Психология тарихы туралы
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАЃЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.д., профессор
... ... ... ...Оспанова Б.А.
... ... ... 2011ж.
Психология пәнінің
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
Мамандық аты, шифры: 6М010900 – Математика, 6М070500 –Математикалық және
компьютерлік модельдеу.
Оқу формасы: күндізгі
Курс: 2
Академиялық топтар: ММК-011, МКМ-011
3 сем 4 сем Барлығы:
Кредит саны: 2 2
Сағат саны: 90 90
Лекция: 15 15
Практикалық 15 15
Семинар: - -
Лабораториялық
ОБМӨЖ: 30 30
МӨЖ: 30 30
Аралыќ баќылау -
(АБ)
Қорытынды Емтихан Емтихан
бақылау:
Түркістан 2011
Лекциялар жинағы Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің
28.01.2008 жылғы Республикалық жоғарғы және жоғарғы оқу орнынан кейінгі
білім жөніндегі Кеңесте №26 бұйрығымен БЕКІТІЛГЕН ЖӘНЕ ІСКЕ ҚОСЫЛҒАН
6М010900 – Математика, 6М070500 –Математикалық және компьютерлік модельдеу
мамандықтары (магистратура) бойынша ҚР МЖМББС және оқу бағдарламасы
негізінде дайындалған.
Лекциялар жинағын құрастырған: п.ғ.к., доцент м.а. Е.Ауелбеков
Лекциялар жинағы Жалпы психология кафедрасының мәжілісінде талқыланды.
№1 02 09. 2011 ж.
Кафедра меңгерушісі: п.ғ.д., профессор ______________ Оспанова Б.А.
1 – Лекция
Лекция тақырыбы: Психология бұл ғылым.
Лекция жоспары: Психология ғылымы.
Психологиялық құбылыстарды ғылыми
тұрғыдан түсіну
Психология тарихы
Психологиялық құбылыстардың
топтастырылуы.
Ғылым жүйесіндегі психологияның
орны мен міндеттері.
Психологияның зерттеу әдістері.
Психология ғылымының салалары.
Оқыту үдерісіндегі адамның
танымдық іс-әрекетінің психологиясы.
Психология білімдерінің
Қазақстандағы даму жолдары.
Лекция мәтіні: Психология — психикалық құбылыстардың (жан қуаттарының)
пайда болу, даму және қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Психикалық құбылыстар бізді қоршап тұрған сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының мидағы әр түрлі бейнелері болып табылады. Олар (түйсік,
елес, ой, сезім, тілек, қабілет, қызығу, мінез, әдет т.б.) көпшілігімізге
өз тәжірибемізден жақсы мәлім, тілімізде жиі кездесетін ұғымдар. Бір
қарағанда бұлардың мәнін әрқайсымыз тез ажырататын да, білетін де
сияқтымыз. Бірақ психикалық құбылыстардың мәнін ғылыми тұрғыдан түсіну
арқылы ғана жан–жақты ажыратуға болады. Осы мәселені ғылыми жолмен
баяндауды, олардың өзіндік заңдылықтарын айқындауды сөз болып отырған
психология ғылымы қарастырады. Психология ерте замандардан келе жатқан
білім салаларының бірі. Оның дүниеге тұңғыш келген жері ежелгі Греция.
Психология термині гректің екі сөзінен тұрады: оның біріншісі — псюхе
(жан), екіншісі — логос (сөз, ілім). Сөйтіп, бұл сөз жан туралы ілім
деген ұғымды білдіреді.
Ерте замандарда пайда болып, ғасырлар бойы соқыр сенім нанымдар мен
кейбір зиялылардың көзқарастарында насихатталып келген түсініктер бойынша,
адамда тәннен тәуелсіз жан болады, мәңгі бақи жасайтын жан адамның барлық
психикалық тіршілігінің (ойының, сезімінің, еркінің) иесі де, себепшісі де.
Жан туралы осындай жалған түсініктің пайда болуына алғашқы адамдардың
табиғат сырларын дұрыс түсіне алмауы себеп болды.
Олар дүниеде табиғатқа бағынбайтын, одан оқшау тұратын ерекше бір
сиқырлы күш бар, ал жан болатын болса, соның бір көрінісі, ұйқы кезінде ол
денеден уақытша шығып кетеді де, адам оянған кезде қайтып келеді, егер
келмей қалса, адам өледі деп тұжырымдады. Жан туралы осындай анимистік
(барлық нәрседе де жан бар дейтін түсінік) пікірлер кейбір тайпалардың
арасында күні бүгінге дейін кездеседі. Мәселен, Лусан аралының (Филиппин)
тұрғындары тагалдар ұйықтап жатқан адамды еш уақытта оятпайды. Өйткені олар
ұйқы кезінде адамның жаны басқа жақта жүреді дейді. Тасманиялықтардың
тілінде жан мен көлеңкенің ұғымы бір сөзбен беріледі, өйткені олардың
ойынша, жан мен көлеңке бір іспеттес нәрсе. Абипон тайпасының индеецтері
лоакаль деген сөз арқылы көлеңкенің, жанның, дыбыс берудің, бейненің
ұғымын береді. Жан туралы осы тектес қарапайым түсініктердің пайда болуы
адамдардың өздерінің дене құрылысы жайында ғылыми түсінігі жоқ кездерде,
яғни жан мен тәннің толысуы бір–бірінен байланысын дұрыс ажырата алмай, жан
өлгеннен кейін денеден шығып кететін, мәңгібақи өмір сүретін нәрсе деп
ұғынудың нәтижесі еді.
Жан туралы ғылыми түсінік ежелгі гректердің әмбебап ғалымы Аристотель
(б.з.д. 384 – 322) есімімен байланысты. Екі жарым мың жылға созылған
осынау кезеңде психология басқа ғылымдармен (философия, медицина, әдебиет,
жаратылыстану т.б.) аралас, астарласа дамып келді. ХІХ – ғасырдың екінші
жартысынан былай қарай ғалымдар жан құбылыстарын тәжірибе жүзінде әртүрлі
құрал–жабдық аспаптардың көмегімен зерттей бастады. Осы кезден бастап,
психология өз алдына дербес отау тігіп, тәжірибелік ғылым ретінде дамыды.
Ғылымның осы саласына экспериментті тұңғыш енгізген неміс ғұламасы В.Вундт
(1832 – 1920) болды.
Психология ғылымының тарихы да біріне–бірі қарама–қарсы жоғарыда
аталған екі бағыттың үздіксіз ой–пікір тартысына толы. Мысалы, ертедегі
грек ойшылдарының бірі Демокрит (б.э.д. 460 – 370) сол кездің өзінде–ақ
психика оттың атомдарындай қозғалмалы қасиет деп түсіндірді. Ол жанның
мәңгі еместігін, оның өсіп, өшіп отыратындығын айтып, материалистік тұжырым
жасады. Сол заманның екінші бір ойшылы, идеалист Платон (427 – 347)
керісінше Жан мәңгі өлмейді, өшпейді, – деп тұжырымдады.
Психикалық әрекетті осылайша екі түрлі көзқарас тұрғысынан түсіну,
қоғам дамуының кейінгі кезеңдерінде, әсіресе орта ғасырлар заманынан бермен
қарай кең өріс ала бастады. Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл–Фараби (870 –
950) дүние материядан құралады, ол жойылмайды, бір түрден екінші түрге
көшіп, өзгере береді, жан денеден бұрын өмір сүрмейді, бір денеден екінші
бір денеге барып орналаса да алмайды деп материалистік тұрғыдан дұрыс
пайымдаса, батыс ойшылы Фома Аквинский (1225 – 1274) жанның мәңгі
өлмейтіндігі, оның денеден бөлек өмір сүретіндігі жайлы пікірлерді ары
карай дамытып, осы көзқарастың кең өріс алуына мүмкіндік береді.
Психологиялық ғылыми білімдердің тарихы екі кезеңге бөлінеді. Оның
біріншісі — шамамен 2500 жылға созылған, көш басы Аристотельден басталатын
жан дүниесі жайлы түрлі ой пікірлердің ілкі тарихы. Осы кезең ішінде
психология басқа ғылымдармен, әсіресе, философиямен қосақтаса дамып келеді.
Оның екінші тарихы 1879 жылдан басталады. Осы жылы неміс ғалымы В.Вундт
(1832 – 1920) Лейпцигте тұңғыш лаборатория ұйымдастырып, мұның дербес
эксперименттік ғылым болуына себепкер болды. Психологияның даму тарихы
жоғарыда аталған ғұламалармен қатар Герофил, Эразестрат, Гиппократ, Гален,
Әбу әлі Ибн Сина, Декарт, Гоббс, Спиноза, Лейбниц, Локк, Гартли, Дидро,
Вольф, Галлер т.б. оқымыстылардың есімімен тығыз байланысты.
Жан дүниесінің сыры жайлы дәйекті пікірлерді қазақ ойшылдары да айтқан.
Тіпті мұндай ой–пікірлер фольклорда, әсіресе, мақал–мәтелдерде көптеп
кездеседі. Мәселен, Тән ауырса, жан ауырады, Тәні саудың жаны сау, Тән
өледі, демек жан да өледі, Жан бар жерде қаза бар, Жан – кеудеге қонақ
т.б. осындай мақалдарда жан мен тәннің ара қатынасы шындыққа сәйкес дұрыс
пайымдалғанын байқау қиын емес. Жан қазақ ұғымында жан–жануарға, адамға
тіршілік, күш–қуат беретін рух. Ал Асан қайғы, Шалкиіз, Жиембет,
Ақтамберді, Бұқар, Шал, Дулат, Махамбет т.б. қазақ ақын–жыраулары мен
ойшылдарының толғауларында да көшпенді ата–бабаларымыздың жан дүниесінің
сырлары әр қырынан сөз болып, осылар жайлы сындарлы пікірлер айтылған.
Өресі биік, материалистік психологиялық ой–пікірлерді Шоқан, Ыбырай, Абай,
Сұлтанмахмұт шығармаларынан да көптеп кездестіруге болады: Мәселен,
С.Торайғыров (1893 – 1920) жан мен тән ылғи да бірлікте, байланыста болады
(Дене азыққа тоюдан жан ер жетер, жан ер жетіп, дүниенің сырын табар),
адамның тәні өсумен қатар, жаны да (ақыл–ой, сана–сезім) бірге өсіп,
жетіліп отырады, осы екеуінің қоса өзгеруінің негізі тәнде, адам өлгеннен
кейін, онда қимыл жоқ, сезім жоқ, жек көру жоқ, махаббат жоқ... Өмір жоқ,
яғни, бір сөзбен айтқанда, тәннен бөлінген жанда еш уақытта өмір болмайды
деп тамаша материалистік қорытынды жасайды. Осы іспеттес пікірді Шәкерім
Құдайбердиев те (1858 – 1931) айтқан болатын. Жан тәнге, ақыл жанға маталып
тұр. Психикалық құбылыстың табиғи ғылыми негізін жасауда, оны материалистік
тұрғыдан түсіндіруге орыстың ұлы ғалымдары И.М.Сеченовтің (1829 – 1905)
рефлекстер жөніндегі пікірлері мен И.П.Павловтың (1849 – 1936) жоғары жүйке
қызметі туралы ілімінің маңызы зор болды.[1, 4-7 беттер].
Психологиялық құбылыстарды ғылыми тұрғыдан түсіну
Психикалық әрекетті ғалымдар бейнелеу теориясы негізінде түсіндіреді.
Осы қисынның ірге тасы әл–Фараби еңбектерінде алғаш сөз болған.
Әл–Фараби теориясы бойынша сыртқы дүние біздің сезімде мида түйсік,
қабылдау, елестеу, ой–сезім түрінде бейнеленеді. Бұлардың бәрін кейде бір
сөзбен адамның санасы немесе психикасы деп те атайды. Сана сыртқы дүниенің
бейнесі дегенді қалай түсінуге болады? Біздің миымыз сыртқы әсерлердің
бәрін қабылдауға, бейнелеуге қабілетті. Мидағы бейне, образ сол бейнеленген
зат пен құбылысқа дәл келеді. Бейнелену процесі әр адамның өмір
тәжірибесіне, жол мөлшеріне, білім деңгейіне, мақсат-мүддесіне,
наным–сеніміне орай өзіндік өзгешеліктерге толы болады.
Неорганикалық материяның (өлі табиғат) өзінде де түрлі нәрселер
сәулеленеді. Мәселен, заттың айнадағы сәулесінен біз оның суретін көреміз.
Ал егер затты алып кетсек, оның суретінің де айна бетінен жоғалып кететіні
мәлім. Психикалық бейне де осы іспеттес, яғни сыртқы орта әсер етпейінше,
мида ешқандай психикалық құбылыс пайда болмайды. Айна бетіндегі бейне де,
адам миындағы бейне де бейнелену деген бір сөзбен аталғанымен бұл
екеуінің арасындағы айырмашылық жер мен көктей. Айна бетіндегі сәуле
жансыз сәуле болып табылады. Ал адам миында болатын бейнелеу процесінің
айна бетіндегі сәуледен бір ерекшелігі — соңғы бейне өте күрделі, ол жүйке
процестерінің жұмысынан туады. Мидағы бейненің екінші бір ерекшелігі –
сөздің жәрдемімен бейнеленуі. Бейнеленудің осы түрі ұзақ уақыттық тарихи
дамудың нәтижесінде, адамдардың еңбек ету қызметінің негізінде пайда
болған.
Айналадағы заттар мен құбылыстардың адам миында бейнеленуі жануарлардан
бөлек, өзгеше жолмен, белсенді түрде сөздің көмегімен жүзеге асады. Адам
қоғамдық–әлеуметтік өмірдің жемісі болғандықтан, ойың бейнелеуі ұғым,
пікір, ой қортындысы түрінде көрінеді. Ол белсенді әрекеттену негізінде,
әртүрлі объектілермен қатынас жасап, өзі солардың бейнеленуіне мүмкіндік
туғызады. Бейнелену — заттың миға әсер етуінен ғана болатын бір жақты
процесс емес, субъект (адам) пен объектінің (сыртқы орта) өзара
байланысының нәтижесі. Адам сыртқы ортаның тигізген әсерін, шама–шарқынша
өңдеп, саналы түрде бейнелейді. Бейнелену ми қабаты жықпылдарында адамның
жас мөлшері, білім, дағды, икемі, тәжірибесіне орай түрлі деңгейде көрініп
отырады.
Бейнелену формаларының шығуына құрамында белоктық заттары бар
тіршіліктің пайда болуы шешуші рөл атқарды. Тітіркенушілік, яғни тірі
организмнің сыртқы әсерге жауап бере алу қабілеті, жүйке жүйесі күрделі
сипат алған сайын организмнің сыртқы ортамен байланысында елеулі орын ала
бастайды. Мәселен, балықтардың миы өте мардымсыз болса, сүтпен
қоректенушілердің миы бұған қарағанда жақсы дамыған. Жануарлар миының
алдыңғы жағы (маңдай бөлігі) өскен сайын олардың сыртқы ортамен
байланысының дәрежесі, яғни бейнелеу мүмкіншілігі де арта түседі.
Бейнелену теориясының мәнін басқаша түсінетіндер де кездеседі. Неміс
ғалымы Г.Гельмгольц (1821 – 1894): Мидағы бейнелердің сыртқы дүние
заттарымен ешқандай ұқсастығы жоқ, бұлар — заттың бейнесі емес, оның
символы,— дейді. Бұл теория біздің сезім мүшелеріміздің көрсеткеніне
сенбеушілік туғызады, объективтік дүниені жоққа шығарады. Заттың бейнесі
бір басқа да, шартты таңба — символ бір басқа. Бейне кескінделетін сыртқы
заттың объективтік болуын қажет етеді, ал таңба мен символ оны
турадан–тура жоққа шығарады.
Адам санасының табиғатын осылайша түсінетіндерді ғылымда тұрпайы
материалистер дейді. Мәселен, XIX ғасырда өмір сүрген немістің кейбір
оқымыстылары (Молешотт, Бюхнер, Фохт): бауыр өтті өзінен қалай бөліп
шығарса, ми да ойды солай бөліп шығарады деп адамның сана–сезімін, ойлау
процесін ми шығаратын заттың ерекше бір түрі деп түсіндіреді. Бұл өте
тұрпайы түсінік. Шынында, сана сол материяның өзі болса, бұдан материя мен
сана арасындағы айырмашылық жойылады да, бұл екеуі бірдей болып шығады.
Ғылыми түсінік бойынша, психика, сана зат емес, оны көруге де, суретін
түсіріп алуға да болмайды. Сана — сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының
мидағы бейнесі. Ол материалдық бейне емес, идеалдық бейне. Сана шындықтың
жай суреті, оның жансыз көшірмесі емес, адамның басында, жүйке жүйесінде
жасалып жататын шындықтың күрделі бейнесі.[1, 8-10 беттер].
Психология тарихы
Әлемдік психологиялық ой–пікірлердің даму тарихы екі кезеңге бөлінеді.
Мұның біріншісі шамамен 2400 жылдай уақытқа созылып, көш басы Аристотельден
(348 – 322) басталатын ілкі тарих.[1, 24 бет].
Осынау, сан ғасырлық үлкен кезеңге әр кезде өмір сүрген ғұламалар, атап
айтқанда, Герофил, Эрасизтрат, Гиппократ, Демокрит, Гален, Гераклит,
Декарт, Гоббс, Спиноза, Лейбниц, Локк, Руссо, Дидро, Кант, Гегель т.б.
ғұламалар адамның жан дүниесінің сыры мен қыры туралы небір сындарлы
пікірлір айтқан. Мәселен, Аристотель өзінің Жан туралы трактатында жан
тәннің өмір сүру формасы екендігін, мұның өзі ес, қиял, ойлау, эмоция
секілді процестерге бөлінетіндігін айтса, келесі бір грек ғалымы Демокрит
(460 – 370) жанды заттың атомдары секілді өсіп, өшіп отыратын үнемі
қозғалыста болатын қасиет деп түсіндірді.
Ал француз ғалымы Рене Декарт (1596 – 1650) жануар сыртқы ортаның
әсеріне рефлекс (жүйке жүйесінің қызметі) арқылы жауап береді десе, голланд
ғұламасы Бенедикт Спиноза (1632 – 1667) адамның еркі мен эмоциясы (аффект,
құмарлақ т.б.) дене қызметімен тығыз байланыста болатындығы жайлы терең
түйін айтқан.
Шығыс әлемінде жан туралы ғылыми пікірлерді ұлы ғұламалар Әбу Нәсір
әл–Фараби (870 – 950) мен Әбу Әлі ибн Сина (980 – 1037), Ж.Баласағұни,
әл–Ғазали, Ибн Рүшд, Ита Баджа т.б. айтқан.
Психологияның өз алдына дербес отау тігіп, ғылым ретінде көрінуі өте
беріде, яғни 1879 жылдан басталады. Сол жылы неміс ғалымы Вильгельм Вундт
(1832 – 1920) Лейпциг қаласында тұңғыш лаборатория ұйымдастырып, психикалық
құбылыстарды арнаулы құрал–сайман, аспаптардың көмегімен зерттеуге
болатындығын дәлелдеп, мұның дербес тәжірибелік ғылым болуына жол ашты.
ХХ–ғасырдың алғашқы ширегінде жан қуаттарының заңдылықтарын зерттеумен
айналысатын психология ғылымының дағдарысы айқын байқала бастады. Тәжірибе
арқылы алынған есепсіз көп нақты материалдар сана құбылыстарын теориялық
тұрғыдан дұрыс түсіндіріп бере алмады. Психолог ғалымдар сананың сыртқы
ортамен байланысын зерттеудің орнына оның ақиқаттан қалайша
ажырауын көрсетуден алысқа бара алмады. Алынған деректердің практика
үшін елеулі маңызы бола тұрса да, осы ғылымның әдіснамалық (методологиялық)
астары әлсіз болып, психологияда бір–біріне қарама–қайшы бағыттар
пайда бола бастады. Соның бірі — американ психологы Джон Уотсон (1878 –
1958) негізін салған бихевиоризм бағыты еді. Бихевиоур —ағылшын сөзі,
казақша мінез–құлық деген мағынаны білдіреді. Бихевиористер психиканы
мінез–құлықтың әртүрлі көріністері, организмнің сыртқы әсерге (стимул)
қайтаратын жауап реакцияларының жиынтығы деп түсіндірді. Сана құбылысын
тікелей зерттеуге болмайды деп, оның сыртқы ортаны танып–білудегі рөлін
жоққа шығарды, адам мен жануар психикасының арасындағы сапалық
айырмашылықты мойындамады. Биховиористер тәжірибе жасауға үлкен мән берді,
жануардыің мінез–құлқын математатикалық жолмен зерттеп, оларды
дағдыландыруда елеулі табыстарға жетті. Бірақ психикалық құбылыстың шын
мәнін теориялық жағынан дұрыс көрсете алмай, кейіннен ғылым сахнасынан
шығып қалды. Осы кездері жан қуаттарының құрылысын тұтастай зерттеудің
қажеттігіне ерекше мен берген гештальтпсихология (гештальт — неміс сөзі,
қазақша мағынасы бейне, түр, құрылым деген ұғымдарды білдіреді)
бағыты пайда болды. Оның негізін салған неміс ғалымдары Макс Вертгеймер
(1880 – 1943), Вольфанг Келер (1887 – 1967), Курт Коффка (1886 – 1940),
Курт Левин (1890 – 1940) т.б. еді. Олар сананың ұсақ элементтерге бөлінуіне
қарсы шығып, психикалық құбылыстардың тұтастығын, олардың өзіндік
сапаларының (тұтастық, тұрақтылық, құрылымдық, фигура мен фонның ара
қатынасы т.б.) ерекшеліктерін көрсетті. Мәселен, бір күйді жоғары не төмен
дыбыстармен тартқанмен, тыңдаушы дыбыстардың неше түрлі болуына қарамастан,
бұлардың қай қайсысын да бір мазмұнда қабылдайды. Гештальт психология жан
қуаттарының тұтастығын адамға әсер етуші заттармен байланыссыз, кісіге
бастапқы кезден таңылған жан құбылысы деп, осы бейнелердің сыртқы ортаның
әсерінен туындап отыратынын еске алмады.
Аталмыш кезеңде батыс психологиясында пайда болған негізгі бағыттардың
бірі – фрейдизм еді. Осы ілімнің негізін қалаған Австрия психиаторы Зигмунд
Фрейд (1856 – 1939) жан дүниесіндегі санасыз әрекеттердің табиғатын
зерттеді. Ол адам санасының қалыптасу жолын түс көру, гипноз, түрлі ырықсыз
құбылыстарды зерттеу арқылы түсіндіруге болады деп адам психикасының
дамуында биологиялық негізге инстинктерге ерекше мән беріп, әлеуметтік
фактордың рөлін жоққа шығарды. Фрейд құштарлық пен нәпсіқұмарлықты
тіршіліктің арқауы деп ұқты. Жыныстық ләззәт (либидо) алу шығармашы
іс–әрекет дамуының қозғаушы күші деп, сананың рөліне жете мән бермеді.
Кейінірек шетел психологиясында необихевиоризм, неофрейдизм,
логотерапия, психогенетика, гуманистік психология дейтін бағыттар пайда
бола бастады. Бұлар адамның жан қуаттарының заңдылықтарын түрліше зерттеу
әдістері арқылы түсіндіре бастады. Бұрынғы кеңес (қазіргі орыс)
психологиясында адамның іс–әрекеті, сондай-ақ (С.Л.Рубинштейн;
А.Н.Леоньтьев т.б.) бір–бірімен қарым–қатынас жасауы ( Б.Ф.Лонов т.б.),
оның бағыт–бағдары ( Д.Н.Узнадзе т.б.) туралы теориялар қалыптасты. [1, 25-
27 беттер].
Психикалық құбылыстардың топтастырылуы
Психикалық құбылыстардың күрделі ағымын аңғару үшін алдымен оларды
белгілі топтарға жіктеуіміз керек. Мұны психикалық құбылыстардың
топтастырылуы деп атайды. Бұл топтастыру бойынша, психика бір–бірімен
тығыз байланысты үш топқа бөлінеді: психикалық процестер, психикалық қалып,
психикалық қасиеттер. Жан қуаттарының кейбірі (түйсік, қабылдау,
елестету, т.б.) сыртқы дүние заттары мен құбылыстарын тікелей танып білуде,
енді біреулері (ойлау, қиял т.б.) бұлардың арасындағы күрделі
байланыстарды, дәнекерлі қатынастарды, өзгерістерді тереңдей бойлап
білуде ерекше орын алады. Адамның сыртқы дүниемен (объективтік
шындықпен) үздіксіз қатынастағы белсенді байланысында оның сезім, ерік
процестері шешуші қызмет атқарады.
Психикалық құбылыстардың топтастырылуы
Психикалық кейіп (немесе қалып) адамның түрлі көңіл күйінің (шабыт,
зерігу, үрейлену, абыржу, сергектік, белсенділік т.б.) тұрақты
компоненттері. Жан қуаттарының осы екінші тобы ғылымда әлі де болса толық
зерттелінбеген.
Психикалық қасиеттер — бір адамды екінші бір адамнан ажыратуға негіз
болатын ең маңызды, ең тұрлаулы ерекшеліктер. Бұған әрбір адамның мінезі
мен темпераменті, қабілеті мен дүние танымы, сенімі мен талғамы, қызығуы
жатады. Психикалық қасиеттердің қалыптасуында адамның өскен ортасымен
қатар, оның кейбір таптық, ұлттық, жас өзгешелік, мамандық ерекшеліктері де
бірсыдырғы орын алады.
Психикалық процестер — сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының мидағы
түрлі бейнелері. Бұлардың түрлері көп: түйсік, қабылдау, ес, ойлау, сөйлеу,
қиял, ерік... Аспанда жұлдыздар жымыңдап, бір өшіп, бір жанып тұр.
Оқтын–оқтын самал желдің ақырын ғана толқып өскен лебі денеге тиеді, шөп
сыбдыры баяу ғана құлаққа шалынады, жас жусанның исі мұрын жарып тұр, көлде
әлсін–әлі құрбақа бақылдайды. Осындайларды адам түйсік, қабылдау деп
аталатын процестері арқылы сезінеді. Түйсікте сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының толып жатқан жеке саналары сәулеленетін болса, қабылдауда
олар тұтастай, біріккен сапаларымен бейнеленеді.
Бір кезде қабылданған заттар санамыздан мүлде жойылып, өшіп кетпейді,
оларды кейін керек кезінде түрліше елестетуге болады. Мысалы, студент үйіне
хат жазып отырып, үйіндегілердің бет–пішініндегі нәрселерді көз алдына
елестете алады. Мұндай жағдайда оның басында елес процестері пайда болады.
Оған нәрселер мен заттардың образы қасында тұрғандай көрінбей, жай елестеп
отырады. Студент сабаққа дайындалады. Кейін мұғалім сабақ сұрағанда студент
оқығанын есіне түсіріп, айтып береді, қажетті нәрселерді есіне жинайды да,
қажетсіз, қызықсыз жерлерін ұмытады. Бұл жерде ес процестері әңгіме болып
отыр.
Ғалымның мыңнан бір жаңалық ашуы, инженердің машина ойлап шығаруы,
оқушының шығарма жазуы т.б. үлкен қиялды қажет етеді. Бұрын қабылданған
нәрселерді қайтадан өңдеп, образ жасауда көрінетін психикалық процесс қиял
деп аталады. Алдымызда тұрған мәселені шешу, заттардың себеп–салдар
байланыстарын көрсету, болмысты жалпылай және жанама түрде тану — ойлау
процесінің арқасында болып отырады. Сөйлеумен тығыз байланысты ойлау адам
танымының ең жоғары түрі. Біз айналадағы нәрселерге талғаусыз қарамаймыз.
Ісіміз оңға басса, көңіліміз толып, оған қатты қуанамыз, жаман нәрсені
көрсек ренжиміз, әділетсіз іске ашу білдіреміз. Қуаныш, қайғы, ұнату,
ұнатпау, уайым, масаттану, достық, жолдастық, адалдық, шыншылдық т.б.
адамның сан алуан сезімдері мен эмоцияларын бейнелейтін атаулар.
Қандай болмасын, бір әрекет жасау үшін алдымен оның жоспарын ойланамыз
да алда тұрған кедергілер мен қиыншылықтарды жеңуге кірісеміз, көздеген
мақсатқа жету үшін барлық күш–жігерімізді жұмсаймыз. Мұнда адамның мақсат,
тілек, қалау, тоқтам, ерік, жігер қажыр–қайрат процестері көрінеді.
Жан қуаттарының ішінен зейін ерекше орын алады. Зейін санамыздың барлық
жақтарының (қабылдау, елес, ойлау, қиял т.б.) белгілі объектіге бағытталып,
шоғырлануы. Зейін жан қуаттарының қай–қайсысына болса да дәнекер болады,
оны күшейте де, әлсірете де алады, ерік процесі де онсыз пәрменсіз болады.
Психикалық процестердің осы түрлері бір–бірімен тығыз байланысып
жатады. Бұлар адамның даралығын көрсететін психикалық қасиеттерімен
(қабілет, мінез, темперамент, қызығу), кейбір анатомиялық–физиологиялық
тума қасиеттерімен де (нышандар) орайлас көрініп отырады. Бұлардың
әрқайсысының көрінуі нақтылы жағдайлардың әсерінен түрлі мәнге ие болып,
адам санасын әр қырынан көрсетіп жатады және бұлар бір–бірімен тығыз
байланысты болады.
Ғылым жүйесіндегі психологичның орны мен міндеттері.
Ғылым ретінде психологияның міндеті – психикалық өмірдің негізгі
заңдарын зерттеу. БҰл заңдарды білу әрбір адамға қажет. Психологияны зер
салып зерттеген адамның қай–қайсысы болса да өзінің күшті және осал
жақтарын көре біледі, өзін–өзі тәрбиелеп, жақсы қасиеттерін жетілдіруге,
кемшіліктерін жоюға мүмкіндік алады. Психологияны үйреніп білу – адамға
еңбек және оқу істерінде тигізер көмегі мол. Ой–әрекетін жақсы түсінуге,
еске сақтауға, зейін аударуға жол ашып береді. Адамның психикалық өмірін
бейнелейтін әдебиетті, тілді, тарихты және басқа қоғамдық ғылымдарды
зерттеп білуде психологияның маңызы зор. Балалардың психикалық
ерекшеліктерін білмейінше, оларды ойдағыдай оқытып тәрбиелеуге болмайды.
Жалпы психологиямен қатар психологиялық ғылымның жеке салалары да болады.
Мұғалімдер мен тәрбиешілер үшін, бала және педагогикалық психологияны
білудің маңызы зор. Педагогикалық психология оқу–тәрбие жұмысы процесінде
балалардың психикасын зерттеумен шұғылданады. Ол оқушыларды ойдағыдай
оқытып тәрбиелеудің психикалық шарттарын зерттейді.
Психологияның, әсіресе, мұғалімдер үшін маңызы зор. Анатомия мен
физиологияны жөнді білмейтін дәрігердің жұмысы қандай пәрменсіз болатын
болса, психологияны білмейтін мұғалімнің де оқу–тәрбие саласындағы еңбегі
нәтижелі болмайды. Осы жайды Украинаның аса көрнекті педагогы, психолог
А.С.Макаренко (1888 – 1939) бізге талай рет ескерген болатын.
Ғылыми–техникалық прогресс елімізде осы ғылымның ұдайы дамуына ерекше ықпал
жасап келеді. Кеңес психологтары, әсіресе оқу–ағарту, тәлім–тәрбие
мәселелерінің көптеген қырларына замана талабына сай зерттеулер жүргізді.
Мәселен, төменгі сынып оқушылары оқудың жаңа жүйесіне көшіруде психологтар
(Л.Б.Занков, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, т.б.) елеулі еңбек сіңірді.
Психологияның салиқалы проблемалары Мәскеу, Киев, Тбилисидегі
ғылыми–зерттеу институттарында, университеттер мен пединституттардың
арнаулы кафедраларында зерттелуде, осы ғылым саласындағы үздік ғылыми
еңбектері үшін С.Л.Рубинштейнге 1940 жылы, Соколянский мен Мещеряковтарға
1980 жылы Мемлекеттік сыйлықтар берілді. Елімізде психология кадрлары
көптеген университеттерде даярланады. 1957 жылдан бастап психологтардың
Бүкілодақтық қоғамы жұмыс істеді. Диссертациялық зерттеулер үшін психология
ғылымының кандидаты, докторы деген арнайы ғылыми атақтар беріледі.[2, 14-16
беттер].
Психологияның зерттеу әдістері.
Психологияда қолданатын әдістер әр түрлі болады. Бақылау, эксперимент,
әңгімелеу әдісі адам қызметінің нәтижесін зерттеу болып табылады.
Бақылау – психологияда кең тараған әдіс. Зерттеуші басқа адамның
іс–әрекетін, оның мінез–құлқын, психикасын, қозғалысын, сөйлеген сөзін
жоспарлы түрде бақылайды. Адамның мінез–құлқын дұрыс түсіне білудің де
маңызы зор. Мысалы оқушының бет–әлпетіне ден қоя берудің керегі жоқ. Кейде
оқушы зер салып отырған адамның кейпінде болады, ал шынында ол мұғалімнің
айтып жатқанын тыңдамай отырады. Сондықтан балалардың жай күйін білу үшін,
оларға зер салып қарау жеткіліксіз, басқа әдістер сұраулар қоюды қолдану
керек.
Баланың іс–әрекетін сабақ үстінде сыныптан тыс оқып үйренуде үй іші
жағдайында үнемі бақылау жасай отырып, мұғалім оның оқуға, жолдастарына,
өзіне және үлкен адамдарға қарым–қатынасының қандай екендігін біледі.
Оқушыға бақылау жасау арқылы оның темпераментін, мінезін, қабілетін білуге
болады.[2, 16 бет].
Байқау әдісінің нәтижелі болып шығуы үшін қолданылатын қажетті кейбір
шарттар:
1. Байқаудың ұзақ уақыт бойына жүргізілуін және бір фактінің өзі
бірнеше рет қайталанып зерттелінуін қамтамасыз ету;
2. Зерттелетін объектіні айқын белгілеу және байқаудың мақсатын түсіне
білу қажет. Мысалы, байқау объектісі ретінде сабаққа нашар студентті алатын
болсақ, мақсатымыз – оның сабақ дайындау кезіндегі ой жұмысының кейбір
ерекшеліктерін білу;
3. Байқалған фактілерді сол сәтте жазып отыру, зерттелінушінің сөз
реакцияларын стенографиялау, кейін оған мұқият талдау жасау, басты
фактілерді іріктеп алу – осы әдіске қойылатын негізгі талаптардың бірі.
Сан рет жүргізілген байқаудың нәтижесіне байланысты (егер байқауға
студент алынған болса) ұстазбен бірлесе отырып, студенттің оқу өрекетін
одан ары жақсарту үшін нақтылы шаралар белгіленеді. Байқау әдісі арқылы
оқу–тәрбие процесінің әр кезеңдерінде ұстаз студенттердің сабақ үлгіруі мен
тәртібіндегі ерекшеліктерді білуіне, кейін оларды жақсарта түсу жөнінде
тиісті шаралар белгілей алуына болады. Бұл әдіс адамдардың психологиялық
ерекшеліктерін зерттеуде өте көп қолданылатын әдістердің бірі.
Байқау әдісінің кейбір кемшіліктері де бар.
Біріншіден, зерттеуші мұнда өзіне керек құбылыстарды әп-сәтте зерттей
алмайды да, көп уақытын жіберіп алады, екіншіден, байқауды әр уақытта
тыңғылықты, ойлағандай ұйымдастыруға жағдай болмай да қалады. Бұл әр түрлі
кездейсоқ объективтік (байқауға алынған адамның сабаққа келмей қалуы),
субъективтік (бақылаудың қиынға соғуы, зерттеушіде бақылағыштық қасиеттің
жоқтығы т.б.) себептердің кездесетіндігіне байланысты. Осы айтылғандарға
қарай бұл әдістің ғылыми деректері кейде кемірек болады.
Байқау әдісіне қарағанда психологиялық қасиеттерді эксперименттік
жолмен зерттеудің біраз артықшылығы бар. И.П.Павлов: Бақылау табиғаттың
ұсынғанын жинайды, ал тәжірибе табиғаттан өзінің тілегенін алады, – деп
тегін айтпаған.[1, 14-15 беттер].
Тәжірибе. Ғылыми–зерттеу жүргізуде эксперименттік әдістің мәні –
сыналушыға зерттеуге қажет психикалық процесті әдейі жасатады. Яғни
тәжірибе жасауда зерттеуші өзіне қажетті психикалық қасиеттерді көлденеңнен
кез болуын күтіп тұрмай, сол процестің тууына өзі жағдай жасайды. Мәселен,
мәтінді дұрыс түсініп, игеруде оны оқудың қолайлы шапшаңдығын білу үшін,
белгілі бір әңгімені бір топтағы балаларға 3 минутта, сол үзіндіні екінші
топтағы балаларға 5 минутта, үшінші топтағыларға 7 минутта оқытады. Бір
қатар тәжірибе жасаудың негізінде оқу материалын жақсы түсініп, есте сақтау
үшін оқудың орташа қарқыны дұрыс деген қорытындыға келеді.[2, 16 бет].
Тәжірибенің 2 түрі болады:
1. Зертханалық тәжірибе
2. Табиғи тәжірибе
Лабораторыялық тәжірибе. XIX ғасырдың ортасынан бастап, жеке психикалық
процестерді зерттеу үшін тәжірибе кең түрде қолданыла бастады. Неміс ғалымы
В.Вундт (1832 – 1920) психологияны тәжірибелік жолмен зерттеудің негізін
салды, тұңғыш рет лаборатория ашты (1879). Психологтар алғаш рет
көру, есту иіс түйсіктерін зерттеу үшін тәжірибені пайдаланды. Кейін келе
олар секундтың 11000 үлестеріне дейін дәл өлшейтін құралдар ойлап шығарып,
кейбір психикалық процестердің пайда болу тездігін өлшеудің жолын тапты.
Сексенінші жылдары ес қүбылыстарын зерттеу лабораторияда тұңғыш жүргізіле
бастайды. Арнаулы әдістер қолдану арқылы жаттап алудың тездігі мен дәлдігі,
ұмытудың жылдамдығы т.б. өлшенілді. Орыс психологы Н.Ланге (1858 – 1921)
эксперимент әдісімен зейін мен қабылдауға зерттеу жүргізді. Тоқсаныншы
жылдарда француз психологы А.Бине (1857 – 1911) алғаш рет ойлау процесіне
тәжірибе жасады. Осы зерттеулердің нәтижелері психологтардың І–ші дүние
жүзілік конгресінде (Париж, 1889) талқыланды. XX ғасырдың басында
психология ғылымының қарамағында ондаған лабораториялар болды. Осындай
жақсы жабдықталған психологиялық лабораториялардың бірін XX ғасырдың
басында орыс психологы Г.И.Челпанов (1862 – 1936) ұйымдастырды. Бұрынғы
КСРО Педагогикалық ғылымдар академиясына қарасты Психология ғылыми–зерттеу
институты мен Ресей ғылым академиясына қарасты психология институтының
(Мәскеу) лабораториялары жоғары техникамен жабдықталған үлкен
ғылыми–зерттеу мекемесі болып отыр. Киев, Тбилиси қалаларындағы психология
институттарында да осындай лабораториялар бар.
Ғылыми психология психикалық құбылыстардың физиологиялық негіздерін
ашуды басты мәселенің бірі деп қарайды. Бұл міндетті академик И.П.Павлов
ашқан әйгілі шартты рефлекстер әдісі бойынша шешуге болады көптеген
физиологиялық және психологиялық лабораторияларда И.П.Павловтың
шәкірттері бұл әдістің әр түрлі нұсқаларымен ойдағыдай жұмыс
жүргізуде. Мысалы, осы әдіс арқылы профессор Н.И.Красногорский балалардың
жоғары дәрежелі жүйке қызметінің даму жолдарының, проф.
А.Г.Иванов–Смоленский адамдардың бірінші және екінші сигнал жүйелерінің
қызметін зерттеген.
Тәжірибе жүргізу үшін арнаулы лабораториялық мекемелер қажет болатынын
айттық. Енді кейбір қарапайым аспаптардың атымен таныстырайық. Мысалы,
психикалық процестердің пайда болу шапшаңдығын өлшеу үшін — хроноскоп, тері
түйсігінің сезгіштігін байқау үшін — эстезиометр, зейіннің көлемін анықтау
ушін — тахистоскоп, есітуді өлшеу үшін — аудиометр, денедегі бұлшық
еттердің жұмысын тіркеп отыру үшін — эргографты пайдаланады. Бұлардан басқа
құрылысы әлдеқайда күрделі құрал–жабдықтар да толып жатыр.
Лабораторияда жүргізілетін эксперименттің нәтижелілігі мына төмендегі
жағдайларға байланысты болады:
1. Байқалатын объекті жөнінде эксперимент жүргізушінің күн ілгері
болжамының (гипотезасының) болуы тиіс;
2. Тәжірибе түріне лайықты жұмыс жағдайын жасау (жазып отыру,
инструкциялар т.б. жазу–сызу құралдарымен қамтамасыз ету);
3. Тәжірибені күн ілгері белгіленген жоспар бойынша, арнаулы
әдістемеге сай жүргізу;
4. Бір құбылысты бірнеше рет тексеруден өткізіп, оларға сандық және
сапалық жағынан дербес талдау жасау;
5. Алынған мәліметтерге байланысты негізгі және шінара қорытындылар
шығара отырып, тәжірибе жүргізуде ашылған кейбір ғылым деректерді (егер
зерттеу жұмысы мектеп жағдайында жүргізілген болса) оқу–тәрбие процесінің
сапасын жақсарту үшін пайдаланса, бұл тәжірибенің негізгі мақсатының
орындалғаны болып табылады.
Қазіргі кезде ғарышты игерумен, медицинаның қарқынды дамуымен
байланысты қасындағы отырған адамның психологиялық күйін, физиологиялық
қалпын біліп қана қоймай, арнаулы аспаптар арқылы алыста тұрған адамның да
ішкі күйін біле аламыз. Соның бірі – радио-рефлексометр. Бұл аспап арқылы
аспанда ұшып жүрген ғарышкерлердің рефлекстерін бақылап отыруға болады.[1,
15-17 беттер].
Табиги эксперимент. Табиғи экспериментті психологияға тұңғыш енгізген
және оны өзінің зерттеулерінде көп пайдаланған көрнекті орыс психологы
А.Ф.Лазурский (1874 – 1917) болды. Бұл әдістің байқау әдісінен
айырмашылығы, мұнда тәжірибе жүргізуші өзіне керек құбылысты табиғи
жағдайда тудырып отырады. Егер оқушылардың ойлауын, сезімін, еркін зерттеу
керек болса, бұл үшін психолог қандай болмасын бір әрекет ұйымдастырады.
Мысалы, өзіне тән ережелері бар ойын ұйымдастырылса, сол ойын үстіндегі
оқушылардың психологиялық ерекшеліктері жазылып, кейін оған мұқият талдау
жасалынады. Табиғи эксперименттің кейбір түрлері арқылы (оқыту,
констатациялау эксперименттері т.б.) мұғалімдер оқушылардың кейбір
қасиеттерін тәрбиелеуге, жетілдіруге, сабақ үлгіруі мен тәртіптілігін
арттыруға мүмкіндік алады.
Бір тәжірибеде III – IV сынып оқушыларының ақыл–ой әрекетіндегі сөз бен
көрнекіліктің ара қатынасын анықтау үшін зерттеуші балаларға оқыған
текстеріне ат қоюды, осы текстегі суреттер бойынша әңгіме құрастыруды талап
еткен. Тәжірибе жүргізуші осы тәсілдер арқылы текстің мазмұнын
оқушылардың қысқаша және жалпылай баяндай алуын, сурет бойынша елестер
туғыза алу мүмкіншілігін, сондай-ақ нақтылы образдарды қайта жанғырту
текстің мазмұнын толық түсінуге қандай әсер ететіндігін байқаған. Осы
зерттеуде оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ақыл–ой әрекетіндегі сөз
бен көрнекіліктің ара қатынасы үнемі өзгеретіндігі, балалардың жасы өсіп,
білім қоры молайған сайын олардың ойлауы тереңдеп, жалпыланып қана қоймай,
ондағы образдардың біртіндеп толық және мағыналы бола түсетіндігі де
байқалған. [1, 17-18 беттер].
Әңгімелесу әдісі бақыланып отырған адамның зерттеушіге берген
жауаптарынан құралады. Қойылатын сұрақтарды алдын ала ойлап алған жөн.
Сұрақтар әңгіме етілетін тақырыпты толық қамтуға тиіс, ал қойылған сұрақ
балаларға түсінікті болуы керек. Әңгімені бір адаммен емес, бірнешеуімен
тіпті тұтастай сыныппен өткізуге болады. Әңгіменің мұндай түрі зерттеліп
отырған оқушылардың жауабын бір–бірімен салыстырып отыруға мүмкіншілік
туғызады.[2, 17 бет].
Қосалқы әдістер. Психологияда бұл айтылғандардан басқа да әдістер бар.
Оларды қосалқы әдістер деп атайды. Мәселен, әңгімелесу әдісі арқылы
психолог белгілі жоспар бойынша зерттелінуші адамның жас және дара
ерекшелігіне, білім көлеміне қарай күні бұрын әзірленген сұрақтар қояды:
зерттелінушіге күдік тудырмау мақсатында әңгіме көбінесе жанама түрде
ұйымдастырылады, мұнда сөйлесу әдісіне ерекше мән беріледі.
Зерттелінушінің берген жауабы жазылып алынып (алынған мәліметтерді сол
бойда жазып отырудың қажеті шамалы), кейіннен мұқият талданады да, осыған
орай тиісті қорытындылар жасалады. Осындай қосалқы әдістердің қатарына
адамның іс–әрекетінің нәтижесін талдау (яғни түрлі күнделік, естелік,
хаттар, шығарма, мазмұндама, диктант, сын жұмыстары, түрлі формадағы
шығармашылық жұмыстарды талдау), өмірбаян (яғни зерттелушінің туған күнінен
бастап есейген шағына дейінгі даму жолын зерттеу, оның өмірбаян,
естелік, мінездемелерін талдау), анкета (жазбаша) әдістері жатады. Мәселен,
анкеттік әдіс арқылы кісі күні бұрын бланкіге жазылып қойылған сұрақтарға
жазбаша жауап қайырады. Осы әдіспен әр түрлі топтың ұжымның психологиялық
өзгешеліктері (талап–тілегі, мүддесі, талғамы, қызығуы т.б.) зерттелінеді.
Егер мұғалім шәкірттерінің қандай кітапты ерекше құмартып оқитындығын,
олардың сүйікті жазушылары мен артистері кімдер екендігін және осы тәріздес
мәселелерді білгісі келсе, осы әдісті пайдалануына болады. Анкеттегі
сұрақтар шұбалаңқы келмей, ықшам, зерттеушілерге түсінікті тұжырымдалып,
жалпы саны 5 – 8 ден аспауы тиіс. Алынған материалдың нәтижесі
статистикалық (сандық) талдаудан өткізіледі де, қорытындысы ондағы үлкен
цифрларға қарай жасалынады. Мәселен, анкета толтырған бес жүз адамның төрт
жүзі Абай романын оқыдық деп жазса, бұдан осы кітаппен оқырмандардың 80
пайызының таныс екендігін, сондай-ақ бұл шығарманың көпшілік сүйіп оқитын
кітапқа айналғанын байқауға мүмкіндік туады. Мұның негізгі кемшілігі адам
шын көңіліндегісін жаза бермейді, не болмаса оны қағаз жүзінде дұрыс
көрсетпеуі де мүмкін. Әлеуметтік психологияда жиі қолданылатын зерттеу
әдістерінің бірі — сұхбат. Мұнда сұрақ қоюшы сыналушымен
(респондент) әңгімелеседі, жол–жөнекей оның сөз саптауына, түрлі
реакцияларына, өң–ілтипатына зер салып отырады, зерттеуді белгілі сұрақтың
айналасында, арнаулы жоспар бойынша жүргізеді. Сұрақ қоюшы сыналушының
ниетін қас–қабағынан біле алатын әдісқой да тәсілқой, қырағы әрі білікті
кісі болуы қажет. Мұнда анкета арқылы анықталуы қиын ұсақ–түйек
детальдарды, мәселенің түрлі қалтарыстары мен түп–төркінін аша түсуге
мүмкіндік туады. Осы жерде зерттеушінің әңгімесіне ықыластанған адам кейде
жаңсақ, екіұшты мәліметтер беруі де ықтимал екендігін ескерген мақұл.
Зерттеудің нақтылы талап–тілегіне орай сұхбат бірнеше салаға бөлінеді. Ол
жеке адамдармен де, сондай-ақ әр түрлі топтармен де (үйелмен, дос–жарандар
т.б.) жүргізіледі. Мұның стандарттық, сондай-ақ алдын ала жасалған
бағдарлама бойынша, ауқымды тақырыптың төңірегіне құрылған түрлері де бар.
Түрлі психикалық қасиеттердің құрылымын функциялар мен параметрлерді
шамамен жорамалдауда, эксперименттік материалдарды талдауда, модельдерді
құрастыруда факторлық талдау деп аталатын математикалық–статистикалық әдіс
қолданылады. Математика қазіргі кезде көптеген ғылымдардың зерттеу
әдістеріне кеңінен еніп отыр. Психологияда мұны алғаш қолданған ағылшын
психологы Ч.Спирмен (1904). Осы әдіспен адам интеллектісін (ақыл–ой),
оның музыкалық, математикалық қимыл–қозғалыс т.б. қабілеттерінің белгілі
шамасын белгілеуге болады. Мәселен, осы әдісті психологтар адамның
жоғары жүйке қызметі қасиеттерінің құрылымын (Б.М.Теплов, В.Д.Небылицын)
зерттеуде пайдаланды. Күрделі корреляцияларды факторлық талдауға салу
электрондық өлшеуіш машиналарының (ЭВМ) көмегіне де сүйенеді.
Тест әдісі балалардың білімі мен икемділігі, бейімділігі, жалпы
ақыл–ойының даму дәрежесі, не жекелеген жан қуаттарының дамып, қалыптасуы
жөнінен мағлұмат алуға көмектеседі. Мұндай салыстырулар алдын ала
белгіленген жас белгілеріне қарай жүргізіледі. Тест арқылы, бала өз жасына
қарағанда дұрыс дамыған ба, не оның дамуында өз кезеңінен ауытқушылық
(жоғары, төмен) бар ма деген, сауалдарға жауап алынады. Тесті толық
орындауы мүмкін болмайтындай етіп іріктеу қажет. Тапсырма жас мөлшері
біркелкі балаларға (кемінде 200) бірдей беріледі де, мұндағы жауаптардың
орта (барлық бала бойынша ортақ балл) есебі шығарылады. Осы орта есеп жас
мөлшерлік норма болып есептелінеді. Тест тапсырмаларын тексеру, жас
мөлшерлік норма белгілеу тесті стандарттау деп аталады. Мұндай тестке
кейін ешқандай өзгеріс енгізілмейді. Баланың ақыл–ойының даму дәрежесін
анықтауға арналған тестерді интеллектік тестер дейді. Мұнда әртүрлі ақыл–ой
әрекетін қолдануды талап ететін, зерттелінушіге бұрыннан таныс емес
тапсырмалар болады. Осындай тест баланың ақыл–ойға байланысты берілген
тапсырманы қандай дәрежеде игергенін байқауға мүмкіндік береді.
Тест тапсырмаларын іріктеуге ғылыми тұрғыдан қараудың маңызы зор,
өйтпеген жағдайда, оның қортындылары бала ақыл–ойының дамуын бұрмалап
көрсетуі мүмкін. Тест баланың мектептегі оқуға әзірлігін, сондай-ақ
психикалық дамуы кешеуілдеп қалғандардың ерекшеліктерін танып–білуде көмек
көрсете алады.
Адамның жан дүниесінің сырын жақсырақ түсіну үшін бүл әдісті аталған
әдістермен қосарластыра пайдаланған дұрыс. Біз, әдетте, адамды жұмыста
іс–әрекетіне қарай бағалаймыз, дегенмен, адамды жан–жақты бағалаудың
өлшеміне оның отбасындағы, тұрмыстағы, ұжымдағы және одан тыс жерлердегі
мінез–құлқы да енуге тиіс (Д.А.Қонаев).[1, 18-21 беттер].
Психологияда өзін–өзі бақылау әдісі де қолданылады. Мұнда адам өзін–өзі
тәрбиелеуде сапалық жақсы қасиеттерін дамытып, кемшіліктерін жойып отыруы
керек.[2, 18 бет].
Психология ғылымының салалары
Қазіргі уақытта психология ғылымы бірнеше салаларға бөлінеді. Адамның
нақты іс–әрекеттеріне сүйене отырып, оның психикасының дамуын былай
жіктейді:
I. Тәлім–тәрбие (педагогикалық) психологиясы – адамды оқыту мен
тәрбиелеу ісіндегі психологиялық заңдылықтарды зерттейді. Ол оқушылардың
ақыл–ойы мен ойлау жүйесін, дағдыларын қалыптастырудың, олардың тиісті оқу
материалдарын меңгеруі мен ұстаз–шәкірт арасындағы өзара қарым–қатынастарды
реттеудің мәселелерін қарастырады. Оқушылар ұжымындағы өзара қатынастар мен
олардың психологиялық даралық ерекшеліктерін, санасын айырудың
мүмкіндіктерін іздестіреді.
Тәлім–тәрбие психологиясының мынадай тармақтары бар:
а) Оқыту психологиясы – дидактиканың психологиялық негіздерін, оқыту
мен білім берудің жекелеген әдістеме мәселелерін, бағдарлап оқыту мен
балалардың ақыл–ойын қалыптастыру мәселелерімен шұғылданады.
ә) Тәрбие психологиясы – гуманистік және әлеуметтік тәрбие
мәселелерінің психологиясын зерттеп, оқушылар ұжымының, еңбекпен түзету
психологиясының негіздеріне қатысты мәселелерді іздестіреді.
II. Жас кезеңдерінің психологиясы – әрқилы психикалық процестердің
табиғи негізі мен үнемі дамып отыратын азаматтық қасиеттерін, психологиялық
саналарын зерттейтін бұл сала мынадай тармақтардан тұрады: балалар
психологиясы, жеткіншектер психологиясы, жастар психологиясы, ересектер
психологиясы мен кәрілік психологиясы (геронтология). Бұл сала оқыту мен
ақыл–ойдың дамуын зерттейді.
III. Арнаулы психология. Бұл адам дамуының бірқалыпты даму жолынан
ауытқуын, ми ауруына ұшырағандардың психикалық күйзелістері мен осы
саладағы әр қилы аурулардың себептерін қарастырады.
Арнаулы психологияның тармақтары: олигофренопсихология – ми зақымы
ауруымен туған адам психологиясының дамуын, сурдопсихология – саңырау не
керең болып туған балалар психологиясын, тифлопсихология – нашар көретіндер
мен зағиптардың психологиялық дамуын зерттейді.
IV. Еңбек психологиясы – адамның іс–әрекет түрлерінің психологиясын,
ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми ұйымдастырудың психологиялық талаптарын
зерттеумен бірге психология ғылымының дербес салаларына айналған білімдерге
жіктеледі. Олардың ішінде: инженерлік психология, авиациялық психология,
ғарыштық психология, т.б. бар.
V. Медициналық психология – дәрігерлердің қызметі мен аурулардың
мінез–құлқын зерттейді.
VI. Әскери психология – азаматты ел–жұрты мен Отанын қорғайтын
психологиялық тұрғыдан даярлау.
VII. Әлеуметтік психология – адам мен қоғам арасындағы қатынас
мәселелерін, адамдардың әр түрлі ұйымдасқан ресми немесе ұйымдаспаған,
бейресми топтарда көрініс беретін психикалық болмысын зерттеумен
шұғылданады.
VIII. Спортпсихологиясы – спортшылардың іс–әрекетіндегі психологиялық
ерекше-ліктерін қарастырады. Спорт жетекшілері мен бағынушылардың өзара
қарым–қатынасын, оларды даярлаудың, жағдайын анықтайды.
IX. Сауда психологиясы – әрбір елдің саяси–экономикалық және
мәдени–материалдық қажеттіліктерін өтеу мақсаттарына қарай дамыту шаралары
белгіленеді.
X. Ғылыми–шығармашылық психологиясы – шығармашылық адамның
жасампаздық қызметі, өзіндік ерекшеліктері, белсенділігі айқын көрініп,
ғылыми жаңалықтарды ашудағы интуициясы сезімдік рөлі, т.б. сипаттары
зерттеледі. Осы бағыттағы ерекше маңызды
заңдылық – эвристика тәсілі.
XI. Салыстырмалы психология – психиканың физогенетикалық түрлерін
қарастырады. Мұнда адам мен хайуанаттар психикасын салыстыра отырып
зерттейді. Олардың психикасындағы айырмашылықтары мен ерекшеліктерін
ажыратады.
XII. Заң психологиясы – құқыққа қатысты мәселелерді зерттеу және
оларды тәжірибе жүзінде қолданудың психологиялық мәселелерін зерттейді. Бұл
сала сот психологиясы, қылмыс психологиясы, еңбекпен түзеу психологиясы деп
аталатын тармақтардан тұрады.[2, 18-20 беттер].
Психологиялық білімдердің қазақстанда дамуы
Психика құбылыстары туралы әр кезде өмір сүрген қазақ ойшылдары да аз
айтпаған. Асан–қайғы, Шалкиіз, Мұхаммед Хайдар Дулати, Өтейбойдақ
Тілеуқабылұлы, Қадырғали Жалайри, Ақтамберді, Бұхар, Шал, Дулат, Махамбет,
т.б. ақын–жыраулар мен ғұлама–ойшылдардың шығармаларында көшпенді
ата–бабаларымыздың жан дүниесі әр қырынан сөз болғаны байқалады.
Мәселен, ортағасырлық ғұлама ғалым Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының (1388 –
1483) жан туралы пайымдаулары ерекше назар аудартады. Оның басты еңбегі
Шипагерлік баянда көптеген психологиялық ұғымдар (түйсік, ойлау, сөйлеу,
қиял, дағды т.б.) туралы қызықты мағлұматтар бар. Ол өзінен бұрын өмір
сүрген ұлы ғұламалардың (әл–Фараби, Жүсіп Баласағұни т.б.) жан туралы
түсініктеріне сүйене келіп, бүткіл тіршіліктің басқарушы, реттеушісі жүрек
дейді. Сөйте түра жан құбылыстарын басқаруда мидың атқаратын рөлін де жоққа
шығармайды. Оның адам есіне, ойлауына байланысты айтқандары ғылыми тұрғыдан
дәйекті нанымды.
Ол ес — көрген, естіген нәрсені жадта сақтау үшін аса қажет дейді. Адам
тез аңғарғыш, байқағыш және есте қалдырғыш болуы тиіс (...тез, шапшаң,
жеткілікті аңғарып, ойға қонымды, көңілге толымды, өте нанымды,
бүге–шегесіне дейін ойда сақтау). Автор есті, дамыту үшін көптеген
тау–тас, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.д., профессор
... ... ... ...Оспанова Б.А.
... ... ... 2011ж.
Психология пәнінің
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
Мамандық аты, шифры: 6М010900 – Математика, 6М070500 –Математикалық және
компьютерлік модельдеу.
Оқу формасы: күндізгі
Курс: 2
Академиялық топтар: ММК-011, МКМ-011
3 сем 4 сем Барлығы:
Кредит саны: 2 2
Сағат саны: 90 90
Лекция: 15 15
Практикалық 15 15
Семинар: - -
Лабораториялық
ОБМӨЖ: 30 30
МӨЖ: 30 30
Аралыќ баќылау -
(АБ)
Қорытынды Емтихан Емтихан
бақылау:
Түркістан 2011
Лекциялар жинағы Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің
28.01.2008 жылғы Республикалық жоғарғы және жоғарғы оқу орнынан кейінгі
білім жөніндегі Кеңесте №26 бұйрығымен БЕКІТІЛГЕН ЖӘНЕ ІСКЕ ҚОСЫЛҒАН
6М010900 – Математика, 6М070500 –Математикалық және компьютерлік модельдеу
мамандықтары (магистратура) бойынша ҚР МЖМББС және оқу бағдарламасы
негізінде дайындалған.
Лекциялар жинағын құрастырған: п.ғ.к., доцент м.а. Е.Ауелбеков
Лекциялар жинағы Жалпы психология кафедрасының мәжілісінде талқыланды.
№1 02 09. 2011 ж.
Кафедра меңгерушісі: п.ғ.д., профессор ______________ Оспанова Б.А.
1 – Лекция
Лекция тақырыбы: Психология бұл ғылым.
Лекция жоспары: Психология ғылымы.
Психологиялық құбылыстарды ғылыми
тұрғыдан түсіну
Психология тарихы
Психологиялық құбылыстардың
топтастырылуы.
Ғылым жүйесіндегі психологияның
орны мен міндеттері.
Психологияның зерттеу әдістері.
Психология ғылымының салалары.
Оқыту үдерісіндегі адамның
танымдық іс-әрекетінің психологиясы.
Психология білімдерінің
Қазақстандағы даму жолдары.
Лекция мәтіні: Психология — психикалық құбылыстардың (жан қуаттарының)
пайда болу, даму және қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Психикалық құбылыстар бізді қоршап тұрған сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының мидағы әр түрлі бейнелері болып табылады. Олар (түйсік,
елес, ой, сезім, тілек, қабілет, қызығу, мінез, әдет т.б.) көпшілігімізге
өз тәжірибемізден жақсы мәлім, тілімізде жиі кездесетін ұғымдар. Бір
қарағанда бұлардың мәнін әрқайсымыз тез ажырататын да, білетін де
сияқтымыз. Бірақ психикалық құбылыстардың мәнін ғылыми тұрғыдан түсіну
арқылы ғана жан–жақты ажыратуға болады. Осы мәселені ғылыми жолмен
баяндауды, олардың өзіндік заңдылықтарын айқындауды сөз болып отырған
психология ғылымы қарастырады. Психология ерте замандардан келе жатқан
білім салаларының бірі. Оның дүниеге тұңғыш келген жері ежелгі Греция.
Психология термині гректің екі сөзінен тұрады: оның біріншісі — псюхе
(жан), екіншісі — логос (сөз, ілім). Сөйтіп, бұл сөз жан туралы ілім
деген ұғымды білдіреді.
Ерте замандарда пайда болып, ғасырлар бойы соқыр сенім нанымдар мен
кейбір зиялылардың көзқарастарында насихатталып келген түсініктер бойынша,
адамда тәннен тәуелсіз жан болады, мәңгі бақи жасайтын жан адамның барлық
психикалық тіршілігінің (ойының, сезімінің, еркінің) иесі де, себепшісі де.
Жан туралы осындай жалған түсініктің пайда болуына алғашқы адамдардың
табиғат сырларын дұрыс түсіне алмауы себеп болды.
Олар дүниеде табиғатқа бағынбайтын, одан оқшау тұратын ерекше бір
сиқырлы күш бар, ал жан болатын болса, соның бір көрінісі, ұйқы кезінде ол
денеден уақытша шығып кетеді де, адам оянған кезде қайтып келеді, егер
келмей қалса, адам өледі деп тұжырымдады. Жан туралы осындай анимистік
(барлық нәрседе де жан бар дейтін түсінік) пікірлер кейбір тайпалардың
арасында күні бүгінге дейін кездеседі. Мәселен, Лусан аралының (Филиппин)
тұрғындары тагалдар ұйықтап жатқан адамды еш уақытта оятпайды. Өйткені олар
ұйқы кезінде адамның жаны басқа жақта жүреді дейді. Тасманиялықтардың
тілінде жан мен көлеңкенің ұғымы бір сөзбен беріледі, өйткені олардың
ойынша, жан мен көлеңке бір іспеттес нәрсе. Абипон тайпасының индеецтері
лоакаль деген сөз арқылы көлеңкенің, жанның, дыбыс берудің, бейненің
ұғымын береді. Жан туралы осы тектес қарапайым түсініктердің пайда болуы
адамдардың өздерінің дене құрылысы жайында ғылыми түсінігі жоқ кездерде,
яғни жан мен тәннің толысуы бір–бірінен байланысын дұрыс ажырата алмай, жан
өлгеннен кейін денеден шығып кететін, мәңгібақи өмір сүретін нәрсе деп
ұғынудың нәтижесі еді.
Жан туралы ғылыми түсінік ежелгі гректердің әмбебап ғалымы Аристотель
(б.з.д. 384 – 322) есімімен байланысты. Екі жарым мың жылға созылған
осынау кезеңде психология басқа ғылымдармен (философия, медицина, әдебиет,
жаратылыстану т.б.) аралас, астарласа дамып келді. ХІХ – ғасырдың екінші
жартысынан былай қарай ғалымдар жан құбылыстарын тәжірибе жүзінде әртүрлі
құрал–жабдық аспаптардың көмегімен зерттей бастады. Осы кезден бастап,
психология өз алдына дербес отау тігіп, тәжірибелік ғылым ретінде дамыды.
Ғылымның осы саласына экспериментті тұңғыш енгізген неміс ғұламасы В.Вундт
(1832 – 1920) болды.
Психология ғылымының тарихы да біріне–бірі қарама–қарсы жоғарыда
аталған екі бағыттың үздіксіз ой–пікір тартысына толы. Мысалы, ертедегі
грек ойшылдарының бірі Демокрит (б.э.д. 460 – 370) сол кездің өзінде–ақ
психика оттың атомдарындай қозғалмалы қасиет деп түсіндірді. Ол жанның
мәңгі еместігін, оның өсіп, өшіп отыратындығын айтып, материалистік тұжырым
жасады. Сол заманның екінші бір ойшылы, идеалист Платон (427 – 347)
керісінше Жан мәңгі өлмейді, өшпейді, – деп тұжырымдады.
Психикалық әрекетті осылайша екі түрлі көзқарас тұрғысынан түсіну,
қоғам дамуының кейінгі кезеңдерінде, әсіресе орта ғасырлар заманынан бермен
қарай кең өріс ала бастады. Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл–Фараби (870 –
950) дүние материядан құралады, ол жойылмайды, бір түрден екінші түрге
көшіп, өзгере береді, жан денеден бұрын өмір сүрмейді, бір денеден екінші
бір денеге барып орналаса да алмайды деп материалистік тұрғыдан дұрыс
пайымдаса, батыс ойшылы Фома Аквинский (1225 – 1274) жанның мәңгі
өлмейтіндігі, оның денеден бөлек өмір сүретіндігі жайлы пікірлерді ары
карай дамытып, осы көзқарастың кең өріс алуына мүмкіндік береді.
Психологиялық ғылыми білімдердің тарихы екі кезеңге бөлінеді. Оның
біріншісі — шамамен 2500 жылға созылған, көш басы Аристотельден басталатын
жан дүниесі жайлы түрлі ой пікірлердің ілкі тарихы. Осы кезең ішінде
психология басқа ғылымдармен, әсіресе, философиямен қосақтаса дамып келеді.
Оның екінші тарихы 1879 жылдан басталады. Осы жылы неміс ғалымы В.Вундт
(1832 – 1920) Лейпцигте тұңғыш лаборатория ұйымдастырып, мұның дербес
эксперименттік ғылым болуына себепкер болды. Психологияның даму тарихы
жоғарыда аталған ғұламалармен қатар Герофил, Эразестрат, Гиппократ, Гален,
Әбу әлі Ибн Сина, Декарт, Гоббс, Спиноза, Лейбниц, Локк, Гартли, Дидро,
Вольф, Галлер т.б. оқымыстылардың есімімен тығыз байланысты.
Жан дүниесінің сыры жайлы дәйекті пікірлерді қазақ ойшылдары да айтқан.
Тіпті мұндай ой–пікірлер фольклорда, әсіресе, мақал–мәтелдерде көптеп
кездеседі. Мәселен, Тән ауырса, жан ауырады, Тәні саудың жаны сау, Тән
өледі, демек жан да өледі, Жан бар жерде қаза бар, Жан – кеудеге қонақ
т.б. осындай мақалдарда жан мен тәннің ара қатынасы шындыққа сәйкес дұрыс
пайымдалғанын байқау қиын емес. Жан қазақ ұғымында жан–жануарға, адамға
тіршілік, күш–қуат беретін рух. Ал Асан қайғы, Шалкиіз, Жиембет,
Ақтамберді, Бұқар, Шал, Дулат, Махамбет т.б. қазақ ақын–жыраулары мен
ойшылдарының толғауларында да көшпенді ата–бабаларымыздың жан дүниесінің
сырлары әр қырынан сөз болып, осылар жайлы сындарлы пікірлер айтылған.
Өресі биік, материалистік психологиялық ой–пікірлерді Шоқан, Ыбырай, Абай,
Сұлтанмахмұт шығармаларынан да көптеп кездестіруге болады: Мәселен,
С.Торайғыров (1893 – 1920) жан мен тән ылғи да бірлікте, байланыста болады
(Дене азыққа тоюдан жан ер жетер, жан ер жетіп, дүниенің сырын табар),
адамның тәні өсумен қатар, жаны да (ақыл–ой, сана–сезім) бірге өсіп,
жетіліп отырады, осы екеуінің қоса өзгеруінің негізі тәнде, адам өлгеннен
кейін, онда қимыл жоқ, сезім жоқ, жек көру жоқ, махаббат жоқ... Өмір жоқ,
яғни, бір сөзбен айтқанда, тәннен бөлінген жанда еш уақытта өмір болмайды
деп тамаша материалистік қорытынды жасайды. Осы іспеттес пікірді Шәкерім
Құдайбердиев те (1858 – 1931) айтқан болатын. Жан тәнге, ақыл жанға маталып
тұр. Психикалық құбылыстың табиғи ғылыми негізін жасауда, оны материалистік
тұрғыдан түсіндіруге орыстың ұлы ғалымдары И.М.Сеченовтің (1829 – 1905)
рефлекстер жөніндегі пікірлері мен И.П.Павловтың (1849 – 1936) жоғары жүйке
қызметі туралы ілімінің маңызы зор болды.[1, 4-7 беттер].
Психологиялық құбылыстарды ғылыми тұрғыдан түсіну
Психикалық әрекетті ғалымдар бейнелеу теориясы негізінде түсіндіреді.
Осы қисынның ірге тасы әл–Фараби еңбектерінде алғаш сөз болған.
Әл–Фараби теориясы бойынша сыртқы дүние біздің сезімде мида түйсік,
қабылдау, елестеу, ой–сезім түрінде бейнеленеді. Бұлардың бәрін кейде бір
сөзбен адамның санасы немесе психикасы деп те атайды. Сана сыртқы дүниенің
бейнесі дегенді қалай түсінуге болады? Біздің миымыз сыртқы әсерлердің
бәрін қабылдауға, бейнелеуге қабілетті. Мидағы бейне, образ сол бейнеленген
зат пен құбылысқа дәл келеді. Бейнелену процесі әр адамның өмір
тәжірибесіне, жол мөлшеріне, білім деңгейіне, мақсат-мүддесіне,
наным–сеніміне орай өзіндік өзгешеліктерге толы болады.
Неорганикалық материяның (өлі табиғат) өзінде де түрлі нәрселер
сәулеленеді. Мәселен, заттың айнадағы сәулесінен біз оның суретін көреміз.
Ал егер затты алып кетсек, оның суретінің де айна бетінен жоғалып кететіні
мәлім. Психикалық бейне де осы іспеттес, яғни сыртқы орта әсер етпейінше,
мида ешқандай психикалық құбылыс пайда болмайды. Айна бетіндегі бейне де,
адам миындағы бейне де бейнелену деген бір сөзбен аталғанымен бұл
екеуінің арасындағы айырмашылық жер мен көктей. Айна бетіндегі сәуле
жансыз сәуле болып табылады. Ал адам миында болатын бейнелеу процесінің
айна бетіндегі сәуледен бір ерекшелігі — соңғы бейне өте күрделі, ол жүйке
процестерінің жұмысынан туады. Мидағы бейненің екінші бір ерекшелігі –
сөздің жәрдемімен бейнеленуі. Бейнеленудің осы түрі ұзақ уақыттық тарихи
дамудың нәтижесінде, адамдардың еңбек ету қызметінің негізінде пайда
болған.
Айналадағы заттар мен құбылыстардың адам миында бейнеленуі жануарлардан
бөлек, өзгеше жолмен, белсенді түрде сөздің көмегімен жүзеге асады. Адам
қоғамдық–әлеуметтік өмірдің жемісі болғандықтан, ойың бейнелеуі ұғым,
пікір, ой қортындысы түрінде көрінеді. Ол белсенді әрекеттену негізінде,
әртүрлі объектілермен қатынас жасап, өзі солардың бейнеленуіне мүмкіндік
туғызады. Бейнелену — заттың миға әсер етуінен ғана болатын бір жақты
процесс емес, субъект (адам) пен объектінің (сыртқы орта) өзара
байланысының нәтижесі. Адам сыртқы ортаның тигізген әсерін, шама–шарқынша
өңдеп, саналы түрде бейнелейді. Бейнелену ми қабаты жықпылдарында адамның
жас мөлшері, білім, дағды, икемі, тәжірибесіне орай түрлі деңгейде көрініп
отырады.
Бейнелену формаларының шығуына құрамында белоктық заттары бар
тіршіліктің пайда болуы шешуші рөл атқарды. Тітіркенушілік, яғни тірі
организмнің сыртқы әсерге жауап бере алу қабілеті, жүйке жүйесі күрделі
сипат алған сайын организмнің сыртқы ортамен байланысында елеулі орын ала
бастайды. Мәселен, балықтардың миы өте мардымсыз болса, сүтпен
қоректенушілердің миы бұған қарағанда жақсы дамыған. Жануарлар миының
алдыңғы жағы (маңдай бөлігі) өскен сайын олардың сыртқы ортамен
байланысының дәрежесі, яғни бейнелеу мүмкіншілігі де арта түседі.
Бейнелену теориясының мәнін басқаша түсінетіндер де кездеседі. Неміс
ғалымы Г.Гельмгольц (1821 – 1894): Мидағы бейнелердің сыртқы дүние
заттарымен ешқандай ұқсастығы жоқ, бұлар — заттың бейнесі емес, оның
символы,— дейді. Бұл теория біздің сезім мүшелеріміздің көрсеткеніне
сенбеушілік туғызады, объективтік дүниені жоққа шығарады. Заттың бейнесі
бір басқа да, шартты таңба — символ бір басқа. Бейне кескінделетін сыртқы
заттың объективтік болуын қажет етеді, ал таңба мен символ оны
турадан–тура жоққа шығарады.
Адам санасының табиғатын осылайша түсінетіндерді ғылымда тұрпайы
материалистер дейді. Мәселен, XIX ғасырда өмір сүрген немістің кейбір
оқымыстылары (Молешотт, Бюхнер, Фохт): бауыр өтті өзінен қалай бөліп
шығарса, ми да ойды солай бөліп шығарады деп адамның сана–сезімін, ойлау
процесін ми шығаратын заттың ерекше бір түрі деп түсіндіреді. Бұл өте
тұрпайы түсінік. Шынында, сана сол материяның өзі болса, бұдан материя мен
сана арасындағы айырмашылық жойылады да, бұл екеуі бірдей болып шығады.
Ғылыми түсінік бойынша, психика, сана зат емес, оны көруге де, суретін
түсіріп алуға да болмайды. Сана — сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының
мидағы бейнесі. Ол материалдық бейне емес, идеалдық бейне. Сана шындықтың
жай суреті, оның жансыз көшірмесі емес, адамның басында, жүйке жүйесінде
жасалып жататын шындықтың күрделі бейнесі.[1, 8-10 беттер].
Психология тарихы
Әлемдік психологиялық ой–пікірлердің даму тарихы екі кезеңге бөлінеді.
Мұның біріншісі шамамен 2400 жылдай уақытқа созылып, көш басы Аристотельден
(348 – 322) басталатын ілкі тарих.[1, 24 бет].
Осынау, сан ғасырлық үлкен кезеңге әр кезде өмір сүрген ғұламалар, атап
айтқанда, Герофил, Эрасизтрат, Гиппократ, Демокрит, Гален, Гераклит,
Декарт, Гоббс, Спиноза, Лейбниц, Локк, Руссо, Дидро, Кант, Гегель т.б.
ғұламалар адамның жан дүниесінің сыры мен қыры туралы небір сындарлы
пікірлір айтқан. Мәселен, Аристотель өзінің Жан туралы трактатында жан
тәннің өмір сүру формасы екендігін, мұның өзі ес, қиял, ойлау, эмоция
секілді процестерге бөлінетіндігін айтса, келесі бір грек ғалымы Демокрит
(460 – 370) жанды заттың атомдары секілді өсіп, өшіп отыратын үнемі
қозғалыста болатын қасиет деп түсіндірді.
Ал француз ғалымы Рене Декарт (1596 – 1650) жануар сыртқы ортаның
әсеріне рефлекс (жүйке жүйесінің қызметі) арқылы жауап береді десе, голланд
ғұламасы Бенедикт Спиноза (1632 – 1667) адамның еркі мен эмоциясы (аффект,
құмарлақ т.б.) дене қызметімен тығыз байланыста болатындығы жайлы терең
түйін айтқан.
Шығыс әлемінде жан туралы ғылыми пікірлерді ұлы ғұламалар Әбу Нәсір
әл–Фараби (870 – 950) мен Әбу Әлі ибн Сина (980 – 1037), Ж.Баласағұни,
әл–Ғазали, Ибн Рүшд, Ита Баджа т.б. айтқан.
Психологияның өз алдына дербес отау тігіп, ғылым ретінде көрінуі өте
беріде, яғни 1879 жылдан басталады. Сол жылы неміс ғалымы Вильгельм Вундт
(1832 – 1920) Лейпциг қаласында тұңғыш лаборатория ұйымдастырып, психикалық
құбылыстарды арнаулы құрал–сайман, аспаптардың көмегімен зерттеуге
болатындығын дәлелдеп, мұның дербес тәжірибелік ғылым болуына жол ашты.
ХХ–ғасырдың алғашқы ширегінде жан қуаттарының заңдылықтарын зерттеумен
айналысатын психология ғылымының дағдарысы айқын байқала бастады. Тәжірибе
арқылы алынған есепсіз көп нақты материалдар сана құбылыстарын теориялық
тұрғыдан дұрыс түсіндіріп бере алмады. Психолог ғалымдар сананың сыртқы
ортамен байланысын зерттеудің орнына оның ақиқаттан қалайша
ажырауын көрсетуден алысқа бара алмады. Алынған деректердің практика
үшін елеулі маңызы бола тұрса да, осы ғылымның әдіснамалық (методологиялық)
астары әлсіз болып, психологияда бір–біріне қарама–қайшы бағыттар
пайда бола бастады. Соның бірі — американ психологы Джон Уотсон (1878 –
1958) негізін салған бихевиоризм бағыты еді. Бихевиоур —ағылшын сөзі,
казақша мінез–құлық деген мағынаны білдіреді. Бихевиористер психиканы
мінез–құлықтың әртүрлі көріністері, организмнің сыртқы әсерге (стимул)
қайтаратын жауап реакцияларының жиынтығы деп түсіндірді. Сана құбылысын
тікелей зерттеуге болмайды деп, оның сыртқы ортаны танып–білудегі рөлін
жоққа шығарды, адам мен жануар психикасының арасындағы сапалық
айырмашылықты мойындамады. Биховиористер тәжірибе жасауға үлкен мән берді,
жануардыің мінез–құлқын математатикалық жолмен зерттеп, оларды
дағдыландыруда елеулі табыстарға жетті. Бірақ психикалық құбылыстың шын
мәнін теориялық жағынан дұрыс көрсете алмай, кейіннен ғылым сахнасынан
шығып қалды. Осы кездері жан қуаттарының құрылысын тұтастай зерттеудің
қажеттігіне ерекше мен берген гештальтпсихология (гештальт — неміс сөзі,
қазақша мағынасы бейне, түр, құрылым деген ұғымдарды білдіреді)
бағыты пайда болды. Оның негізін салған неміс ғалымдары Макс Вертгеймер
(1880 – 1943), Вольфанг Келер (1887 – 1967), Курт Коффка (1886 – 1940),
Курт Левин (1890 – 1940) т.б. еді. Олар сананың ұсақ элементтерге бөлінуіне
қарсы шығып, психикалық құбылыстардың тұтастығын, олардың өзіндік
сапаларының (тұтастық, тұрақтылық, құрылымдық, фигура мен фонның ара
қатынасы т.б.) ерекшеліктерін көрсетті. Мәселен, бір күйді жоғары не төмен
дыбыстармен тартқанмен, тыңдаушы дыбыстардың неше түрлі болуына қарамастан,
бұлардың қай қайсысын да бір мазмұнда қабылдайды. Гештальт психология жан
қуаттарының тұтастығын адамға әсер етуші заттармен байланыссыз, кісіге
бастапқы кезден таңылған жан құбылысы деп, осы бейнелердің сыртқы ортаның
әсерінен туындап отыратынын еске алмады.
Аталмыш кезеңде батыс психологиясында пайда болған негізгі бағыттардың
бірі – фрейдизм еді. Осы ілімнің негізін қалаған Австрия психиаторы Зигмунд
Фрейд (1856 – 1939) жан дүниесіндегі санасыз әрекеттердің табиғатын
зерттеді. Ол адам санасының қалыптасу жолын түс көру, гипноз, түрлі ырықсыз
құбылыстарды зерттеу арқылы түсіндіруге болады деп адам психикасының
дамуында биологиялық негізге инстинктерге ерекше мән беріп, әлеуметтік
фактордың рөлін жоққа шығарды. Фрейд құштарлық пен нәпсіқұмарлықты
тіршіліктің арқауы деп ұқты. Жыныстық ләззәт (либидо) алу шығармашы
іс–әрекет дамуының қозғаушы күші деп, сананың рөліне жете мән бермеді.
Кейінірек шетел психологиясында необихевиоризм, неофрейдизм,
логотерапия, психогенетика, гуманистік психология дейтін бағыттар пайда
бола бастады. Бұлар адамның жан қуаттарының заңдылықтарын түрліше зерттеу
әдістері арқылы түсіндіре бастады. Бұрынғы кеңес (қазіргі орыс)
психологиясында адамның іс–әрекеті, сондай-ақ (С.Л.Рубинштейн;
А.Н.Леоньтьев т.б.) бір–бірімен қарым–қатынас жасауы ( Б.Ф.Лонов т.б.),
оның бағыт–бағдары ( Д.Н.Узнадзе т.б.) туралы теориялар қалыптасты. [1, 25-
27 беттер].
Психикалық құбылыстардың топтастырылуы
Психикалық құбылыстардың күрделі ағымын аңғару үшін алдымен оларды
белгілі топтарға жіктеуіміз керек. Мұны психикалық құбылыстардың
топтастырылуы деп атайды. Бұл топтастыру бойынша, психика бір–бірімен
тығыз байланысты үш топқа бөлінеді: психикалық процестер, психикалық қалып,
психикалық қасиеттер. Жан қуаттарының кейбірі (түйсік, қабылдау,
елестету, т.б.) сыртқы дүние заттары мен құбылыстарын тікелей танып білуде,
енді біреулері (ойлау, қиял т.б.) бұлардың арасындағы күрделі
байланыстарды, дәнекерлі қатынастарды, өзгерістерді тереңдей бойлап
білуде ерекше орын алады. Адамның сыртқы дүниемен (объективтік
шындықпен) үздіксіз қатынастағы белсенді байланысында оның сезім, ерік
процестері шешуші қызмет атқарады.
Психикалық құбылыстардың топтастырылуы
Психикалық кейіп (немесе қалып) адамның түрлі көңіл күйінің (шабыт,
зерігу, үрейлену, абыржу, сергектік, белсенділік т.б.) тұрақты
компоненттері. Жан қуаттарының осы екінші тобы ғылымда әлі де болса толық
зерттелінбеген.
Психикалық қасиеттер — бір адамды екінші бір адамнан ажыратуға негіз
болатын ең маңызды, ең тұрлаулы ерекшеліктер. Бұған әрбір адамның мінезі
мен темпераменті, қабілеті мен дүние танымы, сенімі мен талғамы, қызығуы
жатады. Психикалық қасиеттердің қалыптасуында адамның өскен ортасымен
қатар, оның кейбір таптық, ұлттық, жас өзгешелік, мамандық ерекшеліктері де
бірсыдырғы орын алады.
Психикалық процестер — сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының мидағы
түрлі бейнелері. Бұлардың түрлері көп: түйсік, қабылдау, ес, ойлау, сөйлеу,
қиял, ерік... Аспанда жұлдыздар жымыңдап, бір өшіп, бір жанып тұр.
Оқтын–оқтын самал желдің ақырын ғана толқып өскен лебі денеге тиеді, шөп
сыбдыры баяу ғана құлаққа шалынады, жас жусанның исі мұрын жарып тұр, көлде
әлсін–әлі құрбақа бақылдайды. Осындайларды адам түйсік, қабылдау деп
аталатын процестері арқылы сезінеді. Түйсікте сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының толып жатқан жеке саналары сәулеленетін болса, қабылдауда
олар тұтастай, біріккен сапаларымен бейнеленеді.
Бір кезде қабылданған заттар санамыздан мүлде жойылып, өшіп кетпейді,
оларды кейін керек кезінде түрліше елестетуге болады. Мысалы, студент үйіне
хат жазып отырып, үйіндегілердің бет–пішініндегі нәрселерді көз алдына
елестете алады. Мұндай жағдайда оның басында елес процестері пайда болады.
Оған нәрселер мен заттардың образы қасында тұрғандай көрінбей, жай елестеп
отырады. Студент сабаққа дайындалады. Кейін мұғалім сабақ сұрағанда студент
оқығанын есіне түсіріп, айтып береді, қажетті нәрселерді есіне жинайды да,
қажетсіз, қызықсыз жерлерін ұмытады. Бұл жерде ес процестері әңгіме болып
отыр.
Ғалымның мыңнан бір жаңалық ашуы, инженердің машина ойлап шығаруы,
оқушының шығарма жазуы т.б. үлкен қиялды қажет етеді. Бұрын қабылданған
нәрселерді қайтадан өңдеп, образ жасауда көрінетін психикалық процесс қиял
деп аталады. Алдымызда тұрған мәселені шешу, заттардың себеп–салдар
байланыстарын көрсету, болмысты жалпылай және жанама түрде тану — ойлау
процесінің арқасында болып отырады. Сөйлеумен тығыз байланысты ойлау адам
танымының ең жоғары түрі. Біз айналадағы нәрселерге талғаусыз қарамаймыз.
Ісіміз оңға басса, көңіліміз толып, оған қатты қуанамыз, жаман нәрсені
көрсек ренжиміз, әділетсіз іске ашу білдіреміз. Қуаныш, қайғы, ұнату,
ұнатпау, уайым, масаттану, достық, жолдастық, адалдық, шыншылдық т.б.
адамның сан алуан сезімдері мен эмоцияларын бейнелейтін атаулар.
Қандай болмасын, бір әрекет жасау үшін алдымен оның жоспарын ойланамыз
да алда тұрған кедергілер мен қиыншылықтарды жеңуге кірісеміз, көздеген
мақсатқа жету үшін барлық күш–жігерімізді жұмсаймыз. Мұнда адамның мақсат,
тілек, қалау, тоқтам, ерік, жігер қажыр–қайрат процестері көрінеді.
Жан қуаттарының ішінен зейін ерекше орын алады. Зейін санамыздың барлық
жақтарының (қабылдау, елес, ойлау, қиял т.б.) белгілі объектіге бағытталып,
шоғырлануы. Зейін жан қуаттарының қай–қайсысына болса да дәнекер болады,
оны күшейте де, әлсірете де алады, ерік процесі де онсыз пәрменсіз болады.
Психикалық процестердің осы түрлері бір–бірімен тығыз байланысып
жатады. Бұлар адамның даралығын көрсететін психикалық қасиеттерімен
(қабілет, мінез, темперамент, қызығу), кейбір анатомиялық–физиологиялық
тума қасиеттерімен де (нышандар) орайлас көрініп отырады. Бұлардың
әрқайсысының көрінуі нақтылы жағдайлардың әсерінен түрлі мәнге ие болып,
адам санасын әр қырынан көрсетіп жатады және бұлар бір–бірімен тығыз
байланысты болады.
Ғылым жүйесіндегі психологичның орны мен міндеттері.
Ғылым ретінде психологияның міндеті – психикалық өмірдің негізгі
заңдарын зерттеу. БҰл заңдарды білу әрбір адамға қажет. Психологияны зер
салып зерттеген адамның қай–қайсысы болса да өзінің күшті және осал
жақтарын көре біледі, өзін–өзі тәрбиелеп, жақсы қасиеттерін жетілдіруге,
кемшіліктерін жоюға мүмкіндік алады. Психологияны үйреніп білу – адамға
еңбек және оқу істерінде тигізер көмегі мол. Ой–әрекетін жақсы түсінуге,
еске сақтауға, зейін аударуға жол ашып береді. Адамның психикалық өмірін
бейнелейтін әдебиетті, тілді, тарихты және басқа қоғамдық ғылымдарды
зерттеп білуде психологияның маңызы зор. Балалардың психикалық
ерекшеліктерін білмейінше, оларды ойдағыдай оқытып тәрбиелеуге болмайды.
Жалпы психологиямен қатар психологиялық ғылымның жеке салалары да болады.
Мұғалімдер мен тәрбиешілер үшін, бала және педагогикалық психологияны
білудің маңызы зор. Педагогикалық психология оқу–тәрбие жұмысы процесінде
балалардың психикасын зерттеумен шұғылданады. Ол оқушыларды ойдағыдай
оқытып тәрбиелеудің психикалық шарттарын зерттейді.
Психологияның, әсіресе, мұғалімдер үшін маңызы зор. Анатомия мен
физиологияны жөнді білмейтін дәрігердің жұмысы қандай пәрменсіз болатын
болса, психологияны білмейтін мұғалімнің де оқу–тәрбие саласындағы еңбегі
нәтижелі болмайды. Осы жайды Украинаның аса көрнекті педагогы, психолог
А.С.Макаренко (1888 – 1939) бізге талай рет ескерген болатын.
Ғылыми–техникалық прогресс елімізде осы ғылымның ұдайы дамуына ерекше ықпал
жасап келеді. Кеңес психологтары, әсіресе оқу–ағарту, тәлім–тәрбие
мәселелерінің көптеген қырларына замана талабына сай зерттеулер жүргізді.
Мәселен, төменгі сынып оқушылары оқудың жаңа жүйесіне көшіруде психологтар
(Л.Б.Занков, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, т.б.) елеулі еңбек сіңірді.
Психологияның салиқалы проблемалары Мәскеу, Киев, Тбилисидегі
ғылыми–зерттеу институттарында, университеттер мен пединституттардың
арнаулы кафедраларында зерттелуде, осы ғылым саласындағы үздік ғылыми
еңбектері үшін С.Л.Рубинштейнге 1940 жылы, Соколянский мен Мещеряковтарға
1980 жылы Мемлекеттік сыйлықтар берілді. Елімізде психология кадрлары
көптеген университеттерде даярланады. 1957 жылдан бастап психологтардың
Бүкілодақтық қоғамы жұмыс істеді. Диссертациялық зерттеулер үшін психология
ғылымының кандидаты, докторы деген арнайы ғылыми атақтар беріледі.[2, 14-16
беттер].
Психологияның зерттеу әдістері.
Психологияда қолданатын әдістер әр түрлі болады. Бақылау, эксперимент,
әңгімелеу әдісі адам қызметінің нәтижесін зерттеу болып табылады.
Бақылау – психологияда кең тараған әдіс. Зерттеуші басқа адамның
іс–әрекетін, оның мінез–құлқын, психикасын, қозғалысын, сөйлеген сөзін
жоспарлы түрде бақылайды. Адамның мінез–құлқын дұрыс түсіне білудің де
маңызы зор. Мысалы оқушының бет–әлпетіне ден қоя берудің керегі жоқ. Кейде
оқушы зер салып отырған адамның кейпінде болады, ал шынында ол мұғалімнің
айтып жатқанын тыңдамай отырады. Сондықтан балалардың жай күйін білу үшін,
оларға зер салып қарау жеткіліксіз, басқа әдістер сұраулар қоюды қолдану
керек.
Баланың іс–әрекетін сабақ үстінде сыныптан тыс оқып үйренуде үй іші
жағдайында үнемі бақылау жасай отырып, мұғалім оның оқуға, жолдастарына,
өзіне және үлкен адамдарға қарым–қатынасының қандай екендігін біледі.
Оқушыға бақылау жасау арқылы оның темпераментін, мінезін, қабілетін білуге
болады.[2, 16 бет].
Байқау әдісінің нәтижелі болып шығуы үшін қолданылатын қажетті кейбір
шарттар:
1. Байқаудың ұзақ уақыт бойына жүргізілуін және бір фактінің өзі
бірнеше рет қайталанып зерттелінуін қамтамасыз ету;
2. Зерттелетін объектіні айқын белгілеу және байқаудың мақсатын түсіне
білу қажет. Мысалы, байқау объектісі ретінде сабаққа нашар студентті алатын
болсақ, мақсатымыз – оның сабақ дайындау кезіндегі ой жұмысының кейбір
ерекшеліктерін білу;
3. Байқалған фактілерді сол сәтте жазып отыру, зерттелінушінің сөз
реакцияларын стенографиялау, кейін оған мұқият талдау жасау, басты
фактілерді іріктеп алу – осы әдіске қойылатын негізгі талаптардың бірі.
Сан рет жүргізілген байқаудың нәтижесіне байланысты (егер байқауға
студент алынған болса) ұстазбен бірлесе отырып, студенттің оқу өрекетін
одан ары жақсарту үшін нақтылы шаралар белгіленеді. Байқау әдісі арқылы
оқу–тәрбие процесінің әр кезеңдерінде ұстаз студенттердің сабақ үлгіруі мен
тәртібіндегі ерекшеліктерді білуіне, кейін оларды жақсарта түсу жөнінде
тиісті шаралар белгілей алуына болады. Бұл әдіс адамдардың психологиялық
ерекшеліктерін зерттеуде өте көп қолданылатын әдістердің бірі.
Байқау әдісінің кейбір кемшіліктері де бар.
Біріншіден, зерттеуші мұнда өзіне керек құбылыстарды әп-сәтте зерттей
алмайды да, көп уақытын жіберіп алады, екіншіден, байқауды әр уақытта
тыңғылықты, ойлағандай ұйымдастыруға жағдай болмай да қалады. Бұл әр түрлі
кездейсоқ объективтік (байқауға алынған адамның сабаққа келмей қалуы),
субъективтік (бақылаудың қиынға соғуы, зерттеушіде бақылағыштық қасиеттің
жоқтығы т.б.) себептердің кездесетіндігіне байланысты. Осы айтылғандарға
қарай бұл әдістің ғылыми деректері кейде кемірек болады.
Байқау әдісіне қарағанда психологиялық қасиеттерді эксперименттік
жолмен зерттеудің біраз артықшылығы бар. И.П.Павлов: Бақылау табиғаттың
ұсынғанын жинайды, ал тәжірибе табиғаттан өзінің тілегенін алады, – деп
тегін айтпаған.[1, 14-15 беттер].
Тәжірибе. Ғылыми–зерттеу жүргізуде эксперименттік әдістің мәні –
сыналушыға зерттеуге қажет психикалық процесті әдейі жасатады. Яғни
тәжірибе жасауда зерттеуші өзіне қажетті психикалық қасиеттерді көлденеңнен
кез болуын күтіп тұрмай, сол процестің тууына өзі жағдай жасайды. Мәселен,
мәтінді дұрыс түсініп, игеруде оны оқудың қолайлы шапшаңдығын білу үшін,
белгілі бір әңгімені бір топтағы балаларға 3 минутта, сол үзіндіні екінші
топтағы балаларға 5 минутта, үшінші топтағыларға 7 минутта оқытады. Бір
қатар тәжірибе жасаудың негізінде оқу материалын жақсы түсініп, есте сақтау
үшін оқудың орташа қарқыны дұрыс деген қорытындыға келеді.[2, 16 бет].
Тәжірибенің 2 түрі болады:
1. Зертханалық тәжірибе
2. Табиғи тәжірибе
Лабораторыялық тәжірибе. XIX ғасырдың ортасынан бастап, жеке психикалық
процестерді зерттеу үшін тәжірибе кең түрде қолданыла бастады. Неміс ғалымы
В.Вундт (1832 – 1920) психологияны тәжірибелік жолмен зерттеудің негізін
салды, тұңғыш рет лаборатория ашты (1879). Психологтар алғаш рет
көру, есту иіс түйсіктерін зерттеу үшін тәжірибені пайдаланды. Кейін келе
олар секундтың 11000 үлестеріне дейін дәл өлшейтін құралдар ойлап шығарып,
кейбір психикалық процестердің пайда болу тездігін өлшеудің жолын тапты.
Сексенінші жылдары ес қүбылыстарын зерттеу лабораторияда тұңғыш жүргізіле
бастайды. Арнаулы әдістер қолдану арқылы жаттап алудың тездігі мен дәлдігі,
ұмытудың жылдамдығы т.б. өлшенілді. Орыс психологы Н.Ланге (1858 – 1921)
эксперимент әдісімен зейін мен қабылдауға зерттеу жүргізді. Тоқсаныншы
жылдарда француз психологы А.Бине (1857 – 1911) алғаш рет ойлау процесіне
тәжірибе жасады. Осы зерттеулердің нәтижелері психологтардың І–ші дүние
жүзілік конгресінде (Париж, 1889) талқыланды. XX ғасырдың басында
психология ғылымының қарамағында ондаған лабораториялар болды. Осындай
жақсы жабдықталған психологиялық лабораториялардың бірін XX ғасырдың
басында орыс психологы Г.И.Челпанов (1862 – 1936) ұйымдастырды. Бұрынғы
КСРО Педагогикалық ғылымдар академиясына қарасты Психология ғылыми–зерттеу
институты мен Ресей ғылым академиясына қарасты психология институтының
(Мәскеу) лабораториялары жоғары техникамен жабдықталған үлкен
ғылыми–зерттеу мекемесі болып отыр. Киев, Тбилиси қалаларындағы психология
институттарында да осындай лабораториялар бар.
Ғылыми психология психикалық құбылыстардың физиологиялық негіздерін
ашуды басты мәселенің бірі деп қарайды. Бұл міндетті академик И.П.Павлов
ашқан әйгілі шартты рефлекстер әдісі бойынша шешуге болады көптеген
физиологиялық және психологиялық лабораторияларда И.П.Павловтың
шәкірттері бұл әдістің әр түрлі нұсқаларымен ойдағыдай жұмыс
жүргізуде. Мысалы, осы әдіс арқылы профессор Н.И.Красногорский балалардың
жоғары дәрежелі жүйке қызметінің даму жолдарының, проф.
А.Г.Иванов–Смоленский адамдардың бірінші және екінші сигнал жүйелерінің
қызметін зерттеген.
Тәжірибе жүргізу үшін арнаулы лабораториялық мекемелер қажет болатынын
айттық. Енді кейбір қарапайым аспаптардың атымен таныстырайық. Мысалы,
психикалық процестердің пайда болу шапшаңдығын өлшеу үшін — хроноскоп, тері
түйсігінің сезгіштігін байқау үшін — эстезиометр, зейіннің көлемін анықтау
ушін — тахистоскоп, есітуді өлшеу үшін — аудиометр, денедегі бұлшық
еттердің жұмысын тіркеп отыру үшін — эргографты пайдаланады. Бұлардан басқа
құрылысы әлдеқайда күрделі құрал–жабдықтар да толып жатыр.
Лабораторияда жүргізілетін эксперименттің нәтижелілігі мына төмендегі
жағдайларға байланысты болады:
1. Байқалатын объекті жөнінде эксперимент жүргізушінің күн ілгері
болжамының (гипотезасының) болуы тиіс;
2. Тәжірибе түріне лайықты жұмыс жағдайын жасау (жазып отыру,
инструкциялар т.б. жазу–сызу құралдарымен қамтамасыз ету);
3. Тәжірибені күн ілгері белгіленген жоспар бойынша, арнаулы
әдістемеге сай жүргізу;
4. Бір құбылысты бірнеше рет тексеруден өткізіп, оларға сандық және
сапалық жағынан дербес талдау жасау;
5. Алынған мәліметтерге байланысты негізгі және шінара қорытындылар
шығара отырып, тәжірибе жүргізуде ашылған кейбір ғылым деректерді (егер
зерттеу жұмысы мектеп жағдайында жүргізілген болса) оқу–тәрбие процесінің
сапасын жақсарту үшін пайдаланса, бұл тәжірибенің негізгі мақсатының
орындалғаны болып табылады.
Қазіргі кезде ғарышты игерумен, медицинаның қарқынды дамуымен
байланысты қасындағы отырған адамның психологиялық күйін, физиологиялық
қалпын біліп қана қоймай, арнаулы аспаптар арқылы алыста тұрған адамның да
ішкі күйін біле аламыз. Соның бірі – радио-рефлексометр. Бұл аспап арқылы
аспанда ұшып жүрген ғарышкерлердің рефлекстерін бақылап отыруға болады.[1,
15-17 беттер].
Табиги эксперимент. Табиғи экспериментті психологияға тұңғыш енгізген
және оны өзінің зерттеулерінде көп пайдаланған көрнекті орыс психологы
А.Ф.Лазурский (1874 – 1917) болды. Бұл әдістің байқау әдісінен
айырмашылығы, мұнда тәжірибе жүргізуші өзіне керек құбылысты табиғи
жағдайда тудырып отырады. Егер оқушылардың ойлауын, сезімін, еркін зерттеу
керек болса, бұл үшін психолог қандай болмасын бір әрекет ұйымдастырады.
Мысалы, өзіне тән ережелері бар ойын ұйымдастырылса, сол ойын үстіндегі
оқушылардың психологиялық ерекшеліктері жазылып, кейін оған мұқият талдау
жасалынады. Табиғи эксперименттің кейбір түрлері арқылы (оқыту,
констатациялау эксперименттері т.б.) мұғалімдер оқушылардың кейбір
қасиеттерін тәрбиелеуге, жетілдіруге, сабақ үлгіруі мен тәртіптілігін
арттыруға мүмкіндік алады.
Бір тәжірибеде III – IV сынып оқушыларының ақыл–ой әрекетіндегі сөз бен
көрнекіліктің ара қатынасын анықтау үшін зерттеуші балаларға оқыған
текстеріне ат қоюды, осы текстегі суреттер бойынша әңгіме құрастыруды талап
еткен. Тәжірибе жүргізуші осы тәсілдер арқылы текстің мазмұнын
оқушылардың қысқаша және жалпылай баяндай алуын, сурет бойынша елестер
туғыза алу мүмкіншілігін, сондай-ақ нақтылы образдарды қайта жанғырту
текстің мазмұнын толық түсінуге қандай әсер ететіндігін байқаған. Осы
зерттеуде оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ақыл–ой әрекетіндегі сөз
бен көрнекіліктің ара қатынасы үнемі өзгеретіндігі, балалардың жасы өсіп,
білім қоры молайған сайын олардың ойлауы тереңдеп, жалпыланып қана қоймай,
ондағы образдардың біртіндеп толық және мағыналы бола түсетіндігі де
байқалған. [1, 17-18 беттер].
Әңгімелесу әдісі бақыланып отырған адамның зерттеушіге берген
жауаптарынан құралады. Қойылатын сұрақтарды алдын ала ойлап алған жөн.
Сұрақтар әңгіме етілетін тақырыпты толық қамтуға тиіс, ал қойылған сұрақ
балаларға түсінікті болуы керек. Әңгімені бір адаммен емес, бірнешеуімен
тіпті тұтастай сыныппен өткізуге болады. Әңгіменің мұндай түрі зерттеліп
отырған оқушылардың жауабын бір–бірімен салыстырып отыруға мүмкіншілік
туғызады.[2, 17 бет].
Қосалқы әдістер. Психологияда бұл айтылғандардан басқа да әдістер бар.
Оларды қосалқы әдістер деп атайды. Мәселен, әңгімелесу әдісі арқылы
психолог белгілі жоспар бойынша зерттелінуші адамның жас және дара
ерекшелігіне, білім көлеміне қарай күні бұрын әзірленген сұрақтар қояды:
зерттелінушіге күдік тудырмау мақсатында әңгіме көбінесе жанама түрде
ұйымдастырылады, мұнда сөйлесу әдісіне ерекше мән беріледі.
Зерттелінушінің берген жауабы жазылып алынып (алынған мәліметтерді сол
бойда жазып отырудың қажеті шамалы), кейіннен мұқият талданады да, осыған
орай тиісті қорытындылар жасалады. Осындай қосалқы әдістердің қатарына
адамның іс–әрекетінің нәтижесін талдау (яғни түрлі күнделік, естелік,
хаттар, шығарма, мазмұндама, диктант, сын жұмыстары, түрлі формадағы
шығармашылық жұмыстарды талдау), өмірбаян (яғни зерттелушінің туған күнінен
бастап есейген шағына дейінгі даму жолын зерттеу, оның өмірбаян,
естелік, мінездемелерін талдау), анкета (жазбаша) әдістері жатады. Мәселен,
анкеттік әдіс арқылы кісі күні бұрын бланкіге жазылып қойылған сұрақтарға
жазбаша жауап қайырады. Осы әдіспен әр түрлі топтың ұжымның психологиялық
өзгешеліктері (талап–тілегі, мүддесі, талғамы, қызығуы т.б.) зерттелінеді.
Егер мұғалім шәкірттерінің қандай кітапты ерекше құмартып оқитындығын,
олардың сүйікті жазушылары мен артистері кімдер екендігін және осы тәріздес
мәселелерді білгісі келсе, осы әдісті пайдалануына болады. Анкеттегі
сұрақтар шұбалаңқы келмей, ықшам, зерттеушілерге түсінікті тұжырымдалып,
жалпы саны 5 – 8 ден аспауы тиіс. Алынған материалдың нәтижесі
статистикалық (сандық) талдаудан өткізіледі де, қорытындысы ондағы үлкен
цифрларға қарай жасалынады. Мәселен, анкета толтырған бес жүз адамның төрт
жүзі Абай романын оқыдық деп жазса, бұдан осы кітаппен оқырмандардың 80
пайызының таныс екендігін, сондай-ақ бұл шығарманың көпшілік сүйіп оқитын
кітапқа айналғанын байқауға мүмкіндік туады. Мұның негізгі кемшілігі адам
шын көңіліндегісін жаза бермейді, не болмаса оны қағаз жүзінде дұрыс
көрсетпеуі де мүмкін. Әлеуметтік психологияда жиі қолданылатын зерттеу
әдістерінің бірі — сұхбат. Мұнда сұрақ қоюшы сыналушымен
(респондент) әңгімелеседі, жол–жөнекей оның сөз саптауына, түрлі
реакцияларына, өң–ілтипатына зер салып отырады, зерттеуді белгілі сұрақтың
айналасында, арнаулы жоспар бойынша жүргізеді. Сұрақ қоюшы сыналушының
ниетін қас–қабағынан біле алатын әдісқой да тәсілқой, қырағы әрі білікті
кісі болуы қажет. Мұнда анкета арқылы анықталуы қиын ұсақ–түйек
детальдарды, мәселенің түрлі қалтарыстары мен түп–төркінін аша түсуге
мүмкіндік туады. Осы жерде зерттеушінің әңгімесіне ықыластанған адам кейде
жаңсақ, екіұшты мәліметтер беруі де ықтимал екендігін ескерген мақұл.
Зерттеудің нақтылы талап–тілегіне орай сұхбат бірнеше салаға бөлінеді. Ол
жеке адамдармен де, сондай-ақ әр түрлі топтармен де (үйелмен, дос–жарандар
т.б.) жүргізіледі. Мұның стандарттық, сондай-ақ алдын ала жасалған
бағдарлама бойынша, ауқымды тақырыптың төңірегіне құрылған түрлері де бар.
Түрлі психикалық қасиеттердің құрылымын функциялар мен параметрлерді
шамамен жорамалдауда, эксперименттік материалдарды талдауда, модельдерді
құрастыруда факторлық талдау деп аталатын математикалық–статистикалық әдіс
қолданылады. Математика қазіргі кезде көптеген ғылымдардың зерттеу
әдістеріне кеңінен еніп отыр. Психологияда мұны алғаш қолданған ағылшын
психологы Ч.Спирмен (1904). Осы әдіспен адам интеллектісін (ақыл–ой),
оның музыкалық, математикалық қимыл–қозғалыс т.б. қабілеттерінің белгілі
шамасын белгілеуге болады. Мәселен, осы әдісті психологтар адамның
жоғары жүйке қызметі қасиеттерінің құрылымын (Б.М.Теплов, В.Д.Небылицын)
зерттеуде пайдаланды. Күрделі корреляцияларды факторлық талдауға салу
электрондық өлшеуіш машиналарының (ЭВМ) көмегіне де сүйенеді.
Тест әдісі балалардың білімі мен икемділігі, бейімділігі, жалпы
ақыл–ойының даму дәрежесі, не жекелеген жан қуаттарының дамып, қалыптасуы
жөнінен мағлұмат алуға көмектеседі. Мұндай салыстырулар алдын ала
белгіленген жас белгілеріне қарай жүргізіледі. Тест арқылы, бала өз жасына
қарағанда дұрыс дамыған ба, не оның дамуында өз кезеңінен ауытқушылық
(жоғары, төмен) бар ма деген, сауалдарға жауап алынады. Тесті толық
орындауы мүмкін болмайтындай етіп іріктеу қажет. Тапсырма жас мөлшері
біркелкі балаларға (кемінде 200) бірдей беріледі де, мұндағы жауаптардың
орта (барлық бала бойынша ортақ балл) есебі шығарылады. Осы орта есеп жас
мөлшерлік норма болып есептелінеді. Тест тапсырмаларын тексеру, жас
мөлшерлік норма белгілеу тесті стандарттау деп аталады. Мұндай тестке
кейін ешқандай өзгеріс енгізілмейді. Баланың ақыл–ойының даму дәрежесін
анықтауға арналған тестерді интеллектік тестер дейді. Мұнда әртүрлі ақыл–ой
әрекетін қолдануды талап ететін, зерттелінушіге бұрыннан таныс емес
тапсырмалар болады. Осындай тест баланың ақыл–ойға байланысты берілген
тапсырманы қандай дәрежеде игергенін байқауға мүмкіндік береді.
Тест тапсырмаларын іріктеуге ғылыми тұрғыдан қараудың маңызы зор,
өйтпеген жағдайда, оның қортындылары бала ақыл–ойының дамуын бұрмалап
көрсетуі мүмкін. Тест баланың мектептегі оқуға әзірлігін, сондай-ақ
психикалық дамуы кешеуілдеп қалғандардың ерекшеліктерін танып–білуде көмек
көрсете алады.
Адамның жан дүниесінің сырын жақсырақ түсіну үшін бүл әдісті аталған
әдістермен қосарластыра пайдаланған дұрыс. Біз, әдетте, адамды жұмыста
іс–әрекетіне қарай бағалаймыз, дегенмен, адамды жан–жақты бағалаудың
өлшеміне оның отбасындағы, тұрмыстағы, ұжымдағы және одан тыс жерлердегі
мінез–құлқы да енуге тиіс (Д.А.Қонаев).[1, 18-21 беттер].
Психологияда өзін–өзі бақылау әдісі де қолданылады. Мұнда адам өзін–өзі
тәрбиелеуде сапалық жақсы қасиеттерін дамытып, кемшіліктерін жойып отыруы
керек.[2, 18 бет].
Психология ғылымының салалары
Қазіргі уақытта психология ғылымы бірнеше салаларға бөлінеді. Адамның
нақты іс–әрекеттеріне сүйене отырып, оның психикасының дамуын былай
жіктейді:
I. Тәлім–тәрбие (педагогикалық) психологиясы – адамды оқыту мен
тәрбиелеу ісіндегі психологиялық заңдылықтарды зерттейді. Ол оқушылардың
ақыл–ойы мен ойлау жүйесін, дағдыларын қалыптастырудың, олардың тиісті оқу
материалдарын меңгеруі мен ұстаз–шәкірт арасындағы өзара қарым–қатынастарды
реттеудің мәселелерін қарастырады. Оқушылар ұжымындағы өзара қатынастар мен
олардың психологиялық даралық ерекшеліктерін, санасын айырудың
мүмкіндіктерін іздестіреді.
Тәлім–тәрбие психологиясының мынадай тармақтары бар:
а) Оқыту психологиясы – дидактиканың психологиялық негіздерін, оқыту
мен білім берудің жекелеген әдістеме мәселелерін, бағдарлап оқыту мен
балалардың ақыл–ойын қалыптастыру мәселелерімен шұғылданады.
ә) Тәрбие психологиясы – гуманистік және әлеуметтік тәрбие
мәселелерінің психологиясын зерттеп, оқушылар ұжымының, еңбекпен түзету
психологиясының негіздеріне қатысты мәселелерді іздестіреді.
II. Жас кезеңдерінің психологиясы – әрқилы психикалық процестердің
табиғи негізі мен үнемі дамып отыратын азаматтық қасиеттерін, психологиялық
саналарын зерттейтін бұл сала мынадай тармақтардан тұрады: балалар
психологиясы, жеткіншектер психологиясы, жастар психологиясы, ересектер
психологиясы мен кәрілік психологиясы (геронтология). Бұл сала оқыту мен
ақыл–ойдың дамуын зерттейді.
III. Арнаулы психология. Бұл адам дамуының бірқалыпты даму жолынан
ауытқуын, ми ауруына ұшырағандардың психикалық күйзелістері мен осы
саладағы әр қилы аурулардың себептерін қарастырады.
Арнаулы психологияның тармақтары: олигофренопсихология – ми зақымы
ауруымен туған адам психологиясының дамуын, сурдопсихология – саңырау не
керең болып туған балалар психологиясын, тифлопсихология – нашар көретіндер
мен зағиптардың психологиялық дамуын зерттейді.
IV. Еңбек психологиясы – адамның іс–әрекет түрлерінің психологиясын,
ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми ұйымдастырудың психологиялық талаптарын
зерттеумен бірге психология ғылымының дербес салаларына айналған білімдерге
жіктеледі. Олардың ішінде: инженерлік психология, авиациялық психология,
ғарыштық психология, т.б. бар.
V. Медициналық психология – дәрігерлердің қызметі мен аурулардың
мінез–құлқын зерттейді.
VI. Әскери психология – азаматты ел–жұрты мен Отанын қорғайтын
психологиялық тұрғыдан даярлау.
VII. Әлеуметтік психология – адам мен қоғам арасындағы қатынас
мәселелерін, адамдардың әр түрлі ұйымдасқан ресми немесе ұйымдаспаған,
бейресми топтарда көрініс беретін психикалық болмысын зерттеумен
шұғылданады.
VIII. Спортпсихологиясы – спортшылардың іс–әрекетіндегі психологиялық
ерекше-ліктерін қарастырады. Спорт жетекшілері мен бағынушылардың өзара
қарым–қатынасын, оларды даярлаудың, жағдайын анықтайды.
IX. Сауда психологиясы – әрбір елдің саяси–экономикалық және
мәдени–материалдық қажеттіліктерін өтеу мақсаттарына қарай дамыту шаралары
белгіленеді.
X. Ғылыми–шығармашылық психологиясы – шығармашылық адамның
жасампаздық қызметі, өзіндік ерекшеліктері, белсенділігі айқын көрініп,
ғылыми жаңалықтарды ашудағы интуициясы сезімдік рөлі, т.б. сипаттары
зерттеледі. Осы бағыттағы ерекше маңызды
заңдылық – эвристика тәсілі.
XI. Салыстырмалы психология – психиканың физогенетикалық түрлерін
қарастырады. Мұнда адам мен хайуанаттар психикасын салыстыра отырып
зерттейді. Олардың психикасындағы айырмашылықтары мен ерекшеліктерін
ажыратады.
XII. Заң психологиясы – құқыққа қатысты мәселелерді зерттеу және
оларды тәжірибе жүзінде қолданудың психологиялық мәселелерін зерттейді. Бұл
сала сот психологиясы, қылмыс психологиясы, еңбекпен түзеу психологиясы деп
аталатын тармақтардан тұрады.[2, 18-20 беттер].
Психологиялық білімдердің қазақстанда дамуы
Психика құбылыстары туралы әр кезде өмір сүрген қазақ ойшылдары да аз
айтпаған. Асан–қайғы, Шалкиіз, Мұхаммед Хайдар Дулати, Өтейбойдақ
Тілеуқабылұлы, Қадырғали Жалайри, Ақтамберді, Бұхар, Шал, Дулат, Махамбет,
т.б. ақын–жыраулар мен ғұлама–ойшылдардың шығармаларында көшпенді
ата–бабаларымыздың жан дүниесі әр қырынан сөз болғаны байқалады.
Мәселен, ортағасырлық ғұлама ғалым Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының (1388 –
1483) жан туралы пайымдаулары ерекше назар аудартады. Оның басты еңбегі
Шипагерлік баянда көптеген психологиялық ұғымдар (түйсік, ойлау, сөйлеу,
қиял, дағды т.б.) туралы қызықты мағлұматтар бар. Ол өзінен бұрын өмір
сүрген ұлы ғұламалардың (әл–Фараби, Жүсіп Баласағұни т.б.) жан туралы
түсініктеріне сүйене келіп, бүткіл тіршіліктің басқарушы, реттеушісі жүрек
дейді. Сөйте түра жан құбылыстарын басқаруда мидың атқаратын рөлін де жоққа
шығармайды. Оның адам есіне, ойлауына байланысты айтқандары ғылыми тұрғыдан
дәйекті нанымды.
Ол ес — көрген, естіген нәрсені жадта сақтау үшін аса қажет дейді. Адам
тез аңғарғыш, байқағыш және есте қалдырғыш болуы тиіс (...тез, шапшаң,
жеткілікті аңғарып, ойға қонымды, көңілге толымды, өте нанымды,
бүге–шегесіне дейін ойда сақтау). Автор есті, дамыту үшін көптеген
тау–тас, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz