркестерінен басқа жиі
сирек т.б. сөздерді қолдануға болады. Өте қажетсің сөздерден
сақтанушының қажет, өте жиі қолданылатын бос сөздерден сақталуымыз
керек. Бұл мысалға мынаны айтуға болады. Сіз жиі ішімдік суларын ішіп
тұрасыз ба? әрине бұл тұрақты өмір үшін өте кері тартпа әсер
қалдыратын жағымсыз құбылыс және де өз сезімдерін байқататын термин
сөздерден аулақ болғанымыз дұрыс. Міндетті түрде бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2.1. Психодиагностика пәні мен мақсатын анықтау.
2.2. Психодиагностиканың шешу амалдары. Психодиагонстиканың
қолдануын талап ететін арнайы практика облыстары.
2.3. Психодиагностика және аралас зерттеу бағыттары: дифференциалды
психология, психометрия, психологиялық бағалау.
Психодиагнастика – тұлғаның немесе топтың психологиялық даму
деңгейінің жағдайын, қасиетін нақты бағалауға арналған теориялық,
методологиялық әдістердің ортасы деуге болады. Психодиагностиканың
объектісі ретінде психология зерттейтін барлық құбылыстар
қарастырылады, яғни адамның түйсінуінен бастап, күрделі тұлғалық және
өзара тұлғааралық қарым-қатынаста туындайтын күрделі әлеуметтік
психикалық процестерге дейін.
Тұлғаның немесе топтың психикалық даму деңгейінің бағасын
практикада анықтау үшін мынандай мәселелерді шешу керек:
1. Қасиеттің сәйкес даму деңгейін анықтау.
2. Оның даму динамикасын және белгілі бір уақыт аралығындағы
өзгеруін анықтау.
3. Тұлғаның немесе топтың мінез-құлқындағы және
психологиясындағы нақты өзгерістерді анықтау.
4. Тұлға қасиеттерін дамыту перспективасын анықтау.
5. Келесі дифференционалды зерттеу жұмыстары үшін зерттелінуші
адамдарды немесе топты категорияларға бөлу.
6. Тұлғаның немесе топтың тапсырманы орындауға жарамдылығын,
мысалы адамның өз қызметтік міндеттерін атқаруға кәсіби даярлығын
анықтау.
7. Тұлғаның немесе топтың психологиясы мен мінез-құлқы
психокоррекция жұмыстарын жүргізу мақсатындағы кейбір медициналық
немесе әлеуметтік нормаларға сәйкес келу, келмеуін анықтау.
8. Тұлға немесе топ үшін өмір жолын таңдауда (мамандық, некелік
жолдасын,т.б.) және өз білімін жетілдіруде ұсыныстар жасау.
Осы айтылған мәселелер психодиагностика үшін жалпылау болып
табылады. Осылардың көпшілігі мектеп жасына дейінгі мекемелерде және
мектептерде әртүрлі жас баламен жүргізілетін жұмыстар арқылы шешілу
керек.
Психодиагностика, көбінесе, былай түсіндіреді (предпологает):
- баланың бір айлығынан бастап мектеп бітіргенге дейінгі жас
ерекшілік психолгиясының даму динамикасын (танымдық,
интеллектуалдылық, тұлғалық және тұлғааралық) зерттеу. Ол үшін
әрбір баланың жылдық немесе айлық даму көрсеткіштері жазылған
психодиагностикалық картасы жасалу керек.
- Әрбір баланың психологиялық және құлықтық дамуының өзіндік
ерекшеліктерін анықтау, оның орташа стандартты нормадан ауытқуын,
жағымды жағына (жедел дамуын) қарай ма, әлде теріс (баяу даму)
қарай ма?
- Балаларға білім беру мен тәрбиелеудегі жетістіктерді анықтау
мақсатында жүргізілетін психологиялық қызмет көрсететін
педагогикалық эксперименттер және осының негізінде берілетін
ұсыныстар.
- Өз уақытында дұрыс бағыт беру үшін, сондай-ақ ғылыми негізделген
кәсіби кеңес және мамандыққа бағдарлау жұмыстарын жүргізу
мақсатында баланың дарындылығын, икемділігін, қабілеттілігін,
бейімділігін анықтау.
- Мұғалімдер мен ата-аналар үшін пайдалы болатын, сол балаға тиімді
болатын оқыту мен тәрбиелеу әдістерін таңдау және баланың
психологиялық жағдайы туралы әртүрлі ақпараттар алу.
Білім беру жүйесіндегі мекемелерде балалардың
психодиагностикасымен жоғары оқу орнының психология факультетін
бітірген, кәсіби даярланған практик-психолог немесе практикалық
психология мамандығы бойынша қайта даярлаудан өткен мамандар
айналысады. Осыншама мәселені қамту және дұрыс психодиагностикалау үшін
практик-психологтың кәсіби біліктілігі жоғары болуы керек.
Психодиагностикалық жұмыс барысында жеке тұлғаның
психологиялық даму ерекшеліктерін анықтауға арналған психодиагностика
әдістері кеңінен қолданылады. Оларға жалпылама шолу жасап өтетін
болсақ, мысалы ақыл-ой дамуын диагностикалау, танымдық процестердің
дамуын диагностикалау, жалпы қабілеттер, тұлғаның құндылық мотивациялық
мінезі, қарым-қатынас диагностикасы, т.б.
Мамандығымызға байланысты келешекте балалармен, мектеп
оқушыларымен жұмыс жасайтын болғандықтан, оқушыны психологиялық-
педагогикалық зерттеудің ұстанымдары мен әдістерін білу өте маңызды.
Психодиагностикалық процесс.
Психологтардың диагностикалық тұлғалылығы болжам жасауға, шешім
шығаруға әкелетін түрлі мәліметтерді өңдеу процестерінің түрлі
этаптарында байқалады. Диагностикалық процестің негізгі этаптары
зерттеу мақсатымен, олардың жасалуы шешім жасаумен сәйкестендірілген
мәліметтер жинағына әкеледі. Осы этаптарда туындайтын нақтырақ
сұрақтарды қарастырайық.
Мәліметтер жинақтау диагностикалық әдістер көмегімен (әңгіме,
ауру тарихы, басқа да мамандардың қорытындысы) жасалады. Барлық
белгілі диагностикалық әдістер авторлары сынақталушыны жақсылап танып
алуға зейін аударады және оның өткені мен болашағы білу қажеттігін
айтады. Осымен зерттеудің негізгі фоны жасалады.
Психодиагностика бұл – психология ғылымының бір саласы болып
табылады. Сондықтанда ол басқада психологияның тармақтарымен тығыз
байланысты. Жеке сала болғанымен ол өзінің даму бағытын жалпы
психология теориясынан бастау алады.
Психодиагностика және диферренциалдық психология.
Көбінесе шетелдік және отандық әдебиеттерде тұлға проблемасы
теориясының ерекшеліктері диференциялдық психология саласының
зерттеулерінің ерекшеліктері болып табылады. ХІХ ғ. және ХХ ғ. атақты
неміс психологі Вильем Штерн ғылымға мынадай түсінік берді: маңызды
ерекшелік бұл – психологияның функциясы мен қасиетінде.
В. Штерн заманынан кейінде диференциялық психология жөнінде
түсініктер өзгеріске енбеді, қазірде ол жеке тұлғаның мінез-құлық
және қасиетін мақсатты зертеу бағытында анықталады. Диференциялық
психологияның шығу шегін қозғайтын болсақ біз біріншіден тест
жүйелерін жасаушы зерттеушілерді айтамыз. Олар: Ф. Гальтона, Дж Кеттел,
А. Бине.
Психодиагностика және диференциалдық психологияның зерттеу пәні
саласы сәйкес келеді, ал оларды біріншісі тұлғаның ерекшеліктерін
өлшеуге бағдарлау десе, екіншісі мінез-құлқын ажырату деген түсінікпен
ажыратылады. Яғни психодиагностиканы ғылым мен тәжірибенің арасындағы
көпір деп түсінеді. Мұнда ғылым жөнінде тұлғаның психологиялық
ерекшеліктерін және тәжірибе жүзінде психологияның диагнозды
қарастырады.
Психодиагностиканы қарастыра келе диференциялдық психологиядан
алшақ ала отыра бұл бөлім немесе саланы батыс (шет) мамандары мінез-
құлықты түсінуге немесе байқауға жақындау деген пікір берді. Бұл екі
сала бөлінгенімен, бірақ шындығына келетіні болсақ бір-бірін органдық
түрде толықтырып, бір бүтінді құрайды.
Психодиагностика және психометрия.
Психометрия-бұл әрдайым психологиялық тест жүйесінде кездесетін
тест түсінігін береді. Бұл жөнінде Вольфом (1734) психологияда өлшемдер
туралы түсінік беріп өткен.
Ең алғашқы эксперименталдық психологияда өлшем ол уақыт
реакциясына жасаған өлшем болып табылады. Сондықтанда алғашқыда
психометрия (түсінігінде) саласы психологиялық үдерістегі мінез құлық
өлшемі деген түсінікті берді. Бұның салдары психологиялық құбылыстың
барлығы психометрияға байланысты екеніне әкеліп соқтырды.
Психологияда өлшеу құралының қайсысы болмасын анықталған
талаптарды сақтауды қарастырған. Бұл талаптар алған нәтижелердің дәл,
нақты салыстырмалы түрде жасалған өлшемдерге тығыз байланысты. Мұнда
статистикалық – математикалық процедураға сәйкес екені бағытталған.
Осындай бағытпен психометрия психологиялық тестте өз дамуын
негізге алады.
Психологиялық тесттердің дамуына байланысты 1920-1930 ж.ж.
бастап арнайы психологиялық өлшеу орталықтары пайда болды. Онда жеке
тұлғаның барлық талаптары іс-әрекеттері өлшеніп қаралады. Бұл тесттің
арнайы мақсаты, тұлға бағытындағы психологиялық қасиеттері мен
психофизиологиялық жағынан өлшемдер жүргізуге болатындығымен (көрсетіп)
айқындалады.
ІІ-БӨЛІМ. ПСИХОДИАГНОСТИКАНЫЊ ДАМУ ТАРИХЫ.
Тақырып 3. Психодиагностиканың қалыптасу тарихы.
3.1. Психодиагностика тарихы және ғылыми қалыптасуы.
3.2. Психодиагностиканың эксперименталды психология саласында
құрылуы (В.Вундт, Ф.Гальтон, Г.Эббингауз т.б.ењбектеріне шолу).
3.3. Психологиялық тесттілеудің шығуы.
Ғылыми диагностиканың қалыптасуы ең алдымен психологиялық
ғылымда эксперименттің, жаңа идеялардың пайда болуымен байланысты.
Психологиялық зерттеулер туралы ойлар ХІХ ғ. 30 жылдары жарыққа шықты.
Ең бірінші бұл туралы неміс зерттеушісі Вольф болды. Ол психометрия
ұғымын енгізді. Бірақ сол кездегі философтардың төккен қан мен тері
ғасыр өткеннен кейін ғана өз нәтижесін берді. Э.Вебер мен Г.Фехнердің
психофизика бойынша бастаған жұмыстарында, яғни психикалық
көріністердің салыстыру туралы ойлардың шындыққа енуі сол кездегі
эксперименталды психологияның ізденістеріндегі негізгі бағытты анықтап
берді. Осы кездестірген жайттардың ішіндегі қызықтысы, индивидтің
айқындалуын зерттеп оқуда оқымысты ғалымдар психологияға, физиологияға
және медицинаға жақын болғандар.
Ментальды хронометрияда маңызды бағдар көрсетуде еңбек сіңірген
Голланд ғалымы әрі физиологы Ф. Дондерс (1818-1889) болды. Ол бірнеше
реакция түрлерін бөліп көрсетті. А реакциясы – тәжірибе жасалынып
жатқан қандай нәрсе әсер ететінін және оған қалай жауап беру керек
екенін біледі. В реакциясы – зерттелуші әр әсерге әр түрлі жауап
береді. С реакциясы – барлық жасалғандардың ішінде тек қана біреуіне
ғана жауап береді.
Бұл зерттеулер экспериментті зерттеулердің маңызды бір бөлігі
ретінде қарастырылды.
Ќазіргі заман психодиагностиканыњ тарихы ХІХ ѓасырдыњ І-ші
жартысынан басталады, яѓни сол уақыттан бастап, ењ алдымен
психологиялыќ білімніњ дамуыныњ клиникалыќ кезењі басталды. Б±л кезењ
адам туралы психологиялыќ эмпирикалыќ білімді талдауда жєне оны
ќолдануда шешуші рольді дєрігерлердіњ орындауымен сипатталады. Ал б±ѓан
дейін м±нымен негізінен философтар мен жазушылар ш±ѓылданѓан.
Дєрігерлерді емделуі ќиын аурулар жєне аурудыњ неден пайда болѓандыѓы
туралы, сондай-аќ сол жылдары єлемніњ дамыѓан елдерінде етек алѓан жан
к‰йзелістерінен болатын аурулар жєне невроз себептері ќатты ќызыќтырды.
Психиатр дєрігерлер Европа клиникаларында ауруѓа ж‰йелі т‰рде
баќылау ж‰ргізе бастайды жєне µз баќылау нєтижелерін талдап, жазып
отырды. Б±л уаќытта психодиагностика єдісініњ баќылау, с±рау,
ќ±жаттарды талдау сияќты єдістері ж‰зеге асады. Біраќ б±л жылдары
психодиагностика т±тастай толыќ ќ±рылды деп айта алмаймыз. ¤йткені,
м±нда тек дєрігерлердіњ бір ауру т‰рін ѓана баќылауы жєне бірдей
єдіспен ќорытындылануы, олардыњ зерттеу нєтижелері дєрігерлердіњ
кµзќарастары, ой ќорытындылары бойынша ѓана жасалады. Б±л кезењде
психодиагностика єдістері тек сапалық жағынан ѓана сипатталатынын
кµрсетеді.
Психодиагностика єдістерінің сандыќ кµрсеткіштерін алу т‰рі ХІХ
ѓасырдың ІІ-ші жартысында ж‰зеге аса бастады. Осы жылдары атаќты неміс
психологы В.Вундтыњ жетекшілігімен єлемде алѓаш рет тєжірибелік
лаборатория ашылды. М±нда психодиагностикалау маќсаттарында єр т‰рлі
ќ±ралдар мен жабдыќтар ќолданыла бастады. Психологиялыќ жєне физикалыќ
ќ±былыстыњ µзара сандыќ байланысын кµрсететін “негізгі психофизикалыќ
зањдылыќтыњ” ашылуы сєйкес келіп, ол сандыќ психодиагностикада
єдістерініњ тезірек ќалыптасуына ‰лес ќосты. Негізгі психофизикалыќ
зањдылыќ психологиялыќ ќ±былыстарды µлшеудіњ м‰мкіндіктерін ашты жєне
б±л ашылу т‰йсікті µлшеуге арналѓан шкаланыњ пайда болуына єкелді.
Осыѓан сєйкес ХІХ ѓасырдың соњына дейін психодиагностика
негізінен адамныњ т‰йсіну дєрежесін µлшеумен ѓана шектеліп отырды.
Негізгі психологиялыќ процестерге ќатысты адамныњ ќасиеттері мен
жаѓдайын зерттеуге арналѓан психодиагностика єдістерініњ т‰рлері ХІХ
ѓасырдыњ соњы мен ХХ ѓасырдыњ басында ќалыптасып дами бастады. Осы
кезде µте белсенді т‰рде жєне психолог мамандардыњ ќатысуынсыз
“ыќтималдылыќ теориясы”, “математикалыќ статистикалыќ бағалаулар”
психодиагностиканыњ ѓылыми сандыќ єдістемелеріне араласып кетті. Біраќ
математикалыќ статистика єдісін психологиядан б±рын математика,
биология, экономика, медицина, т.б. ѓылымдар пайдаланып келді.
Ењ бірінші арнайы психометриялыќ мекеме Англияда аѓылшынныњ
±лы психологы Гальтонныњ басшылыѓымен ќ±рылды. Ол 1814 жылы адам
ќабілеті кµрсеткішінің статистикалыќ мєліметтерін алуѓа арналѓан
антропометрикалыќ лаборатория ашты. ¤здерініњ ќабілетін аныќтау ‰шін
осы лабораториялыќ зерттеуге он мыњ шамасында адамдар келді.
Статистиканы психологияда ќолдануды ±сынѓан Гальтон еді. Ол
бірлесіп ж±мыс жасау ‰шін Пирсон, Фишер сияқты математик ѓалымдарды
шаќырды. Спирменніњ 1904 жылы “Объективті аныќталѓан жєне µлшенген
жалпы интеллект” деген ењбегі жарыќќа шыќты.
Г.Айзенг пен Р.Кеттел т±лѓалық ќасиеттерді зерттеу ‰шін
факторлыќ анализді пайдаланды. 1905-1907 жылдары француз ѓалымы
А.Биненіњ статистикаѓа негізделген интеллект тестісі жарыќќа шыќты. Ол
француз ѓалымы Т.Симонмен бірге осы тестті аяќтап, нәтижесінде µмірге
Бине-Симон тестісі келді.
Тақырып 4. Психодиагностиканың революцияға дейінгі дамуы.
4.1. ХХ ғасырда психодиагностиканың даму тарихы.
4.2. 50-60жылдарда психологиялық зерттеу әдістерін ұйымдастыру.
А.Н.Леоньтев, А.Р.Лурия, П.Я.Гальперин жұмыстары.
4.3. Психологиялық-педагогикалық диагностикаға Л.С.Выготскийдің
қосқан үлесі. Д.В.Элькониннің жеке адам тұлғасын зертеуге деген
генетикалық тәсілдері туралы.
Психологиялық диагностиканың дамуы – диагностиканың негізгі
зерттеу әдісінің шығу тегіменен ұштасады.
Бұл әдіс психологиядағы басқа әдістердің ішінде қаншалықты орын
алады, оның спецификалық мәнісі не?
Зерттеу әдісінде эксперименталды және эксперименталды емес болып
бөлінеді. Эксперименталды емес әдістің әр түрін бақылау, әңгімелесу, іс-
әрекеттің болғанын зерттейді.
Эксперименталды әдіс жағдайдың тууына қарай негізделеді, зерттеп
отырған фактордағы тіркеудің өзгерісін және онымен байланысты
әрекетті, сонымен қатар зерттеуші мен зерттелушінің қарқынды байланысын
зерттейді.
Диагностикалық әдістер (тесттер) кейде эксперименталды әдістердің
ішінен қарастырылады. (Б.Г. Ананьев 1976.).
Психодиагностикалық әдістер өздеріне мынадай әрекет тест
әдістерін қамтиды. Олар: объективті, субъективті, проективті
немесе құрылымдық.
Диагностикалық зерттеулер екі әдіс қолданылады. Ол – тұлға
ерекшеліктері және ақыл-ой тесті.
Мұнда біріншісі тұлғаның ерекшелігін айқындаса, өлшесе ал
екіншісі ақыл-ой дамуын өлшейді.
Диагностикада ақыл-ой дамуына байланысты көптеген тест түрлері
бар. Олар іс-әрекет тесті (мақсатты тұлға) және ситуациялық тест
түрлері. Көбінесе сурет фигуралар берілген тест, анкеталар көптеп
қолданыс табуда.
Психологтардың диагностикалық тұлғалылығы болжам жасауға, шешім
шығаруға әкелетін түрлі мәліметтерді өңдеу процестерінің түрлі
этаптарында байқалады. Диагностикалық процестің негізгі этаптары
зерттеу мақсатымен, олардың жасалуы шешім жасаумен сәйкестендірілген
мәліметтер жинағына әкеледі. Осы этаптарда туындайтын нақтырақ
сұрақтарды қарастырайық.
1970 ж. бастап жеке тұлғалық ерекшелік аймағында (көптеп) және де
Батыс Европа және АҚШ та психологиялық тестілеу термині көптеп
қолданылуда. Бұл-психологиялық баға.
Психологиялық баға терминін екі дүниежүзілік соғыста
американдық психологтар мен психиатрлар қара және қанжар серіні
таңдауда қолданған.
Ең алғашқы терминді қолданған кітаптың аты-The Assessment of Men
(office of Staratcgis Services, 1942)
1953 ж. (США) жылдық психологиялық көрсеткіштерде теория және
техника бағасы атты термин қолдана бастады. Осыдан соң баға термині
психологтар терминінде жиі қолданыс табуда.
Соңғы кездері бұл термин жеткілікті дамып, тарап өзіндік статусқа
ие болды. Бұған дәлел көптеген журналдар, оның ісінде психологиялық
проблемалар жиынтығы.
Тақырып 5. Психодиагностиканың қазіргі даму тарихы.
Психодиагоностиканың мәселелері және оны шешу жолдары.
Психологиялық қызметті құру жөніндегі маңыздылығы. Психодиагностиканың
ҚР даму жағдайы.
Қазіргі психодиагностиканың даму кезеңінде компьютер
психологтың барлық диагностикалық іс-әрекетін жүзеге асырушы ең негізгі
құрал ретінде қаралуда. Компьютердің психодиагностикаға, енуінің
өзіндік тарихы бар. Алғашқы даму кезеңінде компьютер өте баяу дамыған,
бастапқы кезде қарапайым стимулдарды, және қарапайым әсерлерді
(реакцияларды) бекітуге және статистикалық деректерде өңдеуге көңіл
аударған. Компьютер зерттеудің көмекші құралы ретінде қолданылады, ол
арқылы көп еңбекті қиындық келтіретін және ескішілдікке негізделген
операцияларды зерттеген. Алайда дәл осы кезеңде машиналық
интерпритациялық тестер дами бастайды.
Соңғы ХХ ғ. онжылдығында компьютер тек қана институттар мен
лабораториялар қолданыста болған жоқ, ол әрбір зерттеушіге қолдануға
мүмкіндік болды. Қазіргі таңда өте қиын деген психодиагностикалық
тестердің дамуына компьютерлік базалар өте көп үлес қосуда, өйткені
компьютер жеделдетудің әр алуан түрлерін игерген. Отандық компьютер
психодиагностиканың зерттелу бағыты 1980 ж. ортасына барып
көркемделеді, шетелдердегідей оның дамуы қазіргі информациялық
технологиялармен тығыз байланысты. Қазіргі таңдағы ең белсенді
информациялық технологияларды тұтынушылармен психологиялық ғылымды
салыстырсақ, психологиялық ғылым бұрыннан 1-ші орын алуда. Бір қызық
жері Гек 1960 ж. аяғында ғана, кеңестік психологтарға қарапайым есеп-
қисаптарды қолжазба арқылы атқару ұсынылған, бірақ осы таңда шетел жақ
осы математик статистикалық әдіс, 1930 ж. басында-ақ ЭВМ арқылы іске
асырылып жатқан.
Соңғы кездегі компьютерлердірілген психодиагностикалық әдіс,
дәстүрлерімен салыстырғанда мынаған байланысты.
• Тесті автоматтандыруды құруға мүмкіндік береді.
• Тесті құрастырудан оған жүргізген зерттеулерден, ескішілдікке
негізделген қиындық келтірілген жағдайлардан психологты
босатады.
• Таралым әдісі мен тәжірибелік топтық тестілеудің кеңейтуге
мүмкіндік беруге қамтамасыз етеді.
• Тестердің құпиялық қорытындысын сақтауға жеңілдетеді.
• Жедел топтық зерттеудің жүргізілуі, сол сияқты жекеленген
психодигностикалық зерттеулер жаңа жағдайлар туғызады.
• Практикалық тапсырмалардың шешімімен тығыз байланыстылығын
қамтамасыз етеді.
• Кейбір компьютерлік тестер компьютерлік ережелерге аударылуы
мүмкін емес.
Психодиагностика саласы мамандарының басым көпшілігі алынған
нәтижелердің сандық бағасы пайдалырақ деп есептейді. Алайда зерттеудің
қай жолы анағұрлым сенімді болжамға алып келетіні жайында қарама-қайшы
пікірлер де бар. Клиникалық, яғни өз түйсігіне тәжірибесіне сүйенген
жол ма, әлде статистикалық, яғни объективті және қалыптасқан
ережелерге сүйенген жол ма?
Клиникалық бағыт әсіресе сапалық көрсеткіштердің анализіне
сүйенеді және оны жалпылай қамтуға тырысады. Оның басты ерекшелігі
субъектілік сынға және маман тәжірибесіне сену болып табылады.
Таза күйінде клиникалық бағыт саналы пайымдауға жақын болып тұрады.
Статистикалық бағыт объективті (сандық) көрсеткіштерді, олардың
статистикалық өңделген түрін мәселен регрессияның немесефакторлық
анализдің теңдіктерін қарастырады. Субъектілік ойлау мүлде
ескерілмейді деуге болады. Болжам алдын-ала белгіленген статистикалық
қатынастарға сүйене жасалады. Клиникалық және статистикалық бағыттың
болжамдарының дәлдігі психологтар арасында әлі де талас тудыруда.
П. Мил осы саладағы біршама жұмыстарға сүйене отырып
статистикалық бағыттың клиникалық бағытқа қарағанда анағұрлым сенімді
божамдар береді деген қорытындыға келеді. (Мысал ретінде 20 зерттеулер
көрсетілген). Бұл кейінгі зерттеулерде де дәлелденді, онда көрсетілген
клиникалық бағыттың тиімсіздігі себебі көрсетілді. Алғашында
диагностикалық көрсеткіштердің көлемінің ұлғаюы өседі де, сонан соң
божамның дәлдігі төмендей бастайды.
Ең ауыры және қиыны клиникалық бағыттың жалпы суреттің жекеше
қаншалықты күш жұмсағанына байланысты П.В. Гапушкин өз кезегінде
клиетицист-психиатрдың тәжірибесі мол болған сайын оған ауыр болады.
Мұнда жалпы тікелей диференциалдық диагноздың қойылуы күйзеліске
ұшыратады. Мұнда клиникалық бағыттан психодиагностиканың қорытынды
жасауына өте түсінікті болуы статистикалық бағыт клиникалық бағытты
алмастыра алмайды. жалпы адамның сыртқы пішіні мен ішкі жан дүниесін
зерттегенде клиникалық бағыт сәйкес келеді. Клиникалық бағытқа қарама-
қарсылықта зерттеу қиынға соғады. Әлгідей оның мүмкіндігі шектеулі
болады. П. Милдың айтқан көзқарасы бойынша статистикалық және
клиникалық бағытты мәңгі күш жұмсау барысында осыған қарама-қарсы
бағытында өте қиын болды. Мил статистикалық бағытқа өз қарсылығын
білдірді. Өйткені ол қолайсыз болды. Өзіміздің диагностикалық
бағалауымызда психологиялық қорытындыларымызда тура келеді. Біздің
табиғи болмысымыздағы біреуге құштарлығымызды арифметикалық
зерттеулеріміз өте орынсыз. Толығымен зерттеусіз бізді толық
бағалауымыз жаман күйзеліске ұшыратады. Диагностикалық жағдайда
үйлесімдік қажет. Мұны біз кездейсоқ статистикалық бағытта көре аламыз.
ІІІ-БӨЛІМ. ПСИХОДИАГНОСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРДІҢ
САПАСЫН БАҒАЛАУ МЕН ТАНЫМАЛ ТҮРЛЕРІ.
Таќырып 6. Психодиагностикалыќ инструменттердің классификациясы.
6.1. Психодиагностикалыќ єдістердің жалпы мазмұны.
Психодиагностикалық єдістердің анықталу түсінігі.
6.2. Психодиагностикалық єдістерге қойылатын талаптар.
6.3. Тест-психодиагностиканың негізгі инструменті. Тесттің т‰рлері.
Проективті єдістердің анықтамасы.
Психологияда Психодиагностика сөзі екі негізгі мағынаны
білдіреді. Бірі психологиялық білімді қолданудың спецификалық аймағын
көрсетсе, екіншісі сол аймақтағы психологиялық білім мен зерттеуден
тұрады. Психодиагностика саласына ғылыми зерттеу әдістерінің
принциптері және қолдану түрлері жатады.
Қазіргі заман психологиясында психодиагностика әдістерінің
көптеген түрлері қолданылады, бірақ олардың барлығын ғылыми негіздеген
деп айтуға болмайды. Сондай-ақ, олардың арасында зерттеу әдістері және
өзіндік психодиагностика әдістері бар.
Психодиагностика әдістері бағалау мақсатында жүргізілетін әдістер
тобына жатады, яғни зерттелетін психологиялық қасиеттердің нақты сандық
және сапалық сипаттамаларын алуға мүмкіндік береді. Ал мұндай мақсат
көздемейтін және психологиялық процестерді зерттеуге ғана арналған
әдістер зерттеу әдістері деп аталады. Олар негізінен эмпирикалық
ғылыми зерттеу жұмыстарында нақты білім алу мақсатында қолданылады. Осы
екі түрлі әдістердің айырмашылығын көрсететін мысалдар келтірейік:
1 мысал. Тұлғаны психодиагностикалау әдісі
Бұл Р.Кеттельдің 16 факторлы тесті. Ол 16 шкалаға бөлінген, 187
пікірден тұратын стандартты сауалнама. Әр шкала бойынша тұлғаның қандай
да бір қасиеті бағаланады, баға стандартты балл бойынша қойылады. Осы
тестке ендірілген пікір және қолдану ережелері, нәтижелерді өңдеу, алу
тәсілдері, сондай-ақ қорытындылар, олардың барлығы өзгертілмейтін болып
табылады және тесттілеудің арлық түрлеріне бірдей.
2 мысал. Тұлғаны зерттеу әдісі
Адамның қандай да бір мінезінің түрін ерекше жағдайларда бақылай
отырып, зерттеуге бағытталған эксперимент жасалуда деп түсінейік.
Мұндай эксперимент былай құрылады: зерттеушіні қызықтыратын мінез-
құлықтың берілген формасымен байланысты адамның тұлғалық ерекшеліктері
бүге-шегесіне дейін оқып білу мүмкін болатындай түрде. Зерттеуші осы
мақсатты көздеген экспериментін жүргізеді, оған қатысушылардың мінез-
құлқын бақылайды және зерттелінетін ерекшеліктерін, оған сәйкес келетін
мінез-құлық формаларының ерекшеліктері туралы қорытынды жасайды.
Зерттеуші эксперимент түріне, мысалы балалармен жүргізілетін
бақылау әдісі немесе олардың мінез-құлқын ерекше эксперименттік
жағдайда бақылау мүмкіндігін беретін психологиялық-педагогикалық
эксперимент жатады.
Психодиагностикалық бұл әдістер психологияның әр түрлі
салаларында және адамзат іс-әрекетінің әр түрлі сферасында
қолданылады. Ғылыми психологияда олар әдетте зерттеуші экспериментерді
жүргізу процесінде қолданылады. Ал практикалық психологияда
психологиялық кеңестерді, психологиялық коррекциялауда, сонымен бірге
кәсіби психологтың іс-әрекетінің басқа салаларында, мысалы мамандық
таңдау, мамандыққа дайындық бағытында қолданылады.
Дұрыс ұйымдастырылған экспериментте зерттелінушілердің даму
деңгейін немесе басқа психологиялық қасиеттерінің экспериментке дейін
және одан кейін әрқашан дәл бағалау қажет. Ол жүргізілген эксперимент
осы қасиеттердің өзгеруіне ықпалын анықтау үшін қажет. Бұл айтылғандар
психологиялық кеңеске және психологиялық коррекцияға да қатысты
болады. Кеңес жүргізе отырып, практикалық психолог клиенттің әр түрлі
психологиялық ерекшеліктерінің даму дәрежесін бағалап отыруы тиіс. Бұл
жағдайда оның жұмысы ауруды анықтап және оны емдеу әдісін айтпай тұрып,
науқасқа міндетті түрде диагностика жасайтын дәрігердің еңбегін еске
түсіреді.
Психологқа дәл осылай жасауға тура келеді, яғни ол клиенттің
жағдайына психологиялық диагноз қоятын диагносттың роліне енеді, кеңес
берумен немесе түзетумен шұғылданады.
Бір қатар мамандықтар адамның мінез-құлқына және психологияға
ерекше талаптар қояды. Сонымен қатар, бұл жерде адамның кәсіби
жарамдылығын анықтайтын, әр түрлі психологиялық мінез-құлықтық санаға
дәл диагностика жасау қажет. Бұл жағдайда психодиагностикалық әдістерді
қолдану адамдардың мамандық таңдау және мамандыққа дайындығымен
байланысты болады. Қоғамда психодиагностиканың мыңнан аса әдістері
тіркелген және бағдар беретін қандай да бір схема болмаса, оларды
түсініп ұғыну парктикалық түрде мүмкін емес. Психодиагностикалық
әдістердің классификациясының мұндай жалпы схемасын ұсынуға болады және
ол мына түрде көрініс табады:
1. Бақылауға негізделген психодиагностика әдістері;
2. Сұрақнамалық психодиагностика әдістері;
3. Адамның мінез-құлықтың әсерімен еңбегінің нәтижесін есепке ала
отырып және анализ жасайтын объективті психодиагностикалық
әдістер;
4. Психодиагностиканың эксперименті әдістері.
1. Бақылауға негізделген әдістер тобы – психодиагностикалық
қорытындысында міндетті түрде бақылау жүргізілуін және оның нәтижесін
қолдану ережесі бойынша нені бақылайтынын, қалай бақылайтынын,
бақылауды қалай қорытындылайтынын, оларды қалай бағалайтынын, қалай
өңдеп, соның негізінде қалай қорытынды шығару керектігін дәл анықтайтын
арнайы схемалар мен жағдайлар енгізіледі. Психодиагностиканың барлық
талаптарына жауап беретін бақылауды – стандартты бақылау деп атаймыз.
Осындай бақылау түріне мысал келтірейік.
Топ мүшелерінің қандай да бір тапсырманы орындау кезіндегі
әрекетін бақылауда Р.Бейлстың Бақылау схемасы қолдану.
1. жағдайды жақсартады
2. шешу жолдарын ұсынады
3. сұрақтарға жауап береді
4. ақпараттандырады
5. түсіндіреді
6. көмегін ұсынады
7. көмек сұрайды
8. түсіндіруін өтінеді
9. хабарлауды өтінеді
10. сұрақтарға жауап беруді өтінеді
11. шешу жолдарын ұсынуды сұрайды
12. жағдайды шиеленістіреді
Топ мүшелерінің өзара әрекет процесін бақылау категориясы (
Р.Бейлс)
Бұл схема және көрсетілген категориялар топ мүшелерінің
бірлескен жұмыс әрекетіндегі өзара қарым-қатынасын бақылауға арналған.
Берілген категориялар топ мүшелері әрекеті мен реакциясы бойынша
топтастырылады. Схеманың жоғары жақ бөлігінде топтық тапсырманы орындау
кезіндегі топтық белсенді әрекетімен эмоционалды реакциясын көрсететін,
ал төменгі жағына бірлескен ізденіс әрекетіндегі енжар әрекетпен
пассивті эмоционалды реакцияны көрсететін категория берілген. Схемада
12 түрлі мінез-құлық типі көрсетілген, оның жартысы жағымды, жартысы
жағымсыз.
Осы схеманы қолданған психолог, бақылау процесінде әрбір топ
мүшесінің әрекетін (қимыл-қозғалысы, сөйлеген сөзі, реакциясы, т.б.)
бақылап, схемадағы көрсетілген категориялардың біріне жатқызады.
Бақылау соңында топ бойынша және әрбір мүшесінің жеке-жеке
категорияларға сәйкес әрекеттер саны саналады. Осының негізінде әрбір
қатысушының және топтың өзара әрекеттестік профилі, мінез-құлық типінің
жағымды, жағымсыз жақтары анықталады.
2. Психодиагностикалық сұрақнамалық әдістері – адамның
психологиялық ерекшеліктері туралы қажетті мәліметтерді арнайы
дайындалған стандартталған сұрақтарға жазбаша және ауызша берілген
жауаптарын анализдеу арқылы да алуға болады. Бұл топтағы әдістердің
бірнеше түрлері бар: анкета, сауалнама, интервью.
Анкетада – зерттелуші тек берілген сұрақтарға ғана жауап бермей,
сонымен қатар кейбір өзі туралы әлеуметтік-демографиялық мәліметтерді
де береді. Мысалы, өзінің жасы, мамндығы, білім деңгейі, жұмыс орны,
қызметі, отбасы жағдайы, т.б.
Сауалнама деп – зерттелушіге берілген жазбаша сұрақтар қатарын
айтамыз. Мұндай сұрақтар жабық және ашық түрде болады.
Жабық сауалнамада сұрақтар ия, жоқ, білмеймін, келісемін,
келіспеймін, айтуға қиналамын деген жауаптардың өз пікіріне сәйкес
келгенін белгілейді.
Ал ашық сауалнамада зерттелінушіге жауап беру еркіндігі беріледі.
Мұндай сауалнама нәтижесінде негізінен сандық емес, сапалық жағынан
анализ жасалады.
Психодиагностикалық сауалнама сұрақтары бұдан басқа тура және
жанама болып бөлінеді. Тура сұрақтарға зерттелінуші өзінің
психологиялық қасиеттерін өзі сипаттайды. Ал жанама сұрақтар бойынша
зерттелінушінің қасиеттері нақты бағаланбайды, дегенмен де жанама түрде
оның психологиялық даму деңгейін талқылауға болады.
Енді сауалнаманың осы түрлеріне мысалдар келтірейік. Сұрақ
тұлғаның қобалжуын, мазасыздануын, күйзелісін диагностикалауға
араналған.
1. Ашық сұрақ – Өзіңізді қатты мазасыздандыратын жағдай туралы
айтыңызшы?
2. Жабық сұрақ – Сіз жиі мазасызданасыз ба?
Ия
Жоқ
Кейде
Білмеймін
3. Тура сұрақ – Сізде қобалжу, мазасыздану сияқты тұлғалық
қасиеттер бар ма?
4. Жанама сұрақ – Сізде емтихан кезінде мазасыздық жағдайы бола
ма?
Интервью кезінде сұрақты психолог өзі ауызша қояды. Ол сұрақтар
алдын-ала дайындалған немесе жағдайға қарай сол мезетте туған сұрақтар
да болуы мүмкін. Сондай-ақ, сауалнама сұрақтарын пайдалануға да болады.
Жауаптарын өзі белгілеп, жазып отырады.
1. Психодиагностикалық эксперимент әдісінің ерекшелігі –
зерттелінушінің қандай да бір қасиетін бағалау үшін арнайы
психодиагностикалық эксперимент қойылады және жүргізіледі.
Айталық, зерттеушіні клиенттің тұлғалық қобалжуы қызықтырады
делік. Ол үшін экспериментатор зерттелінушіні әр түрлі
жағдайларға араластырады, емтихан-сынақ кезін немесе аз уақыт
ішінде күрделі тапсырма орындауын ұсынады. Осы кезеңде
зерттелінушінің қимылында, мінез-құлқында мазасыздану, қобалжу
белгілері көп көрінсе, онда ол адамда қобалжу сезімі жоғары деп,
ал мұндай белгілер мүлдем болмаса, онда ол адамда қобалжу сезімі
жоқ деп қорытындылауға болады. Ал егер ол белгілер айтарлықтай
дәрежеде болса, қобалжу сезімі орташа дәрежеде деуге болады.
Сонымен, психодиагностика әдістерінің ерекшеліктерімен,
түрлерімен, жақсы таныс кез-келген тәжірибелі педагог оқушылармен
зерттеу жұмысын нәтижелі жүргізе алады.
Психодиагностика єдістері жєне оны топтастыру
Ќазіргі уаќытта барлыќ танымал ѓылым салаларында адамныњ жеке
ќасиеттерімен психикалыќ процестеріне арналѓан психодиагностика
єдістері кењінен ќоланылады. Психодиагностика єдістерін мына т‰рде
классификациялаймыз:
1.Бланкалы єдістерде – зерттелушіге арнайы дайындалѓан пікірлер
немесе с±раќтар беріледі. Б±л с±раќтарѓа ауызша немесе жазбаша т‰рде
жауап беруге болады. Б±л єдіс – практикалыќ психологиядаѓы ењ кµп
ќолданылатын жєне ќарапйым т‰рдегі єдіс болып саналады.
2.С±раќнама єдісінде – зерттеуші зерттелушіге ауызша с±раќтар
береді де жауабын белгілеп отырады жєне µњдейді. Б±л єдістіњ жаќсы жаѓы
алдын-ала арнайы бланкаларды дайындауды талап етпейді. Зерттелушініњ
жаѓдайына ќарай ж±мыс жасауѓа м‰мкіндік береді. Ал кемшілігі оныњ
субъективтілігінде жєне ол с±раќнамаларѓа берілген жауаптар
стандарттауѓа келмейді. Сондыќтан да оныњ интерпретациясы салыстырмалы
т‰рде жасалады.
3.Сурет арќылы психодиагностикалау єдісі - б±л єдіс бойынша
зерттелушініњ психологиясы мен мінез-ќ±лќын зерттеу ‰шін олардыњ салѓан
суреттері пайдаланылады. Б±л суреттер таќырыптыќ тапсырма немесе ойдан
шыѓарылѓан болуы м‰мкін. Кейде интерпретация кезінде стандартты дайын
баѓалау критерийлері пайдаланылады. М±ндай єдіске мысал ретінде
Равенніњ матрицалар тестін алуѓа болады.
4. Проективті єдістер - б±л єдіс бланкалы с±раќнама жєне сурет
салу т‰рлерінде болуы м‰мкін. Ѓылымда жылдан жылѓа б±л єдіс т‰ріне
с±раныс кµбейіп келеді. ¤йткені, психодиагностиканыњ б±л т‰рінен
кµптеген информацияларды алуѓа болады.
5.Объективті манипуляциялыќ єдіс - б±л єдісте зертелушіге
берілетін талаптар, тапсырмалар наќты пєн т‰рінде немесе бір нєрсені
ќ±растыру, жасау, дайындау т‰рінде берілуі м‰мкін.
Психодиагностикалыќ єдістерге жєне жаѓдайларѓа ќойылатын талаптар
Психологиялыќ-педагогикалыќ эксперимент сенімді болуы ‰шін жєне
наќты да дєл нєтижелер алу ‰шін, соныњ негізінде д±рыс ќорытынды жасап,
оны пайдалана алу ‰шін ж‰ргізетін психодиагностиканыњ єдістері ѓылыми
негізделген болуы керек. Ондай єдістердіњ т‰ріне мына талаптарѓа жауап
беретін єдістерді жатќызамыз:
1. Єдістеменіњ икемділігі
2. Сенімділігі
3. Біртектілігі
4. Наќтылыѓы
Осы єдістердіњ ішінде шетелдік аударылѓан єдістемені µзімізге
лайыќтап адаптация жасауымыз керек. Зерттеуші нені зерттеу керегіне
сенімді болуы керек, ал алынѓан нєтижелері ќ±пия түрде саќталу керек.
Ж‰ргізілген диагностикалық материалдарыныњ мазмұны наќты бір таќырыпќа
байланысты болуы керек.
Тест – психодиагностика әдісі ретінде
Тест термині білімнің түрлі салаларында әртүрлі мағынада.
Мысалы: сынақ, сынан өту, тексеру және т.б. кезінде қолданыс алып, өте
жылдам және ауқымды қарқынмен дамыды. Р.Пэнто мен М.Гравитцтің айтуы
бойынша, тест сөзі көне француз тілінен шығып, қазіргі таңда табақ
сөзінің синонимі болып табылады. (латынша testa-балшықтан жасалған
құмыра д.м.б.) Орыс тілінде тест сөзі ұзақ уақытқа дейін 2 мағынада
болған:
1) Сыналатын ант, ағылшындардың діни серті, осы айтылғандардың
барлығын әрбір қоғамдық қызметке кіретін адамдар білуге міндетті, осы
арқылы олар өздерінің жасырын католик еместігін көрсетеді.
2) Жалпақ балқытылған немесе қорытылған түтікше арқылы алтын және
күміс шығару.
Қазіргі кездегі тест маңызды психодиагностикалық атауға ХІХ
ғасырдың аяғында ие болды. Психодиагностикада әралуан тесттердің
классификациялары белгілі. Олар әр түрлі бөліктерге бөліне алады,
тесттік тапсырмалардың ерекшеліктеріне байланысты – вербальды тест және
тәжірибелік тест, қарастырылатын процедуралық формасы бойынша – топтық
тест және жеке даралық тест, бағыттары бойынша – алғырлық тест,
тұлғалық тест және бөлек психикалық функция, ал тәуелділіктің барлығы
немесе уақытша шектеулердің жетіспеушілігі бойынша – жылдамдық тесті
және қорытындылау тесті болып бөлінеді. Сонымен қатар, тестерді
олардың құрастыру принциптері арқылы ажыратуға болады. Соңғы 10
жылдықтың ішінде көптеген танымал тестер компьютерлік ағымға енгізіле
бастады, оларды компьютерлендірілген тестер деп атауға болады.
Компьютерлік тестер белсенді даму үстінде.
Бұл кітаптың осы беттерінде тест термині басқа терминдермен
қатар әдіс (кейде техника) терминін қолданады. Бұл терминнің тест
терминіне қарағанда маңыздылығы, не ерекшелігі бар ма? Бұл сұраққа
жауап беру үшін, міндетті түрде 1970 жылғы кеңестік психодиагностиканы
еске түсіруіміз қажет. Сол жылдары тест сөзі белгілі себептерге
байланысты қосымша болымсыз мағына береді, ол тек зерттеу құралы
ретінде ғана емес, сонымен бірге буржуазиялық пайда болу мағынада
көрсетілген. Сол себептен барлық қолданыста жүрген тестер, әдіс
терминіне ауыстырылды. Қазіргі таңда түсінік терминін қабылдамаудың
ешқандай себебі жоқ, өйткені онымен психодиагностиканың өткен тарихы
мен қазіргі жағдайы өте тығыз байланысты. Әдіс методикасы мақсатты
түрде стандартталмаған диагностикалық құрал ретінде сақталып, сонымен
қатар, барынша дұрыс етіп, олардың талапты күшіне, ауқымына, жеке
диагностикалық маңыздылығына немқұрайды қарамай, әділ бағалайды.
Мұндай диагностикалық құралдарға бірінші болып, жобалау әдісі кіреді.
Сонымен бірге орыс тілі, әдебиетінің салты бойынша қолданыста жүрген
жауап алу терминін ұмытпауымыз керек. Жауап алу деп біз
психодиагностикалық құралдарды айтамыз, олар басқа тестерге қарағанда
субъективті бағалауға бағытталған, яғни өзін-өзі зерттеуге немесе
басқаларды зерттеуге арналған.
Басқа тану құралдары сияқты, тесттің де өзіне тән ерекшеліктері
бар, сол арқылы нақты зерттеу барысында зерттеушінің жетістіктері мен
кемшіліктерін анықтауға болады.
Қазіргі психодиагностиканың даму кезеңінде компьютер
психологтың барлық диагностикалық іс-әрекетін жүзеге асырушы ең негізгі
құрал ретінде қаралуда. Компьютердің психодиагностикаға енуінің өзіндік
тарихы бар. Алғашқы даму кезеңінде компьютер өте баяу дамыған, бастапқы
кезде қарапайым стимулдарды, және қарапайым әсерлерді (реакцияларды)
бекітуге және статистикалық деректерді өңдеуге көңіл аударған.
Компьютер зерттеудің көмекші құралы ретінде қолданылады, ол арқылы
көп еңбекті қиындық келтіретін және ескішілдікке негізделген
операцияларды зерттеген. Алайда дәл осы кезеңде машиналық
интерпретациялық тестер дами бастайды.
Соңғы ХХ ғ. онжылдығында компьютер тек қана институттар мен
лабораториялардың қолданысында болған жоқ, оны әрбір зерттеушіге
қолдануға мүмкіндік болды. Қазіргі таңда өте қиын деген
психодиагностикалық тестердің дамуына компьютерлік базалар өте көп үлес
қосуда, өйткені компьютер жеделдетудің әр алуан түрлерін игерген.
Отандық компьютер психодиагностиканың зерттелу бағыты 1980 жылдың
ортасына барып көркемделеді, шетелдердегідей оның дамуы қазіргі
инофрмациялық технологиялармен тығыз байланысты. Қазіргі таңдағы ең
белсенді инофрмациялық технологияларды тұтынушылармен психологиялық
ғылымды салыстырсақ, психологиялық ғылым бұрыннан 1-ші орын алуда. Бір
қызық жері Гек 1960 жылдың аяғында ғана кеңестік психологтарға
қарапайым есеп-қисаптарды қолжазба арқылы атқаруды ұсынған, ал шетелде
бұл осы математикалық статистикалық әдіспен 1930 жылдың басында-ақ ЭВМ
арқылы іске асырылып жатқан.
Соңғы кездегі компьютерлердірілген психодиагностикалық әдіс
дәстүрлерімен салыстырғанда мынаған байланысты:
• Тесті автоматтандыруды құруға мүмкіндік береді.
• Тесті құрастырудан оған жүргізген зерттеулерден, ескішілдікке
негізделген қиындық келтірілген жағдайлардан психологты
босатады.
• Таралым әдісі мен тәжірибелік топтық тестілеудің кеңейтуге
мүмкіндік беруге қамтамасыз етеді.
• Тестердің құпиялық қорытындысын сақтауды жеңілдетеді.
• Жедел топтық зерттеудің жүргізілуі, сол сияқты жекеленген
психодигностикалық зерттеулер жаңа жағдайлар туғызады.
• Практикалық тапсырмалардың шешімімен тығыз байланыстылығын
қамтамасыз етеді.
• Кейбір компьютерлік тестер компьютерлік ережелерге аударылуы
мүмкін емес.
Таќырып 7. Тесттіњ сенімділігі мен валидтілігі.
7.1. Диагностика нәтижесінің сапасына тән валидтік.
7.2. Валидтіліктің түрлері. Әдістің тұрақтылығын көрсететін,
процедура өлшемін көрсететін нақты сенімділік.
7.3. Сенімділікті анықтау жолдары. Сенімділік пен валидтіліктің
өзара байланысы.
Психологиядаѓы тест дегеніміз - зерттелінетін ќасиеттердіњ даму
дењгейініњ салыстырмалы сандыќ жєне сапалыќ кµрсеткіштерін алады,
стандартталѓандыѓы дегенде зерттелушілерге берілетін ситуациялар мен
н±сќаулардан бастап олардыњ интерпретациясымен нєтижелерін есептеу
тєсілдері єркезде жєне єрќашан бірдей болатындыѓын кµзарда ±стаймыз.
Егер тестті психодиагностиканың болған, бар және болашақта
болатын ең негізгі құралы десек ешкім қарсы шықпас. Тест – бұл
психологтың ең маңызды құралы, сол арқылы ол диагностикалық
тапсырмаларды шешеді.
Салыстыру деген тесттіњ кµмегімен алынѓан баѓаларды егер ол д±рыс
ж‰ргізілсе ќайда, ќашан, ќалай жєне кіммен алынѓанына ќарамастан бір-
бірімен салыстыру. Тесттіњ т‰рлері µте кµп. Олар негізінен бірнеше
топтарѓа біріктіріледі.
1.Тестілеудіњ пєні бойынша
2.Тестілеуде ќолданылатын тапсырмалардыњ ерекшеліктеріне
байланысты
3.Сыналушыѓа берілетін тест материалына байланысты
4.Баѓалау объектісі бойынша.
1.Тестілеудіњ пєні бойынша – тесттер интеллектуалдыќ, т±лѓалыќ
жєне т±лѓа аралыќ болып бµлінеді.
2.Тестілеуде ќолданылатын тапсырмалардыњ ерекшеліктеріне
байланысты – практикалыќ тапсырмалар, вербалды тапсырмалар жєне
бейнелік тапсырмалар болып бµлінеді.
3.Тест материалына байланысты – бланкалы тест жєне аппаратуралыќ
тест.
4.Ал баѓалау, объектісі бойынша – процессуалдыќ тесттер,
жетістікті аныќтауѓа арналѓан тесттер. Сондай-аќ жаѓдай мен ќасиеттерді
аныќтауѓа арналѓан тесттер болып бµлінеді.
Интеллектуалдыќ тесттер – адамныњ аќыл-ой дамуыныњ ќабылдау,
ќиял, ес, зейін сµйлеу сияќты танымдыќ процестерді зерттеуге арналѓан.
Т±лѓалыќ тесттер – жеке адамныњ бірсыдырѓы т±раќты
ерекшеліктерін, яѓни, ќабілетін темпераментін, мінез-ќ±лќын, эмоциясын,
мотивациясын аныќтауѓа арналѓан тесттер.
Т±лѓааралыќ тест – єрт‰рлі єлеуметтік топтардаѓы адамдардыњ
µзара ќарым-ќатынасын баѓалауѓа арналѓан.
Практикалыќ тесттік тапсырмаларѓа кµрнекіліктермен материалдыќ
наќты заттармен ж±мыс жасауѓа арналѓан жаттыѓулар мен тапсырмалар
жатады. Бейнелік тапсырмаларѓа суретті картинкалы, бейнелі схемалы
кµріністі жаттыѓулар жатады. Сол арќылы ойлау, ќиял дєрежелерін
аныќтайды.
Вербалды тесттерге сµзбен ж‰ргізілетін тесттер жатады. Тестте
ќолданылатын кµптеген тапсырмалар кµбінесе кешенді т‰рде ж‰ргізіледі,
яѓни оныњ ќ±рамына практикалыќ та, бейнелік те, вербалды єдістер мен
жаттыѓулар енуі м‰мкін.
Бланкалы тест – сыналушыѓа берілетін сурет схема, схема, таблица,
с±раќнама жєне т.б. формада дайыедалѓан бланкалы тест материалын беруде
жєне оны µњдеуде єрт‰рлі аппаратураларды ќолданылатын тесттерді
айтамыз. Оларѓа аудио, видео, компьютер, диктафон т.б. жатады.
Процессуалды тесттер ќандай да бір психологиялыќ немесе тєрбиелік
процесті зерттеп нєтижесінде сандыќ жєне сапалыќ наќты мінездеме беруді
айтамыз. Мысалы, адамныњ материалды есте саќтау процесі немесе топтаѓы
т±оѓа аралыќ µзара ќарым-ќатынас процесі жетістікті аныќтауѓа арналѓан
тестке адам єрекетініњ жетістігін, яѓни есте саќтауын, логикасын, зейін
т±раќтылыѓын, сµйлеу єрекетініњ даму дењгейін аныќтауѓа арналѓан
тесттер жатады. Жаѓдай мен ќасиеттерді аныќтауѓа арналѓан тестке жеке
адам ерекшеліктері, темперамент ќасиеттері, ќабілеттілік сияќты адамныњ
т±раќты ќасиеттерін диагностикалауѓа арналѓан тесттер жатады.
Психодиагностиканыњ наќты єдістерініњ бірі ретінде тестке мынадай
талаптар ќойылады:
1.Тесттіњ єлеуметтік мєдени бейімделуі
2.Тест тапсырмаларыныњ ќарапайымдылыѓы мен т‰сініктілігі
3.Тест тапсырмасын орындауда уаќыттыњ шектеулі болуы
4.Берілген тест ‰шін тесттік нормаларыныњ болуы. Осы айтылѓан тестке
ќойылатын талаптардан басќа тестілеудіњ оны µњдеу мен
интерпретациялаудыњ ќатањ ережелері бар.
Соныњ ењ мањыздысы мыналар:
1.Ќандай да бір тестті сыналушыѓа ќолданбай т±рып, онымен
психолог міндетті т‰рде алдын-ала танысу ќажет жєне µзіне немесе
басќаларѓа ќолданып сынап кµру керек. Б±л тестілеу кезінде ќателіктер
жіберуден саќтап психологияныњ сенімділігін арттырады.
2.Тест тапсырмаларын орындауды бастамас б±рын барлыќ
зерттелушініњ тапсырмалардыњ шарты мен н±сќауын д±рыс т‰сінгендігін
аныќтау керек.
3.Тестілеу кезінде зерттелушілердіњ барлыѓыныњ жеке-жеке
дербес ж±мыс жасауын бір-біріне кедергі келтірмеуін жєне бірінен-бірі
кµшірмеуін ќадаѓалап отыру керек. ¤йтпеген жаѓдайда тесттіњ нєтижесі
д±рыс шыќпайды.
4.Єрбір тест ‰шін оныњ µњделімін интерпретациялайтын
процедураныњ наќты жєне негізделген болуы шарт. Ќорыта келгенде
тестілеуді бастамас б±рын алдын-ала дайындыќ ж±мыстарын ж‰ргізіп алѓан
жµн. Ењ бірінші зерттелушіге б±л тест неге арналѓанын, тестілеу ќандай
маќсатта ж‰ргізілетінін, нєтижесінде ќандай деректер алуѓа болатынын
жєне оны µмірде ќалау пайдалануѓа болатынын т‰сіндіріп µту керек. Содан
соњ тесттіњ н±сќау мен шартын айтып оны барлыќ зерттелушініњ т‰сінгенін
ќадаѓалайды. Осыѓан кµзін жеткізгеннен кейін инструкцияны ќатањ саќтай
отырып, психолог тестілеуді бастайды.
Таќырып 8. Тестті құру технологиясы мен бейімдеу.
8.1. Тесттік нормалар және оның репрезентативтілігін тексеру.
8.2. Тестті құрастырудың негізгі этаптары. Тестті стандарттау
түсінігі.
8.3. Шет елдерден тесттерді бейімдеу. Шет елдердің зерттеу
әдістерін өз таңдауымызға сәйкес бейімдеу.
Тестті құрмас бұрын оның не үшін керек екенін білу керек. Сұраққа
толық жауап жұмысқа қажетті жағдай. Сондықтан алғашқы қадам болашақ
тесттің құрылымдық мақсатына байланысты болады. Содан кейін болашақ
тесттің спецификасына көңіл аудару қажет. Оны кесте түрінде жасау
қолайлы, көлденең сызықтармен орналасқан мазмұнды облыстарды өлшеуге
арналған.
Мысалы, жұбайлық мәртебе сұрақтардың құрастырылуында Дж Руст пен
С. Голомбок отбасылық терапевттер мен консультанттардың, сонымен қатар
мамандардың клиенттерінен алынған сұрақтарына негізделеді. Мамандардан
ер мен әйел арасындағы гармондық неке үшін маңызды қатынасты атауды
сұрады. Клиенттердің берген ақпараттары отбасылық өмірдегі жұбайларының
өзгеріс енгізгісі келетін қиын жағдайларды анықтауға көмектесті. Осы
негізде отбасылық өмірдің қызықтары, тәуелділік-тәуелсіздіктің
дәрежесі, вербалдық және вербалдық емес қатынас, сенімділік және
сыйластық т.б. анықталды.
Кесте 1
Болашақ сұрақтар спецификасы.
Манифестациялар Құрамды облыстар
Сұрақтар нәтижесінде тордың өлшемі 16-дан 25 бағанға дейін
есептеледі. (мыс: 4х4, 4х5, 5х4 немесе 5х5)
Енді әр бағанда қанша жаттығу, мысалы сұрақ бар екенін анықтау
керек. Бұл жаттығуды орындау барысында зерттеушіге параметрлердің
біреуін басқалармен салыстырып өлшеудің қаншалықты маңызды екенін
басшылыққа алу қажет. 3.2. кестесінде берілген тордағы құрамды
облыстарда А және В деп белгіленгендерге 40% салмақ деп жазу керек, ал
С және Д-10%. Сондай-ақ әр манифестацияларға А,В,С, және Д-ға 25%
салмақ деп жазылады. Барлық құрамды облыстардың пайыздық мөлшері мен
барлық манифестациялардың пайыздық өлшемі 100 пайызды құрайтынына
көңіл аудару қажет. Келесі жол жаттығуларды шешу үшін, жаттығулардың
қаншасы, тестке ену керектігінде болып тұр. Осыдан келіп тордың өлшемі
және уақыт өлшемі деген сияқты факторлар жаттығуды орындау үшін
керектігін есепке алу керек. Қанағаттанарлық жетістікке жету үшін
сұраушыға кем дегенде 20 жаттығу керек, оны орындау үшін кем дегенде
10 минут кетеді. Ақырында ең басты роль берілген тесттердің мөлшерін
анықтау барысында ерекше бір қалыптылықты қажет етеді, тексеру қажет
ететін жұмыс әдетте, үдемелі жұмыс кезінде берілген жұмыстың мөлшері
белгілі бір нұсқа тестінің ары кеткенде 50%-дан көбірек болуы тиіс,
өзіміздің үлесімізді қосқан жұмысымыз бойынша. Өзіміздің пайыздық
үлесімізді білгеннен кейін барлық ұяшықтардың орналасқан барлық
мөлшерін жұмыс бабында өзіміздің тестіміз ауызекі тілде болуы тиіс.
Әрине қиын емес әрбір ұяшықты қанша жұмыс мөлшері орналасқанын білу.
Әрбір анықтаған пайыздық үлесі манифесттік және үдемелі жұмыстың
мөлшері.
Манифестациялар Арнаңғылықтық құрамы Жаттығулардың мөлшері
А В С
Д
А (25%) 8 8 2 20
В (25%) 2 20
С (25%) 8 8 2 220
Д (25%) 8 8 2 220
8 8 2 2
Жаттығулардың мөлшері 32 32 8 80
8
Ұяшықтағы жаттығуларды санау және көбейту үшін кейбір берілген
бірліктерді пайыздық үлесте берілуі тиіс. Мысалы: жаттығудың мөлшері
сол бөліктегі ұяшықтың таңдық 25% 32 жаттығуына тең болады, берілген 8
жаттығудың 25100х32=8 .Егерде барлық сандар орындалмаса берілген
жаттығудың ұяшықта, оны дөңгелектеуге тура келеді.
Жаттығудың жасалуы.
Барлығынан бұрын жаттығудың сұрағына, тұрақтылығына мән берілу
керек. Жаттығудың орындалуын қамтамасыз ету барысында, бұл адаға немесе
басқаларға, т.б. Сөйлемдердің түрін қолдануға болмайды. Әрбір
жаттығуды қарапайым әрі түсінікті болуы тиіс. Әрбір сөйлемнің екі ойлы
болуына жол берілмеуі керек, әрбір нұсқаның қарапайым болғаны дұрыс.
Бұл жаттығудың қай мағынада жаттығудың орындалғанын білмеуі тиіс.
Әйтпесе, бұл олардың білім деңгейлерінің жоғарылығын байқала қоймайды,
керісінше тұрақты болуы керек.
Жаттығу дәл нақты болуы керек. мысалы, жаттығудың орнына Сізге
спорт ұнайды ма? одан да ерекше сұрақтарды Сіз әрдайым спорт
ойындарын ойнайсыз ба?. Барлығыңда бұл сөз тіркестерінен басқа жиі
сирек т.б. сөздерді қолдануға болады. Өте қажетсің сөздерден
сақтанушының қажет, өте жиі қолданылатын бос сөздерден сақталуымыз
керек. Бұл мысалға мынаны айтуға болады. Сіз жиі ішімдік суларын ішіп
тұрасыз ба? әрине бұл тұрақты өмір үшін өте кері тартпа әсер
қалдыратын жағымсыз құбылыс және де өз сезімдерін байқататын термин
сөздерден аулақ болғанымыз дұрыс. Міндетті түрде бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz