Психологияға кіріспе. Психология пәні, мақсаты, міндеттері
1. Лекция тақырыбы: Психологияға кіріспе.
2.Лекция жоспары: 1. Психология пәні, мақсаты, міндеттері.
2. Психология ғылымының салалары мен
әдістері.
3. Қазіргі кездегі психология
3.Лекция мақсаты: Психология пәні, мақсаты, міндеттері , салалары мен
әдістері туралы толық жан-жақты түсінік беру, магистранттардың пән туралы
түсініктерін қалыптастыру.
4.Лекция мәтіні: Психология пәні, мақсаты, міндеттері.
Адам көптеген ғалымдар әулетінің зерттеу объектісі болып келеді. Өз тарихы
мен қалай пайда болғанын, биологиялық табиғатын, тілі мен әдеттерін танып
білуге деген адамзат құштарлығының шегі болған емес. Ал, осы таным жолында
жантану ғылымының алатын орны аса ерекше. Адам болмысының табиғатына, оның
саналы қоғам шеңберінде өркендеуі мен қалыптасуына, төңірегіндегі басқа
адамдармен қарым-қатынасының ерекшеліктеріне деген психология дамуының
негізінде жатқан қызықшылығу уақыт озуымен бірге өрістей түскен.
Пән атының өзі де грек тілінен аударғанда психология – жан туралы ғылым
(психо
жан, логос – ғылым) дегенді білдіреді. Жан жөніндегі зерттеулер мен
түсініктер психологияның пәндік аймағының кемелденуінде бірінші кезең болды
да психология әуел бастан жан туралы ғылым деп танылды. Бірақ, бұл жанның
не зат екеніне жауап табу оңайға соқпады. Әр тарихи дәуірлерде ғалымдар бұл
сөз мағынасын сан қилы түсіндірді. Психика мәніне байланысты
көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы философияның өзекті мәселесін – материя
мен сана, заттық және рухани болмыстардың ара қатынасын шешуге тәуелді
болып келді.
Дәл осы мәселенің шешімі төңірегінде бір – біріне тікелей қарсы
философия
бағыттары – идеализм мен материализм пайда болды. Идеалистер психиканы
болмыс бастауы, өз бетінше жасайтын, материяға тәуелсіз, белгісіз бір зат
деп қарастырды. Ал, материалистік танымда психика – туынды, материяға
тәуелді құбылыс. Идеалистік бағыт өкілдері материяға қатысы жоқ ерекше
рухани бастаманың барын мойындап, психиканың әрекеті тәнсіз, мәңгі жойылмас
жанның көрінісі деп білді. Ал, барша заттасқан дүние мен процестер, оларша,
біздің түйсігіміз бен елестеріміздің нәтижесі.
Идеализм бастауы адамдардың өз дене құрылымы мен қызметі жөнінде дұрыс
танымы болмаған, психикалық құбылыстарды адам дүниеге келуімен тәнге еніп,
оның өлуімен ұшып кететін жан және рух әрекеті деп ойлайтын заманда пайда
болған. Жанды бастапқыда адамның әр түрлі мүшелерінде жасайтын ерекше бір
жұқа зат не тіршілік иесі деп білген. Діннің пайда болуымен жан о
дүниемен байланысты, көрінбейтін әрі мәңгі жасайтын, тәннің өзгеше бір
екінші баламасы – рухтық зат деп танылды. Бар әлемнің бастаушысы идея, рух,
сана, ал материя осылардан туындайды деп есептеген әртүрлі идеалистік
бағыттар қанат жайды. Адам психикасы – рухани өмірдің көрінісі, сондықтан
ол материалдық дүние заңдылықтарына бағынбайды деп санаған идеализм мен
діни догматтар адам жан дүниесін материалистік тұрғыдан түсіндіруге
ұмтылған ғылыми ой-пікірлерді көп ғасыр кейінге ысырып тастады.
Жан жөніндегі танымдар қандай құбылыс - өзгерістерге енгенімен өмірлік іс
–
әрекеттердің қозғаушы күші – жан деген тұжырымға ешбір шүбә келтіре алмады.
Тек 18ғ. психология ғылымының дамуында Рене Декарт жаңа дәуір есігін ашты.
Ол адамның ішкі мүшелері ғана емес, тіпті дене әрекетінің де жанға ешқандай
қатысы болмайтыны жөнінде пікір айтып, дәлелдеді. Бұл жантану ғылымының
кейінгі желісіне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екі түсінікті –
рефлекс және сананы бірдей еңгізді. Бірақ ол өз тағылымында жан мен тәнді
бір – біріне қарсы қойды, өзара тәуелсіз екі болмыс материя және рух
жасайтынын уағыздады. Сондықтан да психология тарихында бұл Декарт тағылымы
дуализм атауын алды. Дуалистер көзқарасында, психикалық табиғат ми
қызметінің өнімі емес, мидан тыс, оған тәуелсіз, өз бетінше жасайтын
құбылыс екені түсіндірілді. Бұл бағыт ғылымда объективті идеализм деп
аталады.
Дуалистік тағлиматты арқау етіп 19ғ. психологиясында психофизиологиялық
параллелизм атанған идеалистік бағыт кең өріс алды. Бұл бағыттың мәні:
психика және тән қатар, бірақ өзара тәуелсіз жасайды. Мұндай идеалистік
көзқарасты дәріптеушілер Вундт, Эббингауз, Спенсер, Рибо, Джемс т.б.
19ғ. екінші жартысында дербес ғылымға айналған психологияның дамуы өз
алдына
әртүрлі мақсаттарды белгілеп, әртүрлі зерттеу тәсілдерін қолданған, бір –
бірін ауыстырып отырған теориялар таласында жүріп отырды. 19ғ. аяғында
барша теориялар, 20 ғасырдағы біршама тағылымдар сананыңинтроспектік
психологиясы шеңберінде зерттелді. Бұл теориялар бойынша психологиялық
зерттеулердің бәрі қоршаған орта мен адам іс-әрекетіне байланыссыз жан
толғаныстары мен көріністеріне негізделді. Ал, сана мен миарасындағы
қатынас бұл теорияларда дуализм бағытында шешімін тапты.
20ғ. екінші он жылдығында психологияның және бір бағыты пайда болып, оның
өкілдері психологияның жаңа пәнін жариялады: ол психика да емес, сана да
емес, сырттай бақыланатын, негізінен адам қозғалысының жиынтығы - әрекет
қылық еді. Бұл бағыт бихевиоризм (ағылш. behaviour – қылық) аталып,
психология пәні жөніндегі түсініктер дамуының үшінші кезеңін қалады.
Бихевиоризмнің негізін қалаушы Дж. Уотсон психологияның міндетін қоршаған
ортаға бейімделуші тіршілік иесінің қылық - әрекетін зерттеу деп білді. Тек
бір онжылдықтың өзінде – ақ бихевиоризм бүкіл дүниеге тарап, психология
ғылымының ықпалды бағыттарының біріне айналды.
Сонымен, психология өз даму жолында бастапқыда – жан туралы ғылым,
кейіннен
жансыз ғылым, ақырында санасыз ғылымға айналды. Әрине, қылық - әрекетті
бақылаумен объективтік деректерді зерттей аламыз, бірақ, мұндай объективтік
жалған, себебі біздің әрқандай әрекет қылығымыздың астарында өзіміздің ой,
сезім, ниеттеріміз жатыр. Сондықтан осы ой, сезім, ынта ықыласты
білмейінше, әрекет қылықты тану мүмкін емес.
Диалектикалық материализм тұрғысынан материя алғашқы, ал сана екінші,
одан
туындаушы, яғни объектив дүниенің мидағы бейнесі. Осы түсінікке орай
материалдық болмыс (заттар, дүние қүұбылыстары) пен идеалдық (заттық
дүниенің сезім, ой т.б. түрінде бейнеленуі) бір-біріне тікелей қарама –
қарсы. Бірақ бұл қайшылық салыстырмалы сипатта, себебі түйсік, ой,
сезімдер материалдық органның мидың әрекеті, сыртқы тітіркендіру
энергияларының сана өміріне айналуының нәтижесі. Психика, сана ми
қызметінен ажырауы мүмкін емес, олардың басқа жасау тәсілі жоқ.
Материяның дамуы - бұл оның қарапайым формадан жоғары формаға жетілуі,
қарапайым қозғалыстан жоғары қозғалысқа өтуі. Алғашқыда тек органикалық
емес материя, өлі табиғат болды. Дамудың белгілі бір сатысында, өзінің
ұзаққа созылған эволюсиясының нәтижесінде материя органикалық қасиеттерге
ие болды, материя қозғалысының жаңа формасы мен жаңа қасиеті өмір, табиғат
жиынтығына енді. Табиғаттың даму процесінде өсімдіктер, жануарлар, келе
келе материяның ең жоғары туындысы санаға ие адам пайда болды. Ғылыми
психология тірек еткен диалектикалық материализм категориялары жүйесінде
бейнелеу теориясы басты маңызға ие. Себебі, осы категорияға орай психиканың
жалпылама және мәнді сипаты ашылады: әрқандай психикалық құбылыстар
объектив шындықтың субъектив бейнелеуінің түрлі формалары мен деңгейлерін
көрсетеді. Барша материя бейнелеу қасиетіне ие. Психика – материя қасиеті,
мидың қызметі болумен психика дамуының алғы шарты бейнелеудің ерекше
формасы. Психика материяның даму желісінде, оның бір қозғалыс формасынан
екіншісіне өзгеріп барады.
Сыртқы заттасқан дүние болмайынша, тіршілік иесінің ішкі психикалық өмірі
болуы мүмкін емес, яғни сана, психика өзінен тыс және тәуелсіз жасайтын
танымды болмыстың бейнесі. Егер де осы қоршаған объектив шындық болмаса,
санадағы оның бейнесі жөнінде әңгіме қозғау қажетсіз. Әрқандай психикалық
акт нақты болмыстың бір бөлшегі әрі оның бейнесі болып табылады.
Сонымен, психиканың қызметі, біріншіден қоршаған дүние заттары мен
құбылыстарының қасиеттерін, байланыстарын бейнелеу, екіншіден осының
негізінде адм қылығы мен қызмет әрекетін реттестіру. Психиканы диалектика –
материалистік тұрғыдан қарастыру әрқандай ішкі жан күйлік құбылыстардың
өзімен өзі шектелмегенін, шындықтан бөлінбей, онымен түбегейлі әрі тығыз
байланыста екенін танытады.
Ғылымдағы күрделі міндеттердің бірі – заңдылықты сипатқа ие байланыстар
мен
қатынастарды көре білу. Ғылымдық қатал талап обънетивтік заңдарды ашып қана
қоймастан, олардың әрекеттік аймағы мен қолдану жағдайларын көрсете алу.
Сондықтан да психология зерттеулерінің объектісі психологиялық деректер мен
қатар психологиялық заң, заңдылықтар.
Диалектикалық материализм бағдарынан психологиялық ғылыми білімдердің
құрамы неден тұрады, яғни пәні не? Бұл ең алдымен психикалық өмір
деректері. Мысалы, психикалық дүние дерегі ретінде адамның тәжірибе топтау
қабілеті – жад, есті қарастырайық. Есте болсын, ғылыми жантану
психологиялық құбылысты тек суреттеп баяндаумен шектеле алмайды, оның
міндеті түсіндіру, яғни осы деректер мен құбылыстарды басқаратын заңдарды
ашып, олардың мәнін айқындап беру.
Сонымен бірге ескеретін жәйт, заңдылық байланыстарды білу қздігінен
заңдылықтарды іске асыратын нақты тетіктерді ашып бере алмайды. Осыдан
психологияның міндеті – психологиялық деректер мен заңдылықтарды аша
отырып, психологиялық іс-әрекетті қозғаушы механизмдерді де анықтап білу.
Ал енді сол механизмнің қандай да психологиялық процесті орындайтын нақты
анатомия – физиологиялық аппаратты іске қосуына байланыстылығынан, ол
механизмнің табиғаты мен әрекетін психология басқа ғылымдармен бірлікте
зерттейді.
2. Психология ғылымының салалары мен әдістері.
Психология сан салалы ғылым. Қазіргі кезде оның 40-қа жуық саласы бар.
Қай
саласы болса да күнделікті өмірімізге қызмет етеді. Психология көп тармақты
білімдер жүйесі ретінде танылып, әртүрлі еңбек тәжірибесімен байланысуда.
Әдетте, психология салаларын жіктеудің негізгі принципі – психиканың іс-
әрекетте даму принципі. Сондықтан, көбінесе психология салаларын топтастыру
негізіне адамдардың әртүрлі еңбектік әрекеттері алынады. Осыған орай
психология келесі салаларға бөлінеді.
Еңбек психологиясы адамның қоғамдық өнімге бағытталған әрекетінің
психологиялық ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми ұйымдастырудың психологиялық
тараптарын зерттеумен бірге психология ғылымының дербес салаларына айналған
білімдерге жіктеледі. Олардың ішінде: инженерлік психология, авиация
психологиясы, ғарыштық психологиясы т.б. бар.
Педагогикалық психологияның қызметі адамды оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын ашу. Оның бөлімдері: оқу психологиясы, тәрбие
психологиясы, мұғалім психологиясы, дамуы жетімсіз балаларды оқыту –
тәрбиелеу психологиясы.
Медициналық психология дәрігер қызметі мен сырқат адам мінез – құлығының
психологиялық мәніні зерттейді. Ол психикалық құбылыстардың ми
физиологиялық құрылымдарымен байланысын айқындаушы нейропсихология; емдік
дәрілердің адамның психикалық жағдайына ықпалын белгілеуші
фармакопсихология; науқасты емдеуде қолданылатын психикалық әсерлерді
зерттейтін психотерапия; психикалық алдын алу профилактика және
психогигиена тарауларына бөлінеді.
Заң психологиясы құқық жүйесін іске асыруға байланысты психикалы
мәселелерді қарастырады. Ол бірнеше салаларға жіктеледі: қылмыскер
психологиясы, үкім шығарушы мен орындаушы психологиясы т.б.
Әскери психология адамның соғыс жағдайындағы қылық-әрекетін, қолбасшы мен
оның билігіндегі сарбаз арасындағы қарым-қатынастың психологиялық
тараптары, әскерді рухтандырушы үгіт-насихат психологиясының әдістерін және
т.б. зерттейді.
Психология тармақтарын топтастыру негізіне дамудың психологиялық қырлары да
алынуы мүмкін. Бұл жағдайда психологияның даму принципі іске асады. Осыған
байланысты психология келесі салаларға бөлінеді:
Жас сатыларының психологиясы жеке адамның әртүрлі психикалық процестері
мен психикалық қасиеттерінің онтогенезін зерттейді де келесі салаларды өз
ішіне қамтиды: балалар психологиясы, жас өспірімдер психологиясы, ересек
адамдар психологиясы мен кәрілік психологиясы (геронтология).
Дамуы қалыптан шыққандар психолгиясы немесе арнайы психология:
олигофренопсихология (ақыл-ойы кемдер), сурдопсихология (кереңдер),
тифлопсихология (зағиптер).
Салыстырмалы психология – психикалық өмірдің филогенетикалық формаларын
зерттейді.
Психология салаларын топтастырудың және бір жолы – қоғам мен жеке адам
арасында болған қатынастарды ескеру. Бұл әдіске орай Әлеуметтік
психология атымен психологияның көптеген салалары бірігеді. Әлеуметтік
психология адамдардың әртүрлі ұйымдасқан ресми немесе ұйымдаспаған,
бейресми топтарда көрініс беретін психикалық болмысын зерттеумен
шұғылданады.
Жоғарыда келтірілген деректер психологияның қолдану аймағының кең
екенінен
хабар береді. Мұнда орындалатын міндеттердің де сипаты сан алуан: адамның
қарапайым қабылдауын зерттеуден бастап, жалпы өріс алған күрделі психикалық
құбылыстарды тануға дейін.
Барша психология салаларының ішінде айрықша орынды жалпы психология
иеленетінін атап өткен жөн. Бұл тараудың негізгі міндеті психологияның
әдіснамалық проблемаларымен тарихын, психикалық құбылыстар пайда болуының,
дамуының және болмысының жалпыланған заңдылықтарын ғылыми нақтылау.
Сонымен бірге жалпы психология танымдық және практикалық іс-әрекетті де
зерттейді. Жалпы психология зерттеулерінің нәтижесі психология ғылымының
барша салалары мен бөлімдерінің ірге тасы қызметін атқарады.
Жалпы психология курсында жантану ғылымының теориялық принциптері мен
маңызды әдістері жөнінде таным беріліп, оның негізгі пәндік түсініктері
сипатталады. Бұл түсініктер үш негізгі категориялар төңірегінде
топтастырылады: психикалық процестер, психикалық қалыптар мен психикалық
қасиеттер немесе жеке адамның дара ерекшеліктері. Психология қай ғылым
саласымен байланысса да, оның зерттеу объектісі жалғыз-ақ: ол – адам, оның
психикалық процестері, қалыптары және қасиеттері.
Психологияда адамның психикалық ерекшеліктерін зерттейтін бірнеше әдістер
бар. Олардың бір тобы негізгі әдіс, екінші тобы қосалқы әдіс деп аталынады.
Негізгі әдістер:
Байқау (бақылау) әдісі.
Белгілі жоспар бойынша жүйелі түрде біраз уақыт бойына зерттелуші адамның
психикалық ерекшеліктерін қадағалауды байқау әдісі деп атайды. Байқау,
әдетте, табиғи жағдайда, зерттелінуші адамның әрекетіне әдейі араласпай –
ақ жүргізіледі. Осы әдіс арқылы зерттелінушінің мимикасын (бет құбылысын),
сөз реакцияларын, түрлі қозғалыстарын, мінез – қлқын, жалпы әрекетін
байқауға болады. Сондай – ақ адамның ерік күші, сезім ерекшеліктері,
темпераменті де осы әдіс арқылы ажыратылады. Байқау әдісінің нәтижелі болып
шығуы үшін қолданылатын қажетті кейбір шарттар:
А) Байқаудың ұзақ уақыт бойына жүргізілуін және бір фактінің бірнеше
рет
қайталанып зерттелінуін қамтамасыз ету;
Ә) Зерттелетін объектіні айқын белгілеу және байқаудың мақсатын түсіне
білу
қажет.
Б) Байқалған фактілерді сол сәтте жазып отыру, зерттелушінің сөз
реакцияларын
стенографиялау, кейін оған мұқият талдау жасау; басты фактілерді іріктеп
алу – осы әдіске қойылатын негізгі талаптардың бірі.
Бұл әдіс адамдардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеуде өте көп
қолданылатын әдістердің бірі. Байқау әдісіне қарағанда жан қуаттарын
эксперименттік жолмен зерттеудің біраз артықшылығы бар. И. П. Павлов:
Байқау табиғаттың ұсынғанын жинайды, ал тәжірибе табиғаттан өзінің
тілегенін алады - деп тегін айтпаған.
2. Тәжірибе (эксперимент) әдісі.
Тәжірибе жасауда зерттеуші өзіне қажетті жан қуаттарының көлденеңнен кез
болуын күтіп тұрмай, сол процестің тууына өзі жағдай жасайды.
Эксперименттік әдіс лабораториялық және табиғи болып екіге бөлінеді:
Лабораториялық эксперимент.
19ғ. ортасынан бастап, жеке психикалық процестерді зерттеу үшін тәжірибе
кең түрде қолданыла бастады. Неміс ғалымы В. Вундт (1832 - 1920)
психологияны тәжірибелік жолмен зерттеудің негізін салды, тұңғыш рет
лаборатория ашты (1879). Психологтар алғаш рет көру, есту, иіс түйсіктерін
зерттеу үшін тәжірибені пайдаланды. Тәжірибе жүргізу үшін арнаулы
лабораториялық мекемелер қажет. Енді кейбір қарапайым аспаптардың атымен
таныстырсақ: мысалы, психикалық процестердің пайда болу шапшаңдығын өлшеу
үшін – хроноскоп, тері түйсігінің сезгіштігін байқау үшін – эстезиометр,
зейіннің көлемін анықтау үшін – тахистоскоп, естуді өлшеу үшін – аудиометр,
денедегі бұлшықеттердің жұмысын тіркеп отыру үшін – эргографты
пайдаланады.
Табиғи эксперимент.
Тәжірибенің екінші түрі – табиғи эксперимент деп аталады. Табиғи
экспериментті психологияға тұңғыш еңгізген және оны өзінің зерттеулерінде
көп пайдаланған көрнекті орыс психологы А. Ф. Лазурский (1874 – 1917)
болды. Бұл әдістің байау әдісінен айырмашылығы, мұнда тәжірибе жүргізуші
өзіне екрек құбылысты табиғи жағдайда тудырып отырады. Егер оқушылардың
ойлауын, сезімін, еркін зерттеу керек болса, бұл үшін психолог қандай
болмасын бір әрекет ұйымдастырады. Мысалы, өзіне тән ережелері бар ойын
ұйымдастырылса, сол ойын мұғалімдер үстіндегі оқушылардың психологиялық
ерекшеліктері жазылып, кецін оған мұқият талдау жасалынады. Табиғи
эксперименттің кейбір түрлері арқылы оқушылардың кейбір қасиеттерін
тәрбиелеуге, жетілдіруге, сабақ үлгерімі мен тәртіптілігін арттыруға
мүмкіндік алады.
Қосалқы әдістер. Психологияда бұл айтылғандардан басқа да әдістер бар.
Оларды
қосалқы әдістер деп атайды. Мәселен, әңгімелесу әдісі арқылы психолог
белгілі жоспар бойынша зерттелінуші адамның жас және дара ерекшелігіне,
білім көлеміне қарай күні бұрын әзірленген сұрақтар қояды: зерттелінушіге
күдік тудырмау мақсатында әңгіме көбінесе жанама түрде ұйымдастырылады,
мұнда сөйлесу әдісіне ерекше мән беріледі.
Анкеталық әдіс арқылы кісі күні бұрын бланкіге жазылып қойылған
сұрақтарға
жазбаша жауап қайтарады. Осы әдіспен әр түрлі топтың, ұжымның психологиялық
өзгешеліктері (талап тілегі, мүддесі, талғамы, қызығуы) зерттелінеді.
Әлеуметтік психологияда жиі қолданылатын зерттеу әдістерінің бірі – сұхбат.
Мұнда сұрақ қоюшы сыналушымен (респондент) әңгімелеседі, жол – жөнекей оның
сөз саптауына, түрлі реакцияларына, өң-ілтипатына зер салып отырады,
зерттеуді белгілі сұрақтың айналасында, арнаулы жоспар бойынша жүргізеді.
Түрлі жан қуаттарының құрылымын функциялар мен параметрлерді
шамамежорамалдауда, эксперименттік материалды талдауда, модельдерді
құрастыруда факторлық талдау деп аталатын математикалық – статистикалық
әдіс қолданылады. Психологияда мұны алғаш қолданған ағылшын психологы Ч.
Спирмен (1904ж). Осы әдіспен адам интеллектісін (ақыл-ой), оның музыкалық,
математикалық қимыл – қозғалыс қабілеттерінің белгілі шамасын белгілеуге
болады. Мәселен, осы әдісті психологтар адамның жоғары жүйке қызметі
қасиеттерінің құрылымын зерттеуде пайдаланды.
Тест әдісі балалардың білімі мен икемділігі, бейімділігі, жалпы ақыл –
ойының
даму дәрежесі, не жекелеген жан қуаттарының дамып, қалыптасуы жөнінен
мағлұмат алуға көмектеседі. Тест тапсырмаларын іріктеуге ғылыми тұрғыдан
қараудың маңызы зор, өйтпеген жағдайда, оның қорытындылары бала ақыл –
ойының дамуын бұрмалап көрсетуі мүмкін. Тест баланың мектептегі оқуға
әзірлігін, сондай – ақ психикалық дамуы кешеуілдеп қалғандардың
ерекшеліктерін танып білуде көмек көрсете алады.
3. Қазіргі кездегі психология.
Қазіргі кезеңде психология ғылымы алдында тұрған теориялық және
практикалық
міндеттердің сан қилығына орай үлкен қарқынмен дамуда. Психологияның
негізгі міндеті психикалық іс-әрекетті оның даму барысымен байланыстыра
зерттеу. Соңғы он жылдықтарда психологиялық зерттеу аймағы біршама кеңейіп,
жаңа ғылыми бағыттар мен салалар дүниеге келді. Психология ғылымының
түсініктер қоры өзгерді, жаңка болжамдар мен тұжырымдар үздіксіз өрістеуде,
психология бұрын кезікпеген эмпирикалық деректермен толығуда. Б.Ф. Ломов
Психологияның методологиялық және теориялық проблемалары атты еңбегінде
қазіргі заман ғылымының жағдайын сипаттай келе, бүгінгі күнде
психологияның әдіснамалық проблемалары мен оның жалпы теориясын бұдан да
былай тереңдетіп зерттеудің қажеттігі күрт жоғарылады, - деп жазады.
Психологияның зерттейтін құбылыстар әлемі ұланғайыр. Оның ішінде
күрделілігі әр деңгейдегі адам қалпы мен қасиеттері, процестері, яғни
сезім мүшелеріне әсер етуші объектінің қарапайым жеке белгілерінен бастап,
жеке адам мотивтерінің тайталасы кіреді.
Жантану ғылымы үшін ең маңызды мәселелердің бірі – зерттелуші
құбылыстардың
мән – мағынасын ашып беру. Осыған байланысты әдіснамалық мәселелер
туындайды.
Алғашқы он жылдықтарда психологияның теориялық (дүниетанымдық) тарапы
басымдау болды. Ал, қазіргі кезеңде оның қоғамдағы рөлі көп өзгеріске
ұшырады. Ол енді білім жүйесіндегі, өндірістегі, мемлекеттік басқару,
медицина, спорт және кәсібі практикалық қызметтің ерекше саласына айналып
барады.
Психология ғылымының қолданбалық мәнін қоғам түсініп, қабылдауынан халыққа
білім беру мекемелерінде кең психологиялық қызмет тармақтарын іске қосу
идеясы өз қолдауын тапты. Қазіргі күнде бұл қызмет қалыптасып, дамуда, ол
келешекте ғылым мен оның нәтижелерін практикаға ендіруде дәнекер жүйе болуы
кәміл.
Лекция 2
1. Лекция тақырыбы: Психика және сана.
2.Лекция жоспар: 1. Психика мен сана дамуы.
2.Психика жайлы түсініктер, психиканың
байқалуының формалары.
3. Психиканың құрылымы.
4. Ми және психика.
3.Лекция мақсаты: Магистранттардың психика және сана туралы жан-жақты
ғылыми
психологиялық тұрғыда түсініктерін қалыптастыру, терең біліммен
қамтамасыз ету.
4.Лекция мәтіні: Психика мен сананың дамуы.
Психиканың пайда болуы, яғни генезисі және оның даму тралы проблемалар
өзара
тығыз байланысты. Сондықтан да психика дамуы туралы жалпы көзқарас
психиканың туындауа жөніндегі мәселенің теориялық ерекшеліктерімен
сипатталады.
Аталған проблема бойьшша ғылымда бірнеше теориялық бағыт қалыптасқан. Ең
алдымен бұлар арасында философиялық ой – пікір тарихында Р.Декарт есімімен
байланысты ғылыми елеуге тұрарлық "антропопсихизм" бағдары. Оның мәні:
психиканың пайда болуы адамның келіп шығуымен байланысты. Психика тек
адамға тән қасиет. Осылай пайымдаудан адам психикасының біз білетін
тарихтан бұрынғы болмысы түгелдей жоққа шығарылды. Мұндай пікір қазіргі
күнде де өз қолдауын табуда. Бұған қарама – қарсы, екінші теория
"панпсихизм", яғни бүкіл табиғаттың жан – рухи қасиетке иелігі жөніндегі
ұғым. Бұл біріне бірі қайшы екі көзқарастың аралығында кеңірек өpic алған
"биопсихизм" теориясы бар. Биопсихизмшілдердің пікірі психика жалпы
материяның қасиеті емес, ал оның тек жанды бөлігіне ғана тән нәрсе.
Қойылған проблеманың шешіміне орай өрістеген және бір
көзқарас: психика барша жанды материяның қасиеті емес, ал олардың
арасындағы жүйке жүйесіне (нервная система) ие болғандарына ғана тән
құбылыс. Мұндай тұжырым "нейропсихизм" деп аталған.
Сана − өзімен қатар еңбек барысында пайда болған тілмен бірге жасайды,
тілсіз
сана жоқ. Сана адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті
бейнелеудің ерекше формасы. Бүкіл психикалық әрекеттердің бір-біріне
ықпалды әсерінің дамуы адамның қоршаған дүниені іштей бейнелеуін қамтамасыз
етіп, оның дерексіз (абстракт) моделін түзді.
Жануарлар психикасын олардың сыртқы жағдайларға икемдесу әрекеттерінің ба
рысында дамып барады, ал адамдардың дамуы мен өмірді қайта жаңғыртуы
табиғатты қайта түрлендіру (өзгерту) процесінде іске асады. Психологияны
қызықтыратын жеке сана қоғамдық санамен біртұтас байланыста қалыптасып,:
өрістеп барады. Әрбір тұлға бейнелеудің саналық (идеалдық) формасын қоғам
өміріне нақты араласуымен игереді: адам ретінде ол өмірден тыс, қоғамдық
қатынастарынсыз жасай алмайды. Осы жасау формасына өтпей, ол адам қоғам
мүшесі, азамат деңгейіне көтеріле алмайды.
Қорыта айтсақ, сана − психиканы біріктіруші ең жоғары өмір әрекеті
формасы,
адамның еңбек әрекетіне орай басқалармен тұрақты тілдік қатынасқа келу
арқасында қоғамдық – тарихи шарттарға сай қалыптасуының нәтижесі.
Сана - бұл қоғамдық болмыс.
Сана құрылымында төрт негізгі сипат байқалады (А.В.Петровский):
Сана қоршаған дүние жөніндегі білімдердің жиынтық бірлігі, оның құрылымына
барша танымдық процестер енеді: түйсік, қабылдау, ес, ойлау, қиял.
Санада субъект пен объекттің айырмашылықтары бекиді. Органикалық әлем
тарихыңда тек адам өзін басқаладан бөлектей, олармен салыстыра алады.
Жалғыз адам-ақ тіршілік иелері арасында өзін тануға, яғни психика әркетінің
бағытын өзіне бұруға қабілетті.
Мақсат болжастыру әрекетін қамтамасыз ете алады. Адам табиғат берген заттың
формасын өзгертеді, сонымен бірге өзін өзгерту ісін заңдық сипатқа ие
саналы мақсатпен ұштастырып, іс-әрекетінің сипаты мен тәсілдерін алдын-ала
белгілейді, ерік күшіне бағындырады. Осыдан сана қызметі: мақсат
қалыптастыру, себеп-салдарын анықтау, еріктік шешім қабылдау, іс-әрекеттің
орындалу жолын айқындау және т.б.
Сана құрылымында әрекетке орай қатынастар орнығады. Адам санасы міндетті
түрде өз ішіне күрделі объектив, ең алдымен адам қатысқан қоғамдық
қатынастарды бейнелейтін сезімдер жүйесін қамтиды (К.Маркс).
Сананың жоғарыда аталған бүкіл арнайы қасиеттерінің қалыптасуы мен көрініс
беруінің міңдетті шарты - тіл, сөз. Тіл – бұл қоғамдық-тарихи тәжірибе
немесе қоғамдық сананы бекіткен ерекше объектив жүйе. Нақты адам тарпынан
қабылданған тіл - сол адамның нақты санасының көрінісі.
Психика жайлы түсініктер, психиканың байқауының формалары.
Психикалық құбылыстар бізді қоршап тұрған сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының мидағы әр түрлі бейнелері болып табылады. Психикалық
құбылыстар үш топқа бөлінеді. Оларға: психикалық процесс (зейін, тұйсік,
ес, қабылдау, ойлау, сөйлеу, қиял), психикалық қасиет (мінез, темперамент,
қабілет, дарындылық), психикалық қалып пен күй (сезім, эмоция, ерік)
жатады. Психикалық кұбылыстардың мәнін ғылыми тұрғыдан түсіну арқылы ғана
жан-жақты ажыратуға болады. Осы мәселені ғылыми жолмен баяндауды, олардың
өзіндік зандылықтарын психология ғылымы анықтайды. Психология ерте
замандардан келе жатқан білім салаларының бірі.
Психиканың ғылыми түсініктемесі келесідей негіздемелерді сүйеніш етеді.
Психика материя дамуының белгілі сатысында яғни, жануарлар ағзасының
туындау кезеңінде пайда болып сол базалардың икемдесу бейімделу әрекет
қылысының бейнелеу – реттеу тетігіне айналады. Жануарлардың эвалюциялық
даму кезеңінде олардың психикасы жетіліп барды. Өз қалыптасу жолында
психика екі инстиктік қалыптасу және даралықты дағдылау кезеңдерін басып
өтті.
Адам психикасы, сана – психика дамуының ең жоғары сатысы; оның пайда болуы
адамның ұжымдық қарым – қатынас жағдайындағы еңбектік іс - әрекеттерімен
тікелей байланысты
Адам психикасы оның белсенді іс - әрекеттерінің арқасында қалыптасады.
Психика заңдылықтары – сырттай заттармен болған өзара ықпалды қатнастардың
алғашқыда психикалық бейнелерге аусты және кейінсол психикалық бейнелердің
өз реттеуімен басқарымды әрекеттерге өту заңдылықтары.
Психика ми қызметімен жанамаласқан бірақ ол оздігінен идеялық, яғни
әлуметтік мәдени жағдаяттар нәтижесінде психика бен саналық құбылыс.
Психикалық құбылыстар белгілі қурылымға және уйымдастыру жүесіне ие.
Психиканың құрылымы.
Психикалық жүйе өзінің ұйымдасу шарттарымен ерекшеленеді. Ол жүйе
психикалық үрдістерге, психикалық қалыптарға және психикалық қасиеттерге
ажыратылады.
Психикалық болмыс өте күрделі дегенмен. Оны келесідей шартты түрлерге бөліп
қарастыруға болады: Экзопсихика, эндопсихика және интропсихика.
Экзопсихика – психикалық дүниенің адам ағзасынан тыс жатқан болмысты
бейнелеуші бір бөлігі.
Эндопсихика – психикалық болмыстың адам ағзасынан қалпын бейнелеуші құрамы.
Интропсихика – құрамды психиканың адам ойын, ерік күшін, қыялын, ұйқыдағы
түстерін қамтыған бөлігі.
Адамның психикалық әрекет заңдарын, оның жел-сі меи құрылым ерекшеліктерін
айқын түсіну үшін жан әрекетін туындатушы тән – адам миының құрылымымен
танысып, оның жан күйі көріністерінің сол тән бөлігімен қандай байланыста
болатынын білу қажет.
Ми және психика.Психикалық процестер, психикалық қалып пен күй және
психикалық қасиеттер бір-бірімен байланысты, бұлардың жиынтығы психика
болып саналады.
Психика дегеніміз – жүйке жүйесінің қасиеті болғандықтан, психикалық
қызметті дұрыс түсіну үшін адам мен жануарлар психикасының материалдық
негізі болып табылатын жоғары нерв қызметінің ерекшеліктерін білу керек.
Жүйке жүйесінің орталық және перифериялық түрлері бар. Орталық жүйке жүйесі
– бұл ми (бас миы және омыртқа жұлын), перифериялық жүйке жүйесі нервтер,
яғни талшық шоқтары, олар бас миы мен омыртқа жұлынынан адамның барлық
денесіне тарам-тарам болып тарап жатады. Ми де, нервтер де нейрондардан
яғни бірімен-бірі қосалқы буындармен жалғасып жататын нерв клеткаларынан
құралады. Мидың бірнеше бөліктері болады. Омыртқадағы жұлын қарапайым
қозғалысты реттейді. Ол организмде, мысалы, ас қорытатын, қан жүргізетін,
дем алдыратын, тағы сондай организмнің өмір сүруін қамтамасыз ететін әр
түрлі процестермен айналысатын ұзынша миға өтеді. Үлкен ми сыңарлары кіші
ми қыртысының төменгі бөлімінің тораптары мен бүкіл адам психикасын
басқаратын ми қыртысынан тұрады.
Жануарлардың миына қарағанда адам миының құрылысы әлдеқайда күрделі, Оның
аумағы да үлкен. Егер маймылдардың миы 400-500 грамға жететін болса, ал
адамның миының саламағы (орта есеппен)- 1400 грамға тең.
Адамның айналасындағы орта оның жүйке жүйесіне, миына үнемі әсер етіп
отырады. Организм бұл әсерді қабылдап, оған жауап ретінде реакция жасайды.
Бұл процесс рефлекс деп аталады.
Рефлекс идеясын бұдан 300 жыл бұрын француз ғалымы Р.Декарт ұсынды, аса ірі
орыс физиологі И.М.Сеченов оны ілгері дамытты. Бас миының рефлекстері
(1863 ж.) деген кітабында адамның мінез-құлқының бәрі рефлекторлық
актілердің күрделі жүйесі екендігін көрсетті. И.М.Сеченовтың материалистік
ілімін И.П.Павловқа өз еңбектерінде рефлекторлық теорияны одан әрі дамытуға
мүмкіндік берді. Рефлекстердің шартты, шартсыз түрлері И.П.Павлов миды
өздігінен тәртіптейтін системасы деп атады. Бұл ми сырттан келген
тітіркендіргіштерге жай ғана жауап беріп қоймайды, сонымен қатар олардың
көрсетуі бойынша жасалатын әрекеттерді бақылап, тәртіпке келтіріп отырады.
Бұрын нерв процесі ретінде рефлекс үш бөлімнен: а) сезім органдарынан миға
қарай өтетін сыртқы тітіркендіргіштің қоздыруынан, ә) онда бұл қоздырудың
қайта өңделуінен және б) мида қозғалысты орындайтын бұлшық еттерге импульс
ретінде берілетін бұйрықтан тұрады делінетін. Нерв процесінің бұл үш
бөлімі рефлекс доғасы деп аталады.
Психиканың даму дәрежесі жануарлардың мінез-құлық формаларын: инстинкт,
дағды интеллектуаддық іс-әрекетін белгілейді.
Реалдық дүниенің бейнесі ретінде, тек адамға ғана тән және олардың ұжымдық
еңбек ету процесінде дамитын психиканың жорғарғы формасы – сана деп
аталады.
Сана дегеніміз, − деп жазды К.Маркс, − ең таяу ортаны тану және өзіне
түсіне бастаған индивидтен тыс басқа адамдармен және заттармен арадағы
шектеулі байланысты тану болып табылады. Сана жеке адамға тән дара қасиет.
Адамда жеке санамен қатар өмір сүрген ортасына байланысты қалыптасқан
қоғамдық сана да болады. Бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты.
Лекция 2(қосымша)
Жан мен Тән.
Психологиялық ілім-білімдердің ілкі бастау, түп-төркіні ерте
замандардан бастау алатыны белгілі. Жан туралы ілім есте жоқ ерте
дәуірлерде, ежелгі дүние елдерінде (Үндістан, Қытай, Мысыр, Вавилон,
Грекия т.б. ) пайда болып, тіршілік, өмір, жан мен тән, оқыту, тәрбие,
т.б. негізгі мәселелер ретінде күн тәртібіне қойылып келген.
Жан мәселесіне қазақ халқы да ерекше мән берген. Мәселен, жанға
байланысты ой-пікірлер фольклорда, әсіресе мақал-мәтелдерде көптеп
кездеседі. Халқымыз жанның заттық қасиеті жоқ болғандықтан, оны танып
білу шектеулі екендігін де жақсы аңғарған. Қазіргі психология ғылымында
жанды көбіне психика ұғымының синонимі ретінде қарастыратынын да
ескеруіміз қажет.
Жан дүниесінің сан қилы теорияларын баяндау – сөз болғалы отырған 10
томдықтың басты мәселесі.
Мәселен, мұндағы бірінші томға кеңестік психологияның іргетасын
қалаушылардың бірі, маркстік психологияның Моцарты атанған
Л.С.Выготскийдің (1896-1934) жан мәселелерін баяндайтын мәдени-тарихи
теориясы беріліп отыр. Бұл ілімнің түрлі аспектілері 1982-1984 жылдары
Мәскеудің “Педагогика” баспасынан шыққан автордың 6 томдығында
жарияланған. Мұнда көтерілген негізгі мәселелер: 1.Жоғары психикалық
функциялардың даму тарихы; 2. Жасөспірім педологиясы; 3. Жалпы
психологияның проблемалары. Жоғары психикалық функциялардың даму
тарихында – оның проблемалары, талдауы, құрылымы, генезисі, сонымен
бірге тілдің қалыптасуы (ауызекі тіл және жазбаша тіл), көптілділік
мәселелері қарастырылған.
Тәуелсіз еліміздегі тіл мәселесі, оның ішінде қазақ тілінің даму
проблемалары күні бүгінге дейін шешімін таппай отырғаны белгілі. Осы
орайда, психология ғылымында қарастырылған тіл мәселелері,
көптілділіктің, соның ішінде қостілділіктің балалық шақта қалыптасуы
бүгінгі күннің аса өзекті проблемаларының бірі болғандықтан, оқырман
қауымға пайдалы болады деп сенеміз. Сонымен қатар Л.С.Выготскийдің
“Сөйлеу мен ойлау” проблемаларының түп-тамыры, оның дамуын,
қалыптасуын, ара қатынастарын қалыптастыратын еңбектерінің қазақ тіліне
аударылуының да өзіндік маңызы бар.
Екінші томға психология ғылымындағы іс-әрекет теориясы, әйгілі кеңес
психологтары С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, А.Б. Ананьев және т.б.
еңбектерінен үзінділер аударылған.
Іс-әрекет психологиясының теориясы ХХ ғасырдағы кеңестік психология
ғылымында басты орында болды. Ол психологияны индивидтердің іс-әрекеті
барысында психикалық бейнелердің пайда болуы, қызмет етуі мен құрылымы
туралы ғылым ретінде қарастырды. Осы томда А.Н.Леонтьев,
С.Л.Рубинштейн, К.А. Абульханова-Славская, А.Н. Ждан, В.В.Давыдов, А.А.
Леонтьев, О.К. Тихомиров шәкірттерімен, В.И. Иванников, А.Б.
Брушлинский, Б.С. Братусь, Т.В. Габай, Г.А. Суворова сияқты әйгілі
психологтардың, сондай-ақ философтар И.Т. Касавин, Г.С. Батишев, В.Н.
Сагатовскийдің осы теорияға байланысты идеялары көрініс тапқан.
Үшінші томға З.Фрейдтің психоаналитикалық тұжырымдамасынан үзінділер
енген. Осы томға Фрейд ілімін ары қарай дамытқан неофрейдистер
Э.Эриксон, Ф.Фромм, К.Хорни, т.б. еңбектері де енген. З.Фрейдтің
“Психоанализге кіріспе түріндегі лекциялары”, “Психоанализ очерктері”,
“Мен және ол”, “Түс көрулер”, т.б. еңбектері аударылған.
Төртінші томда ақыл-ой әрекетін кезеңдеп қалыптастырудың теориясын
жасаған кеңестік ғалымдар П.Я. Гальперин, Н.Ф.Талызина, т.б.
еңбектерінен үзінділер аударылған.
Ақыл-ой әрекетін кезеңдеп қалыптастыру теориясының негізін кеңес
психологиясының көрнекті өкілдерінің бірі П.Я.Гальперин жасады. Ақыл-ой
әрекетін қалыптастыру теориясы психикалық үдерістер жайлы түсініктерді,
теориялық, эксперименттік және қолданбалы аспектілерді талдап
саралайды.
П.Я.Гальперин өзінің “Бағдарлаушы іс-әрекет психологиясының пәні” деген
еңбегінде психикалық бейнелеудің формаларын және олардың физиологиялық
негізін кеңес физиологы И.П. Павловтың бағдарлаушы рефлекс идеясына
сүйеніп, әр түрлі негіздегі тұжырымдарымен түсіндіреді.
Бесінші томда гуманистік психологияның ХХ ғасырдағы көрнекті өкілдері
К.Роджерс, А.Маслоу, Г.Олпорт, Г.Айзенктің көзқарастары баяндалған. Бұл
томда К.Роджерстің “Кеңес беру өнері мен терапия” деген еңбегінен жеке
тұлғаны зерттеу тәжірибесінен үзінділер келтірілген.
Алтыншы том “Дамытып оқытудың мәселелері: теория және практика” деген
атаумен беріліп отыр. Бұл томда жас және педагогикалық психологияның
негізгі мәселелерінің бірі, бала психикасының дамуы, оқыту мен
тәрбиелеудің психологиялық байланыстары қарастырылады. Осы мәселе
баланың тұлғалық және интеллектілік қабілеті дамуының білім жүйесіндегі
негізгі мақсаттары және міндеттерімен байланысып жатады.
Томда В.В. Давыдовтың “Оқытудағы жалпылаудың түрлері” атты еңбегі мен
А.М. Матюшкиннің “Ойлау мен оқытудағы ситуациялық жағдай ” атты
кітабынан үзінділер алынған.
Жетінші том “Қазіргі кездегі когнитивті психология” деп аталады.
Психологияның бұл саласында когнитивті психологияның зерттеу пәні болып
табылатын танымдық үрдістерді зерттеу ерекше орын алады. “Когнитивті”
ұғымы қазақ тіліне аударғанда “танымдық” деген мағынаны білдіреді.
Осы томға қазіргі кездегі батыстық когнитивті психологияның өкілдері
Д.Брунер, У.Найссер, Ж.Пиаже, Р.Солсо, Дж.Р.Андерсон, Л.Фестингердің
еңбектерінен жеке тараулар мен фрагменттер, сонымен қатар ресейлік
авторлардың жұмыстарынан жекелеген еңбектер енгізілген.
Сегізінші том “Жеке тұлғаның қазіргі теориялары” деген атпен беріліп,
онда А.Адлердің “Балаларды тәрбиелеу” және “Жеке-даралық психологияның
тәжірибесі мен теориясы” – баланың жеке тұлғасы, оны тәрбиелеу
мәселелері, балалар психикасындағы невроздар, оларды емдеу мәселелеріне
арналған еңбектерінен үзінділер алынған. Сонымен қатар жеке тұлғаның
психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған сұрақнама мен өз
тәжірибесінен мысалдар және бұған түсініктемелер беріліп отыр. Осы
томға З.Фрейдтен кейін психоанализді әрмен қарай дамыта түскен,
архетип, ұжымдық бейсана ұғымдарын ғылымға енгізген К.Г.Юнгтің “Санадан
тысқарының мәселесі” деген еңбегінен де үзінділер аударылған.
Тоғызыншы томда ХХ ғасырдағы кеңес және шет ел психологтарының
(С.Л.Рубинштейн, Л.Леви-Брюль, А.В. Брушлинский, О.К. Тихомиров, т.б.)
ойлау психологиясы саласында классикалық болып табылатын еңбектерінен
үзінділер берілген. Ойлау психологиясына қатысты еңбектерде, ойлау әрі
үдеріс, әрі іс-әрекет ретінде, оның сатылары мен әр түрлі теориялары,
ойлаудың генетикалық түп негізі, ойлау мен сөйлеудің ара қатынасы,
ойлауды экспериментті тұрғыдан зерттеу мәселелері сөз болады.
Осы томдарға енген аударма материалдардың ішінде өзінің теориялық
жаңалығы, практикалық маңызымен қазіргі қазақ халқының
тыныс-тіршілігіне бір табан жақын тұрғаны З.Фрейдтің психоанализ ілімі
мен америкалық гуманистік (ізгілік) психология өкілдерінің (К.Роджерс,
Г.Олпорт, А.Маслоу т.б) түйін-тұжырымдары. Мәселен, гуманистік
психологияның (мұның идеясын кезінде әл-Фараби, Өтейбойдақ, Асан қайғы,
Абай, т.б. айтқан – Қ.Ж.) түсінігінде адам-табиғатынан қайталанбас
белсенді тұлға, әркімде де алдына қойған мақсатына жетуге мүмкіндік
бар, оның үнемі өзін-өзі жетілдіре түсуге мүмкіндігі мол, өйткені
“үмітсіз – шайтан” дегендей, онда болашақтан үміт үзбейтін, ілгері
қарай ұмтылушылықтың табиғи негізі бар дейтін оптимистік идеялар
ұсынылған.
Бұл түйіндер полиэтностық Қазақстан үшін аса маңызды. Елімізді 130-дай
этнос өкілдері мекендейді, олардың тұлғалық психологиясының қалыптасу
жолы да бірдей емес. Осы мемлекетті құрайтын қазақтардың өзі де
біркелкі емес. Олардың бірі – ада қазақ (мәңгүрт), екіншісі – шала
қазақ, үшіншісі – жаңа қазақ (байлар), сондай-ақ, орта тап,
кедей-кепшік болып кете береді. Бұлардың өмір жолы, мақсат-мүддесі,
талап-тілегі әр түрлі. Формасы – қазақ, ішкі жан дүниесі қазақ емес
жандардың да қалаған мақсатқа сай өзін-өзі жетілдіре түсуге, өзін
айналасындағыларға таныта алуға ұмтылатыны сөзсіз. Осы айтылғанға орай,
бізде гуманистік психология ұсынған проблемаларды зерттеу аса тиімді
болмақ.
Ол үшін еліміздегі әр түрлі этнос өкілдерінің, әсіресе қазақ халқының
психологиясын зерттейтін мемлекеттік бюджет негізіндегі ғылыми-зерттеу
институтын ашуымыз қажет. Осы институт қазіргі қазақ қоғамында қандай
тұлғалар өсіп, жетіліп келеді, олардың рухани құндылықтары қандай,
ұлттық психология болмысының деңгейі, ұлт болашағына сенімділігі т.б.
осы секілді мәселелерді зерттейтін болса, көп нәрсенің ақ-қарасы ашыла
түсер еді.
Бірер сөз осы басылымда кездесетін әттеген-айлар жайында.
Мақаланың басында айтқанымыздай, психологиялық ой-пікірлердің даму
тарихы ұлан-ғайыр кезеңді қамтып отырғаны хақ. 40-50 мың жыл тарихы бар
адамзаттық өркениеттің қай дәуірінде болсын жан мен тән мәселесі елеулі
орын алған. Бірақ тарих әлемінде бұлардан жөнді із қалмаған. Бізге
жеткен екі жарым мың жыл бұрын жазылған Аристотель еңбектері басылымға
кірмей қалған.
Нақтылап айтсақ, кеңес, орыс психологиясынан 5 том аударылса (1,2,4,6,9
томдар), Батыстың классикалық психологиясынан 2 том (3,8), Америкадан 2
том (5,7) тәржімаланған. Аудармадағы бұл теңсіздік бізді ойлантады.
Өйткені классикалық психология батыс елдерінде (Англия, Франция,
Германия, Швейцария, т.б.) ерекше дамыған еді және олардың еңбектері
кезінде орыс тіліне аударылған. Әлемдік психология жинағында осы
ғылымды тек орыстар жасағандай түсінік туады. Бұл еуроцентризмнің
нұсқасы болып шыққан. Сондай-ақ аталмыш томдарға шығыс психологиясының
ірі өкілдерінің (әл Кинди, Ибн Сина, Ибн Рошд т.б) еңбектері де
(бұлардың бәрі орыс тіліне аударылған) енбей қалған. Әлемдік
психологияға шығыс халықтарының қосқан үлесін де ұмытуға болмайды.
Осынау іргелі басылымға әлемдік психологияның “ең, ең ” деген ірі
өкілдерінің таңдамалы еңбектерін енгізу керек еді. Мәселен, кеңес
психологиясында теориялық тұжырымдамалар құрған А.Н.Леонтьев,
С.Л.Рубинштейн, П.Я.Гальпериндермен қатар есімдері ғылыми әлемге онша
мәлім емес психологтардың (Ю.Д.Бабаева, Н.Б. Березанская, И.А.
Васильев, Н.И. Сачко, Н.И. Салмина, В.П. Сохина, т.б.) орын алуы – он
томдықтың бағасын төмендетіп жүрмей ме деген ой келеді. Мәселен,
Салминаның (толық аты-жөні, ғылыми лауазымы беймәлім) “Бастауыш
мектепте сандарды және олармен әрекет етуді оқыту” атты мақаласының ең
болмаса қайда, қашан жарияланғаны туралы мағлұмат жоқ. Осындай жағдай
В.П.Сохинаның “Алғашқы математикалық түсініктер қалыптасуының
психологиялық негізі ” атты мақаласына да тән (ІV т, 427-471-беттер).
Аты-жөні аталған авторлардың материалдары кеңес психологиясында ХХ
ғасырдың 40-60 жылдары жасалған ғылыми тұжырымдамаларды насихаттайтын,
түсініктеме сипаттағы дүниелер. Бұлардан теориялық түйіндер мен ғылыми
жаңалықтар табу қиын. Олай болса, осы авторларды әлемдік психологияның
көрнекті өкілдерінің қатарына жатқызудың жөні жоқ сияқты.
Психология – интернационалистік ғылым. Бұл ғылымның қалыптасып, дамуына
үлес қоспаған ұлт өкілдері кемде-кем. Осы тұрғыдан қарағанымызда 10
томдықта немістен – В.Вундт, Г.Гельмгольц, француз Р.Декарт, Рибо,
ағылшын Т.Гоббс, Дж. Локк, швейцар Ж.Пиаже, т.б. орын алуы керек еді
дейміз. Бұл есімдердің қай-қайсысы да психология ғылымының дамуына
елеулі үлес қосқан тұлғалар екені белгілі.
Төл тілімізде тұңғыш жарық көріп отырған осы басылымның үлкен бір
кемшілігі – тіл жұтаңдығы. Мұнда ана тіліміздің аса бай лексикалық
қорын молынан пайдалану мен ұлттық сөз саптау ерекшелігімізді қолдана
алмаудан туындайтын кемшілік жәйттер баршылық. Аудармашылар көбінде
мәтінді сөзбе-сөз аударамын деп, қазақ тілінің синтаксистік құрылымын
да, психология ғылымының мән-мағынасын да бұзып алған. Бұл айтқанымызға
төмендегідей тіркестер жақсы дерек бола алады. “Олар сүйеді және
сүйікті болады, секс кезінде үстіңгі және астыңғы позицияларда (?!)
болады, өздері қалжыңдайды және басқаларға қалжыңдауға мүмкіндік
береді” (5-том, 323-бет). Келесі осындай бір дерек, 3-томнан алынып
отыр. “Ол (яғни, түс көру – Қ.Ж.) біздің сергек өмірдегі белгілі рухани
құбылыстармен бірге ортақ тізбек құруы ықтимал (71-бет), ол түсті
шешуді жақындатады және сондықтан (?!) қарсыласуға ұшырайды (173-бет),
... ұйқының ортасында оятатын түстер теориялық қызығушылықты көбірек
туғызады” (190-бет). Бұл тіркестерді оқу да, түсіну де қиын.
Аударылған рухани дүниелер туралы қорыта келе айтарымыз: әлемдік
психология туындыларының төл тілімізде тұңғыш рет жариялануы аса
құптарлық жәйт. Аудармашылар қазақ оқырмандарын осы туындылармен жәй
таныстырып қана қоймай, бұлардың еліміздегі психология ғылымының
дамуына түрткі болатындай жағын, бізде өріс алуға тиісті кешенді,
іргелі зерттеу жүргізуге ықпал ететіндерін (мәселен, гуманистік,
психоаналитикалық психология) ойластырған. Осынау аудармалардың төл
тіліміздегі психологиялық ұғымдар қорының молая түсуіне де себепкер
болатыны сөзсіз. Бұл басылым әлемдік психология мен қазақ
психологиясының сабақтастығы қандай деңгейде тұр дейтін проблеманың
қойылуына да мұрындық болары хақ.
Әлемдік психологияның соңғы оныншы томына қазақ психологиясының
тарихына байланысты материалдар белгілі бір жүйе бойынша енген.
Бар-жоғы бір томдық болса да бұл — өте құптарлық жәйт. Қазақ халқының
сан ғасыр бойына осы салаға қатысты жиған-терген інжу-маржандары
әлемдік психологияның қатарынан орын алуы елдігіміздің басты белгісі
екендігінің айғағы.
Халқымыздың психологиялық ой-пікір тарихының қалыптасып, даму жолын
қазақ елінің азаматтық тарихымен орайластыра отыра, бұл үрдісті негізгі
үш кезеңге бөліп қарастыруды ғылыми тұрғыдан дұрыс тұжырым деп
есептейміз.
Мұның бірінші кезеңі – VІ-XІV ғ.ғ. басталатын қазіргі түркі тектес
халықтардың бәріне ортақ психологиялық ой-пікірлердің ілкі бастау,
түп-төркіні. Бұларға ежелгі түркі ескерткіштері “Күлтегін”, “Тоныкөк”,
“Білге қаған”, Орхон-Енисей жазулары мен Қорқыт ата, Әбу Насыр
әл-Фарабидің, Ж.Баласағұни, т.б. тағылымдарын жатқызу ләзім. Екінші
кезең қазақ хандығының құрылу дәуірінен басталып (1456) Қазан
төңкерісіне дейінгі психологиялық ой-пікірлердің дамуын қамтыса, үшінші
кезең психология ғылымының кеңестік Қазақстанда маркстік идеялармен
рухтанған, яғни коммунистік идеологияның дәурендеген кезеңіне тұстас
келеді.
Осы томды құрастырушылар қазақ халқының ғасырлар бойы қордаланып,
сұрыпталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2.Лекция жоспары: 1. Психология пәні, мақсаты, міндеттері.
2. Психология ғылымының салалары мен
әдістері.
3. Қазіргі кездегі психология
3.Лекция мақсаты: Психология пәні, мақсаты, міндеттері , салалары мен
әдістері туралы толық жан-жақты түсінік беру, магистранттардың пән туралы
түсініктерін қалыптастыру.
4.Лекция мәтіні: Психология пәні, мақсаты, міндеттері.
Адам көптеген ғалымдар әулетінің зерттеу объектісі болып келеді. Өз тарихы
мен қалай пайда болғанын, биологиялық табиғатын, тілі мен әдеттерін танып
білуге деген адамзат құштарлығының шегі болған емес. Ал, осы таным жолында
жантану ғылымының алатын орны аса ерекше. Адам болмысының табиғатына, оның
саналы қоғам шеңберінде өркендеуі мен қалыптасуына, төңірегіндегі басқа
адамдармен қарым-қатынасының ерекшеліктеріне деген психология дамуының
негізінде жатқан қызықшылығу уақыт озуымен бірге өрістей түскен.
Пән атының өзі де грек тілінен аударғанда психология – жан туралы ғылым
(психо
жан, логос – ғылым) дегенді білдіреді. Жан жөніндегі зерттеулер мен
түсініктер психологияның пәндік аймағының кемелденуінде бірінші кезең болды
да психология әуел бастан жан туралы ғылым деп танылды. Бірақ, бұл жанның
не зат екеніне жауап табу оңайға соқпады. Әр тарихи дәуірлерде ғалымдар бұл
сөз мағынасын сан қилы түсіндірді. Психика мәніне байланысты
көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы философияның өзекті мәселесін – материя
мен сана, заттық және рухани болмыстардың ара қатынасын шешуге тәуелді
болып келді.
Дәл осы мәселенің шешімі төңірегінде бір – біріне тікелей қарсы
философия
бағыттары – идеализм мен материализм пайда болды. Идеалистер психиканы
болмыс бастауы, өз бетінше жасайтын, материяға тәуелсіз, белгісіз бір зат
деп қарастырды. Ал, материалистік танымда психика – туынды, материяға
тәуелді құбылыс. Идеалистік бағыт өкілдері материяға қатысы жоқ ерекше
рухани бастаманың барын мойындап, психиканың әрекеті тәнсіз, мәңгі жойылмас
жанның көрінісі деп білді. Ал, барша заттасқан дүние мен процестер, оларша,
біздің түйсігіміз бен елестеріміздің нәтижесі.
Идеализм бастауы адамдардың өз дене құрылымы мен қызметі жөнінде дұрыс
танымы болмаған, психикалық құбылыстарды адам дүниеге келуімен тәнге еніп,
оның өлуімен ұшып кететін жан және рух әрекеті деп ойлайтын заманда пайда
болған. Жанды бастапқыда адамның әр түрлі мүшелерінде жасайтын ерекше бір
жұқа зат не тіршілік иесі деп білген. Діннің пайда болуымен жан о
дүниемен байланысты, көрінбейтін әрі мәңгі жасайтын, тәннің өзгеше бір
екінші баламасы – рухтық зат деп танылды. Бар әлемнің бастаушысы идея, рух,
сана, ал материя осылардан туындайды деп есептеген әртүрлі идеалистік
бағыттар қанат жайды. Адам психикасы – рухани өмірдің көрінісі, сондықтан
ол материалдық дүние заңдылықтарына бағынбайды деп санаған идеализм мен
діни догматтар адам жан дүниесін материалистік тұрғыдан түсіндіруге
ұмтылған ғылыми ой-пікірлерді көп ғасыр кейінге ысырып тастады.
Жан жөніндегі танымдар қандай құбылыс - өзгерістерге енгенімен өмірлік іс
–
әрекеттердің қозғаушы күші – жан деген тұжырымға ешбір шүбә келтіре алмады.
Тек 18ғ. психология ғылымының дамуында Рене Декарт жаңа дәуір есігін ашты.
Ол адамның ішкі мүшелері ғана емес, тіпті дене әрекетінің де жанға ешқандай
қатысы болмайтыны жөнінде пікір айтып, дәлелдеді. Бұл жантану ғылымының
кейінгі желісіне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екі түсінікті –
рефлекс және сананы бірдей еңгізді. Бірақ ол өз тағылымында жан мен тәнді
бір – біріне қарсы қойды, өзара тәуелсіз екі болмыс материя және рух
жасайтынын уағыздады. Сондықтан да психология тарихында бұл Декарт тағылымы
дуализм атауын алды. Дуалистер көзқарасында, психикалық табиғат ми
қызметінің өнімі емес, мидан тыс, оған тәуелсіз, өз бетінше жасайтын
құбылыс екені түсіндірілді. Бұл бағыт ғылымда объективті идеализм деп
аталады.
Дуалистік тағлиматты арқау етіп 19ғ. психологиясында психофизиологиялық
параллелизм атанған идеалистік бағыт кең өріс алды. Бұл бағыттың мәні:
психика және тән қатар, бірақ өзара тәуелсіз жасайды. Мұндай идеалистік
көзқарасты дәріптеушілер Вундт, Эббингауз, Спенсер, Рибо, Джемс т.б.
19ғ. екінші жартысында дербес ғылымға айналған психологияның дамуы өз
алдына
әртүрлі мақсаттарды белгілеп, әртүрлі зерттеу тәсілдерін қолданған, бір –
бірін ауыстырып отырған теориялар таласында жүріп отырды. 19ғ. аяғында
барша теориялар, 20 ғасырдағы біршама тағылымдар сананыңинтроспектік
психологиясы шеңберінде зерттелді. Бұл теориялар бойынша психологиялық
зерттеулердің бәрі қоршаған орта мен адам іс-әрекетіне байланыссыз жан
толғаныстары мен көріністеріне негізделді. Ал, сана мен миарасындағы
қатынас бұл теорияларда дуализм бағытында шешімін тапты.
20ғ. екінші он жылдығында психологияның және бір бағыты пайда болып, оның
өкілдері психологияның жаңа пәнін жариялады: ол психика да емес, сана да
емес, сырттай бақыланатын, негізінен адам қозғалысының жиынтығы - әрекет
қылық еді. Бұл бағыт бихевиоризм (ағылш. behaviour – қылық) аталып,
психология пәні жөніндегі түсініктер дамуының үшінші кезеңін қалады.
Бихевиоризмнің негізін қалаушы Дж. Уотсон психологияның міндетін қоршаған
ортаға бейімделуші тіршілік иесінің қылық - әрекетін зерттеу деп білді. Тек
бір онжылдықтың өзінде – ақ бихевиоризм бүкіл дүниеге тарап, психология
ғылымының ықпалды бағыттарының біріне айналды.
Сонымен, психология өз даму жолында бастапқыда – жан туралы ғылым,
кейіннен
жансыз ғылым, ақырында санасыз ғылымға айналды. Әрине, қылық - әрекетті
бақылаумен объективтік деректерді зерттей аламыз, бірақ, мұндай объективтік
жалған, себебі біздің әрқандай әрекет қылығымыздың астарында өзіміздің ой,
сезім, ниеттеріміз жатыр. Сондықтан осы ой, сезім, ынта ықыласты
білмейінше, әрекет қылықты тану мүмкін емес.
Диалектикалық материализм тұрғысынан материя алғашқы, ал сана екінші,
одан
туындаушы, яғни объектив дүниенің мидағы бейнесі. Осы түсінікке орай
материалдық болмыс (заттар, дүние қүұбылыстары) пен идеалдық (заттық
дүниенің сезім, ой т.б. түрінде бейнеленуі) бір-біріне тікелей қарама –
қарсы. Бірақ бұл қайшылық салыстырмалы сипатта, себебі түйсік, ой,
сезімдер материалдық органның мидың әрекеті, сыртқы тітіркендіру
энергияларының сана өміріне айналуының нәтижесі. Психика, сана ми
қызметінен ажырауы мүмкін емес, олардың басқа жасау тәсілі жоқ.
Материяның дамуы - бұл оның қарапайым формадан жоғары формаға жетілуі,
қарапайым қозғалыстан жоғары қозғалысқа өтуі. Алғашқыда тек органикалық
емес материя, өлі табиғат болды. Дамудың белгілі бір сатысында, өзінің
ұзаққа созылған эволюсиясының нәтижесінде материя органикалық қасиеттерге
ие болды, материя қозғалысының жаңа формасы мен жаңа қасиеті өмір, табиғат
жиынтығына енді. Табиғаттың даму процесінде өсімдіктер, жануарлар, келе
келе материяның ең жоғары туындысы санаға ие адам пайда болды. Ғылыми
психология тірек еткен диалектикалық материализм категориялары жүйесінде
бейнелеу теориясы басты маңызға ие. Себебі, осы категорияға орай психиканың
жалпылама және мәнді сипаты ашылады: әрқандай психикалық құбылыстар
объектив шындықтың субъектив бейнелеуінің түрлі формалары мен деңгейлерін
көрсетеді. Барша материя бейнелеу қасиетіне ие. Психика – материя қасиеті,
мидың қызметі болумен психика дамуының алғы шарты бейнелеудің ерекше
формасы. Психика материяның даму желісінде, оның бір қозғалыс формасынан
екіншісіне өзгеріп барады.
Сыртқы заттасқан дүние болмайынша, тіршілік иесінің ішкі психикалық өмірі
болуы мүмкін емес, яғни сана, психика өзінен тыс және тәуелсіз жасайтын
танымды болмыстың бейнесі. Егер де осы қоршаған объектив шындық болмаса,
санадағы оның бейнесі жөнінде әңгіме қозғау қажетсіз. Әрқандай психикалық
акт нақты болмыстың бір бөлшегі әрі оның бейнесі болып табылады.
Сонымен, психиканың қызметі, біріншіден қоршаған дүние заттары мен
құбылыстарының қасиеттерін, байланыстарын бейнелеу, екіншіден осының
негізінде адм қылығы мен қызмет әрекетін реттестіру. Психиканы диалектика –
материалистік тұрғыдан қарастыру әрқандай ішкі жан күйлік құбылыстардың
өзімен өзі шектелмегенін, шындықтан бөлінбей, онымен түбегейлі әрі тығыз
байланыста екенін танытады.
Ғылымдағы күрделі міндеттердің бірі – заңдылықты сипатқа ие байланыстар
мен
қатынастарды көре білу. Ғылымдық қатал талап обънетивтік заңдарды ашып қана
қоймастан, олардың әрекеттік аймағы мен қолдану жағдайларын көрсете алу.
Сондықтан да психология зерттеулерінің объектісі психологиялық деректер мен
қатар психологиялық заң, заңдылықтар.
Диалектикалық материализм бағдарынан психологиялық ғылыми білімдердің
құрамы неден тұрады, яғни пәні не? Бұл ең алдымен психикалық өмір
деректері. Мысалы, психикалық дүние дерегі ретінде адамның тәжірибе топтау
қабілеті – жад, есті қарастырайық. Есте болсын, ғылыми жантану
психологиялық құбылысты тек суреттеп баяндаумен шектеле алмайды, оның
міндеті түсіндіру, яғни осы деректер мен құбылыстарды басқаратын заңдарды
ашып, олардың мәнін айқындап беру.
Сонымен бірге ескеретін жәйт, заңдылық байланыстарды білу қздігінен
заңдылықтарды іске асыратын нақты тетіктерді ашып бере алмайды. Осыдан
психологияның міндеті – психологиялық деректер мен заңдылықтарды аша
отырып, психологиялық іс-әрекетті қозғаушы механизмдерді де анықтап білу.
Ал енді сол механизмнің қандай да психологиялық процесті орындайтын нақты
анатомия – физиологиялық аппаратты іске қосуына байланыстылығынан, ол
механизмнің табиғаты мен әрекетін психология басқа ғылымдармен бірлікте
зерттейді.
2. Психология ғылымының салалары мен әдістері.
Психология сан салалы ғылым. Қазіргі кезде оның 40-қа жуық саласы бар.
Қай
саласы болса да күнделікті өмірімізге қызмет етеді. Психология көп тармақты
білімдер жүйесі ретінде танылып, әртүрлі еңбек тәжірибесімен байланысуда.
Әдетте, психология салаларын жіктеудің негізгі принципі – психиканың іс-
әрекетте даму принципі. Сондықтан, көбінесе психология салаларын топтастыру
негізіне адамдардың әртүрлі еңбектік әрекеттері алынады. Осыған орай
психология келесі салаларға бөлінеді.
Еңбек психологиясы адамның қоғамдық өнімге бағытталған әрекетінің
психологиялық ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми ұйымдастырудың психологиялық
тараптарын зерттеумен бірге психология ғылымының дербес салаларына айналған
білімдерге жіктеледі. Олардың ішінде: инженерлік психология, авиация
психологиясы, ғарыштық психологиясы т.б. бар.
Педагогикалық психологияның қызметі адамды оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын ашу. Оның бөлімдері: оқу психологиясы, тәрбие
психологиясы, мұғалім психологиясы, дамуы жетімсіз балаларды оқыту –
тәрбиелеу психологиясы.
Медициналық психология дәрігер қызметі мен сырқат адам мінез – құлығының
психологиялық мәніні зерттейді. Ол психикалық құбылыстардың ми
физиологиялық құрылымдарымен байланысын айқындаушы нейропсихология; емдік
дәрілердің адамның психикалық жағдайына ықпалын белгілеуші
фармакопсихология; науқасты емдеуде қолданылатын психикалық әсерлерді
зерттейтін психотерапия; психикалық алдын алу профилактика және
психогигиена тарауларына бөлінеді.
Заң психологиясы құқық жүйесін іске асыруға байланысты психикалы
мәселелерді қарастырады. Ол бірнеше салаларға жіктеледі: қылмыскер
психологиясы, үкім шығарушы мен орындаушы психологиясы т.б.
Әскери психология адамның соғыс жағдайындағы қылық-әрекетін, қолбасшы мен
оның билігіндегі сарбаз арасындағы қарым-қатынастың психологиялық
тараптары, әскерді рухтандырушы үгіт-насихат психологиясының әдістерін және
т.б. зерттейді.
Психология тармақтарын топтастыру негізіне дамудың психологиялық қырлары да
алынуы мүмкін. Бұл жағдайда психологияның даму принципі іске асады. Осыған
байланысты психология келесі салаларға бөлінеді:
Жас сатыларының психологиясы жеке адамның әртүрлі психикалық процестері
мен психикалық қасиеттерінің онтогенезін зерттейді де келесі салаларды өз
ішіне қамтиды: балалар психологиясы, жас өспірімдер психологиясы, ересек
адамдар психологиясы мен кәрілік психологиясы (геронтология).
Дамуы қалыптан шыққандар психолгиясы немесе арнайы психология:
олигофренопсихология (ақыл-ойы кемдер), сурдопсихология (кереңдер),
тифлопсихология (зағиптер).
Салыстырмалы психология – психикалық өмірдің филогенетикалық формаларын
зерттейді.
Психология салаларын топтастырудың және бір жолы – қоғам мен жеке адам
арасында болған қатынастарды ескеру. Бұл әдіске орай Әлеуметтік
психология атымен психологияның көптеген салалары бірігеді. Әлеуметтік
психология адамдардың әртүрлі ұйымдасқан ресми немесе ұйымдаспаған,
бейресми топтарда көрініс беретін психикалық болмысын зерттеумен
шұғылданады.
Жоғарыда келтірілген деректер психологияның қолдану аймағының кең
екенінен
хабар береді. Мұнда орындалатын міндеттердің де сипаты сан алуан: адамның
қарапайым қабылдауын зерттеуден бастап, жалпы өріс алған күрделі психикалық
құбылыстарды тануға дейін.
Барша психология салаларының ішінде айрықша орынды жалпы психология
иеленетінін атап өткен жөн. Бұл тараудың негізгі міндеті психологияның
әдіснамалық проблемаларымен тарихын, психикалық құбылыстар пайда болуының,
дамуының және болмысының жалпыланған заңдылықтарын ғылыми нақтылау.
Сонымен бірге жалпы психология танымдық және практикалық іс-әрекетті де
зерттейді. Жалпы психология зерттеулерінің нәтижесі психология ғылымының
барша салалары мен бөлімдерінің ірге тасы қызметін атқарады.
Жалпы психология курсында жантану ғылымының теориялық принциптері мен
маңызды әдістері жөнінде таным беріліп, оның негізгі пәндік түсініктері
сипатталады. Бұл түсініктер үш негізгі категориялар төңірегінде
топтастырылады: психикалық процестер, психикалық қалыптар мен психикалық
қасиеттер немесе жеке адамның дара ерекшеліктері. Психология қай ғылым
саласымен байланысса да, оның зерттеу объектісі жалғыз-ақ: ол – адам, оның
психикалық процестері, қалыптары және қасиеттері.
Психологияда адамның психикалық ерекшеліктерін зерттейтін бірнеше әдістер
бар. Олардың бір тобы негізгі әдіс, екінші тобы қосалқы әдіс деп аталынады.
Негізгі әдістер:
Байқау (бақылау) әдісі.
Белгілі жоспар бойынша жүйелі түрде біраз уақыт бойына зерттелуші адамның
психикалық ерекшеліктерін қадағалауды байқау әдісі деп атайды. Байқау,
әдетте, табиғи жағдайда, зерттелінуші адамның әрекетіне әдейі араласпай –
ақ жүргізіледі. Осы әдіс арқылы зерттелінушінің мимикасын (бет құбылысын),
сөз реакцияларын, түрлі қозғалыстарын, мінез – қлқын, жалпы әрекетін
байқауға болады. Сондай – ақ адамның ерік күші, сезім ерекшеліктері,
темпераменті де осы әдіс арқылы ажыратылады. Байқау әдісінің нәтижелі болып
шығуы үшін қолданылатын қажетті кейбір шарттар:
А) Байқаудың ұзақ уақыт бойына жүргізілуін және бір фактінің бірнеше
рет
қайталанып зерттелінуін қамтамасыз ету;
Ә) Зерттелетін объектіні айқын белгілеу және байқаудың мақсатын түсіне
білу
қажет.
Б) Байқалған фактілерді сол сәтте жазып отыру, зерттелушінің сөз
реакцияларын
стенографиялау, кейін оған мұқият талдау жасау; басты фактілерді іріктеп
алу – осы әдіске қойылатын негізгі талаптардың бірі.
Бұл әдіс адамдардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеуде өте көп
қолданылатын әдістердің бірі. Байқау әдісіне қарағанда жан қуаттарын
эксперименттік жолмен зерттеудің біраз артықшылығы бар. И. П. Павлов:
Байқау табиғаттың ұсынғанын жинайды, ал тәжірибе табиғаттан өзінің
тілегенін алады - деп тегін айтпаған.
2. Тәжірибе (эксперимент) әдісі.
Тәжірибе жасауда зерттеуші өзіне қажетті жан қуаттарының көлденеңнен кез
болуын күтіп тұрмай, сол процестің тууына өзі жағдай жасайды.
Эксперименттік әдіс лабораториялық және табиғи болып екіге бөлінеді:
Лабораториялық эксперимент.
19ғ. ортасынан бастап, жеке психикалық процестерді зерттеу үшін тәжірибе
кең түрде қолданыла бастады. Неміс ғалымы В. Вундт (1832 - 1920)
психологияны тәжірибелік жолмен зерттеудің негізін салды, тұңғыш рет
лаборатория ашты (1879). Психологтар алғаш рет көру, есту, иіс түйсіктерін
зерттеу үшін тәжірибені пайдаланды. Тәжірибе жүргізу үшін арнаулы
лабораториялық мекемелер қажет. Енді кейбір қарапайым аспаптардың атымен
таныстырсақ: мысалы, психикалық процестердің пайда болу шапшаңдығын өлшеу
үшін – хроноскоп, тері түйсігінің сезгіштігін байқау үшін – эстезиометр,
зейіннің көлемін анықтау үшін – тахистоскоп, естуді өлшеу үшін – аудиометр,
денедегі бұлшықеттердің жұмысын тіркеп отыру үшін – эргографты
пайдаланады.
Табиғи эксперимент.
Тәжірибенің екінші түрі – табиғи эксперимент деп аталады. Табиғи
экспериментті психологияға тұңғыш еңгізген және оны өзінің зерттеулерінде
көп пайдаланған көрнекті орыс психологы А. Ф. Лазурский (1874 – 1917)
болды. Бұл әдістің байау әдісінен айырмашылығы, мұнда тәжірибе жүргізуші
өзіне екрек құбылысты табиғи жағдайда тудырып отырады. Егер оқушылардың
ойлауын, сезімін, еркін зерттеу керек болса, бұл үшін психолог қандай
болмасын бір әрекет ұйымдастырады. Мысалы, өзіне тән ережелері бар ойын
ұйымдастырылса, сол ойын мұғалімдер үстіндегі оқушылардың психологиялық
ерекшеліктері жазылып, кецін оған мұқият талдау жасалынады. Табиғи
эксперименттің кейбір түрлері арқылы оқушылардың кейбір қасиеттерін
тәрбиелеуге, жетілдіруге, сабақ үлгерімі мен тәртіптілігін арттыруға
мүмкіндік алады.
Қосалқы әдістер. Психологияда бұл айтылғандардан басқа да әдістер бар.
Оларды
қосалқы әдістер деп атайды. Мәселен, әңгімелесу әдісі арқылы психолог
белгілі жоспар бойынша зерттелінуші адамның жас және дара ерекшелігіне,
білім көлеміне қарай күні бұрын әзірленген сұрақтар қояды: зерттелінушіге
күдік тудырмау мақсатында әңгіме көбінесе жанама түрде ұйымдастырылады,
мұнда сөйлесу әдісіне ерекше мән беріледі.
Анкеталық әдіс арқылы кісі күні бұрын бланкіге жазылып қойылған
сұрақтарға
жазбаша жауап қайтарады. Осы әдіспен әр түрлі топтың, ұжымның психологиялық
өзгешеліктері (талап тілегі, мүддесі, талғамы, қызығуы) зерттелінеді.
Әлеуметтік психологияда жиі қолданылатын зерттеу әдістерінің бірі – сұхбат.
Мұнда сұрақ қоюшы сыналушымен (респондент) әңгімелеседі, жол – жөнекей оның
сөз саптауына, түрлі реакцияларына, өң-ілтипатына зер салып отырады,
зерттеуді белгілі сұрақтың айналасында, арнаулы жоспар бойынша жүргізеді.
Түрлі жан қуаттарының құрылымын функциялар мен параметрлерді
шамамежорамалдауда, эксперименттік материалды талдауда, модельдерді
құрастыруда факторлық талдау деп аталатын математикалық – статистикалық
әдіс қолданылады. Психологияда мұны алғаш қолданған ағылшын психологы Ч.
Спирмен (1904ж). Осы әдіспен адам интеллектісін (ақыл-ой), оның музыкалық,
математикалық қимыл – қозғалыс қабілеттерінің белгілі шамасын белгілеуге
болады. Мәселен, осы әдісті психологтар адамның жоғары жүйке қызметі
қасиеттерінің құрылымын зерттеуде пайдаланды.
Тест әдісі балалардың білімі мен икемділігі, бейімділігі, жалпы ақыл –
ойының
даму дәрежесі, не жекелеген жан қуаттарының дамып, қалыптасуы жөнінен
мағлұмат алуға көмектеседі. Тест тапсырмаларын іріктеуге ғылыми тұрғыдан
қараудың маңызы зор, өйтпеген жағдайда, оның қорытындылары бала ақыл –
ойының дамуын бұрмалап көрсетуі мүмкін. Тест баланың мектептегі оқуға
әзірлігін, сондай – ақ психикалық дамуы кешеуілдеп қалғандардың
ерекшеліктерін танып білуде көмек көрсете алады.
3. Қазіргі кездегі психология.
Қазіргі кезеңде психология ғылымы алдында тұрған теориялық және
практикалық
міндеттердің сан қилығына орай үлкен қарқынмен дамуда. Психологияның
негізгі міндеті психикалық іс-әрекетті оның даму барысымен байланыстыра
зерттеу. Соңғы он жылдықтарда психологиялық зерттеу аймағы біршама кеңейіп,
жаңа ғылыми бағыттар мен салалар дүниеге келді. Психология ғылымының
түсініктер қоры өзгерді, жаңка болжамдар мен тұжырымдар үздіксіз өрістеуде,
психология бұрын кезікпеген эмпирикалық деректермен толығуда. Б.Ф. Ломов
Психологияның методологиялық және теориялық проблемалары атты еңбегінде
қазіргі заман ғылымының жағдайын сипаттай келе, бүгінгі күнде
психологияның әдіснамалық проблемалары мен оның жалпы теориясын бұдан да
былай тереңдетіп зерттеудің қажеттігі күрт жоғарылады, - деп жазады.
Психологияның зерттейтін құбылыстар әлемі ұланғайыр. Оның ішінде
күрделілігі әр деңгейдегі адам қалпы мен қасиеттері, процестері, яғни
сезім мүшелеріне әсер етуші объектінің қарапайым жеке белгілерінен бастап,
жеке адам мотивтерінің тайталасы кіреді.
Жантану ғылымы үшін ең маңызды мәселелердің бірі – зерттелуші
құбылыстардың
мән – мағынасын ашып беру. Осыған байланысты әдіснамалық мәселелер
туындайды.
Алғашқы он жылдықтарда психологияның теориялық (дүниетанымдық) тарапы
басымдау болды. Ал, қазіргі кезеңде оның қоғамдағы рөлі көп өзгеріске
ұшырады. Ол енді білім жүйесіндегі, өндірістегі, мемлекеттік басқару,
медицина, спорт және кәсібі практикалық қызметтің ерекше саласына айналып
барады.
Психология ғылымының қолданбалық мәнін қоғам түсініп, қабылдауынан халыққа
білім беру мекемелерінде кең психологиялық қызмет тармақтарын іске қосу
идеясы өз қолдауын тапты. Қазіргі күнде бұл қызмет қалыптасып, дамуда, ол
келешекте ғылым мен оның нәтижелерін практикаға ендіруде дәнекер жүйе болуы
кәміл.
Лекция 2
1. Лекция тақырыбы: Психика және сана.
2.Лекция жоспар: 1. Психика мен сана дамуы.
2.Психика жайлы түсініктер, психиканың
байқалуының формалары.
3. Психиканың құрылымы.
4. Ми және психика.
3.Лекция мақсаты: Магистранттардың психика және сана туралы жан-жақты
ғылыми
психологиялық тұрғыда түсініктерін қалыптастыру, терең біліммен
қамтамасыз ету.
4.Лекция мәтіні: Психика мен сананың дамуы.
Психиканың пайда болуы, яғни генезисі және оның даму тралы проблемалар
өзара
тығыз байланысты. Сондықтан да психика дамуы туралы жалпы көзқарас
психиканың туындауа жөніндегі мәселенің теориялық ерекшеліктерімен
сипатталады.
Аталған проблема бойьшша ғылымда бірнеше теориялық бағыт қалыптасқан. Ең
алдымен бұлар арасында философиялық ой – пікір тарихында Р.Декарт есімімен
байланысты ғылыми елеуге тұрарлық "антропопсихизм" бағдары. Оның мәні:
психиканың пайда болуы адамның келіп шығуымен байланысты. Психика тек
адамға тән қасиет. Осылай пайымдаудан адам психикасының біз білетін
тарихтан бұрынғы болмысы түгелдей жоққа шығарылды. Мұндай пікір қазіргі
күнде де өз қолдауын табуда. Бұған қарама – қарсы, екінші теория
"панпсихизм", яғни бүкіл табиғаттың жан – рухи қасиетке иелігі жөніндегі
ұғым. Бұл біріне бірі қайшы екі көзқарастың аралығында кеңірек өpic алған
"биопсихизм" теориясы бар. Биопсихизмшілдердің пікірі психика жалпы
материяның қасиеті емес, ал оның тек жанды бөлігіне ғана тән нәрсе.
Қойылған проблеманың шешіміне орай өрістеген және бір
көзқарас: психика барша жанды материяның қасиеті емес, ал олардың
арасындағы жүйке жүйесіне (нервная система) ие болғандарына ғана тән
құбылыс. Мұндай тұжырым "нейропсихизм" деп аталған.
Сана − өзімен қатар еңбек барысында пайда болған тілмен бірге жасайды,
тілсіз
сана жоқ. Сана адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті
бейнелеудің ерекше формасы. Бүкіл психикалық әрекеттердің бір-біріне
ықпалды әсерінің дамуы адамның қоршаған дүниені іштей бейнелеуін қамтамасыз
етіп, оның дерексіз (абстракт) моделін түзді.
Жануарлар психикасын олардың сыртқы жағдайларға икемдесу әрекеттерінің ба
рысында дамып барады, ал адамдардың дамуы мен өмірді қайта жаңғыртуы
табиғатты қайта түрлендіру (өзгерту) процесінде іске асады. Психологияны
қызықтыратын жеке сана қоғамдық санамен біртұтас байланыста қалыптасып,:
өрістеп барады. Әрбір тұлға бейнелеудің саналық (идеалдық) формасын қоғам
өміріне нақты араласуымен игереді: адам ретінде ол өмірден тыс, қоғамдық
қатынастарынсыз жасай алмайды. Осы жасау формасына өтпей, ол адам қоғам
мүшесі, азамат деңгейіне көтеріле алмайды.
Қорыта айтсақ, сана − психиканы біріктіруші ең жоғары өмір әрекеті
формасы,
адамның еңбек әрекетіне орай басқалармен тұрақты тілдік қатынасқа келу
арқасында қоғамдық – тарихи шарттарға сай қалыптасуының нәтижесі.
Сана - бұл қоғамдық болмыс.
Сана құрылымында төрт негізгі сипат байқалады (А.В.Петровский):
Сана қоршаған дүние жөніндегі білімдердің жиынтық бірлігі, оның құрылымына
барша танымдық процестер енеді: түйсік, қабылдау, ес, ойлау, қиял.
Санада субъект пен объекттің айырмашылықтары бекиді. Органикалық әлем
тарихыңда тек адам өзін басқаладан бөлектей, олармен салыстыра алады.
Жалғыз адам-ақ тіршілік иелері арасында өзін тануға, яғни психика әркетінің
бағытын өзіне бұруға қабілетті.
Мақсат болжастыру әрекетін қамтамасыз ете алады. Адам табиғат берген заттың
формасын өзгертеді, сонымен бірге өзін өзгерту ісін заңдық сипатқа ие
саналы мақсатпен ұштастырып, іс-әрекетінің сипаты мен тәсілдерін алдын-ала
белгілейді, ерік күшіне бағындырады. Осыдан сана қызметі: мақсат
қалыптастыру, себеп-салдарын анықтау, еріктік шешім қабылдау, іс-әрекеттің
орындалу жолын айқындау және т.б.
Сана құрылымында әрекетке орай қатынастар орнығады. Адам санасы міндетті
түрде өз ішіне күрделі объектив, ең алдымен адам қатысқан қоғамдық
қатынастарды бейнелейтін сезімдер жүйесін қамтиды (К.Маркс).
Сананың жоғарыда аталған бүкіл арнайы қасиеттерінің қалыптасуы мен көрініс
беруінің міңдетті шарты - тіл, сөз. Тіл – бұл қоғамдық-тарихи тәжірибе
немесе қоғамдық сананы бекіткен ерекше объектив жүйе. Нақты адам тарпынан
қабылданған тіл - сол адамның нақты санасының көрінісі.
Психика жайлы түсініктер, психиканың байқауының формалары.
Психикалық құбылыстар бізді қоршап тұрған сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының мидағы әр түрлі бейнелері болып табылады. Психикалық
құбылыстар үш топқа бөлінеді. Оларға: психикалық процесс (зейін, тұйсік,
ес, қабылдау, ойлау, сөйлеу, қиял), психикалық қасиет (мінез, темперамент,
қабілет, дарындылық), психикалық қалып пен күй (сезім, эмоция, ерік)
жатады. Психикалық кұбылыстардың мәнін ғылыми тұрғыдан түсіну арқылы ғана
жан-жақты ажыратуға болады. Осы мәселені ғылыми жолмен баяндауды, олардың
өзіндік зандылықтарын психология ғылымы анықтайды. Психология ерте
замандардан келе жатқан білім салаларының бірі.
Психиканың ғылыми түсініктемесі келесідей негіздемелерді сүйеніш етеді.
Психика материя дамуының белгілі сатысында яғни, жануарлар ағзасының
туындау кезеңінде пайда болып сол базалардың икемдесу бейімделу әрекет
қылысының бейнелеу – реттеу тетігіне айналады. Жануарлардың эвалюциялық
даму кезеңінде олардың психикасы жетіліп барды. Өз қалыптасу жолында
психика екі инстиктік қалыптасу және даралықты дағдылау кезеңдерін басып
өтті.
Адам психикасы, сана – психика дамуының ең жоғары сатысы; оның пайда болуы
адамның ұжымдық қарым – қатынас жағдайындағы еңбектік іс - әрекеттерімен
тікелей байланысты
Адам психикасы оның белсенді іс - әрекеттерінің арқасында қалыптасады.
Психика заңдылықтары – сырттай заттармен болған өзара ықпалды қатнастардың
алғашқыда психикалық бейнелерге аусты және кейінсол психикалық бейнелердің
өз реттеуімен басқарымды әрекеттерге өту заңдылықтары.
Психика ми қызметімен жанамаласқан бірақ ол оздігінен идеялық, яғни
әлуметтік мәдени жағдаяттар нәтижесінде психика бен саналық құбылыс.
Психикалық құбылыстар белгілі қурылымға және уйымдастыру жүесіне ие.
Психиканың құрылымы.
Психикалық жүйе өзінің ұйымдасу шарттарымен ерекшеленеді. Ол жүйе
психикалық үрдістерге, психикалық қалыптарға және психикалық қасиеттерге
ажыратылады.
Психикалық болмыс өте күрделі дегенмен. Оны келесідей шартты түрлерге бөліп
қарастыруға болады: Экзопсихика, эндопсихика және интропсихика.
Экзопсихика – психикалық дүниенің адам ағзасынан тыс жатқан болмысты
бейнелеуші бір бөлігі.
Эндопсихика – психикалық болмыстың адам ағзасынан қалпын бейнелеуші құрамы.
Интропсихика – құрамды психиканың адам ойын, ерік күшін, қыялын, ұйқыдағы
түстерін қамтыған бөлігі.
Адамның психикалық әрекет заңдарын, оның жел-сі меи құрылым ерекшеліктерін
айқын түсіну үшін жан әрекетін туындатушы тән – адам миының құрылымымен
танысып, оның жан күйі көріністерінің сол тән бөлігімен қандай байланыста
болатынын білу қажет.
Ми және психика.Психикалық процестер, психикалық қалып пен күй және
психикалық қасиеттер бір-бірімен байланысты, бұлардың жиынтығы психика
болып саналады.
Психика дегеніміз – жүйке жүйесінің қасиеті болғандықтан, психикалық
қызметті дұрыс түсіну үшін адам мен жануарлар психикасының материалдық
негізі болып табылатын жоғары нерв қызметінің ерекшеліктерін білу керек.
Жүйке жүйесінің орталық және перифериялық түрлері бар. Орталық жүйке жүйесі
– бұл ми (бас миы және омыртқа жұлын), перифериялық жүйке жүйесі нервтер,
яғни талшық шоқтары, олар бас миы мен омыртқа жұлынынан адамның барлық
денесіне тарам-тарам болып тарап жатады. Ми де, нервтер де нейрондардан
яғни бірімен-бірі қосалқы буындармен жалғасып жататын нерв клеткаларынан
құралады. Мидың бірнеше бөліктері болады. Омыртқадағы жұлын қарапайым
қозғалысты реттейді. Ол организмде, мысалы, ас қорытатын, қан жүргізетін,
дем алдыратын, тағы сондай организмнің өмір сүруін қамтамасыз ететін әр
түрлі процестермен айналысатын ұзынша миға өтеді. Үлкен ми сыңарлары кіші
ми қыртысының төменгі бөлімінің тораптары мен бүкіл адам психикасын
басқаратын ми қыртысынан тұрады.
Жануарлардың миына қарағанда адам миының құрылысы әлдеқайда күрделі, Оның
аумағы да үлкен. Егер маймылдардың миы 400-500 грамға жететін болса, ал
адамның миының саламағы (орта есеппен)- 1400 грамға тең.
Адамның айналасындағы орта оның жүйке жүйесіне, миына үнемі әсер етіп
отырады. Организм бұл әсерді қабылдап, оған жауап ретінде реакция жасайды.
Бұл процесс рефлекс деп аталады.
Рефлекс идеясын бұдан 300 жыл бұрын француз ғалымы Р.Декарт ұсынды, аса ірі
орыс физиологі И.М.Сеченов оны ілгері дамытты. Бас миының рефлекстері
(1863 ж.) деген кітабында адамның мінез-құлқының бәрі рефлекторлық
актілердің күрделі жүйесі екендігін көрсетті. И.М.Сеченовтың материалистік
ілімін И.П.Павловқа өз еңбектерінде рефлекторлық теорияны одан әрі дамытуға
мүмкіндік берді. Рефлекстердің шартты, шартсыз түрлері И.П.Павлов миды
өздігінен тәртіптейтін системасы деп атады. Бұл ми сырттан келген
тітіркендіргіштерге жай ғана жауап беріп қоймайды, сонымен қатар олардың
көрсетуі бойынша жасалатын әрекеттерді бақылап, тәртіпке келтіріп отырады.
Бұрын нерв процесі ретінде рефлекс үш бөлімнен: а) сезім органдарынан миға
қарай өтетін сыртқы тітіркендіргіштің қоздыруынан, ә) онда бұл қоздырудың
қайта өңделуінен және б) мида қозғалысты орындайтын бұлшық еттерге импульс
ретінде берілетін бұйрықтан тұрады делінетін. Нерв процесінің бұл үш
бөлімі рефлекс доғасы деп аталады.
Психиканың даму дәрежесі жануарлардың мінез-құлық формаларын: инстинкт,
дағды интеллектуаддық іс-әрекетін белгілейді.
Реалдық дүниенің бейнесі ретінде, тек адамға ғана тән және олардың ұжымдық
еңбек ету процесінде дамитын психиканың жорғарғы формасы – сана деп
аталады.
Сана дегеніміз, − деп жазды К.Маркс, − ең таяу ортаны тану және өзіне
түсіне бастаған индивидтен тыс басқа адамдармен және заттармен арадағы
шектеулі байланысты тану болып табылады. Сана жеке адамға тән дара қасиет.
Адамда жеке санамен қатар өмір сүрген ортасына байланысты қалыптасқан
қоғамдық сана да болады. Бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты.
Лекция 2(қосымша)
Жан мен Тән.
Психологиялық ілім-білімдердің ілкі бастау, түп-төркіні ерте
замандардан бастау алатыны белгілі. Жан туралы ілім есте жоқ ерте
дәуірлерде, ежелгі дүние елдерінде (Үндістан, Қытай, Мысыр, Вавилон,
Грекия т.б. ) пайда болып, тіршілік, өмір, жан мен тән, оқыту, тәрбие,
т.б. негізгі мәселелер ретінде күн тәртібіне қойылып келген.
Жан мәселесіне қазақ халқы да ерекше мән берген. Мәселен, жанға
байланысты ой-пікірлер фольклорда, әсіресе мақал-мәтелдерде көптеп
кездеседі. Халқымыз жанның заттық қасиеті жоқ болғандықтан, оны танып
білу шектеулі екендігін де жақсы аңғарған. Қазіргі психология ғылымында
жанды көбіне психика ұғымының синонимі ретінде қарастыратынын да
ескеруіміз қажет.
Жан дүниесінің сан қилы теорияларын баяндау – сөз болғалы отырған 10
томдықтың басты мәселесі.
Мәселен, мұндағы бірінші томға кеңестік психологияның іргетасын
қалаушылардың бірі, маркстік психологияның Моцарты атанған
Л.С.Выготскийдің (1896-1934) жан мәселелерін баяндайтын мәдени-тарихи
теориясы беріліп отыр. Бұл ілімнің түрлі аспектілері 1982-1984 жылдары
Мәскеудің “Педагогика” баспасынан шыққан автордың 6 томдығында
жарияланған. Мұнда көтерілген негізгі мәселелер: 1.Жоғары психикалық
функциялардың даму тарихы; 2. Жасөспірім педологиясы; 3. Жалпы
психологияның проблемалары. Жоғары психикалық функциялардың даму
тарихында – оның проблемалары, талдауы, құрылымы, генезисі, сонымен
бірге тілдің қалыптасуы (ауызекі тіл және жазбаша тіл), көптілділік
мәселелері қарастырылған.
Тәуелсіз еліміздегі тіл мәселесі, оның ішінде қазақ тілінің даму
проблемалары күні бүгінге дейін шешімін таппай отырғаны белгілі. Осы
орайда, психология ғылымында қарастырылған тіл мәселелері,
көптілділіктің, соның ішінде қостілділіктің балалық шақта қалыптасуы
бүгінгі күннің аса өзекті проблемаларының бірі болғандықтан, оқырман
қауымға пайдалы болады деп сенеміз. Сонымен қатар Л.С.Выготскийдің
“Сөйлеу мен ойлау” проблемаларының түп-тамыры, оның дамуын,
қалыптасуын, ара қатынастарын қалыптастыратын еңбектерінің қазақ тіліне
аударылуының да өзіндік маңызы бар.
Екінші томға психология ғылымындағы іс-әрекет теориясы, әйгілі кеңес
психологтары С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, А.Б. Ананьев және т.б.
еңбектерінен үзінділер аударылған.
Іс-әрекет психологиясының теориясы ХХ ғасырдағы кеңестік психология
ғылымында басты орында болды. Ол психологияны индивидтердің іс-әрекеті
барысында психикалық бейнелердің пайда болуы, қызмет етуі мен құрылымы
туралы ғылым ретінде қарастырды. Осы томда А.Н.Леонтьев,
С.Л.Рубинштейн, К.А. Абульханова-Славская, А.Н. Ждан, В.В.Давыдов, А.А.
Леонтьев, О.К. Тихомиров шәкірттерімен, В.И. Иванников, А.Б.
Брушлинский, Б.С. Братусь, Т.В. Габай, Г.А. Суворова сияқты әйгілі
психологтардың, сондай-ақ философтар И.Т. Касавин, Г.С. Батишев, В.Н.
Сагатовскийдің осы теорияға байланысты идеялары көрініс тапқан.
Үшінші томға З.Фрейдтің психоаналитикалық тұжырымдамасынан үзінділер
енген. Осы томға Фрейд ілімін ары қарай дамытқан неофрейдистер
Э.Эриксон, Ф.Фромм, К.Хорни, т.б. еңбектері де енген. З.Фрейдтің
“Психоанализге кіріспе түріндегі лекциялары”, “Психоанализ очерктері”,
“Мен және ол”, “Түс көрулер”, т.б. еңбектері аударылған.
Төртінші томда ақыл-ой әрекетін кезеңдеп қалыптастырудың теориясын
жасаған кеңестік ғалымдар П.Я. Гальперин, Н.Ф.Талызина, т.б.
еңбектерінен үзінділер аударылған.
Ақыл-ой әрекетін кезеңдеп қалыптастыру теориясының негізін кеңес
психологиясының көрнекті өкілдерінің бірі П.Я.Гальперин жасады. Ақыл-ой
әрекетін қалыптастыру теориясы психикалық үдерістер жайлы түсініктерді,
теориялық, эксперименттік және қолданбалы аспектілерді талдап
саралайды.
П.Я.Гальперин өзінің “Бағдарлаушы іс-әрекет психологиясының пәні” деген
еңбегінде психикалық бейнелеудің формаларын және олардың физиологиялық
негізін кеңес физиологы И.П. Павловтың бағдарлаушы рефлекс идеясына
сүйеніп, әр түрлі негіздегі тұжырымдарымен түсіндіреді.
Бесінші томда гуманистік психологияның ХХ ғасырдағы көрнекті өкілдері
К.Роджерс, А.Маслоу, Г.Олпорт, Г.Айзенктің көзқарастары баяндалған. Бұл
томда К.Роджерстің “Кеңес беру өнері мен терапия” деген еңбегінен жеке
тұлғаны зерттеу тәжірибесінен үзінділер келтірілген.
Алтыншы том “Дамытып оқытудың мәселелері: теория және практика” деген
атаумен беріліп отыр. Бұл томда жас және педагогикалық психологияның
негізгі мәселелерінің бірі, бала психикасының дамуы, оқыту мен
тәрбиелеудің психологиялық байланыстары қарастырылады. Осы мәселе
баланың тұлғалық және интеллектілік қабілеті дамуының білім жүйесіндегі
негізгі мақсаттары және міндеттерімен байланысып жатады.
Томда В.В. Давыдовтың “Оқытудағы жалпылаудың түрлері” атты еңбегі мен
А.М. Матюшкиннің “Ойлау мен оқытудағы ситуациялық жағдай ” атты
кітабынан үзінділер алынған.
Жетінші том “Қазіргі кездегі когнитивті психология” деп аталады.
Психологияның бұл саласында когнитивті психологияның зерттеу пәні болып
табылатын танымдық үрдістерді зерттеу ерекше орын алады. “Когнитивті”
ұғымы қазақ тіліне аударғанда “танымдық” деген мағынаны білдіреді.
Осы томға қазіргі кездегі батыстық когнитивті психологияның өкілдері
Д.Брунер, У.Найссер, Ж.Пиаже, Р.Солсо, Дж.Р.Андерсон, Л.Фестингердің
еңбектерінен жеке тараулар мен фрагменттер, сонымен қатар ресейлік
авторлардың жұмыстарынан жекелеген еңбектер енгізілген.
Сегізінші том “Жеке тұлғаның қазіргі теориялары” деген атпен беріліп,
онда А.Адлердің “Балаларды тәрбиелеу” және “Жеке-даралық психологияның
тәжірибесі мен теориясы” – баланың жеке тұлғасы, оны тәрбиелеу
мәселелері, балалар психикасындағы невроздар, оларды емдеу мәселелеріне
арналған еңбектерінен үзінділер алынған. Сонымен қатар жеке тұлғаның
психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған сұрақнама мен өз
тәжірибесінен мысалдар және бұған түсініктемелер беріліп отыр. Осы
томға З.Фрейдтен кейін психоанализді әрмен қарай дамыта түскен,
архетип, ұжымдық бейсана ұғымдарын ғылымға енгізген К.Г.Юнгтің “Санадан
тысқарының мәселесі” деген еңбегінен де үзінділер аударылған.
Тоғызыншы томда ХХ ғасырдағы кеңес және шет ел психологтарының
(С.Л.Рубинштейн, Л.Леви-Брюль, А.В. Брушлинский, О.К. Тихомиров, т.б.)
ойлау психологиясы саласында классикалық болып табылатын еңбектерінен
үзінділер берілген. Ойлау психологиясына қатысты еңбектерде, ойлау әрі
үдеріс, әрі іс-әрекет ретінде, оның сатылары мен әр түрлі теориялары,
ойлаудың генетикалық түп негізі, ойлау мен сөйлеудің ара қатынасы,
ойлауды экспериментті тұрғыдан зерттеу мәселелері сөз болады.
Осы томдарға енген аударма материалдардың ішінде өзінің теориялық
жаңалығы, практикалық маңызымен қазіргі қазақ халқының
тыныс-тіршілігіне бір табан жақын тұрғаны З.Фрейдтің психоанализ ілімі
мен америкалық гуманистік (ізгілік) психология өкілдерінің (К.Роджерс,
Г.Олпорт, А.Маслоу т.б) түйін-тұжырымдары. Мәселен, гуманистік
психологияның (мұның идеясын кезінде әл-Фараби, Өтейбойдақ, Асан қайғы,
Абай, т.б. айтқан – Қ.Ж.) түсінігінде адам-табиғатынан қайталанбас
белсенді тұлға, әркімде де алдына қойған мақсатына жетуге мүмкіндік
бар, оның үнемі өзін-өзі жетілдіре түсуге мүмкіндігі мол, өйткені
“үмітсіз – шайтан” дегендей, онда болашақтан үміт үзбейтін, ілгері
қарай ұмтылушылықтың табиғи негізі бар дейтін оптимистік идеялар
ұсынылған.
Бұл түйіндер полиэтностық Қазақстан үшін аса маңызды. Елімізді 130-дай
этнос өкілдері мекендейді, олардың тұлғалық психологиясының қалыптасу
жолы да бірдей емес. Осы мемлекетті құрайтын қазақтардың өзі де
біркелкі емес. Олардың бірі – ада қазақ (мәңгүрт), екіншісі – шала
қазақ, үшіншісі – жаңа қазақ (байлар), сондай-ақ, орта тап,
кедей-кепшік болып кете береді. Бұлардың өмір жолы, мақсат-мүддесі,
талап-тілегі әр түрлі. Формасы – қазақ, ішкі жан дүниесі қазақ емес
жандардың да қалаған мақсатқа сай өзін-өзі жетілдіре түсуге, өзін
айналасындағыларға таныта алуға ұмтылатыны сөзсіз. Осы айтылғанға орай,
бізде гуманистік психология ұсынған проблемаларды зерттеу аса тиімді
болмақ.
Ол үшін еліміздегі әр түрлі этнос өкілдерінің, әсіресе қазақ халқының
психологиясын зерттейтін мемлекеттік бюджет негізіндегі ғылыми-зерттеу
институтын ашуымыз қажет. Осы институт қазіргі қазақ қоғамында қандай
тұлғалар өсіп, жетіліп келеді, олардың рухани құндылықтары қандай,
ұлттық психология болмысының деңгейі, ұлт болашағына сенімділігі т.б.
осы секілді мәселелерді зерттейтін болса, көп нәрсенің ақ-қарасы ашыла
түсер еді.
Бірер сөз осы басылымда кездесетін әттеген-айлар жайында.
Мақаланың басында айтқанымыздай, психологиялық ой-пікірлердің даму
тарихы ұлан-ғайыр кезеңді қамтып отырғаны хақ. 40-50 мың жыл тарихы бар
адамзаттық өркениеттің қай дәуірінде болсын жан мен тән мәселесі елеулі
орын алған. Бірақ тарих әлемінде бұлардан жөнді із қалмаған. Бізге
жеткен екі жарым мың жыл бұрын жазылған Аристотель еңбектері басылымға
кірмей қалған.
Нақтылап айтсақ, кеңес, орыс психологиясынан 5 том аударылса (1,2,4,6,9
томдар), Батыстың классикалық психологиясынан 2 том (3,8), Америкадан 2
том (5,7) тәржімаланған. Аудармадағы бұл теңсіздік бізді ойлантады.
Өйткені классикалық психология батыс елдерінде (Англия, Франция,
Германия, Швейцария, т.б.) ерекше дамыған еді және олардың еңбектері
кезінде орыс тіліне аударылған. Әлемдік психология жинағында осы
ғылымды тек орыстар жасағандай түсінік туады. Бұл еуроцентризмнің
нұсқасы болып шыққан. Сондай-ақ аталмыш томдарға шығыс психологиясының
ірі өкілдерінің (әл Кинди, Ибн Сина, Ибн Рошд т.б) еңбектері де
(бұлардың бәрі орыс тіліне аударылған) енбей қалған. Әлемдік
психологияға шығыс халықтарының қосқан үлесін де ұмытуға болмайды.
Осынау іргелі басылымға әлемдік психологияның “ең, ең ” деген ірі
өкілдерінің таңдамалы еңбектерін енгізу керек еді. Мәселен, кеңес
психологиясында теориялық тұжырымдамалар құрған А.Н.Леонтьев,
С.Л.Рубинштейн, П.Я.Гальпериндермен қатар есімдері ғылыми әлемге онша
мәлім емес психологтардың (Ю.Д.Бабаева, Н.Б. Березанская, И.А.
Васильев, Н.И. Сачко, Н.И. Салмина, В.П. Сохина, т.б.) орын алуы – он
томдықтың бағасын төмендетіп жүрмей ме деген ой келеді. Мәселен,
Салминаның (толық аты-жөні, ғылыми лауазымы беймәлім) “Бастауыш
мектепте сандарды және олармен әрекет етуді оқыту” атты мақаласының ең
болмаса қайда, қашан жарияланғаны туралы мағлұмат жоқ. Осындай жағдай
В.П.Сохинаның “Алғашқы математикалық түсініктер қалыптасуының
психологиялық негізі ” атты мақаласына да тән (ІV т, 427-471-беттер).
Аты-жөні аталған авторлардың материалдары кеңес психологиясында ХХ
ғасырдың 40-60 жылдары жасалған ғылыми тұжырымдамаларды насихаттайтын,
түсініктеме сипаттағы дүниелер. Бұлардан теориялық түйіндер мен ғылыми
жаңалықтар табу қиын. Олай болса, осы авторларды әлемдік психологияның
көрнекті өкілдерінің қатарына жатқызудың жөні жоқ сияқты.
Психология – интернационалистік ғылым. Бұл ғылымның қалыптасып, дамуына
үлес қоспаған ұлт өкілдері кемде-кем. Осы тұрғыдан қарағанымызда 10
томдықта немістен – В.Вундт, Г.Гельмгольц, француз Р.Декарт, Рибо,
ағылшын Т.Гоббс, Дж. Локк, швейцар Ж.Пиаже, т.б. орын алуы керек еді
дейміз. Бұл есімдердің қай-қайсысы да психология ғылымының дамуына
елеулі үлес қосқан тұлғалар екені белгілі.
Төл тілімізде тұңғыш жарық көріп отырған осы басылымның үлкен бір
кемшілігі – тіл жұтаңдығы. Мұнда ана тіліміздің аса бай лексикалық
қорын молынан пайдалану мен ұлттық сөз саптау ерекшелігімізді қолдана
алмаудан туындайтын кемшілік жәйттер баршылық. Аудармашылар көбінде
мәтінді сөзбе-сөз аударамын деп, қазақ тілінің синтаксистік құрылымын
да, психология ғылымының мән-мағынасын да бұзып алған. Бұл айтқанымызға
төмендегідей тіркестер жақсы дерек бола алады. “Олар сүйеді және
сүйікті болады, секс кезінде үстіңгі және астыңғы позицияларда (?!)
болады, өздері қалжыңдайды және басқаларға қалжыңдауға мүмкіндік
береді” (5-том, 323-бет). Келесі осындай бір дерек, 3-томнан алынып
отыр. “Ол (яғни, түс көру – Қ.Ж.) біздің сергек өмірдегі белгілі рухани
құбылыстармен бірге ортақ тізбек құруы ықтимал (71-бет), ол түсті
шешуді жақындатады және сондықтан (?!) қарсыласуға ұшырайды (173-бет),
... ұйқының ортасында оятатын түстер теориялық қызығушылықты көбірек
туғызады” (190-бет). Бұл тіркестерді оқу да, түсіну де қиын.
Аударылған рухани дүниелер туралы қорыта келе айтарымыз: әлемдік
психология туындыларының төл тілімізде тұңғыш рет жариялануы аса
құптарлық жәйт. Аудармашылар қазақ оқырмандарын осы туындылармен жәй
таныстырып қана қоймай, бұлардың еліміздегі психология ғылымының
дамуына түрткі болатындай жағын, бізде өріс алуға тиісті кешенді,
іргелі зерттеу жүргізуге ықпал ететіндерін (мәселен, гуманистік,
психоаналитикалық психология) ойластырған. Осынау аудармалардың төл
тіліміздегі психологиялық ұғымдар қорының молая түсуіне де себепкер
болатыны сөзсіз. Бұл басылым әлемдік психология мен қазақ
психологиясының сабақтастығы қандай деңгейде тұр дейтін проблеманың
қойылуына да мұрындық болары хақ.
Әлемдік психологияның соңғы оныншы томына қазақ психологиясының
тарихына байланысты материалдар белгілі бір жүйе бойынша енген.
Бар-жоғы бір томдық болса да бұл — өте құптарлық жәйт. Қазақ халқының
сан ғасыр бойына осы салаға қатысты жиған-терген інжу-маржандары
әлемдік психологияның қатарынан орын алуы елдігіміздің басты белгісі
екендігінің айғағы.
Халқымыздың психологиялық ой-пікір тарихының қалыптасып, даму жолын
қазақ елінің азаматтық тарихымен орайластыра отыра, бұл үрдісті негізгі
үш кезеңге бөліп қарастыруды ғылыми тұрғыдан дұрыс тұжырым деп
есептейміз.
Мұның бірінші кезеңі – VІ-XІV ғ.ғ. басталатын қазіргі түркі тектес
халықтардың бәріне ортақ психологиялық ой-пікірлердің ілкі бастау,
түп-төркіні. Бұларға ежелгі түркі ескерткіштері “Күлтегін”, “Тоныкөк”,
“Білге қаған”, Орхон-Енисей жазулары мен Қорқыт ата, Әбу Насыр
әл-Фарабидің, Ж.Баласағұни, т.б. тағылымдарын жатқызу ләзім. Екінші
кезең қазақ хандығының құрылу дәуірінен басталып (1456) Қазан
төңкерісіне дейінгі психологиялық ой-пікірлердің дамуын қамтыса, үшінші
кезең психология ғылымының кеңестік Қазақстанда маркстік идеялармен
рухтанған, яғни коммунистік идеологияның дәурендеген кезеңіне тұстас
келеді.
Осы томды құрастырушылар қазақ халқының ғасырлар бойы қордаланып,
сұрыпталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz