Психолог кәсібінің ерекшелігі және оның мәнін түрлі қырынан талдау
КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Психология кафедрасы
Қорғауға жіберілген күні: ----- ----------- 2009 ж.
Кафедра меңгерушісі : -------------- Р.Р.Бирюшев
ЖАПАБАЕВА МАҚПАЛ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Психолог кәсібінің ерекшелігі және оның мәнін түрлі қырынан талдау
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы Болатбекова.Н.Ж. ----
---
Көкшетау 2009
Мазмұны
Кіріспе
3
І Психологиялық қызметтің бүгінгі күндегі қажеттілігі
1. Психологиялық қызметтің бағыттары
6
1.2 Халықтық білім беру жүйесіндегі психологтың мақсат міндеттері
9
1.3 Психологтың жұмыс моделі және еңбегін ұйымдастыру
11
1.4 Психологиялық қызметтегі педагогикалық қарым қатынастың ерекшелігі 14
1.5 Бастауыш сынып оқушыларының ата-наларына психологиялық кеңес беру
мәселесі
19
ІІ Психололгиялық қызметтің нәтижелігі – психодиагностикалық жұмыс
формасында
2.1 Психодиагностика практикалық әрекет ретінде және психодиагностиканың
кәсіби – этикалық принциптерін қарастыру
27
2.2 Психодиагностиканың технологиясын терең зерделеу
31
2.3 Тұлға дамуының психодиагностикалық ерекшелігін терең түсіну
34
2.4 Психодиагностика негізі бойынша жүргізілетін тәжірибелік жұмыстар
46
2.5 Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес беру
мәселесінің эксперименталдық жағынан зерттелуі
55
Қорытынды
63
Қолданылған әдебиеттер
67
Қосымша
69
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезеңдегі психология ғылымы адамдардың
практикалық іс-әрекетіне түрлі жолдармен әсер ететіндігі зерттеуіміздің
мәселесі болып табылады. Бұндай жолдардың бірі – тұрғылықты халықтың түрлі
категорияларына психологиялық көмек көрсету.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында Білім беру
жүйесіндегі істің жайын түбегейлі өзгертуді стратегиялық міндет деп
санайды. Ең алдымен мұғалім мәртебесін арттыру ең алдымен ауылдық жерді
арттыру ең бір өзекті мәселе - деп атап көрсетті.
Бүгінгі таңда егеменді еліміздегі білім мекемелерінің алдына
оқушыларға беретін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері
қойылады. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген
түбегейлі өзгерістер болуда.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында, Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мәдени этикалық білім беру,
тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани құндылықтарды игеруге,
ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау, үздіксіз білім берудегі
сабақтастыққа кең жол ашу талап етіледі.
Психологиялық қызмет деген ұғым-осы заманғы жантану ғылымының
алға қойған мәселелерінің бірі. Психологиялық қызметтің өмір
тәжірибесінде қаншалықты маңызды екендігін жете түсіндіріп, оны іс
жүзінде қолданудың нақты шаралары мен әдіс-тәсілдерін іздестіретін
психологиялық сипаттағы күрделі мәселе болып саналады.
Қазақстан жағдайында психологиялық қызметтің мән-жайын
білдіретін пікірлер мен зерттеулер психолог-мамандар М. Мұқанов, Ә.
Алдамұратов, Н. айғабылов т.б. еңбектерінде республикалық баспасөзде
кейінгі кезде бұл психолог-мамандарының Қ. Жарықбаев, А. Ақажанова,
В. Чистов қазақ және орыс тіліндегі мектептердегі.
Психологиялық қызмет туралы Ереже құрастырып, ол тар
шеңберде ғана психолог-мамандар мен мектеп мұғалімдеріне
арналған.Психологиялық қызметтің алдына қойтын мақсат-міндеттерінің
бірі-өскелең ұрпаққа гуманистік тұрғыдан тәлім-тәрбие беру, олардың
жан-дүниесінің сырын терең біліп күнделікті тіршілікте ойтағыдай
жүзеге асырудың қажеттілігі. Психология дейтін ғылыми пән-адамның жан-
дүниесінің сырын бейнелеумен бірге оның келешекте қоғамда алатын
орнын да анықтауға тікелей ықпал ететін тәжірибелік қолданбалы
ғылым. Психологиялық қызметті дәл осы атау мағынасында
қолданбағанымен, адамтанудағы рөлі жайында көрнекті орын алатынын
психолог-мамандар дер кезінде өздерінің пікірлерінде ашып айтты.
Осы бағытта Жүсіпбек Аймауытұлы адамның жан-дүние сырына барлау
жасап, олардың даралық өзіндік ерекшеліктерімен санаса отырып жұмыс
істеу керек деген ұлағатты ой түйеді. Мектептегі психологиялық
қызмет жұйесінің атқарар істерінің ауқымы мол. Оқушылар, мұғалімдер,
ата-аналар, басшылар деп аталатын төрт категорияны қамти отырып,
психологиялық қызмет оқу-тәрбие үрдісін жақсартуға үлес қосады.
Этникалық мәдени білім беру кеңістігінде оқу тәрбие
үрдісі үшін психологиялық оң ахуал тудыру. Мектепте психологиялық
қызмет жұмысының бағыт—бағдары. Жеке тұлғаның интеллектуалдық ақыл-
қабілетінің дамуын, танымдық құбылыстарын, тәрбиелік деңгейін
зерттеу:
• Әр баламен (дарынды, тәрбиесі қиын, денсаулығы төмен, жаңадан
келген, өз еркімен қатысушы) жұмыс.
• Ұстаздық шығармашылық потенциалын және кәсіптік тұлғалық бағатын,
типологиялық ерекшеліктерін, өзін-өзі дамыту қабілетін анықтау.
• Педагогикалық ұжымда психологиялық ахуал тудыру.
Ата-аналардың мектептегі оқу-тәрбие үрдісімен психологиялық
қарым-ұатынас байланысын қалыптастыру, нақты мәселелерді шешу
барысында жұмыстар жүргізу. Топтағы жағымды және конфликтілік,
позицияна ұстаушылар, топтан сырттап қалушылар анықталып сынып
жетікшісіне, пән мұғалімдеріне орналған психологиялық кеңес,
консилиумдар өткізіп отыру.
Психологиялық қызмет жұмыстының негізгі мазмұны мектептің
ішкі проблемаларынан туындап отырады. Осы анықтауға тиісті
мәселелермен бұдан әрі педагогикалық кеңістікте диагностикалық,
коррекциялық жұмыстар, психологиялық ойындар, тренингтер жүргізіледі.
Сондықтан зерттелетін жұмысымның тақырыбын :Психолог кәсібінің
ерекшелігі және оның мәнін түрлі қырынан талдау деп алдым.
Зерттеу пәні: Психолог кәсібінің ерекшелігі
Зерттеу нысаны: Көкшетау Университеті Психология кафедрасы және кафедра
студенттері және Гранитный негізгі мектебінің бастауыш сынып
оқушылары.
Зерттеу міндеттері:
• Психологиялық қызметтің өзектілігін айқындау;
• Психодиагностикалық қызмет пен психодиагностикалық әдістердің
психологиялық әрекеттегі қолдану барысы;
• Психологиялық кеңес беру мен көмек көрсету жолдары
Зерттеу болжамы: Егер жеке адамның психологиялық ахуалын бақылауға
ала отырып, қажет жерінде психологиялық қайта қалпына келтіру жұмыстары
және түрлі жағымсыз психологиялық ахуалдардың алдын алу үшін мектепте
психологиялық қызмет дұрыс қолға алынатын болса, онда болашақта біз
психологиялық тұрғыдан жағымды мұғалім тұлғасы және мектеп оқушыларын
қалыптастыра алар едік.
І Психологиялық қызметтің бүгінгі күндегі қажеттілігі
1. Психологиялық қызметтің бағыттары
Психологиялық қызмет деген ұғым - осы заманғы жантану ғылымының
алға қойған мәселелерінің бірі. Психологиялық қызметтің өмір
тәжірибесінде қаншалықты маңызды екендігін жете түсіндіріп, оны іс
жүзінде қолданудың нақты шаралары мен әдіс-тәсілдерін іздестіретін
психологиялық сипаттағы күрделі мәселе болып саналады.
Психологиялық қызметтің алдына қойтын мақсат-міндеттерінің бірі-
өскелең ұрпаққа гуманистік тұрғыдан тәлім-тәрбие беру, олардың жан-
дүниесінің сырын терең біліп күнделікті тіршілікте ойтағыдай
жүзеге асырудың қажеттілігі. Психология дейтін ғылыми пән-адамның
жан-дүниесінің сырын бейнелеумен бірге оның келешекте қоғамда
алатын орнын да анықтауға тікелей ықпал ететін тәжірибелік
қолданбалы ғылым.
Мектептегі психологиялық қызмет жұйесінің атқарар істерінің
ауқымы мол. Оқушының қабілеттік деңгейін, зейінін, зеректігін,
ынтасының қасиетін анықтау нәтижесінде психолог мұғалім қолына
оқушының мүмкіндігі туралы құнды деректер береді, білім берудің
бала танымыналайық жолдарын сұрыптап, оқушылардың белсенділігін
арттыруға жағдай жасайды; педагогикалық ұжымдағы өзара
қарым-қатынас типтеріне байланысты.
Психологиялық қызмет жұмыстының негізгі мазмұны мектептің ішкі
проблемаларынан туындап отырады. Осы анықтауға тиісті мәселелермен
бұдан әрі педагогикалық кеңістікте диагностикалық, коррекциялық
жұмыстар, психологиялық ойындар, тренингтер жүргізіледі.
Ата-аналарды балаларының сабаққа үлгермеушілігі, мінез-құлықтағы
қиындықтары алаңдатады. Осы қиыншылықтарды шешу үшін психолог-
маманнан өз балаларымен қарым-қатынасты жақсарту, отбасы мүшелердің
бір-біріне деген көз қарастарын реттеуге көмек көрсетуді күтеді. Ал
оқушылар болса психолог-маманнан мыналарды күтеді:
• Оқуға деген шеберлік пен іскерлікті игеру.
• Өз қатарындағы балалар арасындағы қиындықтарды жену.
• Мұғалімдер мен ата-аналармен жақсы қарым-қатынаста болу.
• Тұлға ретінде өз-өзін дамыту.
• Өз-өзін тәрбиелеу бағдарламасын құру.
• Болашақта қандай мамандықты таңдау.
Педагог-психолог, мұғалімдер, оқушылар және ата-аналар
қозғаған көптеген мәселелерді талдау барысында мынадай үш байламға
тоқталады.
1) Әртүрлі жастағы оқушылардың оқу-тәрбие жұмысында кездесетін
қиыншылықтардың болу себептерін көрсету.
2) Оқушылардың интеллектуальдық және тұлғалық дамуындағы
ауытқушылықтарының алдын алу, жеңу.
3) Қилы сұрақтар мен кикілжің жағдайларды шешуге көмектесу.
Мектептің психологиялық қызметі қазіргі кезеңге байланысты екі
түрлі бағытпен жүзеге асырылады: өзекті және болашақтағы қызмет.
Өзекті қазіргі кездегі мәселелерді яғни оқушыларды оқытудағы
және тәрбиелеудегі қиындықтарды, тәртибіндегі, қарым-қатынастағы
сәйкессіздікті, жеке тұлға болып қалыптасуындағы кемістіктерді
шешуге бағытталған.
Болашақтағы бағыт әр баланың жеке қабілетін дамытуға, оның
қоғамдағы жасампаз өміріне психологиялық дайындықты қалып-тастыруды
көздеген.
Педагог-психолог ұмымның психологиялық кызметіне негізгі
психологиялық идеяны әр оқушының жеке тұлға болып даму үндестігін
және онық практика жүзінде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуіне
ықпал жасайды.
Осының негізінде оның негізгі мақсаты оқушылардың барлығының
және әрқай сысының өзіндік қабілеттерін дамытуға психологиялық
жағдай туғызу. Әрине, әр оқушының даму кабілеттерінің
көрсеткіштері әр түрлі, соған орай, шешу жолдары да әр түрлі,
сондықтан педагог-психолог әр балаға лайықты шара қолданады. Бұл
екі бағыт бір-бірімен тығыз байланыста: психолог, болашақтағы
мәселелерді шеше отырып, көмек керек еткен оқушыларға, ата-
аналарға, мұғалімдерге нақты көмек көрсетеді.
Сол себепті мектептің психологиялық қызметінің негізгі
мақсаты—оның қызметінің болашақтағы бағыты мен байланыста болады.
Бұл мақсат жүзеге асырылуы үшін балаға байланысты практикалық
психология мен бастапқы және соңғы қызметтің тоғысқан жерінде
жүзеге асады.
Мектеп психолог әлеуметтік тіршілік кесінің ата-анамен,
оқушылармен, мұғалімдермен қарым-қатынас үстінде өң және теріс
жақтарынан көрінуіне байланысты оның ішкі сезіміне тікелей
араласады. Ол әр бала мен мұғалімнің қарым-қатынасын ғана емсе,
сонымен бірге қарым-қатынастың қиын жүйесін де көреді. Бұл өзіндік
“жүйеде” практик психолог баланың жеке тұлға болып қалыптасуын
басшылыққа ала отырып, әр жастағы бала мен оның мұғалімдері және
ата-аналары қарым-қатынасты қамтамасыз етеді. Әр кезеңде педагог-
психолог осы балағы әсер етуші топпен жұмыс жүргізеді.
Мектеп психологының қызметі жұмысының негізгі түріне мыналар
жатады: педагогикалық, ұжым, оқушы мен ата-ананың психологиялық
біліміне алғашқы ұғымдар беру, психологиялық профилактикада
психолог оқушының психологиялық және жеке тұлғалық дамуындағы
жүргізу керек; психологиялық кеңес беруде, өз бойындағы
психологиялық мәселелерін шешуге келген оқушыға (әңгімеге мұғалім,
ата-ана оемесе оқушылар әкелуі мүмкін) көмек береді. Көбінесе
олар алдын—ала ағартушылық жұмыстарадан кейін өз қателіктерін
түсінеді.
Педагог-психолог психодиагностика жүргізгенде оқушының ішкі жан
дүниесіне терең үңіледі.
Психологиялық қызметтің бағыттары төмендегідей:
1. Бірніші бағыты — психологиялық диагностика
баланы психологиялық зерттеу тәсілдерін, оның ішінде тестілеу,
кәсіби игеруді білдіреді. Психологиялық диагностика бойынша жұмыс
істейтін психологтың негізгі міндеті білім беру жүйесіндегі
балалар мен ересек білім беру жүйесіндегі балалар мен ересек
адамдардың психологиясы, мінез-құлқын бағалауға, психологиялық
зерттеу процесінде (үрдісінде) алынған дұрыс және сенімді
көрсеткіштерге сүйеніп оларға мамандандырылған психологиялық
сипаттама беруге келіп тіреледі. Кәсіби қызметтің осы түрімен
айналысатын психолог тәжірибеде психологиялықболжам тәсілдерінің
кайсібірін қолднау пайда болған және әрі қарай жетілдірілген
шектерін білу керек. Болжам бойынша психолог-маман қажет кезде
тәсілдерді құруға, тексеруді, оның ішінде бағыт беруді, олардың
сенімділіген ғылыми бағалау тәсілдерін игере білу керек.
Жүргізілетін психологиялықболжам зерттеу нәтижелерін кезекті
тәртіпсіздікті балдырмайтын ғылыми негізделген өңдеу психологтан
талап етіледі.
2. Екінші бағыты—психологиялық кеңес беру.
Оған жұмыстын келесі жеке түрлері жатады:
Жүргізелген психологиялық болжам зерттеу нәтижелерінен
шыққан психологиялық—педагогикалық ұсыныстарды өңдеу және нақты
құрастыру, бұл жағдайда осы ұсыныстар балалар мен ересектерге
тәжірибе жүзеге асыру үшін түсінікті және қолайлы нысанда берілу
керек.
Кеңес беру көмеген қажет ететіндермен әңгіме жүргізу. Бұл әңгімелер
балалар мен ересектер психологиялық-педагогикалық кеңес алуымен
аяқталады.
Психологиялық оқыту және біліктілікті жетілдіру жүйесінің шегінде
орындалатын мұғалімдермен және ата-аналармен жұмыс.
3. Үшінші бағыты—психопрофилактикалық бағыты —бала дамуының
жағымсыз психологиялық салдарын, мысалы, дамуында қалып қою, білім
алуында, тәрбие алуында артта қалу, мінезенің жағымсыз
білгелерінің әдептерін пайда болуын алдын алатын сипаттағы
міндеттерді орындаумен байланысты. Профилактикалық жұмыспен
айналысатын психолог дамудағы қайсібір ауытқулардың пайда болу
себептерін, оларды уақытында танып және болдырмауды білу керек.
Мұғалімдерді, тәрбиешілерді және ата-аналарды психологиялық дайындық
осы мақсатта жүргізіліп, бұл жұмыс кезінде оларды баланы
бақылауға және психикалық дамуының ауытқуына әкелетін себептерді
уақытында анықтауға үйретеді.
Төртінші бағыты — психологиялық коррекция деп аталатын,
психологтың балаға немесе ересекке жетіспеушіліктерді тузету,
олардың психологиясы мен мінез-құлқын өзгерту мақсатында әсер
етуді білдіреді. Бұл жерде психолог психотүзетудің келесі
тәсілдерін кәсібі игеру керек: психотерапия, әлеуметтік-
психологиялық тренинг, аутотренинг, гипноздық әсер ету техникасында
қолданылатын кейбір амалдар, сондай-ақ клиентке ықпал ететін
мүмкіндегі болу керек.
Тәжірибеде психолог, көп жағдайда, барлық төрт бағытпен
байланысты әртүрлі деңгейде айналысады, бірақ жеткілікті үлкен
арнайы мамандықты, уақытты және кәсіби тәжірибені талап етеді,
сондықтан тәжірибелі психолог жұмысының дамуы мен жетілдірілуі
және психологиялық қызмет бірігіп жұмыстың қаралған төрт бағытының
біреуін немесе екеуін мамандандыруды білдіреді. Бұл сәйкесінше
психологиялық қызметке төрт әртүрлі саланың мамандарын: психо
диагностикашылар, кеңесшілер, психопрофилактиктер, психотүзетушілерді
енгізуді міндет қояды.
Психологиялық жәрдем қандай формасында (психологиялық кеңес
беру немесе медициналық емес психотерапия) жүзеге асса да, ол
ортақ сипатымен, яғни жеке даралығымен ерекшелінеді. Адам
тұлғасына, оның сезімдеріне, күйзелістеріне, нұсқаулары мен дүние
бейнесіне, қоршағандармен өзара қатынастырының құрылымына терең
унілуіне негізделеді. Бұндай үңілу үшін тек психологиялық
сезімталдылық жеткілікті болмайды, ол үшін арнайы
психодиагностикалық әдістер қажет. Психодиагностикалық міндеттер әр
түрлі жолдармен шешілуі мүмкін. Зерттеу жұмысының мақсаты-
психодиагностикалық ақпараттың зерттелушілердің тұлғалық өзгеруіне
тигізетін әсерін зерттеу.
Психодиагностикалық зерттеу көрсеткіштері әр оқушының келешекте
дамуына және оны түзе-туге және алдын алу, кеңес беру жұмыстарын
тиімді ойластыруға негіз болады;
Психологиялық түзету оқушының жеке дамуындағы ауытқушылықтарды
жүзетуге, баланың қабілеттерін дамытуға, оның жеке тұлға болып
қалыптасуына ықпал етеді.
1.2 Халықтық білім беру жүйесіндегі психологтың мақсат міндеттері
Психолог маманының ұстанымына келсек, ол антологиялық
санатының және басты іс әрекетінің бірлігі.Психологтың бастапқы іс әреекті
деп жан дүниесімен бірге күйзелу.Күйзеліс әуелден психологиялық тұрғыда әр
бір жанға жәй және оңай қабылданып жан дүниесіне енеді. Осы тұрғыдан
қарағанда күйзелушінің өмірінің шағын үзігін психолог пен күйзелуші бірге
кешеді. Жаны күйзеліске ұшырағанмен психологтың бір жақты жетістіктерге
қол жеткізуі,жеке жетістіктері,мәдени бірлестіктің қосылп жүзеге
асыруы,сонымен клиенттің мүддесінің оң нәтижеге жетуі психологтыңда үлесін
еселейді.Антологиялық тұрғыда психолог міндеті клиенттің уайымын тек көріп
қана емес жан дүниесімен сезіп,жеке даму жолын өркендету.Басқа маман
иелеріне қарағанда емдеп,тәрбиелеп,жеке бас құқын немесе қызығушылықтарын
қорғау емес,ол күйзелушінің өмір кесіндісіндегі қиыншылықтың мән жайын
түсініп,ұғыну.Мамандық ұстанымнанбасқа әлеуметтік және жеке ұстанымын бөліп
қарауға болады мамандық іс әрекетінде. Осының бәрі бір негізде
байланысып жағдайластырылып, психолог маманының ролдік және мамандық
стратегиясын нығыздай түседі.
Педагог психолог маманына әр түрлі әлеуметтік ролдерді,соған
байланысты ұстанымдарды қабылдауға тура келеді.Түрлі жадайларға байланысты
іс жүзінде шешілетін мәселемен оның тұрпатына сай ролдермен ұстанымын
өзгертіп отырады. Бұл ролдер тәрбиеші,дәрігер,психотеропевтер тағы басқа
ролдер болуы мүмкін. Ұстам таңдауы психолгтың клиентпен қарым-қатынасына
тікелей әсер етеді,маманның белсенділігін анықтап қана қоймай, жұмыс
нәтижесінің жауапкершілік деңгейін анықтайды.
Халықтық білім беру жүйесіндегі психологтың мақсат міндеттері
1. Оқу-тәрбие мекемелерінде тұлғаньң толық дамуын калыптастыру;
2. Адамның әр жас ерекшелігі этапында толық тұлғалық және
интеллектуалдық кәciптiк дамуын қамтамасыз ету;
3. Әрбір балаға жекелеген қатынас жолдарын табу;
4.Баланы психологиялык-педагогикалык зерттеулермен камтамасыз ету;
5. Тұлғаның және интеллектуалдық даму ауытқуының коррекциясы мен
профилактикасын жүргізу;
6. Ата-аналарды немесе бала тәрбиесімен айналысатындарды, отбасын
психологиялык микроклиматты калыптастыру жайында, консультациямен
қамтамасыз ету; (жетім балаларға, жеткіншектерге, ойлау қабілеті төмен
дамыған әлеуметке психологиялык, көмек көрсету).
Халықтық білім беру жүйесіндегі психолотың міндеттері :
I. Қатаң түрде кәсіби компитенциясы шешудегі сұрақтарды қарастыруға
және шешімдер қабылдау;
II. Психокоррекцияльқ жұмыстарды дамытуда қазіргі ғылыми негізделген
диагностикалық әдістерді қолданып, психология ғылымының жаңа жеістктерін
білуге;
III. Диагностикалык психокоррекциялау және өзге де жұмыстарды сәйкес
кәсіби дайындьқты игермеген тұлғалардың жугізуге тыйым салуға;
IV. Барлық сұрақтарды баланың мүддесі мен толық қанды дамуына
байланысты шешуге;
V. Кәсіби құпияны сақтауға;
Диагностикалық немесе коррекциялық жұмыстар нәтижесінде алынған
мағлұматтармен таныстыру, егер балаға немесе айналасьндағыларға қолайсыз
әсер ететін болса жария етпеyi;
VI. Баланың толық психикалық дамуьн қамтамасыз етуге және балаға жеке
келуге байланысты негізгі мәселелерді шешуде кажетті көмек көрсетуге;
1. Жеке басылық проблемасын шешуде балаға жедел қажетті көмек жасауға;
2. Әкімшілікпен және педагогтар ұжымымен тығыз байланыста жұмыс
жасауға;
3. Әкімшіліктің сұрауы бойынша психологиялык медико-педагогикалык
материаддардьң қажетін дайындауға;
VII. Бала тәрбиелеуде дау тудырушы сұрақтарды қарастыруға катысуға.
Халықтық білім беру жүйесіндегі құқықтары:
I. Оқыту-тәрбиелеу мекемесінің нақты жағдайын ескере отырып жұмыс
бағытын анықтауға;
II. Балалармен және ересектермен накты міндеттерді қалыптастыруға:
1. Жұмыстың формасы мен әдісін таңдап алуға және әр түрлі жұмыс
түрлерін өткізу туралы шешім қабылдауға;
2.Өз жұмысының негізгі принциптеріне, міндеттеріне қарама-қарсылық
тудыратын, қарама-қайшы келетін тапсырмалардан, шаралардан бас тартуға;
III. Оқыту-тәрбиелеу мекемесінің құжаттарымен танысуға және медициналык
мекемелерге сұраныс-тапсырма жасауға;
IV. Психодиагностика, психокоррекция және өзге жұмыс түрлерін жаңа
әдістерді талдауға қатысуға;
V. Эффектілі бағалауда топпен және жекелей психологиялык зерттеулер
және мақсатын зерттеуде эксперименттерді, оқыту-тәрбиелеу мекемелерінде
жургізуге:
1. Өз жұмыс тәжірибесін жалпылауда ғылыми журналдарда жариялауға;
VI. Ата-аналармен немесе оларды алмастырушы тұлғалармен жұмыс жасауда,
баланьң дамуын корғауда сабақ режиміне т.б. байланысты сұрақтармен өте
кажетті жағдайда жетекшілік (басшылык) арқылы сәйкес мекемелерге сұраныс
жасауға;
VII. Оқушыларды кәсіби анықтауда және өзге де баланың мүддесін қорғауға
байланысты сұрақтар бойынша психикалык көмек және кәсіби бағдарлау
орталықтарына ден қоюға немесе көңіл бұруға;
2. Психологтың жұмыс моделі және еңбегін ұйымдастыру
Психолог қандай мәселелерді шеше алады.? Ондай мәселелер өте көп. Олардын
шешімінің аумағын терендігі әр мектептегі жағдайларымен психологтың кәсіби
дайындық денгейіне байланысты жалпы айтқанда психологтың бейімділігі:
- Балалардың мектепке деген психологиялық дайындылығын анықтау, бастауыш
сынып оқушыларымен жеке жұмыс істеу программасын мұғалімдермен,қосылып
құрастыру. Психологпен құрастырған программа баланың мектепке тез арада
үйренуіне бағытталып дайындалады.
- Оқушының жеке бас ерекшеліктерін және жас ерекшеліктерін ескере отырып
ата-аналар мен мұғалім, тәрбиешілермен дамытатын бағдарлама өндеп, іске
асырып отыруы тиіс.
- Оқушылардың бастауыш сыныптардан орта буын сыныптарына, орта буын
сыныптарынан үлкен сыныптарға көшу кездерін қатаң қадағалап, мұқият
тексеріп отыру тиіс.
- Коррекцциялық жұмыстармен, диагностикалық жұмыстардың үлгерімі төмен,
тәртіпсіз оқушылармен өткізуі керек,
- Ерекше зиялы, жеке эмоциональды еркіндіктеріне диагноз жасап, олардың
кәдімгі сабақ тәрбие процесіне бөгет болатын қасиеттерін ішінара түзету.
- Психологиялық кемшіліктер мен, ата-ана,ұстаз, кластаз достарымен
психологиялық үйлесімділіктің болжау мәселелерін анықтап,оған жол бермей
құрту.
- Ата аналар,ұстаздар, мектеп әкімшіліктеріне бала психологиясының
мәселелері жөнінде кеңес беру. Балалардың зейінің,ес,естте сақтау,ойлау
қабілеттерін арттыру проблемасын көздеп-ашық сабақ,консилиум тағы
басқаларын өткізу.
- Оқушылар мен жеке топтық кенестерді мына тақырыптар бойнша
беру;үлкендермен қарым-қатынас,өзін -өзі тәрбиелеу,өмірде өз орнын табу
проблемасын талқылау, дамып,жетілу тағы басқа сияқты.Мұндай көптеген
әрдайым оқушыларды, мұғалімдерді психологиялық қадағалау,мектеп жұмысын
терен игеріп білу,топ,класс,коллектив,арасында сан рет бақылау жұмыстарын
жүргізу жұмыстары іс тәрбиелік,психологиялық жұмысын тиімді,жемісті
етеді.Баланың дамуында үлкен роль атқаратын,әр мектеп,бала-бақша өз
ерекшеліктерімен көзге түседі.Қалай болған күнде де боланың дамуына әсер
етеді.Мектеп психологінің жұмыс өзгешелігі,жұмыс формасы,балалар
мекемесінің типіне байланысты,жалпы орта білім беретін,арнаулы орта білім
мектебі,математика бағытындағы мектеп,тіл мектебі,спорт мектебі,мектеп
интернат.Ата-аналарынан бөлек тәрбие орындарында болған баланың психикалық
ерекшкліктері үйде тәрбиеленген балалардың психикасының арасында көп
айырмашылық болады.Ол балаларға қарым-қатынас жасауда мешеулік
тудырады,көнілдерінде қаяу болады.Сондықтан осындай тәрбие мекемелерінде
істейтін психологтың атқаратын жұмысы еселене түседі. Күрделі психо
педагогикалық жағдайларға тап болады. Ата-анасынан алыс қалған балалар
психологиясы күрделі болып келеді. Біреуіне ата-ана ролін ойнаса,біреуіне
тәлімгер болу тура келеді.
Мектеп психологінің негізгі жұмыс түрлеріне мыналар жатады:
- Психологиялық ағарту-ата-аналармен ұстаздар ұжымын оқушылардың
қатынасының алғашқы этапы.
- Психолг өз іс тәжірибесін ертерек жариялап барып өткізуі, сәтсіздікке
ұшыратады,сондықтан психолог кез-келген уақытта психологиялық
профилактикаларын өткізуі.
- Психолгиялық кеңестер.Бұл кеңестерді психолог өзі тағаиындайды немесе
проблемасын мойындаған, оқушы, ата-ана өзі келеді. Психолог кенесінең кеиін
проблеманың және оның көзін мойындап өзгерістер енгізеді.
- Психодиагностика мектеп ішінің проблемасын терен қарастырады.
Психодиагностика көмегімен әрі қарай мектепті,мектеп қатысушыларын
корекциялауды немесе кеңес беру түрлерін анықтаиды.
- Психокоррекция жеке адамда өзгерістермен жеке бастын дамуының
шешімі.Жеке бастың дамуымен жұмыс істеу болашақта баланың қалыптасуына
көмек.
Психологтың жұмыс моделі және еңбегін ұйымдастыру барысында қарым –
қатынас аспектісі маңызды болып табылады. Сондықтан да төменде оқушы мен
мұғалім арасындағы қарым қатынас ерекшелігін білу барысында бағдарлама
ұсынылып отыр.
Мини-бағдарлама Қарым-қатынас әлеміне кіріспе
Мақсаты: Балаларға бір-бірімен қарым-қатынас орнатуға көмектесу, бір-біріне
тілектестік, өзара көмек жақсы көру атмосферасын орнату, қарым-қатынас
мәдениеті туралы қарапайым мәліметтер беру және коммуникативті-тілдік
жағдайлар, ойындар, жаттығулар арқылы диалогтық және монологтық тілдің
дамуына ықпал ету, өзінің көзқарасын, пікірін айта білу қабілетін дамыту.
Кіріспе.
1. Қарым-қатынас ұғымы. 2. Адамдар неге бір-бірімен қарым-қатынас
жасайды. 3. Қарым-қатынас мақсаттары және құралдары. (тілдік жәні тілдік
емес).
1-тақырып. Мен және менің атым.
Мен кіммін. Менің атым кім. Менің атым нені білдіреді. Адамның аты-жөні
дегенді қалай түсінесің. Өзіңді ата Өзін ертегілік кейіпкер бейнесінде
елестету.
2-тақырып. Менің отбасым.
Менің өз тарихым бар. Менің отбасым. Шежіре туралы түсінік. Менің ата-
бабам. Менің шежірем суретін салу. Менің отбасымның портреті әңгімелер
құрау. Отбасындағы қарым-қатынас тәртібі. Отбасылық дәстүрлер. Біздің тату
отбасы суретін салу.
3-тақырып. Балабақшадағы топ – жаңа отбасы.
Балабақша – қуанышты кездесулер үйі. Топ – менің жаңа отбасым. Топ
эмблемасы. Топта құрбыларымен және үлкендермен қарым-қатынас жасау ережесі.
Сиқырлы гүл ойыны. Біздің топ ұжымдық сурет салу. Балабақшадағы біздің
өміріміз әңгімелер құрастыру. Букет жасау ойыны. Тұлғааралық қарым-
қатынас. Дау-дамай жағдайларын шешу.
4-тақырып. Біз әлемді аттары бойынша танимыз.
Заттардың атаулары. Айналадағы заттардың сөз-атаулары, Кім онда? Не онда?
ойыны. Менің сүйікті ойыншықтарым әңгімелер құрастыру. Ойындар: Тыңда,
сөз қалай естіледі (жай, қатты, қысқа, ұзын); Сипаттауы бойынша затты
таны.
5-тақырып. Тілдік қарым-қатынас түрлері.
Тілдің диалогтық және монологтық түрлері. Монологтың диалогтан айырмашылығы
неде? Әдемі тілдің ережесі. Әдемі сөйлеуді үйренеміз. (анық, түсінікті,
нақты, ретті, асықпай). Таныс ертегіні айтып беру. Сөздің реттеуші қызметін
қалыптастыру: тыңда, ойлан, айт. Әңгіме- шығарма құрау: Егер мен сиқыршы
болсам.... Үлкендермен және құрбыларымен диалог жүргізу ережелерді
(әңгімелесушінің сұрақтарын түсінуі және олармен жауабын сәйкестендіруі).
Тыңдаушы-әңгімеші ойыны. Сюжетті суреттер бойынша әңгіме құрауда жұппен
жұмыс істеу.
6-тақырып. Қарым-қатынасты қозғалыстар және жест қимылдары.
Мәнді, мағыналы қозғалыс және жест қимылдары – қарым-қатынас көмекшілері.
Қатынастың тілдік және тілдік емес түрлерінің өзара байланысы. Қайда
болдық – айта алмаймыз, ал не істедік – көрсетеміз ойыны. Жест қимылы және
оның мағынасы. Жест қимылының көп мағыналылығы. Ойлап тап, кімді (нені)
бейнеледім. Қарым-қатынастың тілдік және пластикалық (әсем қимылмен
берілген) әдістерін салыстыру. Жануарлар және құстар әлемінде (дыбыстарын
салу және жануарлар мен құстардың қылықтарын пластикалық қимылмен көрсету).
7-тақырып. Мимика және оның қарым-қатынастағы ролі.
Мимика деген не. Театрлық маскалар мимиканың символикалық бейнелеуі. Өзінің
және айналасындағылардың эмоцияларын және сезімдерін зерттеуі. Эмоцияны
анықта ойыны (сызба бойынша) Өз бетінің мимикасын зерттеп білуі (айналамен
жұмыс). Өзінің сезімдік жағдайын сипаттауы. Көңіл күй барометрі ойыны.
Балалардың әртүрлі көңіл күйін символикалық бейнелеу, оларды фразеологиялық
сөз тіркестерімен (көз жасын көл қылды), салыстырулармен (надулся как
пузырь) сәйкестендіру.
8-тақырып. Қарым-қатынаста дауыс ырғағының ролі.
Дауыс ырғағы (интонация) тіл мәнерлілігінің құралы. Қарым-қатынаста дауыс
ырғағының ролі. Кейіпкерлердің репликасы бойынша ертегіні таны ойыны.
Дауыс ырғағының ерекшелігі және кейіпкерлердің эмоциональды жағдайы арқылы
таныс ертегіні көрсету. Сызба бойынша тақпақты айт ойыны. Әңгімелесу
мақсатына байланысты дауыс ырғағының өзгеруі. Фразаны белгілі бір дауыс
ырғағымен айт ойыны.
3. Психологиялық қызметтегі педагогикалық қарым қатынастың ерекшелігі
Үнемі дамып, өзгеріп отыратын баланың ішкі болмысы мен
табиғатын қалыптастыруда мұғалімнің ерекше ықпалы бар. Мектепке
жаңа келген балаға өзінің сыныптас достарынан гөрі мұғалімнің
айтқан әр сөзі өтімді, әрбір әрекеті мәнді. Егер мұғалім өзінің
осы бір үлкен жауапкершілігін шын сезініп, өзіне-өзі есеп бере
отырып жұмыс жүргізсе ғана оның оқыту ісі өзі ойлағандай жүйемен
дамитыны сөзсіз. Сөзі басқа, ісі басқа, ал талабы де
төмендейді, әрекеті де нәтижесіз болып қала берлик.
Өз ойын сабыр мен сыпайы жеткізе алатын мұғалім ғана
шәкеретінің ойын қозғау салады, оның жан дүниесін тербеп, өзіне
сендіре алады. Оқушы тек мұғалімнің айтқанын бұлжытпай орындаушы
емес, оған өз ой пікірінің де қажеттігіне және сол пікірін
ұстазының елеп-ескеретініне, сана-сатынына шын сенгенде барып, екі
жақтың арасында көзге көрінбесе де көңілмен сезілетін жылы да
жайлы байланыс орнығады. Бұл байланыстың өміршеңдігінің кепілі-
мәдени биік деңгейдегі сыйласымдылық.
Мұғалімнің жеке басы мәдениетін танытатын әр бір
компонент—сөйлеу мәдениеті мен ойлау мәдениеті, сезім-күй және
эстетикалық мәдениеті, адамгершілік қасиеті, ретіндегі де, маман
ретіндегі де орнын танытады.
Өз мамандығын сүйетін, шебер мұғалімдердің тәжірибелеріне
толдау жасағанда олардың барлық жетістіктерінің негізгі-балаларда
сыйлау, олармен санасу, әр оқушысын субъект теп тану арқылы
туған түсіністікте екенін көруге болады. Мұғалімнің маман ретінде
қол жеткізер табыстарының кілті-оның адамдық қасиеттерімен қабысып
жатқан мәдени қарым-қатынасы екені белгілі.
Жеке тұлғаның биік сапалық қабілеті мен өз мамандығының
қоғамдық мән-маңызын терең түсінетін, оларды тығыз ұштастыра
алатын мұғалім ғана сандаған шәкірттердің жүрегіне жол таба
алады. Ал№ сол жолдың алғашқа сүрлеуі оқушының қызығушылығын
ояту, білімнің терең құпияларына жетелеу, бала бойындағы таланттың
көзін ашу, талабын ұштау болса, мұмың барлығының да қарым-қатынас
кілті—мәдениетті де, әдепті сөз.
Дегенмен осы заманғы психологиялық зерттеулерде әлеуметтік
өмірдің әр түрлі өрісінде болып отыратын талас-тартыстар мен
дау—дамайдың өрбуіне ерекше назар аудару.
Олардың себеп—салдарын анықтап отыруға ерекше мән беріп
отыруды қажет ететін өмір тіршілігінің шындығы.
Талас—тартысты мәселелердің туындап отыруында
әлеуметтік—психологиялық заңдылықтардың болатынына көз жеткізуге
болады. Ал бұл мәселенің теориялық және методикалық негіздері мен
сипаттарын ғылыми тұрғыдан тереңірек ашып көрсету өз алдына
зерттеліп тиісті шешімін келешектеп күтеді.
Шәкірттер мен мұғалім арасындағы, әсіресе мұғалім мен жас
өспірімдер арасындағы қарым-қатынаста кездесіп қалатын тартыстар
осы кезге дейін жете зерттелмеген мәселе. Міне осы мәселені
зерттеуді негізгі объект етіп алып қарастыру мынадай себептерге
байланысты.
1. Орта жастағы мектеп оқушылары өздеріне ерекше зейін қойып
қарауды қажетсінеді. Олардың өміріндегі өтпелі кезең, жоғарғы
талаптар, сана-сезімі мен ақыл-ойының осуі мұғалімді жас өспірімге
жаңа қарынан келуге мәжбүр етеді.
2. Өтпелі кезең жасындағы балаларға дұрыс қалып көрестуден
туындайтын тартыстарды жиі кездестіруге болады.
Балалардың жас ерекшеліктерін және тәлім-тәрбие жұмыстарында
соған сай әдіс-амалдарды қолдана білмеуден кейбір мұғалімдер өз
жұмысында көптеген қиындықтарға кездесіп жүр.
Олар бірер рет көзге түсіп қалғандарды “тәрбиеленуі қиын”
балалар қатарына ой салмақтамай қосып, өз жұмыстарын да
қиындатады. Енді-енді қалыптаса бастаған жеткіншек мінез-құлқына
кері әсерін тигізеді.
Мұғаліммен осындай тартысқа душар болған оқушының жан
дүниесіне үңіліп көрелікші. “Болса да мұғалім мені жек көреді”
деген ой санасына ұялай бастаған оның оқуға ынта-ықыласы сөзсіз
төмендейді, мектепте, тіптен, қай жерде жүрсе де жаңағы қияли ой
сазынан қалмай, оны бәрін керісінше жасауға жетелейді. Бұл оның
әділетсіздігіне өзінше қарсылық білдіру шарасы екендігіне ембір
таңдануға болмайды.
Әрине, мұндай күйге ұшыраған оқушыланың сабақ үлгерімінің
қаншалықты төмендеп кететіндігін дәл айту қиын.
Алайда бұл орайда бір шыңдық бар. Бұндайда кейбір оқушылар
тіптен мектептегі оқуын жалғастырғысы да келмейді. Оған қаншама
жан ашырлық ақыл айтса да ол мұғалімге сенімсіз, көңілге күдік
алып қарайды. Оқушымен осындай тартысқа кездескен кейбір
мұғалімдердің мазасы кетеді.
Мұғалім қызметінің табыстарына қатысты жәйттерді зерттеу,
олрады күнділікті тәжірибеге ендіру болашақ ұстаз кадрларды
даярлап шығаруды да маңызы айрықша екендігінде кумән жоқ. Ұстаз
бен шәкірт арасындағы тартыстың шығу себебі мен оның өрбу жолын
педагогикалық шеберлік пен тиімді әдістерді қолданып жеңе білу
оқушының сана-сезіміне ықпал етіп, оған дұрыс бағдар берудің
тәлім-тәрбиелік маңызы айрыкша. Осындай мақсаттарды мектеп
тәжірібесіне ендіру ниетімен мектептерде зерттеулер жүргізіледі.
Онда ең алдымен оқушылар мен мұғалімдер арасындағы нақтылы
жәйттерге байланысты талас-тартыстың сырын ашу қажет болды.
Тармақтала келе олар әрбір мұғалімнің педагогикалық ерекшеліктерін,
тартысты ситуацияларын, оқушылармен қарым қатынас қалпын, оқу
пәндеріне ықылас-ынтасын зерттеп, оларды сылыстыра отырып зерттеу
жүргізілген.
Тәлім-тәрбие саласында жүргізілген зерттеу нәтижелерін жинақтап
қарастырғанда мұғалім мен оқушылар арасындағы тартыстардың туындап,
олардың етек алуының бірнеше түрлері болғандығы байқалады.
1. Оқу, ісін жүзеге асырып, оны біріздітер жүргізуге кедергі болатын
жәйттер мұғалімнің білім деңгейі мен оны шәкірттерге тиімді әдіс-
тәсілдерсітіп, оқушыларға қоятын талабын үнемі өзгертіп қалыпты
жағдайдан жиі ауытқып отырады. Соның салдарынан шәкіртердің
тәртібі де нашарлайды. Мұндай кемшіліктер, ең алдымен, ұстаздың
ұйымдастырушылық қабилеті мен сабақ жүргізудегі методикалық
олқылығынан пайда болып, шәкірттер сабаққа көпшілік уақытын босқа
жіберетін болады.
2. Жеке бастың өзі ұстанған адамгершілік қасиеттерге байланысты
кездесетін кедергілер мен тартыстар. Баланаң өз басына талап
қоюы, айналасына зер салып, әрбір нәрсеге мән беруі баланың өсіп
жетіле бастағанын көрсетеді. Мұндай ерекшеліктерге баланың ересек
адамдармен қарым-қатынас жасап, өзінің есейгендігін байқатуы оның
адами-этикалық жағынан да талап—тілегінің өскендігі деп санау.
Мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас едәуір
күрделі өйткені мұндағы бірінші жақ. Мұғалім толық қалыптасқан,
мораль, этикалық жағынан жетілген, мінез-құлқы орныққан адам.
Екінші жақ-оқушылар. Оқушылар небары өз ұстазының сезімімен ақыл-
ойына ынтыққандар ғана. Ұстазға анық құбылыс шәкіртіне нанымды
бола бермейді. Ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынастарда
тартыстың туындауына ұстаздық методикалық тұрғыдан қате жіберу, не
оқу материалын түсіндіре алмау да себеп болады.
Оқушылардың даралық ерекшеліктеріне тән жағымсыз қасиеттері мен
мінез-құлқына орай туатын тартыстар. Оқушылар арасында ұшқалақ
мінезді, қызуқанды, айтқанынан қайтпайтын өжет, жан дүниесінің
шеңбері тар, өзін қатар құрбыларынан жоғары санайтын балалар да
бар. Ондай балалармен қарым-қатынас жасау мұғалумдерге оңай тие
қоймайды.
Негізгі мақсат мінезі ерекше оқушылармен қалыпты қатынас
орнатудың тиімді әдісі-оларды ұжымдық өмірдің аңғайына қарай
бейімдеп, олардың іс-әрекетімен үйлестіру. Мұндайда ұстамды
ұстаздар шыдамдылық пен тапқырлық көрсетіп, қалайда шәкірттермен
тиімді қарым-қатынас орнатудың әдіс-тәсілдерін ізденеді.
Жастардың мінез-құлқындағы жағымсыз қылықтарын жөндеуге күш
жұмсап, әрбір оқушының даралық ерекшеліктеріне баса көңіл
аударады.
Ұстаздық мамандықтың өзге маман иелерінен басты
ойырмашылығы—оның адаммен жұмыс істеп, оның өсіп—жетілуіне күш-
қуатымен білімін жұмсауы.
Ұстаздар мен шәкірттер арасындағы белең алатын талас-тартыстар
бір қырынан ұстаздық мамандықтың күрделігі мен жауапкершілігінің
мол екенін анғартатын болса, екінші жағынан қарастырғанда, адамның
жан дүниесінің сырын, психикасы аса күрделі құрылым екеніне көз
жеткізеді.
Ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынаста талс-тартас пен
дау—дамай тудыратын жәйттер мен оны түзетудің, жеңудің жолдарын
психологиялық тұрғыдан қаралды. Қиын балалармен тартыстың туындау
себептерін аша көрсетіп, оларды ұстаздық өнер арқылы түзетіп
отырудың әдіс-тәсілдерін тәлім-тәрбие тұрғысынан қаралды. Қарым-
қатынас жасаудың өзіндік жүйесі мен мән жайы әрқилы.
Мұғалім мен оқушылар арасында кейде бірін-бірі жете түсінбей
өзара келіспеушілік сияқты колайсыз жәйттер кездеседі. Мұндайда
баланың даралық ерекшеліктері мен жан дүниесінің сырына терең
бойлап, олардың мінез-құлық ерекшеліктерімен санасқан тиімді.
Бала психикасының қарқынды дамып отыруына орай түрлі тілек-
талаптары мен қажеттіліктері, әрбір нәрсенің сырын білуге
құштарлығы арта түседі. Тәлім-тәрбие ісінде баланың санасы мен
ақыл-ойының дамуындағы сапалы өзгерістерді ескеріп, олрады дұрыс
пәрменді бағыттап отыратын болса, онда шәкірт мінезінің ұнамды
қасиеттерін бірізділікпен қалыптастыруға болады.
Ұстаздар мен шәкірттер арасында дұрыс қалыптаспаған қарым-
қатынастар тәлім-тәрбие істерінің жемісті жүргізілуіне елеулі
нұсқан келтіреді.
Мұғалімдер мен оқушылар арасында кездесетін наразылықтар мен
керіс-жан-жалдар мұғалімнің жеке басындағы мінез-құлқы мен
қызметіндегі нәсіби олқылықтарына байланысты. Қолдан келгенше өзара
қақтығыстар мен реніштерді тудырмаған жақсы. Ондай жәйіттер
кіліге болса да абырой термейді. Болашақ ұстаздар мұндай
жағдайлардың мән-жайын терең барлап түсінгені дұрыс.
Ұстаздың басты мақсаты—оқуға антасы барды да , оқуға ықыласы
жоқтарды да, тәртіптілер мен тәрбиелеуге қиындарды да оқытып,
қоғамның саналы азаматы етіп шығару.
Тек өзімнің ғана айтқаным болсын дейтін өркөкірек, өзімшіл,
қыңыр, қырсық мінезді балаларды сабақта, сабақтан тыс уақыттарда
жақсы болса мақтап, кемшңлңгң болса жолдастары арасында айтап
ұялтпай, қателігін өзіне мойындақтан жөн. Мұндайда кейбір балалар
кінәсі болса да мойындағысы келмейді. Осы кезде ұрсып, ұрып,
дауыс көтерудің қажеті шамалы.
Педагогикалық мадақтау мен жазалау әдістерінің осындайда
атқарар рөлі зор.
Қазіргі кезде сабақтан жиі қалатын, темекі шегіп, аузына
келген былапыт сөздерді жиі айтатын оқущылар кездесіп қалады.
Әрине, оқушылардың бәрі сондай дей алмаймын. Осындай оқушыларды:
“Ой, қойшы соны өзі қиын бала болып бара жатыр” деп қолды бір
сілтейміз. Ал сол қиын болып бара жатқан баланы үнемі қадағалап,
ата-анасымен сөйлесіп, бос уақытында немен шұғылтанатытына,
кімдермен бірге жүретініне, мінез—құлқы неге өзгергеніне назар
аудармаймыз. Кейбір әріптестеріміз осыдан 15—20 жыл бұрынғы
шәкірттермен қазіргі оқушылардың арасы жер мен көктей, қазіргі
балаларды тәрбиелеу қиын дегенді жиі айтады.
Бұл бір жағынан дұрыс та шығар. Заман ағымы, отбасындағы
кейбір келеңсіз жағдайлар баланың психикасына кері әсер етіп,
оның дұрыс тәрбие алуына қиындық туғызуы мүмкін.
Ұлы ағартушы Ы. Алтынсаринның “Бақша ағаштары” деген
әңгімесінде “Бағусыз, өз бетіңмен жүрсең, мына ағаш сияқты қисық
болып өсесің, ал дұрыс тәрбие алсаң, мына ағаш сияқты түзу
болып өсесің” деп, әкесі баласына өсіп тұрған екі ағашты
салыстыра отырып тәрбие туралы ой қозғайды.
Ендеше, мектеп табалдырығын аттаған шәкірттерді алғашқы күннен
бастап қиын баланың қатарына жеткізбей-ақ, педагогикалық тәрбиенің
әр түрлі әдістері мен түрлерін қолданып, адамгершілік ізгі
қасиеттерді бала бойына дарыта білсек, еңбегіміздің зая кетпегені.
4. Бастауыш сынып оқушыларының ата-наларына психологиялық кеңес беру
мәселесі
Егемен еліміздің тірегі – білімді ұрпақ. Білім бастауы – бастауыш
мектепте берілетіні айқын. Осыдан бастауыш мектепте әртүрлі пәндер тоғысып,
оқушы білімін дамытып, келбетін сомдауға үлесін қосады. Баламен тіл
табысып, шәкірттер нағыз тіршіліктің тынысын сезіне алады.
Ұлы Абайдың айтқанындай, біліммен теңессе ғана ұлттар теңесе алады.
Психологиялық кеңес беру–оқу үрдісінде кездесетін дамыту‚ тәрбиелеу
және оқыту мәселеріне байланысты‚ педагогикалық қызметкерлерге‚ оқушыларға‚
тәрбиеленушілерге‚ олардың ата-аналарына заңды өкілдеріне және басқа да
оқу үрдісіне қатысушыларға‚ психологиялық кеңес беру арқылы көмек көрсету.
В.В.Васильев психологиялық кеңес берудің мақсаты –перспективалық
сезімі бар‚ саналы түрде әрекеттенетін, жүріс-тұрыстың әртүрлі
стратегияларын құрастыра алу қабілеті бар және жағдайды әртүрлі көзқараспен
талдай алатын мәдени-пайдалы жеке адамды қалыптастыру деген [3].
Мектеп әкімшілігі және мұғалімдердің ойынша психолог жеке
оқушылардың сабаққа үлгермеушілігі мен тәптіпсіздік себептері,
“Қиын сыныптарға” жеке бағдарлама құру, әсіресе жас өспірім
балалармен жұмыс істеуге көмек көрсетуге керек деп санайды. Олар
әлеуметтік тұрмысы нашар отбасынан шыққан балалармен, ата-ана мен
бала арасындағы кикілжіңді шешу жолдары, отбасы мен мектеп
арасында жақсы қарым-қатынас орнату, оқушылардың оқуға және
қоғамдық жұмыстараға деген жауапкершіліктерін дамытуды қажетсінеді.
Жас мұғалімдер педагогтарға қажетті кәсіпкелерін шеберлікті және
жеке тұлғалық сапалылықты игеруіне көмектесуін қалайды.
Ата-аналарды балаларының сабаққа үлгермеушілігі, мінез-құлықтағы
қиындықтары алаңдатады. Осы қиыншылықтарды шешу үшін психолог-
маманнан өз балаларымен қарым-қатынасты жақсарту, отбасы мүшелердің
бір-біріне деген көз қарастарын реттеуге көмек көрсетуді күтеді. Ал
оқушылар болса психолог-маманнан мыналарды күтеді:
• Оқуға деген шеберлік пен іскерлікті игеру.
• Өз қатарындағы балалар арасындағы қиындықтарды жену.
• Мұғалімдер мен ата-аналармен жақсы қарым-қатынаста болу.
• Тұлға ретінде өз-өзін дамыту.
• Өз-өзін тәрбиелеу бағдарламасын құру.
• Болашақта қандай мамандықты таңдау.
Педагог-психолог, мұғалімдер, оқушылар және ата-аналар
қозғаған көптеген мәселелерді талдау барысында мынадай үш байламға
тоқталады.
4) Әртүрлі жастағы оқушылардың оқу-тәрбие жұмысында кездесетін
қиыншылықтардың болу себептерін көрсету.
5) Оқушылардың интеллектуальдық және тұлғалық дамуындағы
ауытқушылықтарының алдын алу, жеңу.
6) Қилы сұрақтар мен кикілжің жағдайларды шешуге көмектесу.
Мектептің психологиялық қызметі қазіргі кезеңге байланысты екі
түрлі бағытпен жүзеге асырылады: өзекті және болашақтағы қызмет.
Өзікті қазіргі кездегі мәселелерді яғни оқушыларды оқытудағы
және тәрбиелеудегі қиындықтарды, тәртибіндегі, қарым-қатынастағы
сәйкессіздікті, жеке тұлға болып қалыптасуындағы кемістіктерді
шешуге бағытталған.
Болашақтағы бағыт әр баланың жеке қабілетін дамытуға, оның
қоғамдағы жасампаз өміріне психологиялық дайындықты қалып-тастыруды
көздеген.
Педагог-психолог ұмымның психологиялық кызметіне негізгі
психологиялық идеяны әр оқушының жеке тұлға болып даму үндестігін
және онық практика жүзінде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуіне
ықпал жасайды.
Осының негізінде оның негізгі мақсаты оқушылардың барлығының
және әрқай сысының өзіндік қабілеттерін дамытуға психологиялық
жағдай туғызу. Әрине, әр оқушының даму кабілеттерінің
көрсеткіштері әр түрлі, соған орай, шешу жолдары да әр түрлі,
сондықтан педагог-психолог әр балаға лайықты шара қолданады. Бұл
екі бағыт бір-бірімен тығыз байланыста: психолог, болашақтағы
мәселелерді шеше отырып, көмек керек еткен оқушыларға, ата-
аналарға, мұғалімдерге нақты көмек көрсетеді.
Сол себепті мектептің психологиялық қызметінің негізгі
мақсаты—оның қызметінің болашақтағы бағыты мен байланыста болады.
Бұл мақсат жүзеге асырылуы үшін балаға байланысты практикалық
психология мен бастапқы және соңғы қызметтің тоғысқан жерінде
жүзеге асады.
Мектеп психолог әлеуметтік тіршілік кесінің ата-анамен,
оқушылармен, мұғалімдермен қарым-қатынас үстінде өң және теріс
жақтарынан көрінуіне байланысты оның ішкі сезіміне тікелей
араласады. Ол әр бала мен мұғалімнің қарым-қатынасын ғана емсе,
сонымен бірге қарым-қатынастың қиын жүйесін де көреді. Бұл өзіндік
“жүйеде” практик психолог баланың жеке тұлға болып қалыптасуын
басшылыққа ала отырып, әр жастағы бала мен оның мұғалімдері және
ата-аналары қарым-қатынасты қамтамасыз етеді. Әр кезеңде педагог-
психолог осы балағы әсер етуші топпен жұмыс жүргізеді. Мектеп
психологының қызметі жұмысының негізгі түріне мыналар жатады:
педагогикалық, ұжым, оқушы мен ата-ананың психологиялық біліміне
алғашқы ұғымдар беру, психологиялық профилактикада психолог
оқушының психологиялық және жеке тұлғалық дамуындағы жүргізу
керек; психологиялық кеңес беруде, өз бойындағы психологиялық
мәселелерін шешуге келген оқушыға (әңгімеге мұғалім, ата-ана
оемесе оқушылар әкелуі мүмкін) көмек береді. Көбінесе олар
алдын—ала ағартушылық жұмыстарадан кейін өз қателіктерін түсінеді.
Педагог-психолог психодиагностика жүргізгенде оқушының ішкі жан
дүниесіне терең үңіледі.
Жұмыстың бірніші бағыты—психологиялық диагностика —баланы
психологиялық зерттеу тәсілдерін, оның ішінде тестілеу, кәсіби
игеруді білдіреді. Психологиялық диагностика бойынша жұмыс істейтін
психологтың негізгі міндеті білім беру жүйесіндегі балалар мен
ересек білім беру жүйесіндегі балалар мен ересек адамдардың
психологиясы, мінез-құлқын бағалауға, психологиялық зерттеу
процесінде (үрдісінде) алынған дұрыс және сенімді көрсеткіштерге
сүйеніп оларға мамандандырылған психологиялық сипаттама беруге
келіп тіреледі. Кәсіби қызметтің осы түрімен айналысатын психолог
тәжірибеде психологиялықболжам тәсілдерінің кайсібірін қолднау пайда
болған және әрі қарай жетілдірілген шектерін білу керек. Болжам
бойынша психолог-маман қажет кезде тәсілдерді құруға, тексеруді,
оның ішінде бағыт беруді, олардың сенімділіген ғылыми бағалау
тәсілдерін игере білу керек. Жүргізілетін психологиялық болжам
зерттеу нәтижелерін кезекті тәртіпсіздікті балдырмайтын ғылыми
негізделген өңдеу психологтан талап етіледі.
Тәжірибелі психологтың жұмысындағы мамандықтың екінші
бағыты—психологиялық кеңес беру. Оған жұмыстын келесі жеке түрлері
жатады:Жүргізелген психологиялықболжам зерттеу нәтижелерінен шыққан
психологиялық—педагогикалық ұсыныстарды өңдеу және нақты құрастыру,
бұл жағдайда осы ұсыныстар балалар мен ересектерге тәжірибе
жүзеге асыру үшін түсінікті және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психология кафедрасы
Қорғауға жіберілген күні: ----- ----------- 2009 ж.
Кафедра меңгерушісі : -------------- Р.Р.Бирюшев
ЖАПАБАЕВА МАҚПАЛ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Психолог кәсібінің ерекшелігі және оның мәнін түрлі қырынан талдау
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы Болатбекова.Н.Ж. ----
---
Көкшетау 2009
Мазмұны
Кіріспе
3
І Психологиялық қызметтің бүгінгі күндегі қажеттілігі
1. Психологиялық қызметтің бағыттары
6
1.2 Халықтық білім беру жүйесіндегі психологтың мақсат міндеттері
9
1.3 Психологтың жұмыс моделі және еңбегін ұйымдастыру
11
1.4 Психологиялық қызметтегі педагогикалық қарым қатынастың ерекшелігі 14
1.5 Бастауыш сынып оқушыларының ата-наларына психологиялық кеңес беру
мәселесі
19
ІІ Психололгиялық қызметтің нәтижелігі – психодиагностикалық жұмыс
формасында
2.1 Психодиагностика практикалық әрекет ретінде және психодиагностиканың
кәсіби – этикалық принциптерін қарастыру
27
2.2 Психодиагностиканың технологиясын терең зерделеу
31
2.3 Тұлға дамуының психодиагностикалық ерекшелігін терең түсіну
34
2.4 Психодиагностика негізі бойынша жүргізілетін тәжірибелік жұмыстар
46
2.5 Бастауыш сынып оқушыларының ата-аналарына психологиялық кеңес беру
мәселесінің эксперименталдық жағынан зерттелуі
55
Қорытынды
63
Қолданылған әдебиеттер
67
Қосымша
69
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезеңдегі психология ғылымы адамдардың
практикалық іс-әрекетіне түрлі жолдармен әсер ететіндігі зерттеуіміздің
мәселесі болып табылады. Бұндай жолдардың бірі – тұрғылықты халықтың түрлі
категорияларына психологиялық көмек көрсету.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында Білім беру
жүйесіндегі істің жайын түбегейлі өзгертуді стратегиялық міндет деп
санайды. Ең алдымен мұғалім мәртебесін арттыру ең алдымен ауылдық жерді
арттыру ең бір өзекті мәселе - деп атап көрсетті.
Бүгінгі таңда егеменді еліміздегі білім мекемелерінің алдына
оқушыларға беретін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері
қойылады. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген
түбегейлі өзгерістер болуда.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында, Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мәдени этикалық білім беру,
тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани құндылықтарды игеруге,
ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау, үздіксіз білім берудегі
сабақтастыққа кең жол ашу талап етіледі.
Психологиялық қызмет деген ұғым-осы заманғы жантану ғылымының
алға қойған мәселелерінің бірі. Психологиялық қызметтің өмір
тәжірибесінде қаншалықты маңызды екендігін жете түсіндіріп, оны іс
жүзінде қолданудың нақты шаралары мен әдіс-тәсілдерін іздестіретін
психологиялық сипаттағы күрделі мәселе болып саналады.
Қазақстан жағдайында психологиялық қызметтің мән-жайын
білдіретін пікірлер мен зерттеулер психолог-мамандар М. Мұқанов, Ә.
Алдамұратов, Н. айғабылов т.б. еңбектерінде республикалық баспасөзде
кейінгі кезде бұл психолог-мамандарының Қ. Жарықбаев, А. Ақажанова,
В. Чистов қазақ және орыс тіліндегі мектептердегі.
Психологиялық қызмет туралы Ереже құрастырып, ол тар
шеңберде ғана психолог-мамандар мен мектеп мұғалімдеріне
арналған.Психологиялық қызметтің алдына қойтын мақсат-міндеттерінің
бірі-өскелең ұрпаққа гуманистік тұрғыдан тәлім-тәрбие беру, олардың
жан-дүниесінің сырын терең біліп күнделікті тіршілікте ойтағыдай
жүзеге асырудың қажеттілігі. Психология дейтін ғылыми пән-адамның жан-
дүниесінің сырын бейнелеумен бірге оның келешекте қоғамда алатын
орнын да анықтауға тікелей ықпал ететін тәжірибелік қолданбалы
ғылым. Психологиялық қызметті дәл осы атау мағынасында
қолданбағанымен, адамтанудағы рөлі жайында көрнекті орын алатынын
психолог-мамандар дер кезінде өздерінің пікірлерінде ашып айтты.
Осы бағытта Жүсіпбек Аймауытұлы адамның жан-дүние сырына барлау
жасап, олардың даралық өзіндік ерекшеліктерімен санаса отырып жұмыс
істеу керек деген ұлағатты ой түйеді. Мектептегі психологиялық
қызмет жұйесінің атқарар істерінің ауқымы мол. Оқушылар, мұғалімдер,
ата-аналар, басшылар деп аталатын төрт категорияны қамти отырып,
психологиялық қызмет оқу-тәрбие үрдісін жақсартуға үлес қосады.
Этникалық мәдени білім беру кеңістігінде оқу тәрбие
үрдісі үшін психологиялық оң ахуал тудыру. Мектепте психологиялық
қызмет жұмысының бағыт—бағдары. Жеке тұлғаның интеллектуалдық ақыл-
қабілетінің дамуын, танымдық құбылыстарын, тәрбиелік деңгейін
зерттеу:
• Әр баламен (дарынды, тәрбиесі қиын, денсаулығы төмен, жаңадан
келген, өз еркімен қатысушы) жұмыс.
• Ұстаздық шығармашылық потенциалын және кәсіптік тұлғалық бағатын,
типологиялық ерекшеліктерін, өзін-өзі дамыту қабілетін анықтау.
• Педагогикалық ұжымда психологиялық ахуал тудыру.
Ата-аналардың мектептегі оқу-тәрбие үрдісімен психологиялық
қарым-ұатынас байланысын қалыптастыру, нақты мәселелерді шешу
барысында жұмыстар жүргізу. Топтағы жағымды және конфликтілік,
позицияна ұстаушылар, топтан сырттап қалушылар анықталып сынып
жетікшісіне, пән мұғалімдеріне орналған психологиялық кеңес,
консилиумдар өткізіп отыру.
Психологиялық қызмет жұмыстының негізгі мазмұны мектептің
ішкі проблемаларынан туындап отырады. Осы анықтауға тиісті
мәселелермен бұдан әрі педагогикалық кеңістікте диагностикалық,
коррекциялық жұмыстар, психологиялық ойындар, тренингтер жүргізіледі.
Сондықтан зерттелетін жұмысымның тақырыбын :Психолог кәсібінің
ерекшелігі және оның мәнін түрлі қырынан талдау деп алдым.
Зерттеу пәні: Психолог кәсібінің ерекшелігі
Зерттеу нысаны: Көкшетау Университеті Психология кафедрасы және кафедра
студенттері және Гранитный негізгі мектебінің бастауыш сынып
оқушылары.
Зерттеу міндеттері:
• Психологиялық қызметтің өзектілігін айқындау;
• Психодиагностикалық қызмет пен психодиагностикалық әдістердің
психологиялық әрекеттегі қолдану барысы;
• Психологиялық кеңес беру мен көмек көрсету жолдары
Зерттеу болжамы: Егер жеке адамның психологиялық ахуалын бақылауға
ала отырып, қажет жерінде психологиялық қайта қалпына келтіру жұмыстары
және түрлі жағымсыз психологиялық ахуалдардың алдын алу үшін мектепте
психологиялық қызмет дұрыс қолға алынатын болса, онда болашақта біз
психологиялық тұрғыдан жағымды мұғалім тұлғасы және мектеп оқушыларын
қалыптастыра алар едік.
І Психологиялық қызметтің бүгінгі күндегі қажеттілігі
1. Психологиялық қызметтің бағыттары
Психологиялық қызмет деген ұғым - осы заманғы жантану ғылымының
алға қойған мәселелерінің бірі. Психологиялық қызметтің өмір
тәжірибесінде қаншалықты маңызды екендігін жете түсіндіріп, оны іс
жүзінде қолданудың нақты шаралары мен әдіс-тәсілдерін іздестіретін
психологиялық сипаттағы күрделі мәселе болып саналады.
Психологиялық қызметтің алдына қойтын мақсат-міндеттерінің бірі-
өскелең ұрпаққа гуманистік тұрғыдан тәлім-тәрбие беру, олардың жан-
дүниесінің сырын терең біліп күнделікті тіршілікте ойтағыдай
жүзеге асырудың қажеттілігі. Психология дейтін ғылыми пән-адамның
жан-дүниесінің сырын бейнелеумен бірге оның келешекте қоғамда
алатын орнын да анықтауға тікелей ықпал ететін тәжірибелік
қолданбалы ғылым.
Мектептегі психологиялық қызмет жұйесінің атқарар істерінің
ауқымы мол. Оқушының қабілеттік деңгейін, зейінін, зеректігін,
ынтасының қасиетін анықтау нәтижесінде психолог мұғалім қолына
оқушының мүмкіндігі туралы құнды деректер береді, білім берудің
бала танымыналайық жолдарын сұрыптап, оқушылардың белсенділігін
арттыруға жағдай жасайды; педагогикалық ұжымдағы өзара
қарым-қатынас типтеріне байланысты.
Психологиялық қызмет жұмыстының негізгі мазмұны мектептің ішкі
проблемаларынан туындап отырады. Осы анықтауға тиісті мәселелермен
бұдан әрі педагогикалық кеңістікте диагностикалық, коррекциялық
жұмыстар, психологиялық ойындар, тренингтер жүргізіледі.
Ата-аналарды балаларының сабаққа үлгермеушілігі, мінез-құлықтағы
қиындықтары алаңдатады. Осы қиыншылықтарды шешу үшін психолог-
маманнан өз балаларымен қарым-қатынасты жақсарту, отбасы мүшелердің
бір-біріне деген көз қарастарын реттеуге көмек көрсетуді күтеді. Ал
оқушылар болса психолог-маманнан мыналарды күтеді:
• Оқуға деген шеберлік пен іскерлікті игеру.
• Өз қатарындағы балалар арасындағы қиындықтарды жену.
• Мұғалімдер мен ата-аналармен жақсы қарым-қатынаста болу.
• Тұлға ретінде өз-өзін дамыту.
• Өз-өзін тәрбиелеу бағдарламасын құру.
• Болашақта қандай мамандықты таңдау.
Педагог-психолог, мұғалімдер, оқушылар және ата-аналар
қозғаған көптеген мәселелерді талдау барысында мынадай үш байламға
тоқталады.
1) Әртүрлі жастағы оқушылардың оқу-тәрбие жұмысында кездесетін
қиыншылықтардың болу себептерін көрсету.
2) Оқушылардың интеллектуальдық және тұлғалық дамуындағы
ауытқушылықтарының алдын алу, жеңу.
3) Қилы сұрақтар мен кикілжің жағдайларды шешуге көмектесу.
Мектептің психологиялық қызметі қазіргі кезеңге байланысты екі
түрлі бағытпен жүзеге асырылады: өзекті және болашақтағы қызмет.
Өзекті қазіргі кездегі мәселелерді яғни оқушыларды оқытудағы
және тәрбиелеудегі қиындықтарды, тәртибіндегі, қарым-қатынастағы
сәйкессіздікті, жеке тұлға болып қалыптасуындағы кемістіктерді
шешуге бағытталған.
Болашақтағы бағыт әр баланың жеке қабілетін дамытуға, оның
қоғамдағы жасампаз өміріне психологиялық дайындықты қалып-тастыруды
көздеген.
Педагог-психолог ұмымның психологиялық кызметіне негізгі
психологиялық идеяны әр оқушының жеке тұлға болып даму үндестігін
және онық практика жүзінде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуіне
ықпал жасайды.
Осының негізінде оның негізгі мақсаты оқушылардың барлығының
және әрқай сысының өзіндік қабілеттерін дамытуға психологиялық
жағдай туғызу. Әрине, әр оқушының даму кабілеттерінің
көрсеткіштері әр түрлі, соған орай, шешу жолдары да әр түрлі,
сондықтан педагог-психолог әр балаға лайықты шара қолданады. Бұл
екі бағыт бір-бірімен тығыз байланыста: психолог, болашақтағы
мәселелерді шеше отырып, көмек керек еткен оқушыларға, ата-
аналарға, мұғалімдерге нақты көмек көрсетеді.
Сол себепті мектептің психологиялық қызметінің негізгі
мақсаты—оның қызметінің болашақтағы бағыты мен байланыста болады.
Бұл мақсат жүзеге асырылуы үшін балаға байланысты практикалық
психология мен бастапқы және соңғы қызметтің тоғысқан жерінде
жүзеге асады.
Мектеп психолог әлеуметтік тіршілік кесінің ата-анамен,
оқушылармен, мұғалімдермен қарым-қатынас үстінде өң және теріс
жақтарынан көрінуіне байланысты оның ішкі сезіміне тікелей
араласады. Ол әр бала мен мұғалімнің қарым-қатынасын ғана емсе,
сонымен бірге қарым-қатынастың қиын жүйесін де көреді. Бұл өзіндік
“жүйеде” практик психолог баланың жеке тұлға болып қалыптасуын
басшылыққа ала отырып, әр жастағы бала мен оның мұғалімдері және
ата-аналары қарым-қатынасты қамтамасыз етеді. Әр кезеңде педагог-
психолог осы балағы әсер етуші топпен жұмыс жүргізеді.
Мектеп психологының қызметі жұмысының негізгі түріне мыналар
жатады: педагогикалық, ұжым, оқушы мен ата-ананың психологиялық
біліміне алғашқы ұғымдар беру, психологиялық профилактикада
психолог оқушының психологиялық және жеке тұлғалық дамуындағы
жүргізу керек; психологиялық кеңес беруде, өз бойындағы
психологиялық мәселелерін шешуге келген оқушыға (әңгімеге мұғалім,
ата-ана оемесе оқушылар әкелуі мүмкін) көмек береді. Көбінесе
олар алдын—ала ағартушылық жұмыстарадан кейін өз қателіктерін
түсінеді.
Педагог-психолог психодиагностика жүргізгенде оқушының ішкі жан
дүниесіне терең үңіледі.
Психологиялық қызметтің бағыттары төмендегідей:
1. Бірніші бағыты — психологиялық диагностика
баланы психологиялық зерттеу тәсілдерін, оның ішінде тестілеу,
кәсіби игеруді білдіреді. Психологиялық диагностика бойынша жұмыс
істейтін психологтың негізгі міндеті білім беру жүйесіндегі
балалар мен ересек білім беру жүйесіндегі балалар мен ересек
адамдардың психологиясы, мінез-құлқын бағалауға, психологиялық
зерттеу процесінде (үрдісінде) алынған дұрыс және сенімді
көрсеткіштерге сүйеніп оларға мамандандырылған психологиялық
сипаттама беруге келіп тіреледі. Кәсіби қызметтің осы түрімен
айналысатын психолог тәжірибеде психологиялықболжам тәсілдерінің
кайсібірін қолднау пайда болған және әрі қарай жетілдірілген
шектерін білу керек. Болжам бойынша психолог-маман қажет кезде
тәсілдерді құруға, тексеруді, оның ішінде бағыт беруді, олардың
сенімділіген ғылыми бағалау тәсілдерін игере білу керек.
Жүргізілетін психологиялықболжам зерттеу нәтижелерін кезекті
тәртіпсіздікті балдырмайтын ғылыми негізделген өңдеу психологтан
талап етіледі.
2. Екінші бағыты—психологиялық кеңес беру.
Оған жұмыстын келесі жеке түрлері жатады:
Жүргізелген психологиялық болжам зерттеу нәтижелерінен
шыққан психологиялық—педагогикалық ұсыныстарды өңдеу және нақты
құрастыру, бұл жағдайда осы ұсыныстар балалар мен ересектерге
тәжірибе жүзеге асыру үшін түсінікті және қолайлы нысанда берілу
керек.
Кеңес беру көмеген қажет ететіндермен әңгіме жүргізу. Бұл әңгімелер
балалар мен ересектер психологиялық-педагогикалық кеңес алуымен
аяқталады.
Психологиялық оқыту және біліктілікті жетілдіру жүйесінің шегінде
орындалатын мұғалімдермен және ата-аналармен жұмыс.
3. Үшінші бағыты—психопрофилактикалық бағыты —бала дамуының
жағымсыз психологиялық салдарын, мысалы, дамуында қалып қою, білім
алуында, тәрбие алуында артта қалу, мінезенің жағымсыз
білгелерінің әдептерін пайда болуын алдын алатын сипаттағы
міндеттерді орындаумен байланысты. Профилактикалық жұмыспен
айналысатын психолог дамудағы қайсібір ауытқулардың пайда болу
себептерін, оларды уақытында танып және болдырмауды білу керек.
Мұғалімдерді, тәрбиешілерді және ата-аналарды психологиялық дайындық
осы мақсатта жүргізіліп, бұл жұмыс кезінде оларды баланы
бақылауға және психикалық дамуының ауытқуына әкелетін себептерді
уақытында анықтауға үйретеді.
Төртінші бағыты — психологиялық коррекция деп аталатын,
психологтың балаға немесе ересекке жетіспеушіліктерді тузету,
олардың психологиясы мен мінез-құлқын өзгерту мақсатында әсер
етуді білдіреді. Бұл жерде психолог психотүзетудің келесі
тәсілдерін кәсібі игеру керек: психотерапия, әлеуметтік-
психологиялық тренинг, аутотренинг, гипноздық әсер ету техникасында
қолданылатын кейбір амалдар, сондай-ақ клиентке ықпал ететін
мүмкіндегі болу керек.
Тәжірибеде психолог, көп жағдайда, барлық төрт бағытпен
байланысты әртүрлі деңгейде айналысады, бірақ жеткілікті үлкен
арнайы мамандықты, уақытты және кәсіби тәжірибені талап етеді,
сондықтан тәжірибелі психолог жұмысының дамуы мен жетілдірілуі
және психологиялық қызмет бірігіп жұмыстың қаралған төрт бағытының
біреуін немесе екеуін мамандандыруды білдіреді. Бұл сәйкесінше
психологиялық қызметке төрт әртүрлі саланың мамандарын: психо
диагностикашылар, кеңесшілер, психопрофилактиктер, психотүзетушілерді
енгізуді міндет қояды.
Психологиялық жәрдем қандай формасында (психологиялық кеңес
беру немесе медициналық емес психотерапия) жүзеге асса да, ол
ортақ сипатымен, яғни жеке даралығымен ерекшелінеді. Адам
тұлғасына, оның сезімдеріне, күйзелістеріне, нұсқаулары мен дүние
бейнесіне, қоршағандармен өзара қатынастырының құрылымына терең
унілуіне негізделеді. Бұндай үңілу үшін тек психологиялық
сезімталдылық жеткілікті болмайды, ол үшін арнайы
психодиагностикалық әдістер қажет. Психодиагностикалық міндеттер әр
түрлі жолдармен шешілуі мүмкін. Зерттеу жұмысының мақсаты-
психодиагностикалық ақпараттың зерттелушілердің тұлғалық өзгеруіне
тигізетін әсерін зерттеу.
Психодиагностикалық зерттеу көрсеткіштері әр оқушының келешекте
дамуына және оны түзе-туге және алдын алу, кеңес беру жұмыстарын
тиімді ойластыруға негіз болады;
Психологиялық түзету оқушының жеке дамуындағы ауытқушылықтарды
жүзетуге, баланың қабілеттерін дамытуға, оның жеке тұлға болып
қалыптасуына ықпал етеді.
1.2 Халықтық білім беру жүйесіндегі психологтың мақсат міндеттері
Психолог маманының ұстанымына келсек, ол антологиялық
санатының және басты іс әрекетінің бірлігі.Психологтың бастапқы іс әреекті
деп жан дүниесімен бірге күйзелу.Күйзеліс әуелден психологиялық тұрғыда әр
бір жанға жәй және оңай қабылданып жан дүниесіне енеді. Осы тұрғыдан
қарағанда күйзелушінің өмірінің шағын үзігін психолог пен күйзелуші бірге
кешеді. Жаны күйзеліске ұшырағанмен психологтың бір жақты жетістіктерге
қол жеткізуі,жеке жетістіктері,мәдени бірлестіктің қосылп жүзеге
асыруы,сонымен клиенттің мүддесінің оң нәтижеге жетуі психологтыңда үлесін
еселейді.Антологиялық тұрғыда психолог міндеті клиенттің уайымын тек көріп
қана емес жан дүниесімен сезіп,жеке даму жолын өркендету.Басқа маман
иелеріне қарағанда емдеп,тәрбиелеп,жеке бас құқын немесе қызығушылықтарын
қорғау емес,ол күйзелушінің өмір кесіндісіндегі қиыншылықтың мән жайын
түсініп,ұғыну.Мамандық ұстанымнанбасқа әлеуметтік және жеке ұстанымын бөліп
қарауға болады мамандық іс әрекетінде. Осының бәрі бір негізде
байланысып жағдайластырылып, психолог маманының ролдік және мамандық
стратегиясын нығыздай түседі.
Педагог психолог маманына әр түрлі әлеуметтік ролдерді,соған
байланысты ұстанымдарды қабылдауға тура келеді.Түрлі жадайларға байланысты
іс жүзінде шешілетін мәселемен оның тұрпатына сай ролдермен ұстанымын
өзгертіп отырады. Бұл ролдер тәрбиеші,дәрігер,психотеропевтер тағы басқа
ролдер болуы мүмкін. Ұстам таңдауы психолгтың клиентпен қарым-қатынасына
тікелей әсер етеді,маманның белсенділігін анықтап қана қоймай, жұмыс
нәтижесінің жауапкершілік деңгейін анықтайды.
Халықтық білім беру жүйесіндегі психологтың мақсат міндеттері
1. Оқу-тәрбие мекемелерінде тұлғаньң толық дамуын калыптастыру;
2. Адамның әр жас ерекшелігі этапында толық тұлғалық және
интеллектуалдық кәciптiк дамуын қамтамасыз ету;
3. Әрбір балаға жекелеген қатынас жолдарын табу;
4.Баланы психологиялык-педагогикалык зерттеулермен камтамасыз ету;
5. Тұлғаның және интеллектуалдық даму ауытқуының коррекциясы мен
профилактикасын жүргізу;
6. Ата-аналарды немесе бала тәрбиесімен айналысатындарды, отбасын
психологиялык микроклиматты калыптастыру жайында, консультациямен
қамтамасыз ету; (жетім балаларға, жеткіншектерге, ойлау қабілеті төмен
дамыған әлеуметке психологиялык, көмек көрсету).
Халықтық білім беру жүйесіндегі психолотың міндеттері :
I. Қатаң түрде кәсіби компитенциясы шешудегі сұрақтарды қарастыруға
және шешімдер қабылдау;
II. Психокоррекцияльқ жұмыстарды дамытуда қазіргі ғылыми негізделген
диагностикалық әдістерді қолданып, психология ғылымының жаңа жеістктерін
білуге;
III. Диагностикалык психокоррекциялау және өзге де жұмыстарды сәйкес
кәсіби дайындьқты игермеген тұлғалардың жугізуге тыйым салуға;
IV. Барлық сұрақтарды баланың мүддесі мен толық қанды дамуына
байланысты шешуге;
V. Кәсіби құпияны сақтауға;
Диагностикалық немесе коррекциялық жұмыстар нәтижесінде алынған
мағлұматтармен таныстыру, егер балаға немесе айналасьндағыларға қолайсыз
әсер ететін болса жария етпеyi;
VI. Баланың толық психикалық дамуьн қамтамасыз етуге және балаға жеке
келуге байланысты негізгі мәселелерді шешуде кажетті көмек көрсетуге;
1. Жеке басылық проблемасын шешуде балаға жедел қажетті көмек жасауға;
2. Әкімшілікпен және педагогтар ұжымымен тығыз байланыста жұмыс
жасауға;
3. Әкімшіліктің сұрауы бойынша психологиялык медико-педагогикалык
материаддардьң қажетін дайындауға;
VII. Бала тәрбиелеуде дау тудырушы сұрақтарды қарастыруға катысуға.
Халықтық білім беру жүйесіндегі құқықтары:
I. Оқыту-тәрбиелеу мекемесінің нақты жағдайын ескере отырып жұмыс
бағытын анықтауға;
II. Балалармен және ересектермен накты міндеттерді қалыптастыруға:
1. Жұмыстың формасы мен әдісін таңдап алуға және әр түрлі жұмыс
түрлерін өткізу туралы шешім қабылдауға;
2.Өз жұмысының негізгі принциптеріне, міндеттеріне қарама-қарсылық
тудыратын, қарама-қайшы келетін тапсырмалардан, шаралардан бас тартуға;
III. Оқыту-тәрбиелеу мекемесінің құжаттарымен танысуға және медициналык
мекемелерге сұраныс-тапсырма жасауға;
IV. Психодиагностика, психокоррекция және өзге жұмыс түрлерін жаңа
әдістерді талдауға қатысуға;
V. Эффектілі бағалауда топпен және жекелей психологиялык зерттеулер
және мақсатын зерттеуде эксперименттерді, оқыту-тәрбиелеу мекемелерінде
жургізуге:
1. Өз жұмыс тәжірибесін жалпылауда ғылыми журналдарда жариялауға;
VI. Ата-аналармен немесе оларды алмастырушы тұлғалармен жұмыс жасауда,
баланьң дамуын корғауда сабақ режиміне т.б. байланысты сұрақтармен өте
кажетті жағдайда жетекшілік (басшылык) арқылы сәйкес мекемелерге сұраныс
жасауға;
VII. Оқушыларды кәсіби анықтауда және өзге де баланың мүддесін қорғауға
байланысты сұрақтар бойынша психикалык көмек және кәсіби бағдарлау
орталықтарына ден қоюға немесе көңіл бұруға;
2. Психологтың жұмыс моделі және еңбегін ұйымдастыру
Психолог қандай мәселелерді шеше алады.? Ондай мәселелер өте көп. Олардын
шешімінің аумағын терендігі әр мектептегі жағдайларымен психологтың кәсіби
дайындық денгейіне байланысты жалпы айтқанда психологтың бейімділігі:
- Балалардың мектепке деген психологиялық дайындылығын анықтау, бастауыш
сынып оқушыларымен жеке жұмыс істеу программасын мұғалімдермен,қосылып
құрастыру. Психологпен құрастырған программа баланың мектепке тез арада
үйренуіне бағытталып дайындалады.
- Оқушының жеке бас ерекшеліктерін және жас ерекшеліктерін ескере отырып
ата-аналар мен мұғалім, тәрбиешілермен дамытатын бағдарлама өндеп, іске
асырып отыруы тиіс.
- Оқушылардың бастауыш сыныптардан орта буын сыныптарына, орта буын
сыныптарынан үлкен сыныптарға көшу кездерін қатаң қадағалап, мұқият
тексеріп отыру тиіс.
- Коррекцциялық жұмыстармен, диагностикалық жұмыстардың үлгерімі төмен,
тәртіпсіз оқушылармен өткізуі керек,
- Ерекше зиялы, жеке эмоциональды еркіндіктеріне диагноз жасап, олардың
кәдімгі сабақ тәрбие процесіне бөгет болатын қасиеттерін ішінара түзету.
- Психологиялық кемшіліктер мен, ата-ана,ұстаз, кластаз достарымен
психологиялық үйлесімділіктің болжау мәселелерін анықтап,оған жол бермей
құрту.
- Ата аналар,ұстаздар, мектеп әкімшіліктеріне бала психологиясының
мәселелері жөнінде кеңес беру. Балалардың зейінің,ес,естте сақтау,ойлау
қабілеттерін арттыру проблемасын көздеп-ашық сабақ,консилиум тағы
басқаларын өткізу.
- Оқушылар мен жеке топтық кенестерді мына тақырыптар бойнша
беру;үлкендермен қарым-қатынас,өзін -өзі тәрбиелеу,өмірде өз орнын табу
проблемасын талқылау, дамып,жетілу тағы басқа сияқты.Мұндай көптеген
әрдайым оқушыларды, мұғалімдерді психологиялық қадағалау,мектеп жұмысын
терен игеріп білу,топ,класс,коллектив,арасында сан рет бақылау жұмыстарын
жүргізу жұмыстары іс тәрбиелік,психологиялық жұмысын тиімді,жемісті
етеді.Баланың дамуында үлкен роль атқаратын,әр мектеп,бала-бақша өз
ерекшеліктерімен көзге түседі.Қалай болған күнде де боланың дамуына әсер
етеді.Мектеп психологінің жұмыс өзгешелігі,жұмыс формасы,балалар
мекемесінің типіне байланысты,жалпы орта білім беретін,арнаулы орта білім
мектебі,математика бағытындағы мектеп,тіл мектебі,спорт мектебі,мектеп
интернат.Ата-аналарынан бөлек тәрбие орындарында болған баланың психикалық
ерекшкліктері үйде тәрбиеленген балалардың психикасының арасында көп
айырмашылық болады.Ол балаларға қарым-қатынас жасауда мешеулік
тудырады,көнілдерінде қаяу болады.Сондықтан осындай тәрбие мекемелерінде
істейтін психологтың атқаратын жұмысы еселене түседі. Күрделі психо
педагогикалық жағдайларға тап болады. Ата-анасынан алыс қалған балалар
психологиясы күрделі болып келеді. Біреуіне ата-ана ролін ойнаса,біреуіне
тәлімгер болу тура келеді.
Мектеп психологінің негізгі жұмыс түрлеріне мыналар жатады:
- Психологиялық ағарту-ата-аналармен ұстаздар ұжымын оқушылардың
қатынасының алғашқы этапы.
- Психолг өз іс тәжірибесін ертерек жариялап барып өткізуі, сәтсіздікке
ұшыратады,сондықтан психолог кез-келген уақытта психологиялық
профилактикаларын өткізуі.
- Психолгиялық кеңестер.Бұл кеңестерді психолог өзі тағаиындайды немесе
проблемасын мойындаған, оқушы, ата-ана өзі келеді. Психолог кенесінең кеиін
проблеманың және оның көзін мойындап өзгерістер енгізеді.
- Психодиагностика мектеп ішінің проблемасын терен қарастырады.
Психодиагностика көмегімен әрі қарай мектепті,мектеп қатысушыларын
корекциялауды немесе кеңес беру түрлерін анықтаиды.
- Психокоррекция жеке адамда өзгерістермен жеке бастын дамуының
шешімі.Жеке бастың дамуымен жұмыс істеу болашақта баланың қалыптасуына
көмек.
Психологтың жұмыс моделі және еңбегін ұйымдастыру барысында қарым –
қатынас аспектісі маңызды болып табылады. Сондықтан да төменде оқушы мен
мұғалім арасындағы қарым қатынас ерекшелігін білу барысында бағдарлама
ұсынылып отыр.
Мини-бағдарлама Қарым-қатынас әлеміне кіріспе
Мақсаты: Балаларға бір-бірімен қарым-қатынас орнатуға көмектесу, бір-біріне
тілектестік, өзара көмек жақсы көру атмосферасын орнату, қарым-қатынас
мәдениеті туралы қарапайым мәліметтер беру және коммуникативті-тілдік
жағдайлар, ойындар, жаттығулар арқылы диалогтық және монологтық тілдің
дамуына ықпал ету, өзінің көзқарасын, пікірін айта білу қабілетін дамыту.
Кіріспе.
1. Қарым-қатынас ұғымы. 2. Адамдар неге бір-бірімен қарым-қатынас
жасайды. 3. Қарым-қатынас мақсаттары және құралдары. (тілдік жәні тілдік
емес).
1-тақырып. Мен және менің атым.
Мен кіммін. Менің атым кім. Менің атым нені білдіреді. Адамның аты-жөні
дегенді қалай түсінесің. Өзіңді ата Өзін ертегілік кейіпкер бейнесінде
елестету.
2-тақырып. Менің отбасым.
Менің өз тарихым бар. Менің отбасым. Шежіре туралы түсінік. Менің ата-
бабам. Менің шежірем суретін салу. Менің отбасымның портреті әңгімелер
құрау. Отбасындағы қарым-қатынас тәртібі. Отбасылық дәстүрлер. Біздің тату
отбасы суретін салу.
3-тақырып. Балабақшадағы топ – жаңа отбасы.
Балабақша – қуанышты кездесулер үйі. Топ – менің жаңа отбасым. Топ
эмблемасы. Топта құрбыларымен және үлкендермен қарым-қатынас жасау ережесі.
Сиқырлы гүл ойыны. Біздің топ ұжымдық сурет салу. Балабақшадағы біздің
өміріміз әңгімелер құрастыру. Букет жасау ойыны. Тұлғааралық қарым-
қатынас. Дау-дамай жағдайларын шешу.
4-тақырып. Біз әлемді аттары бойынша танимыз.
Заттардың атаулары. Айналадағы заттардың сөз-атаулары, Кім онда? Не онда?
ойыны. Менің сүйікті ойыншықтарым әңгімелер құрастыру. Ойындар: Тыңда,
сөз қалай естіледі (жай, қатты, қысқа, ұзын); Сипаттауы бойынша затты
таны.
5-тақырып. Тілдік қарым-қатынас түрлері.
Тілдің диалогтық және монологтық түрлері. Монологтың диалогтан айырмашылығы
неде? Әдемі тілдің ережесі. Әдемі сөйлеуді үйренеміз. (анық, түсінікті,
нақты, ретті, асықпай). Таныс ертегіні айтып беру. Сөздің реттеуші қызметін
қалыптастыру: тыңда, ойлан, айт. Әңгіме- шығарма құрау: Егер мен сиқыршы
болсам.... Үлкендермен және құрбыларымен диалог жүргізу ережелерді
(әңгімелесушінің сұрақтарын түсінуі және олармен жауабын сәйкестендіруі).
Тыңдаушы-әңгімеші ойыны. Сюжетті суреттер бойынша әңгіме құрауда жұппен
жұмыс істеу.
6-тақырып. Қарым-қатынасты қозғалыстар және жест қимылдары.
Мәнді, мағыналы қозғалыс және жест қимылдары – қарым-қатынас көмекшілері.
Қатынастың тілдік және тілдік емес түрлерінің өзара байланысы. Қайда
болдық – айта алмаймыз, ал не істедік – көрсетеміз ойыны. Жест қимылы және
оның мағынасы. Жест қимылының көп мағыналылығы. Ойлап тап, кімді (нені)
бейнеледім. Қарым-қатынастың тілдік және пластикалық (әсем қимылмен
берілген) әдістерін салыстыру. Жануарлар және құстар әлемінде (дыбыстарын
салу және жануарлар мен құстардың қылықтарын пластикалық қимылмен көрсету).
7-тақырып. Мимика және оның қарым-қатынастағы ролі.
Мимика деген не. Театрлық маскалар мимиканың символикалық бейнелеуі. Өзінің
және айналасындағылардың эмоцияларын және сезімдерін зерттеуі. Эмоцияны
анықта ойыны (сызба бойынша) Өз бетінің мимикасын зерттеп білуі (айналамен
жұмыс). Өзінің сезімдік жағдайын сипаттауы. Көңіл күй барометрі ойыны.
Балалардың әртүрлі көңіл күйін символикалық бейнелеу, оларды фразеологиялық
сөз тіркестерімен (көз жасын көл қылды), салыстырулармен (надулся как
пузырь) сәйкестендіру.
8-тақырып. Қарым-қатынаста дауыс ырғағының ролі.
Дауыс ырғағы (интонация) тіл мәнерлілігінің құралы. Қарым-қатынаста дауыс
ырғағының ролі. Кейіпкерлердің репликасы бойынша ертегіні таны ойыны.
Дауыс ырғағының ерекшелігі және кейіпкерлердің эмоциональды жағдайы арқылы
таныс ертегіні көрсету. Сызба бойынша тақпақты айт ойыны. Әңгімелесу
мақсатына байланысты дауыс ырғағының өзгеруі. Фразаны белгілі бір дауыс
ырғағымен айт ойыны.
3. Психологиялық қызметтегі педагогикалық қарым қатынастың ерекшелігі
Үнемі дамып, өзгеріп отыратын баланың ішкі болмысы мен
табиғатын қалыптастыруда мұғалімнің ерекше ықпалы бар. Мектепке
жаңа келген балаға өзінің сыныптас достарынан гөрі мұғалімнің
айтқан әр сөзі өтімді, әрбір әрекеті мәнді. Егер мұғалім өзінің
осы бір үлкен жауапкершілігін шын сезініп, өзіне-өзі есеп бере
отырып жұмыс жүргізсе ғана оның оқыту ісі өзі ойлағандай жүйемен
дамитыны сөзсіз. Сөзі басқа, ісі басқа, ал талабы де
төмендейді, әрекеті де нәтижесіз болып қала берлик.
Өз ойын сабыр мен сыпайы жеткізе алатын мұғалім ғана
шәкеретінің ойын қозғау салады, оның жан дүниесін тербеп, өзіне
сендіре алады. Оқушы тек мұғалімнің айтқанын бұлжытпай орындаушы
емес, оған өз ой пікірінің де қажеттігіне және сол пікірін
ұстазының елеп-ескеретініне, сана-сатынына шын сенгенде барып, екі
жақтың арасында көзге көрінбесе де көңілмен сезілетін жылы да
жайлы байланыс орнығады. Бұл байланыстың өміршеңдігінің кепілі-
мәдени биік деңгейдегі сыйласымдылық.
Мұғалімнің жеке басы мәдениетін танытатын әр бір
компонент—сөйлеу мәдениеті мен ойлау мәдениеті, сезім-күй және
эстетикалық мәдениеті, адамгершілік қасиеті, ретіндегі де, маман
ретіндегі де орнын танытады.
Өз мамандығын сүйетін, шебер мұғалімдердің тәжірибелеріне
толдау жасағанда олардың барлық жетістіктерінің негізгі-балаларда
сыйлау, олармен санасу, әр оқушысын субъект теп тану арқылы
туған түсіністікте екенін көруге болады. Мұғалімнің маман ретінде
қол жеткізер табыстарының кілті-оның адамдық қасиеттерімен қабысып
жатқан мәдени қарым-қатынасы екені белгілі.
Жеке тұлғаның биік сапалық қабілеті мен өз мамандығының
қоғамдық мән-маңызын терең түсінетін, оларды тығыз ұштастыра
алатын мұғалім ғана сандаған шәкірттердің жүрегіне жол таба
алады. Ал№ сол жолдың алғашқа сүрлеуі оқушының қызығушылығын
ояту, білімнің терең құпияларына жетелеу, бала бойындағы таланттың
көзін ашу, талабын ұштау болса, мұмың барлығының да қарым-қатынас
кілті—мәдениетті де, әдепті сөз.
Дегенмен осы заманғы психологиялық зерттеулерде әлеуметтік
өмірдің әр түрлі өрісінде болып отыратын талас-тартыстар мен
дау—дамайдың өрбуіне ерекше назар аудару.
Олардың себеп—салдарын анықтап отыруға ерекше мән беріп
отыруды қажет ететін өмір тіршілігінің шындығы.
Талас—тартысты мәселелердің туындап отыруында
әлеуметтік—психологиялық заңдылықтардың болатынына көз жеткізуге
болады. Ал бұл мәселенің теориялық және методикалық негіздері мен
сипаттарын ғылыми тұрғыдан тереңірек ашып көрсету өз алдына
зерттеліп тиісті шешімін келешектеп күтеді.
Шәкірттер мен мұғалім арасындағы, әсіресе мұғалім мен жас
өспірімдер арасындағы қарым-қатынаста кездесіп қалатын тартыстар
осы кезге дейін жете зерттелмеген мәселе. Міне осы мәселені
зерттеуді негізгі объект етіп алып қарастыру мынадай себептерге
байланысты.
1. Орта жастағы мектеп оқушылары өздеріне ерекше зейін қойып
қарауды қажетсінеді. Олардың өміріндегі өтпелі кезең, жоғарғы
талаптар, сана-сезімі мен ақыл-ойының осуі мұғалімді жас өспірімге
жаңа қарынан келуге мәжбүр етеді.
2. Өтпелі кезең жасындағы балаларға дұрыс қалып көрестуден
туындайтын тартыстарды жиі кездестіруге болады.
Балалардың жас ерекшеліктерін және тәлім-тәрбие жұмыстарында
соған сай әдіс-амалдарды қолдана білмеуден кейбір мұғалімдер өз
жұмысында көптеген қиындықтарға кездесіп жүр.
Олар бірер рет көзге түсіп қалғандарды “тәрбиеленуі қиын”
балалар қатарына ой салмақтамай қосып, өз жұмыстарын да
қиындатады. Енді-енді қалыптаса бастаған жеткіншек мінез-құлқына
кері әсерін тигізеді.
Мұғаліммен осындай тартысқа душар болған оқушының жан
дүниесіне үңіліп көрелікші. “Болса да мұғалім мені жек көреді”
деген ой санасына ұялай бастаған оның оқуға ынта-ықыласы сөзсіз
төмендейді, мектепте, тіптен, қай жерде жүрсе де жаңағы қияли ой
сазынан қалмай, оны бәрін керісінше жасауға жетелейді. Бұл оның
әділетсіздігіне өзінше қарсылық білдіру шарасы екендігіне ембір
таңдануға болмайды.
Әрине, мұндай күйге ұшыраған оқушыланың сабақ үлгерімінің
қаншалықты төмендеп кететіндігін дәл айту қиын.
Алайда бұл орайда бір шыңдық бар. Бұндайда кейбір оқушылар
тіптен мектептегі оқуын жалғастырғысы да келмейді. Оған қаншама
жан ашырлық ақыл айтса да ол мұғалімге сенімсіз, көңілге күдік
алып қарайды. Оқушымен осындай тартысқа кездескен кейбір
мұғалімдердің мазасы кетеді.
Мұғалім қызметінің табыстарына қатысты жәйттерді зерттеу,
олрады күнділікті тәжірибеге ендіру болашақ ұстаз кадрларды
даярлап шығаруды да маңызы айрықша екендігінде кумән жоқ. Ұстаз
бен шәкірт арасындағы тартыстың шығу себебі мен оның өрбу жолын
педагогикалық шеберлік пен тиімді әдістерді қолданып жеңе білу
оқушының сана-сезіміне ықпал етіп, оған дұрыс бағдар берудің
тәлім-тәрбиелік маңызы айрыкша. Осындай мақсаттарды мектеп
тәжірібесіне ендіру ниетімен мектептерде зерттеулер жүргізіледі.
Онда ең алдымен оқушылар мен мұғалімдер арасындағы нақтылы
жәйттерге байланысты талас-тартыстың сырын ашу қажет болды.
Тармақтала келе олар әрбір мұғалімнің педагогикалық ерекшеліктерін,
тартысты ситуацияларын, оқушылармен қарым қатынас қалпын, оқу
пәндеріне ықылас-ынтасын зерттеп, оларды сылыстыра отырып зерттеу
жүргізілген.
Тәлім-тәрбие саласында жүргізілген зерттеу нәтижелерін жинақтап
қарастырғанда мұғалім мен оқушылар арасындағы тартыстардың туындап,
олардың етек алуының бірнеше түрлері болғандығы байқалады.
1. Оқу, ісін жүзеге асырып, оны біріздітер жүргізуге кедергі болатын
жәйттер мұғалімнің білім деңгейі мен оны шәкірттерге тиімді әдіс-
тәсілдерсітіп, оқушыларға қоятын талабын үнемі өзгертіп қалыпты
жағдайдан жиі ауытқып отырады. Соның салдарынан шәкіртердің
тәртібі де нашарлайды. Мұндай кемшіліктер, ең алдымен, ұстаздың
ұйымдастырушылық қабилеті мен сабақ жүргізудегі методикалық
олқылығынан пайда болып, шәкірттер сабаққа көпшілік уақытын босқа
жіберетін болады.
2. Жеке бастың өзі ұстанған адамгершілік қасиеттерге байланысты
кездесетін кедергілер мен тартыстар. Баланаң өз басына талап
қоюы, айналасына зер салып, әрбір нәрсеге мән беруі баланың өсіп
жетіле бастағанын көрсетеді. Мұндай ерекшеліктерге баланың ересек
адамдармен қарым-қатынас жасап, өзінің есейгендігін байқатуы оның
адами-этикалық жағынан да талап—тілегінің өскендігі деп санау.
Мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас едәуір
күрделі өйткені мұндағы бірінші жақ. Мұғалім толық қалыптасқан,
мораль, этикалық жағынан жетілген, мінез-құлқы орныққан адам.
Екінші жақ-оқушылар. Оқушылар небары өз ұстазының сезімімен ақыл-
ойына ынтыққандар ғана. Ұстазға анық құбылыс шәкіртіне нанымды
бола бермейді. Ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынастарда
тартыстың туындауына ұстаздық методикалық тұрғыдан қате жіберу, не
оқу материалын түсіндіре алмау да себеп болады.
Оқушылардың даралық ерекшеліктеріне тән жағымсыз қасиеттері мен
мінез-құлқына орай туатын тартыстар. Оқушылар арасында ұшқалақ
мінезді, қызуқанды, айтқанынан қайтпайтын өжет, жан дүниесінің
шеңбері тар, өзін қатар құрбыларынан жоғары санайтын балалар да
бар. Ондай балалармен қарым-қатынас жасау мұғалумдерге оңай тие
қоймайды.
Негізгі мақсат мінезі ерекше оқушылармен қалыпты қатынас
орнатудың тиімді әдісі-оларды ұжымдық өмірдің аңғайына қарай
бейімдеп, олардың іс-әрекетімен үйлестіру. Мұндайда ұстамды
ұстаздар шыдамдылық пен тапқырлық көрсетіп, қалайда шәкірттермен
тиімді қарым-қатынас орнатудың әдіс-тәсілдерін ізденеді.
Жастардың мінез-құлқындағы жағымсыз қылықтарын жөндеуге күш
жұмсап, әрбір оқушының даралық ерекшеліктеріне баса көңіл
аударады.
Ұстаздық мамандықтың өзге маман иелерінен басты
ойырмашылығы—оның адаммен жұмыс істеп, оның өсіп—жетілуіне күш-
қуатымен білімін жұмсауы.
Ұстаздар мен шәкірттер арасындағы белең алатын талас-тартыстар
бір қырынан ұстаздық мамандықтың күрделігі мен жауапкершілігінің
мол екенін анғартатын болса, екінші жағынан қарастырғанда, адамның
жан дүниесінің сырын, психикасы аса күрделі құрылым екеніне көз
жеткізеді.
Ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынаста талс-тартас пен
дау—дамай тудыратын жәйттер мен оны түзетудің, жеңудің жолдарын
психологиялық тұрғыдан қаралды. Қиын балалармен тартыстың туындау
себептерін аша көрсетіп, оларды ұстаздық өнер арқылы түзетіп
отырудың әдіс-тәсілдерін тәлім-тәрбие тұрғысынан қаралды. Қарым-
қатынас жасаудың өзіндік жүйесі мен мән жайы әрқилы.
Мұғалім мен оқушылар арасында кейде бірін-бірі жете түсінбей
өзара келіспеушілік сияқты колайсыз жәйттер кездеседі. Мұндайда
баланың даралық ерекшеліктері мен жан дүниесінің сырына терең
бойлап, олардың мінез-құлық ерекшеліктерімен санасқан тиімді.
Бала психикасының қарқынды дамып отыруына орай түрлі тілек-
талаптары мен қажеттіліктері, әрбір нәрсенің сырын білуге
құштарлығы арта түседі. Тәлім-тәрбие ісінде баланың санасы мен
ақыл-ойының дамуындағы сапалы өзгерістерді ескеріп, олрады дұрыс
пәрменді бағыттап отыратын болса, онда шәкірт мінезінің ұнамды
қасиеттерін бірізділікпен қалыптастыруға болады.
Ұстаздар мен шәкірттер арасында дұрыс қалыптаспаған қарым-
қатынастар тәлім-тәрбие істерінің жемісті жүргізілуіне елеулі
нұсқан келтіреді.
Мұғалімдер мен оқушылар арасында кездесетін наразылықтар мен
керіс-жан-жалдар мұғалімнің жеке басындағы мінез-құлқы мен
қызметіндегі нәсіби олқылықтарына байланысты. Қолдан келгенше өзара
қақтығыстар мен реніштерді тудырмаған жақсы. Ондай жәйіттер
кіліге болса да абырой термейді. Болашақ ұстаздар мұндай
жағдайлардың мән-жайын терең барлап түсінгені дұрыс.
Ұстаздың басты мақсаты—оқуға антасы барды да , оқуға ықыласы
жоқтарды да, тәртіптілер мен тәрбиелеуге қиындарды да оқытып,
қоғамның саналы азаматы етіп шығару.
Тек өзімнің ғана айтқаным болсын дейтін өркөкірек, өзімшіл,
қыңыр, қырсық мінезді балаларды сабақта, сабақтан тыс уақыттарда
жақсы болса мақтап, кемшңлңгң болса жолдастары арасында айтап
ұялтпай, қателігін өзіне мойындақтан жөн. Мұндайда кейбір балалар
кінәсі болса да мойындағысы келмейді. Осы кезде ұрсып, ұрып,
дауыс көтерудің қажеті шамалы.
Педагогикалық мадақтау мен жазалау әдістерінің осындайда
атқарар рөлі зор.
Қазіргі кезде сабақтан жиі қалатын, темекі шегіп, аузына
келген былапыт сөздерді жиі айтатын оқущылар кездесіп қалады.
Әрине, оқушылардың бәрі сондай дей алмаймын. Осындай оқушыларды:
“Ой, қойшы соны өзі қиын бала болып бара жатыр” деп қолды бір
сілтейміз. Ал сол қиын болып бара жатқан баланы үнемі қадағалап,
ата-анасымен сөйлесіп, бос уақытында немен шұғылтанатытына,
кімдермен бірге жүретініне, мінез—құлқы неге өзгергеніне назар
аудармаймыз. Кейбір әріптестеріміз осыдан 15—20 жыл бұрынғы
шәкірттермен қазіргі оқушылардың арасы жер мен көктей, қазіргі
балаларды тәрбиелеу қиын дегенді жиі айтады.
Бұл бір жағынан дұрыс та шығар. Заман ағымы, отбасындағы
кейбір келеңсіз жағдайлар баланың психикасына кері әсер етіп,
оның дұрыс тәрбие алуына қиындық туғызуы мүмкін.
Ұлы ағартушы Ы. Алтынсаринның “Бақша ағаштары” деген
әңгімесінде “Бағусыз, өз бетіңмен жүрсең, мына ағаш сияқты қисық
болып өсесің, ал дұрыс тәрбие алсаң, мына ағаш сияқты түзу
болып өсесің” деп, әкесі баласына өсіп тұрған екі ағашты
салыстыра отырып тәрбие туралы ой қозғайды.
Ендеше, мектеп табалдырығын аттаған шәкірттерді алғашқы күннен
бастап қиын баланың қатарына жеткізбей-ақ, педагогикалық тәрбиенің
әр түрлі әдістері мен түрлерін қолданып, адамгершілік ізгі
қасиеттерді бала бойына дарыта білсек, еңбегіміздің зая кетпегені.
4. Бастауыш сынып оқушыларының ата-наларына психологиялық кеңес беру
мәселесі
Егемен еліміздің тірегі – білімді ұрпақ. Білім бастауы – бастауыш
мектепте берілетіні айқын. Осыдан бастауыш мектепте әртүрлі пәндер тоғысып,
оқушы білімін дамытып, келбетін сомдауға үлесін қосады. Баламен тіл
табысып, шәкірттер нағыз тіршіліктің тынысын сезіне алады.
Ұлы Абайдың айтқанындай, біліммен теңессе ғана ұлттар теңесе алады.
Психологиялық кеңес беру–оқу үрдісінде кездесетін дамыту‚ тәрбиелеу
және оқыту мәселеріне байланысты‚ педагогикалық қызметкерлерге‚ оқушыларға‚
тәрбиеленушілерге‚ олардың ата-аналарына заңды өкілдеріне және басқа да
оқу үрдісіне қатысушыларға‚ психологиялық кеңес беру арқылы көмек көрсету.
В.В.Васильев психологиялық кеңес берудің мақсаты –перспективалық
сезімі бар‚ саналы түрде әрекеттенетін, жүріс-тұрыстың әртүрлі
стратегияларын құрастыра алу қабілеті бар және жағдайды әртүрлі көзқараспен
талдай алатын мәдени-пайдалы жеке адамды қалыптастыру деген [3].
Мектеп әкімшілігі және мұғалімдердің ойынша психолог жеке
оқушылардың сабаққа үлгермеушілігі мен тәптіпсіздік себептері,
“Қиын сыныптарға” жеке бағдарлама құру, әсіресе жас өспірім
балалармен жұмыс істеуге көмек көрсетуге керек деп санайды. Олар
әлеуметтік тұрмысы нашар отбасынан шыққан балалармен, ата-ана мен
бала арасындағы кикілжіңді шешу жолдары, отбасы мен мектеп
арасында жақсы қарым-қатынас орнату, оқушылардың оқуға және
қоғамдық жұмыстараға деген жауапкершіліктерін дамытуды қажетсінеді.
Жас мұғалімдер педагогтарға қажетті кәсіпкелерін шеберлікті және
жеке тұлғалық сапалылықты игеруіне көмектесуін қалайды.
Ата-аналарды балаларының сабаққа үлгермеушілігі, мінез-құлықтағы
қиындықтары алаңдатады. Осы қиыншылықтарды шешу үшін психолог-
маманнан өз балаларымен қарым-қатынасты жақсарту, отбасы мүшелердің
бір-біріне деген көз қарастарын реттеуге көмек көрсетуді күтеді. Ал
оқушылар болса психолог-маманнан мыналарды күтеді:
• Оқуға деген шеберлік пен іскерлікті игеру.
• Өз қатарындағы балалар арасындағы қиындықтарды жену.
• Мұғалімдер мен ата-аналармен жақсы қарым-қатынаста болу.
• Тұлға ретінде өз-өзін дамыту.
• Өз-өзін тәрбиелеу бағдарламасын құру.
• Болашақта қандай мамандықты таңдау.
Педагог-психолог, мұғалімдер, оқушылар және ата-аналар
қозғаған көптеген мәселелерді талдау барысында мынадай үш байламға
тоқталады.
4) Әртүрлі жастағы оқушылардың оқу-тәрбие жұмысында кездесетін
қиыншылықтардың болу себептерін көрсету.
5) Оқушылардың интеллектуальдық және тұлғалық дамуындағы
ауытқушылықтарының алдын алу, жеңу.
6) Қилы сұрақтар мен кикілжің жағдайларды шешуге көмектесу.
Мектептің психологиялық қызметі қазіргі кезеңге байланысты екі
түрлі бағытпен жүзеге асырылады: өзекті және болашақтағы қызмет.
Өзікті қазіргі кездегі мәселелерді яғни оқушыларды оқытудағы
және тәрбиелеудегі қиындықтарды, тәртибіндегі, қарым-қатынастағы
сәйкессіздікті, жеке тұлға болып қалыптасуындағы кемістіктерді
шешуге бағытталған.
Болашақтағы бағыт әр баланың жеке қабілетін дамытуға, оның
қоғамдағы жасампаз өміріне психологиялық дайындықты қалып-тастыруды
көздеген.
Педагог-психолог ұмымның психологиялық кызметіне негізгі
психологиялық идеяны әр оқушының жеке тұлға болып даму үндестігін
және онық практика жүзінде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуіне
ықпал жасайды.
Осының негізінде оның негізгі мақсаты оқушылардың барлығының
және әрқай сысының өзіндік қабілеттерін дамытуға психологиялық
жағдай туғызу. Әрине, әр оқушының даму кабілеттерінің
көрсеткіштері әр түрлі, соған орай, шешу жолдары да әр түрлі,
сондықтан педагог-психолог әр балаға лайықты шара қолданады. Бұл
екі бағыт бір-бірімен тығыз байланыста: психолог, болашақтағы
мәселелерді шеше отырып, көмек керек еткен оқушыларға, ата-
аналарға, мұғалімдерге нақты көмек көрсетеді.
Сол себепті мектептің психологиялық қызметінің негізгі
мақсаты—оның қызметінің болашақтағы бағыты мен байланыста болады.
Бұл мақсат жүзеге асырылуы үшін балаға байланысты практикалық
психология мен бастапқы және соңғы қызметтің тоғысқан жерінде
жүзеге асады.
Мектеп психолог әлеуметтік тіршілік кесінің ата-анамен,
оқушылармен, мұғалімдермен қарым-қатынас үстінде өң және теріс
жақтарынан көрінуіне байланысты оның ішкі сезіміне тікелей
араласады. Ол әр бала мен мұғалімнің қарым-қатынасын ғана емсе,
сонымен бірге қарым-қатынастың қиын жүйесін де көреді. Бұл өзіндік
“жүйеде” практик психолог баланың жеке тұлға болып қалыптасуын
басшылыққа ала отырып, әр жастағы бала мен оның мұғалімдері және
ата-аналары қарым-қатынасты қамтамасыз етеді. Әр кезеңде педагог-
психолог осы балағы әсер етуші топпен жұмыс жүргізеді. Мектеп
психологының қызметі жұмысының негізгі түріне мыналар жатады:
педагогикалық, ұжым, оқушы мен ата-ананың психологиялық біліміне
алғашқы ұғымдар беру, психологиялық профилактикада психолог
оқушының психологиялық және жеке тұлғалық дамуындағы жүргізу
керек; психологиялық кеңес беруде, өз бойындағы психологиялық
мәселелерін шешуге келген оқушыға (әңгімеге мұғалім, ата-ана
оемесе оқушылар әкелуі мүмкін) көмек береді. Көбінесе олар
алдын—ала ағартушылық жұмыстарадан кейін өз қателіктерін түсінеді.
Педагог-психолог психодиагностика жүргізгенде оқушының ішкі жан
дүниесіне терең үңіледі.
Жұмыстың бірніші бағыты—психологиялық диагностика —баланы
психологиялық зерттеу тәсілдерін, оның ішінде тестілеу, кәсіби
игеруді білдіреді. Психологиялық диагностика бойынша жұмыс істейтін
психологтың негізгі міндеті білім беру жүйесіндегі балалар мен
ересек білім беру жүйесіндегі балалар мен ересек адамдардың
психологиясы, мінез-құлқын бағалауға, психологиялық зерттеу
процесінде (үрдісінде) алынған дұрыс және сенімді көрсеткіштерге
сүйеніп оларға мамандандырылған психологиялық сипаттама беруге
келіп тіреледі. Кәсіби қызметтің осы түрімен айналысатын психолог
тәжірибеде психологиялықболжам тәсілдерінің кайсібірін қолднау пайда
болған және әрі қарай жетілдірілген шектерін білу керек. Болжам
бойынша психолог-маман қажет кезде тәсілдерді құруға, тексеруді,
оның ішінде бағыт беруді, олардың сенімділіген ғылыми бағалау
тәсілдерін игере білу керек. Жүргізілетін психологиялық болжам
зерттеу нәтижелерін кезекті тәртіпсіздікті балдырмайтын ғылыми
негізделген өңдеу психологтан талап етіледі.
Тәжірибелі психологтың жұмысындағы мамандықтың екінші
бағыты—психологиялық кеңес беру. Оған жұмыстын келесі жеке түрлері
жатады:Жүргізелген психологиялықболжам зерттеу нәтижелерінен шыққан
психологиялық—педагогикалық ұсыныстарды өңдеу және нақты құрастыру,
бұл жағдайда осы ұсыныстар балалар мен ересектерге тәжірибе
жүзеге асыру үшін түсінікті және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz