Психологиядан дәрістер
Жоспары: 1.Қазіргі психология ғылымы туралы түсінік.
2.Оның құрылымы.
3.Психология ғылымының зерттеу объектісі – психика
ұғымына түсінік.
4.Психологиялық құбылыстар (психикалық процестер,
психикалық қасиеттер,
психикалық қалып)
5.Психология ғылымының салалары мен тармақтары.
Максаты: Психология пәні,психология ұғымы туралы тусінік
беру. Психикалық процестер,психикалық қалып,қасиеттердің мәнін ашу.
Психология ғылым салаларын,тармақтарын толық баяндау.
Біздердің әрқайсысымыз күнбе-күн адамдармен кездесе отырып, олармен
қарым-қатынас жасаймыз, олардың айтқан сөздеріне көңіл күйіміз қобалжу, не
орнықты жағдайда жауап береміз, адамдар кейде бізге сүйкімді көрінеді,
ұнатамыз, ал кейбіреулерін жақтырмаймыз.
Қоршаған дүниеде белгілі бір заттар немесе құбылыстар туралы біздер
ойланамыз, ой елегінен өткіземіз, көңіл-күйімізге әсер етеді немесе ол
құбылыстарға қалай болса, солай қараймыз, демек, бір жағдайлар біздерді
қызықтырады, басқалары бізге бәрібір сияқты көрінеді.
Әрқайсысымызды жақсы кітап, әсем әуен, бейнелеу өнері шығармалары
қанағаттанғандық сезімге бөлейді. Біз адамның жағымсыз іс-әрекеттері мен
мінез-құлқын көре отырып, қынжыламыз, оны сынаймыз, жағымсыз сезім пайда
болады, ал жағымды іс-әрекет пен қасиеттер бізді қуантады, көтеріңкі көңіл-
күйде боламыз.
Еңбек ету барысында біз табанды түрде, ерекше жігерленіп, белгіленген
жоспарды іске асыруға қол жетеді, кейде баяу жұмыс істеуге тура келеді.
Әртүрлі заттар мен құбылыстарды көре отырып, олар бізге ұнауы немесе
ұнамауы мүмкін, кейбіреулерін еске сақтаймыз немесе ұмытамыз, біреулеріне
зейін аударамыз, басқаларына көңіл бөлмейміз. Осы құбылыстардың барлығы –
біздің психикамыз.
Біздің психикалық өмірімізді, рухани дүниемізді психология ғылымы
зерттейді. Психология сөзі гректің екі сөзінен пайда болды: псюхе -
жан, психика және логос - ғылым, ілім. Олай болатын болса, психология –
адамның жан дүниесін зерттейтін ғылым.
Психология танымдық психикалық үрдістерді зерттейді (оның көмегімен
адамдар қоршаған ортаны танып біледі): түйсіктер, қабылдау, ес, ойлау,
қиял; ол адамның сезімі мен ерік-қайратын және жеке тұлғаның дара
ерекшеліктерін зерттейді; атап айтқанда, темперамент, мінез, қабілеттілік,
қажеттілік, қызығуы. Психология ғылымы сонымен қатар адамның іс-әрекетінің
ерекшеліктерін зерттейді (дағдылары, әдеттері, еңбек және шығармашылық
қызметі, кез-келген іс-әрекеттің қажетті саласы ретінде зейінді
қарастырады).
Психиканың өмір сүруі органикалық өмірдің жоғарғы түрлерімен
байланысты, психиканың пайда болуы тек ғана жануарлар мен адамдарға тән.
Бір ерекше айта кету керек, бақылаулар мен ғылыми зерттеулер көрсеткендей,
адам психикасына қарағанда жануарлар психикасы ерекше қарапайым келеді.
Адам психикасының жануарлар психикасынан сапалық айырмашылығы бар.
Адам психиканың ең жоғарғы түрі – сананың болуымен ерекшеленеді. Адам
саналы құбылыс болып табылады. Сана адамның мақсатты еңбек қызметінде, іс-
әркеті мен мінез-құлқында аңғарылады. Адам белгілі бір іс-әрекетті
орындамастан бұрын, оны ой елегінен өткізеді, алға қойған мақсатқа жетудің
жолдары мен тәсілдерін жоспарлайды.
Психикалық өмірдің құбылыстары жан-жақты, бірақ олар бір-бірінен
томаға тұйық өмір сүрмейді, бір-бірімен байланысты.
Психология ғылымының ең негізгі міндеттерінің бірі – барлық
психикалық құбылыстарды зерттеу және түсіндіру болып табылады, демек,
олардың пайда болу, қалыптасу және даму негізіне жататын объективтік
заңдылықтарды ашып көрсету. Психикалық өмірдің заңдылықтарын білу, оны
оқыту және тәрбие тәжірибесінде пайдалану үшін қажет. Тек қана психикалық
үрдістер мен құбылыстардың заңдылықтарын білу және оларға арқа сүйеу,
белгілі-бір шәкірттің дара психикалық ерекшеліктерін ескере отырып, оқыту
және тәрбие үрдісін дұрыс ұйымдастыруға болады.
Сонымен, психология – психика және оның қалыптасу және даму
заңдылықтары туралы ғылым. Психология ертеде қалыптасқан ғылымдардың
қатарына жатады: ол 2500 жылдан астам бұрын ертедегі Грецияда
пайда болған.
Ертедегі гректің данышпан ғалымы Аристотель өзінің Жан туралы атты
еңбегінде алғаш рет психикалық құбылыстарға бір жүйелі талдау жасайды.
Аристотелді психологияның негізін салушы деп атауға болады. Екінші жағынан,
психологиялық құбылыстарды және оның заңдылықтарын ғылыми эксперименталдік
түрде зерттеу шын мәнінде XIX ғ. ортасынан бастап, қалыптаса бастады.
Психикалық құбылыстарды 3 үлкен топқа жіктеуге болады:
Психикалық үрдістер – бұл объективтік шындықты субъективтік
бейнелеудің әртүрлі формасы. Психикалық үрдістерді сонымен қатар психикалық
функциялар деп атайды. Психикалық үрдістердің көмегімен қоршаған ортаны
тану іске асады, білім мен дағдыны, оқыту мен іс-әрекетті меңгереді.
Төмендегідей психикалық үрдістердің негізгі түрлері қарастырылады:
түйсіктер, қабылдау, ес, елес, қиял, ойлау, сезім және эмоция, ерік.
Психикалық қасиеттер – бұл адамдардың бір-бірінен айырмашылығын
білдіретін жеке тұлғаның дара психологиялық ерекшеліктері. Психикалық
қасиеттерге темперамент, мінез, қабілеттілік жатады.
Психикалық жағдайлар (қалып) психикалық іс-әрекеттің уақытша дамуын
сипаттайды. Оқыту мен іс-әрекеттің жемісті орындалуына ерекше ықпал ететін
адамның ішкі дүниесінің негізгі саласы болып табылады. Мәселен, белсенділік
немесе енжарлық, шаршау, стресс т.б. психикалық жағдайлар. Барлық
психикалық құбылыстар бір-бірімен өзара байланысты. Сонымен, психикалық
құбылыстардың жіктелуін төмендегіше кесте түрінде беруге болады: Кесте –
1:
Ғасырлар бойы адам ғалымдардың көптеген ұрпақтарының зерттеу пәні
болып келді. Адамзат өзінің тарихын, пайда болуын, биологиялық табиғатын,
тілін және салт-дәстүрін танып біледі және оны танып білуде психология
ғылымына ерекше орын береді. Адам үшін басқа адамдардан қызықты нысана
болуы мүмкін емес деген екен ертедегі бір данышпан. Ол қателеспепті.
Психологияның дамуының негізіне адамзаттың тұрмыс табиғатына, адамзат
қоғамындағы оның дамуы мен қалыптасу жағдайларына, оның басқа адамдармен
өзара қарым-қатынасы ерекшеліктеріне әруақытта да өсіп отырған қызығушылық
жатады. Қазіргі кезде өндірісте, ғылымда, медицинада, өнерде, оқытуда,
ойында және спортта психологиялық заңдылықтарды білмей және түсінбей
көптеген іс-әрекеттің түрлерін іске асыру мүмкін емес. Адамның даму заңдары
туралы ғылыми білімдердің жүйесі, оның потенциалдық мүмкіншіліктері туралы
барлық қоғамдық даму үшін қажет. Бірақ адам әртүрлі ғылымдардың кешенді
зерттеу құралының нысаны болып табылады. Олардың әрқайсысының өзіндік
ерекшелігі бар мәселелері болады. Гуманитарлық ғылымдар әлеуметтік
үрдістерді зерттегенде психологиялық факторларды ескеру қажеттігі
туындайды, әрбір ғылым басқа ғылымдардан өз пәнінің ерекшелігімен
сипатталады. Кезінде белгілі психолог-ғалым С.Л.Рубинштейн Жалпы
психология негіздері атты кітабында былай деп жазды: Психологияның
зерттейтін өзіндік құбылыстардың ішінен анық та айқын, ереше бөлініп
тұрғандары – біздің қабылдауларымыз, сезімдеріміз, ойларымыз,
талпыныстарымыз, қажеттіліктеріміз және т.б. демек, біздің өміріміздің ішкі
мазмұнын құрайтындар жатады.
Психология ғылым ретінде нені зерттейді? Оның зерттеу пәніне не жатады?
Біздің ойымызша, бұл сұрақтарға жауап беру оңай еме. Оған жауап беру үшін
психология ғылымдарының тарихын, оның дамуының әрбір кезеңін қарастыра
отырып, мән беруіміз қажет. Бір жағынан, оны өте ертеде қалыптасқан ғылым,
сонымен қатар тіпті жас ғылым ретінде қарастыруға болады. Мыңдаған жыл
тарихы бола тұрып, оның болашағы алда.
Жанды зерттеу, түсіндіру психология пәнінің қалыптасуының алғашқы
кезеңі болып табылады. Демек, алғаш рет психология жан туралы ғылым ретінде
қарастырылады. Психиканың мәні туралы ғылыми көзқарастың қалыптасуы мен
дамуы әр уақытта философияның негізгі мәселесі – материя мен сананың,
материалдық және рухани бастаманың арақатынасын шешумен тығыз байланысты.
Осы мәселені шешудің төңірегінде екі бір-біріне қарама-қарсы
философиялық бағыттар пайда болады: идеалистік және материалистік.
Идеалистік философияны жақтаушылар психиканың материяға тәуелсіз, өз
бетімен өмір сүретін бірінші алғашқы құбылыс деп қарастыру. Психиканы
материяның туындысы бойынша психиканы екінші құбылыс, материядан туады деп
қарастырады. Идеалистік философияның өкілдері материямен байланыссыз ерекше
діни бастаманың өмір өмір сүретіндігін мойындайды, олар психикалық іс-
әрекетті материалдық және өлмейтін жанның көрінісі ретінде қарастырады тек
ғана біздің түйсіктеріміз бен елестетулеріміз немесе кейбір белгісіз
абсолюттік рухтың, әлемдік ерік-қайраттың, идеялардың байқалуы деп
түсіндіреді.
Адам психикасын матералистік тұрғыдан түсінуді идеалистік философтар
көптеген ғасырларға ығыстырды, адам психикасын оның рухани өмірінің
көрінісі ретінде қарастырады, ол барлық материалдық табиғат сияқты заңдарға
бағынбайды деп есептеді. Тек қана XVII ғасырда Рене Декарт
психологиялық білімдерді дамытуда жаңа дәуірді бастады. Оның түсіндіруінше,
тек ішкі органдардың жұмысы емес, сонымен қатар ағзаның сипаттамасы,
олардың басқа да ішкі денелермен өзара іс-әрекеті жанды қажет етпейді
деген болатын-ды. Оның идеялары психология ғылымының кейінгі тағдырына
ерекше үлкен әсер етті. Декарт бір уақытта екі ұғымды енгізді: рефлекс және
сана. Оның түсіндіруінше, бір-біріне байланыссыз, екі бастама материя мен
рух өмір сүреді. Сондықтан да психология тарихында бұл ілімді дуализм
(duali - гректің сөзі, қазақшалағанда екіжақты мағынасын береді).
Философияда бұл бағыт объективтік идеализм деген атпен дамыды.
Психология — психикалық құбылыстардың (жан қуаттарының) пайда болу, даму
және қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Психикалық құбылыстар бізді қоршап тұрған сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының мидағы әр түрлі бейнелері болып табылады. Олар (түйсік,
елес, ой, сезім, тілек, қабілет, қызығу, мінез, әдет т.б.) көпшілігімізге
өз тәжірибемізден жақсы мәлім, тілімізде жиі кездесетін ұғымдар. Бір
қарағанда бұлардың мәнін әрқайсымыз тез ажырататын да, білетін де
сияқтымыз. Бірақ психикалық құбылыстардың мәнін ғылыми тұрғыдан түсіну
арқылы ғана жан–жақты ажыратуға болады. Осы мәселені ғылыми жолмен
баяндауды, олардың өзіндік заңдылықтарын айқындауды сөз болып отырған
психология ғылымы қарастырады. Психология ерте замандардан келе жатқан
білім салаларының бірі. Оның дүниеге тұңғыш келген жері ежелгі Греция.
Психология термині гректің екі сөзінен тұрады: оның біріншісі — псюхе
(жан), екіншісі — логос (сөз, ілім). Сөйтіп, бұл сөз жан туралы ілім
деген ұғымды білдіреді.
Ерте замандарда пайда болып, ғасырлар бойы соқыр сенім нанымдар мен
кейбір зиялылардың көзқарастарында насихатталып келген түсініктер бойынша,
адамда тәннен тәуелсіз жан болады, мәңгі бақи жасайтын жан адамның барлық
психикалық тіршілігінің (ойының, сезімінің, еркінің) иесі де, себепшісі де.
Жан туралы осындай жалған түсініктің пайда болуына алғашқы адамдардың
табиғат сырларын дұрыс түсіне алмауы себеп болды.
Олар дүниеде табиғатқа бағынбайтын, одан оқшау тұратын ерекше бір
сиқырлы күш бар, ал жан болатын болса, соның бір көрінісі, ұйқы кезінде ол
денеден уақытша шығып кетеді де, адам оянған кезде қайтып келеді, егер
келмей қалса, адам өледі деп тұжырымдады. Жан туралы осындай анимистік
(барлық нәрседе де жан бар дейтін түсінік) пікірлер кейбір тайпалардың
арасында күні бүгінге дейін кездеседі. Мәселен, Лусан аралының (Филиппин)
тұрғындары тагалдар ұйықтап жатқан адамды еш уақытта оятпайды. Өйткені олар
ұйқы кезінде адамның жаны басқа жақта жүреді дейді. Тасманиялықтардың
тілінде жан мен көлеңкенің ұғымы бір сөзбен беріледі, өйткені олардың
ойынша, жан мен көлеңке бір іспеттес нәрсе. Абипон тайпасының индеецтері
лоакаль деген сөз арқылы көлеңкенің, жанның, дыбыс берудің, бейненің
ұғымын береді. Жан туралы осы тектес қарапайым түсініктердің пайда болуы
адамдардың өздерінің дене құрылысы жайында ғылыми түсінігі жоқ кездерде,
яғни жан мен тәннің толысуы бір–бірінен байланысын дұрыс ажырата алмай, жан
өлгеннен кейін денеден шығып кететін, мәңгібақи өмір сүретін нәрсе деп
ұғынудың нәтижесі еді.
Жан туралы ғылыми түсінік ежелгі гректердің әмбебап ғалымы Аристотель
(б.з.д. 384 – 322) есімімен байланысты. Екі жарым мың жылға созылған
осынау кезеңде психология басқа ғылымдармен (философия, медицина, әдебиет,
жаратылыстану т.б.) аралас, астарласа дамып келді. ХІХ – ғасырдың екінші
жартысынан былай қарай ғалымдар жан құбылыстарын тәжірибе жүзінде әртүрлі
құрал–жабдық аспаптардың көмегімен зерттей бастады. Осы кезден бастап,
психология өз алдына дербес отау тігіп, тәжірибелік ғылым ретінде дамыды.
Ғылымның осы саласына экспериментті тұңғыш енгізген неміс ғұламасы В.Вундт
(1832 – 1920) болды.
Психология ғылымының тарихы да біріне–бірі қарама–қарсы жоғарыда
аталған екі бағыттың үздіксіз ой–пікір тартысына толы. Мысалы, ертедегі
грек ойшылдарының бірі Демокрит (б.э.д. 460 – 370) сол кездің өзінде–ақ
психика оттың атомдарындай қозғалмалы қасиет деп түсіндірді. Ол жанның
мәңгі еместігін, оның өсіп, өшіп отыратындығын айтып, материалистік тұжырым
жасады. Сол заманның екінші бір ойшылы, идеалист Платон (427 – 347)
керісінше Жан мәңгі өлмейді, өшпейді, – деп тұжырымдады.
Психикалық әрекетті осылайша екі түрлі көзқарас тұрғысынан түсіну,
қоғам дамуының кейінгі кезеңдерінде, әсіресе орта ғасырлар заманынан бермен
қарай кең өріс ала бастады. Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл–Фараби (870 –
950) дүние материядан құралады, ол жойылмайды, бір түрден екінші түрге
көшіп, өзгере береді, жан денеден бұрын өмір сүрмейді, бір денеден екінші
бір денеге барып орналаса да алмайды деп материалистік тұрғыдан дұрыс
пайымдаса, батыс ойшылы Фома Аквинский (1225 – 1274) жанның мәңгі
өлмейтіндігі, оның денеден бөлек өмір сүретіндігі жайлы пікірлерді ары
карай дамытып, осы көзқарастың кең өріс алуына мүмкіндік береді.
Психологиялық ғылыми білімдердің тарихы екі кезеңге бөлінеді. Оның
біріншісі — шамамен 2500 жылға созылған, көш басы Аристотельден басталатын
жан дүниесі жайлы түрлі ой пікірлердің ілкі тарихы. Осы кезең ішінде
психология басқа ғылымдармен, әсіресе, философиямен қосақтаса дамып келеді.
Оның екінші тарихы 1879 жылдан басталады. Осы жылы неміс ғалымы В.Вундт
(1832 – 1920) Лейпцигте тұңғыш лаборатория ұйымдастырып, мұның дербес
эксперименттік ғылым болуына себепкер болды. Психологияның даму тарихы
жоғарыда аталған ғұламалармен қатар Герофил, Эразестрат, Гиппократ, Гален,
Әбу әлі Ибн Сина, Декарт, Гоббс, Спиноза, Лейбниц, Локк, Гартли, Дидро,
Вольф, Галлер т.б. оқымыстылардың есімімен тығыз байланысты.
Жан дүниесінің сыры жайлы дәйекті пікірлерді қазақ ойшылдары да айтқан.
Тіпті мұндай ой–пікірлер фольклорда, әсіресе, мақал–мәтелдерде көптеп
кездеседі. Мәселен, Тән ауырса, жан ауырады, Тәні саудың жаны сау, Тән
өледі, демек жан да өледі, Жан бар жерде қаза бар, Жан – кеудеге қонақ
т.б. осындай мақалдарда жан мен тәннің ара қатынасы шындыққа сәйкес дұрыс
пайымдалғанын байқау қиын емес. Жан қазақ ұғымында жан–жануарға, адамға
тіршілік, күш–қуат беретін рух. Ал Асан қайғы, Шалкиіз, Жиембет,
Ақтамберді, Бұқар, Шал, Дулат, Махамбет т.б. қазақ ақын–жыраулары мен
ойшылдарының толғауларында да көшпенді ата–бабаларымыздың жан дүниесінің
сырлары әр қырынан сөз болып, осылар жайлы сындарлы пікірлер айтылған.
Өресі биік, материалистік психологиялық ой–пікірлерді Шоқан, Ыбырай, Абай,
Сұлтанмахмұт шығармаларынан да көптеп кездестіруге болады: Мәселен,
С.Торайғыров (1893 – 1920) жан мен тән ылғи да бірлікте, байланыста болады
(Дене азыққа тоюдан жан ер жетер, жан ер жетіп, дүниенің сырын табар),
адамның тәні өсумен қатар, жаны да (ақыл–ой, сана–сезім) бірге өсіп,
жетіліп отырады, осы екеуінің қоса өзгеруінің негізі тәнде, адам өлгеннен
кейін, онда қимыл жоқ, сезім жоқ, жек көру жоқ, махаббат жоқ... Өмір жоқ,
яғни, бір сөзбен айтқанда, тәннен бөлінген жанда еш уақытта өмір болмайды
деп тамаша материалистік қорытынды жасайды. Осы іспеттес пікірді Шәкерім
Құдайбердиев те (1858 – 1931) айтқан болатын. Жан тәнге, ақыл жанға маталып
тұр. Психикалық құбылыстың табиғи ғылыми негізін жасауда, оны материалистік
тұрғыдан түсіндіруге орыстың ұлы ғалымдары И.М.Сеченовтің (1829 – 1905)
рефлекстер жөніндегі пікірлері мен И.П.Павловтың (1849 – 1936) жоғары жүйке
қызметі туралы ілімінің маңызы зор болды.[1, 4-7 беттер]. Талай ғасырлар
бойы адам көптеген ғалымдар әулетінің зерттеу объекті болып келді. Өз
тарихы мен қалай пайда болғанын, биологиялық табиғатын, тілі мен әдет-терін
танып білуге деген адамзат құштарлығының шегі бол-ған емес. Ал осы таным
жолында жантану ғылымының алатын орны аса ерекше. Қазіргі кезеңде өндіріс,
ғылым, медицина, өнер, оқу, ойын және спорт салаларындағы бірде-бір іс-
әрекет психологиялық заңдылықтарды түсініп, танып білмей тиімді орындалуы
мүмкін емес. Л.С.Рубинштейн "Жалпы психология негіздері" (1940) атты
еңбегінде ”Психология зерттеуін-дегі ерекше құбылыстар ауқымы анық көрініп
тұр - олар біздің қабылдауымыз, сезіміміз, ойларымыз, ықлас-ниет-теріміз
бен тілектеріміз, т.б., яғни біздің өміріміздің ішкі мазмұнын құрап, біздің
жан толғаныстарымыз үшін денімізге ажырамастай болып сіңген құбылыстар
жиыны” - деген. Психологиялық дүниенің бірінші ерекшелігі - әр тұлғаның
(индивид) өз меншік толғанысының болуы - ол түйсік, сезімнен ғана көрінеді
де оның басқаша пайда болу жолы жоқ.
Психология ерекшеліктерін танудың қиындығы олардың адам ақылына сиып
болмайтын, қалыптан тыс, тылсым құбылыс болуында. Себебі әрқандай нақты
заттың өзі мен оның қабылданған кейпі бір-бірінен ажыралып тұ-ратыны
даусыз.
Адам психика жөніндегі кейбір түсініктерді өз өмір тәжірибесі
негізінде топтайды. Әлеуметтік қатынастар мен еңбек барысында түсінісуге,
бірлікті тұрмыс құруға, іс-әрекет арқылы адамды тануға қажет болудан
жинақталған жай психологиялық пайымдаулар ғылыми психологияға дейінгі
білімдер ауқымын қүрады.
Психологияның жантану ғылымы ретінде мәні неде? Оның ғылыми дені
(предмет) не?
ХІХ ғ. соңы - ХХ ғ. басында танымал ғалым Г.Эббингауз психология
жөнінде қысқа да дәл былай деген: Психологияның тарих алды ұланғайыр, ал
тарихы өте қысқа. Психика зерттеулерінің тарихы деп отырғанымыз
психологияның пәлсападан бөлініп, жаратылыстану ғылымдарымен ұштасып,
өзінің эксперименттік зерттеулерін ұйымдастыра бастаған дәуірі. Бұл ХІХ ғ.
кейінгі шерегі болғанымен, психология бастаулары көз жетпес ғасырлар
тереңінде өріс алды.
Пән атының өзі де грек тілінен аударуында психология - жан туралы
ғылым (психо - "жан", логос - "ғылым") дегенді аңғартады. Осыдан, жан
жөніндегі зерттеулер мен түсініктер психологияның пәндік аймағының
кемелденуінде бірінші кезең болды да психология әуел бастан жан туралы
ғылым деп танылды. Бірақ бұл жанның не зат екеніне жауап табу оңайға
соқпады. Әр тарихи дәуірлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан қилы
түсіндірді. Психика мәніне байланысты көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы
философияның өзекті мәселесін - материя мен сана, заттық және рухани
болмыстардың ара қатынасын - шешуге тәуелді болып келді.
Ғылым ретінде психологияның міндеті – психикалық өмірдің негізгі
заңдарын зерттеу. Бұл заңдарды білу әрбір адамға қажет. Психологияны зер
салып зерттеген адамның қай–қайсысы болса да өзінің күшті және осал
жақтарын көре біледі, өзін–өзі тәрбиелеп, жақсы қасиеттерін жетілдіруге,
кемшіліктерін жоюға мүмкіндік алады. Психологияны үйреніп білу – адамға
еңбек және оқу істерінде тигізер көмегі мол. Ой–әрекетін жақсы түсінуге,
еске сақтауға, зейін аударуға жол ашып береді. Адамның психикалық өмірін
бейнелейтін әдебиетті, тілді, тарихты және басқа қоғамдық ғылымдарды
зерттеп білуде психологияның маңызы зор. Балалардың психикалық
ерекшеліктерін білмейінше, оларды ойдағыдай оқытып тәрбиелеуге болмайды.
Жалпы психологиямен қатар психологиялық ғылымның жеке салалары да болады.
Мұғалімдер мен тәрбиешілер үшін, бала және педагогикалық психологияны
білудің маңызы зор. Педагогикалық психология оқу–тәрбие жұмысы процесінде
балалардың психикасын зерттеумен шұғылданады. Ол оқушыларды ойдағыдай
оқытып тәрбиелеудің психикалық шарттарын зерттейді.
Психологияның, әсіресе, мұғалімдер үшін маңызы зор. Анатомия мен
физиологияны жөнді білмейтін дәрігердің жұмысы қандай пәрменсіз болатын
болса, психологияны білмейтін мұғалімнің де оқу–тәрбие саласындағы еңбегі
нәтижелі болмайды. Осы жайды Украинаның аса көрнекті педагогы, психолог
А.С.Макаренко (1888 – 1939) бізге талай рет ескерген болатын.
Ғылыми–техникалық прогресс елімізде осы ғылымның ұдайы дамуына ерекше ықпал
жасап келеді. Кеңес психологтары, әсіресе оқу–ағарту, тәлім–тәрбие
мәселелерінің көптеген қырларына замана талабына сай зерттеулер жүргізді.
Мәселен, төменгі сынып оқушылары оқудың жаңа жүйесіне көшіруде психологтар
(Л.Б.Занков, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, т.б.) елеулі еңбек сіңірді.
Психологияның салиқалы проблемалары Мәскеу, Киев, Тбилисидегі
ғылыми–зерттеу институттарында, университеттер мен пединституттардың
арнаулы кафедраларында зерттелуде, осы ғылым саласындағы үздік ғылыми
еңбектері үшін С.Л.Рубинштейнге 1940 жылы, Соколянский мен Мещеряковтарға
1980 жылы Мемлекеттік сыйлықтар берілді. Елімізде психология кадрлары
көптеген университеттерде даярланады. 1957 жылдан бастап психологтардың
Бүкілодақтық қоғамы жұмыс істеді. Диссертациялық зерттеулер үшін психология
ғылымының кандидаты, докторы деген арнайы ғылыми атақтар беріледі.[2, 14-16
беттер].
Дәл осы мәселенің шешімі төңірегінде бір-біріне тікелей қарсы
философия бағыттары - идеализм мен материализм - пайда болды. Идеалистер
психиканы болмыс бастауы, өз бетінше жасайтын, материяға тәуелсіз, белгісіз
бір зат деп қарастырды. Ал материалистік танымда психика - туынды,
материяға тәуелді құбылыс.
Идеалистік бағыт өкілдері материяға қатысы жоқ ерекше рухани
бастаманың барын мойындап, психиканың әрекеті тәнсіз, мәңгі жойылмас жанның
көрінісі деп біледі. Ал барша заттасқан дүние мен процестер, оларша, біздің
түйсігіміз бен елестеріміздің нәтижесі.
Адам психикасы - рухи өмірдің көрінісі, сондықтан ол материалдық дүние
заңдылықтарына бағынбайды деп санаған идеализм мен діни догматтар адам жан
дүниесін материалистік тұрғыдан түсіндіруге ұмтылған ғылыми ой-пікірлерді
көп ғасыр кейінге ысырып тастады.
Тек ХҮІІІ ғ. психология білімінің дамуында Рене Декарт жаңа дәуір
есігін ашты. Ол адамның ішкі мүшелері ғана емес, тіпті дене әрекетінің де
жанға ешқандай қатысы болмайтыны жөнінде пікір айтып, дәлелдеді. Бұл
жантану ғылымының кейінгі желісіне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екі
түсінікті - рефлекс және сана - бірдей енгізді. Бірақ ол өз тағылымында жан
мен тәнді бір-біріне қарсы қойды, өзара тәуелсіз екі болмыс - материя және
рух - жасайтынын уағыздады. Сондықтан да психология тарихында бұл Декарт
тағылымы "дуализм" (екі тарапты) атауын алды.
Шамамен осы дәуірде психология дені жөнінде жаңа түсініктер қылаң
бере бастады. Ойлау, сезу, қалау қабілеттеріне сана атауы беріліп, психика
санамен баламаластырылды. Осыдан жан психологиясы орнына сана психологиясы
жүзеге келді. Мұндай түсінім кең етек алып, ал бұл бағыттағы идеализм
интроспекттік (ішке үңілу) сана тағылымы атын алды. Осыдан сана өзімен өзі
шектеліп, психика объектив болмыс пен субъекттің өзінен де толығымен ара
байланысын үзді.
ХІХ ғ. екінші жартысында дербес ғылымға айналған психологияның дамуы
өз алдына әртүрлі мақсаттарды белгілеп, әртүрлі зерттеу тәсілдерін
қолданған, бір-бірін ауыстырып отырған теориялар таласында жүріп отырды.
ХІХ ғ. аяғындағы барша теориялар, ХХ ғасырдағы біршама тағылымдар сананың
осы интроспекттік психологиясы шеңберінде зерттелді. Бұл теориялар бойынша
психологиялық зерттеулердің бәрі қоршаған орта мен адам іс-әрекетіне
байланыссыз жан толғаныстарымен көріністеріне негізделді. Ал сана мен ми
арасындағы қатынас бұл теорияларда дуализм бағытында шешімін тапты.
Бірақ бұл бақылаулардың ерекшелігі: адам өзінің ішкі жан-күйін, се-
зімін, ой толғанысын өзі бақылайды, осыдан мұндай зерттеуде интроспекттік
аталған әдіс қолданылды. Мұндай бақылау, әлбетте, басты ғылыми талап-
обьективтілікке сай келмейді. Осының салдарынан ХХ ғ. басында, бір жағынан
- ғылыми объектив білімдер дамуына орай та-лаптардан, екіншіден -
әлеуметтік-экономикалық өркендеу сұраныстарынан интроспекттік психологияның
дағдарысы көрініс берді.
Адам әрекет-қылығын қадағалап, бақылау құрал-жабдықтарын дайындауды
қажет еткен капиталистік өндіріс әдістерінің дамуына байланысты практикалық
міндеттер алдында "сана психологиясы" өз дәрменсіздігін байқатты.
Осыдан ХХ ғ. екінші он жылдығында психологияның және бір бағыты пайда
болып, оның өкілдері психологияның жаңа пәнін жариялады: ол психика да
емес, сана да емес, ал сырттай бақыланатын, негізінен адам қозғалысының
жиынтығы - әрекет-қылық (поведение) еді. Бұл бағыт "бихевиоризм" (ағылш.
behavіour-қылық) аталып, психология пәні жөніндегі түсініктер дамуының
үшінші кезеңін қалады. Бихевиоризмнің ірге тасын қалаушы Дж.Уотсон
психологияның міндетін қоршаған ортаға бейімделуші тіршілік иесінің қылық-
әрекетін зерттеу деп білді.
Сонымен, психология өз даму жолында бастапқыда - жан туралы ғылым,
кейін - жансыз ғылым, ақырында - санасыз ғылымға айналды. Психология пәнін
осылай пайымдаудан оның келесі, және бір дағдарысқа кезігуінің мәнін
түсінеміз.
Психология пәнін (предмет) нақтылауда болған дағдарыстар себебі
аталған теориялардың негізге алған әдіснамалық тұжырымдарында болып отыр.
Атап айтсақ, саналық психология болмыс пен сананың, объектив дүние мен
субъектив болмыстың ара қатынасын идеалистік тұрғыдан шешті. Бихевиористер
болса, сол мәселені дөрекі материализм көзқарасымен түсіндірді. Олар үшін
психикалық құбылыс пен материалдық дүние арасында айырмашылық болмады.
Осылай, қате әдіснамалық бастаулар өз пәнін дұрыс анықтауда психологияның
жолына кесе-көлденең тұрып алды. Бұл тығырықтан шығудың жолын диалектикалық
материализм тапты. Диалектикалық материализм үшін барша дүниенің негізі
жалғыз-ақ - материя, ал психика, ойлау, сана одан туындағын екінші сатыдағы
құбылыс.
Диалектикалық материализм тұрғысынан материя алғашқы, ал сана -
екінші, одан туындаушы, яғни объектив дүниенің мидағы бейнесі. Осы
түсінікке орай материалдық болмыс (заттар, дүние құбылыстары) пен идеалдық
(заттық дүниенің сезім, ой т.б. түрінде бейнеленуі) бір-біріне тікелей
қарама-қарсы. Бірақ бұл қайшылық салыстырмалы сипатта, себебі түйсік, ой,
сезімдер т.б. - материалдық органның - мидың әрекеті, сыртқы тітіркендіру
энергияларының сана өміріне айналуының нәтижесі.
Ғылыми психология тірек еткен диалектикалық материализм категориялары
жүйесінде бейнелеу теориясы басты маңызға ие. Себебі осы категорияға орай
психиканың жалпылама және мәнді сипаты ашылады: әрқандай психикалық
құбылыстар объектив шындықтың субъектив бейнеленуінің түрлі формалары мен
деңгейлерін көрсетеді. Бейнелеу теориясы психология ғылымының мәнін
анықтауда, оның әдістерін таңдауда, деректер, түсініктер, тұжырымдар
тобынан қажеттісін ажыратуда жалпы әдіснамалық бағдар ролін атқарады.
Сыртқы, заттасқан дүние болмайынша тіршілік иесінің ішкі психикалық
өмірі болуы мүмкін емес, яғни сана, психика өзінен тыс және тәуелсіз
жасайтын танымды бол-мыстың бейнесі. Егер де осы қоршаған объектив шындық
болмаса, санадағы оның бейнесі жөнінде әңгіме қозғау қажетсіз. Әрқандай
психикалық акт - нақты болмыстың бір бөлшегі де және оның бейнесі де.
Сонымен, психиканың қызметі, біріншіден - қоршаған дүние заттары мен
құбылыстарының қасиеттерін, байланыстарын бейнелеу, екіншіден - осының
негізінде адам қылығы мен қызмет - әрекетін реттестіру. Психиканы
диалектика-материалистік тұрғыдан қарастыру - әрқандай ішкі жан-күйлік
құбылыстардың өзімен өзі шек-телмегенін, шындықтан бөлінбей, онымен
түбегейлі әрі тығыз байланыста екенін танытады.
Ғылымдағы күрделі міндеттердің бірі - заңдылықты сипатқа ие
байланыстар мен қатынастарды көре білу. Ғылымдық қатал талап - объектив
заңдарды ашып қана қоймастан, олардың әрекеттік аймағы мен қолдану
жағдайларын көрсете алу. Сондықтан да психология зерттеулерінің объекті -
психологиялық деректер мен қатар психологиялық заң, заңдылықтар.
Сонымен бірге ескеретін жәйт, заңдылық байланыстарды білу өздігінен
заңдылықтарды іске асыратын нақты тетіктерді (механизм) ашып бере алмайды.
Осыдан психологияның міндеті - психологиялық деректер мен заңдылықтарды
аша отырып, психологиялық іс-әрекетті қозғаушы механизмдерді де анықтап
білу. Ал енді сол механизмнің қандайда да психологиялық процесті орындайтын
нақты анатомия-физиологиялық аппаратты іске қосуына байланыстылығынан, ол
механизмнің табиғаты мен әрекетін психология басқа ғылымдармен бірлікте
зерттейді.
4.Бакылау сурактары:
1.Психология пәні,максат,міндеттері?
2.Психология салалары?
3.Психикалык касиеттер?
4.Психикалык таным процестері?
5.Психикалык кейіп?
5.Аудиториялык тапсырманы орындау тәртібі: сурактарга
жауап беру, реферат пікір талас
6.Студенттін аудиторияда орындайтын тапсырмалары: косымша
сурактарға жауап беру,
тест орындау,
7.Уй тапсырмасы: Жеке тұлғанын психологиялық құрылымы
8.Сабак такырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі:
1. Аймауытов Ж. Психология. –Алматы, 1995
2. Алдамұратов Ә.Қызықты психология. – Алматы, Қазақ
университеті, 1992.
3. Алдамұратов Ә.Жалпы психология. – Алматы, Білім,
1996.
4. Әбдірахманов А., Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша –
қазақша сөздік. –Алматы,
Мектеп, 1976
5. Жалпы психология. В.В.Богословскийдің
редакциясымен. –Алматы, 1980.
2. Жеке тұлғанын психологиялық құрылымы
Жоспары: 1. Жеке тұлғанын калыптасу ерекшеліктері
2. Жеке тұлғанын құрылымы.
3. Жеке тұлғанын психологиялык ерекшеліктері
4. Жеке тұлғанын даралык өзгешеліктері
Максаты: Жеке тұлғанын калыптасу физиологиялык,психологиялык
даму ерекшеліктерін ашып көрсету, Жеке тұлға ұғымын толық, қарастыру.
Адам — бұл, бір жағынан, биологиялық құбылыс, санасы бар жануар,
қоршаған дүниені тануға және оны белсенді өзгертуге қабілетті. Жоғары
ұйымдасқан жануар ретінде адамға денесімен тік жүру, дүниені тану және
өзгерту құралы ретінде қолдың дамуы, ерекше дамыған ми сияқты дене
ерекшеліктері тән.Екінші жағынан, адам-қоғамдық құбылыс. Бұл оның негізгі
сипаты, себебі қоғамдық өмір және қоғамдық қатынастар, ұжымдық еңбек
адамның биологиялық, дене құрлымын өзгертіп және өзіне бағындырды. Адам
туралы айтқанда, психология және философия ғылымдары "жеке тұлға" ұғымымен
түсіндіреді.
Жеке тұлға адамға қарағанда тар мағында қолданылады. Жеке тұлға — бұл
сол адам, бірақ тек ғана қоғамдық, әлеуметтік құбылыс ретінде
қарастырылады. Бұл жағдайда зерттеушілер оның биологиялық, табиғи жағын
ескермей, адамды қоғамдық қатынастардың нәтижесі, қоғамдық дамудың белсенді
қайраткері ретінде қарастырады.
Психологияда "адам" және "жеке тұлға" ұғымдарымен қатар "даралық"
ұғымы да қолданылады. Әрбір адамның мәні, оның өмірі мен қызметі
жағдайларының өзіндік қайталанбайтын ерекшелігі бар, сондықтан да тіптен
екі бірдей жеке тұлға болмайды және болуы да мүмкін емес.
Даралық дегеніміз жеке тұлғаның психологиялық ерекшеліктерінің
қайталанбас қиысуы түрінде байқалатын нақты өзгешелігі айтылады.
Жеке тұлға-тек тарих, философия, социология, этика, эстетика,
психология, педагогика және т.б. сияқты қоғамдық ғылымдардың зерттеу
нысаны.
Жеке адам - қоғамдық дамудың қайраткері, қоғамда белгілі жағдайда
тұратын саналы индивид және белгілі қоғамдық ролді атқарады.
Жеке тұлғаның 3 ерекшеліктерін атап өткен жөн: Біріншіден, жеке
тұлғаның қасиеттерінің тұрақтылығы. Жеке тұлғаның психикалық көріністерінің
өзгермелілігіне қарамастан, оның психикалық келбетінің салыстырмалы
тұрақтылығы анық байқалады.
Екіншіден, бұл-жеке тұлғаның бірлігі, жеке тұлғаның психикалық
үрдістерінің, психикалық қалыптың және психикалық қасиеттердің тығыз
байланысы мен өзара тәуелділігі. Жеке тұлға біртұтас бірлікті білдіреді,
әрбір қасиет басқалармен тығыз байланысты. Мәселен, табандылық мақсатқа
жету ептілігі ретінде қиындықтар мен кедергілерді жеңе отырып, жоғары
моралдік сезімдермен, дамыған ұжымдық сезімдермен бірлікте ғана жағымды
мәнге ие болады. Сондықтан да жеке тұлға "жеке бөліктерге"
бөлініп қалыптаспайды, тәрбиеленбейді, әр уақытта да жеке тұлға тұтас,
бірлікте қалыптасады, тәрбиеленеді.
Үшіншіден, бұл - жеке тұлғаның белсенділігі, қоршаған дүниені
өзгертуге, түрлендіруге бағытталған көптеген және жан-жақты іс-әрекетте
бейнеленеді.
Психологияның басқа ғылымдардан ерекшелігі (философия, этика, заң
ғылымдары және т.б) жеке тұлғаның рухани бейнесін, оның қылықтары мен мінез-
құлқын зерттейді. Психология ең алдымен жеке тұлғаның себептерін, сезімін,
қажеттілігін, қызығуын зерттейді. Психология іс-әрекетті ойдағыдай
орындаудың психологиялық алғышарттарын және темпераменті мен мінез-құлқының
психологиялык ерекшеліктерін қарастырады. Сонымен қатар психология жеке
тұлғаның қалыптасу және даму үрдісін зерттейді.
Кез-келген құбылыс сияқты жеке тұлғаның психикалық өмірі белгілі
құрылымнан тұрады. Адамның дара психологиялық ерекшеліктеріне байланысты
және жеке тұлғаның өзіне тән құрылымға белгілеуге болады. Жеке тұлғаның
құрылымының бірінші бөлігі оның бағыттылығын сипаттайды немесе адамның
шындық дүниеге тандамалы қатынасы. Бағыттылық әртүрлі қасиеттердің өзара
байланысты қажеттіліктер мен қызығулардың, идеялар мен тәжірибелік
ұстанымдардың жүйесін қамтиды.
Ондай жағдайда бағыттылық бөліктерінің бірі үстемдік етеді және басты
мәнге, ие болады, сол уақытта басқалары тірек қызметін атқарады. Үстемдік
ететін бағыттылық жеке тұлғаның бүкіл психикалық қызметін анықтайды.
Мәселен, танымдық қажеттіліктің үстемдік етуі соған сәйкес еріктік және
эмоциялық көңіл-күйдің көтерілуіне алып келеді, ол өз кезегімен
интеллектуалдық іс-әрекеттің белсенділігін арттырады. Бір уақытта табиғи
қажеттіліктер біршама тежеліп, күнделікті тіршілік күйді кейінге, екінші
кезекке ығыстырады.
Жеке тұлға өзінің айналысқан қызығуының мақсаттылығын негіздей
бастайды, оған ерекше қоғамдық және жеке мән береді.
Жеке тұлғаның психологиялық құрылымының екінші бөлігі жеке тұлғаның
мүмкіншілігін айқындайды және белгілі бір іс-әрекетті нәтижелі қамтамасыз
ету үшін қабілеттіктерді қамтиды. Қабілеттіліктер өзара байланысты және бір-
бірімен өзара әрекет етеді. Тәртіп бойынша қабілеттіктердің бірі үстемдік
етеді, жетекшілік етеді, басқалары оған бағынады. Мәселен, А.С.Пушкинде
ақындық өнер үстемдік етті, бірақ ол өзін тарихшы және талантты суретші
ретінде де таныта білді. Сол сияқты М.Ю. Лермонтов туралы да айтуға
болады. Қабілеттіктердің арақатынасының сипатына бағыттылықтың
құрылымы әсер етеді. Өз кезегімен қабілеттіктерді даралау
жеке тұлғаның шындыққа қатынасының таңдамалығына әсер етеді,
Жеке тұлғаның құрылымының үшінші бөлігі мінез болып табылады немесе
әлеуметтік ортадағы адамның мінез-құлық стилі. Мінез күрделі синтетикалық
құрылым, адамның рухани өмірінде мазмұн мен түр бірлігінде аңғарылады.
Мінез жеке тұлғаны тұтас көрсете алмағанмен, бірақ оның қасиеттерінің,
бағыттылығы мен ерік-жігерінің, интеллектуалдық және эмоциялық сапаларының,
темпераментте байқалатын типологиялық ерекшеліктерінің күрделі жүйесін
білдіреді.
Мінез жүйесінде сонымен қатар басты қасиеттерді бөліп көрсетуге
болады. Оларға ең алдымен — моралдік, екіншіден — ерік-жігер сапалары
жатады, олар белгілі мінез-құлық стилін және практикалық міндеттерді шешу
тәсілін қамтамасыз етеді. Сондықтан да моралдік — ерік-жігер сапаларын
мінездің негізін құрайды деп айта аламыз.
Төртінші бөлігі басқару жүйесі болып табылады, көп жағдайда "мен"
деген ұғымды білдіреді. "Мен" — жеке тұлғаның өзіндік сапа құрылымы, ол
өзін-өзі реттеп отыруды іске асырады: іс-әрекетті күшейту немесе бәсеңсіту,
өзін-өзі бақылау және іс-әрекет пен қылықты басқару, іс-әрекетті жоспарлап
отыру, сонымен, өзін-өзі басқару жеке тұлғаның мақсаты ұйымдасқан өмірі мен
қызметінде ерекше маңызы зор. Жеке тұлғаның құрылымы егер психикалық
үрдістер мен қалыпты алып тастағанда толық болмай шығар еді.
Психикалық үрдістер — психикалық кұбылыстардың әртүрлі түрлерінде
шындықты динамикалық тұрғыда бейнелеу. Психикалық үрдістер жеке тұлғаның
шындықпен байланысын қамтамасыз етеді. Олар арқылы жеке тұлғаның қасиеттері
қалыптасады. Ұйымдасқан қасиеттер өз кезегімен үрдістің жүруіне әсер етеді.
Мәселен, түйсіктер үрдісінде нақтылы сенсорлық қасиеттер және одан әрі
түйсіктердің сандық, сапалық сипатын анықтайтын жеке тұлғаның тұтас
сенсорлық құрылымы қалыптасады. Теориялық және практикалық міндеттерді шешу
үрдісінде жеке тұлғаның ерік-жігер құрылымы қалыптасады.
Жеке тұлғаның ұйымдасқан бағыттылығы қабылдаудың және оған байланысты
эмоциялық реакцияның таңдауына әкеледі.
Психикалық үрдістердің негізінде психикалық қасиеттер ұйымдасады.
Жеке тұлғаның психикалық қасиеттері бұл индивидке тән психикалық іс-әрекет
пен мінез-құлықтың белгілі сандық-сапалық деңгейін қамтамасыз ететін
тұрақты құрылым.
Психикалық үрдістердің жүру сипаты, қасиеттердің көрінуі жеке
тұлғаның психикалық белсенділігінің жағдайына байланысты.
Жеке тұлға адамның қоғамдық, тарихи-нақтылы жағдайында, оны оқыту және
тәрбелеуде қалыптасады. Жеке тұлғаның дамуының, сонымен қатар барлық
психикалық сапалар мен үрдістердің қозғаушы күштері не?
Психология тарихында бұл мәселені шешуде екі бағыт қалыптасты:
биогенетикалық және социогенетикалық.
Биогенетикалық бағыттың түсіндіруінше, жеке тұлғаның дамуы
биологиялық, тұқым қуалау факторымен анықталады.
Сондықтан да жеке тұлғаның дамуы спонтандық (өз еркімен) сипатта
болады. Биогенетиктердің айтуынша, адам табиғатынан эмоциялық реакциясы
жүруінің кейбір ерекшеліктеріне бейімділік аңғартып ғана қоймайды, сонымен
қатар белгілі түрткілер жиынтығы бейімдік береді. (біреулер қылмыс істеуге
бейім келеді, кейбіреулер ұйымдастырушылық қабілетке бейімділік аңғартады
және т.б.). Адамдарда табиғатынан психикалық іс-әрекетінің түрлері
бағдарламаланып қана қоймайды, сонымен қатар оның мазмұны, психикалық даму
кезендері және оның пайда болу тәртібі алдын ала анықталады. Биогенетикалық
көзқарас бойынша жеке тұлғаны өзінің белсенділігінен айырылған биологиялық
факторлардың әрекет етуінің жемісі ретінде қарастырады.
Социогенетикалық көзқарас бойынша жеке тұлғаның дамуы қоршаған
әлеуметтік ортаның тікелей ықпалының нәтижесі ретінде қарастырылады.
Социогенетиктер биогенетиктер сияқты даму үстіндегі адамның өзіндік
белсенділігін жоққа шығарады, оған селқос рөл беріледі, тек қоршаған ортаға
бейімделушілік қызметін ескереді. Егер де социогенетикалық тұжырымдаманың
айтқанына жүгінсек, онда мынадай мәселе түсініксіз болып қалады, неге бір
әлеуметтік ортада әртүрлі адамдар қалыптасады, оның себебі неде?
Сонымен, биогенетикалық та, социогенетикалық тұжырымдама да жеке
тұлғаның дамуы заңдылықтарын түсіндіруге негіз етіп алуға болмайды.
Биогенетикалық та, социогенетикалық та психикалық дамудың қозғаушы күштерін
анықтауға қабілетті емес.
Жеке тұлғаның дамуы туралы шет елде қабылданған белгілі теориялардың
қателігі жеке тұлғаның дамуында тұқым қуалау мен ортаның мәнін түсіндіруде
емес, онда жеке тұлғаға әртүрлі ықпалдарды механикалық түрде тұжырымдайды,
ол "ойыншық" ретінде қарастырылады. Соған сәйкес жеке тұлғаның белсенділігі
жоққа шығарылады.
Жеке тұлғаның белсенділігі түрткілер жүйесі арқылы адамдарды іс
әрекетке итермелейтін қажеттіліктер жиынтығымен байланысты. Қажеттіліктер
тәртіп бойынша, пайда болғаннан кейін тез арада қанағаттандырылмайды.
Оны қанағаттандыру үшін материалдық құралдар қажет, іс-әрекетке,
білімге, ептілікке және т.б. жеке тұлғаның белгілі даярлық деңгейі қажет.
Жеке тұлғаның психикалық дамуының қозғаушы күштері адамның өзгермелі
іс-әрекетіндегі қажеттіліктермен және қанағаттандырудың шын
мүмкіншіліктерінің арасындағы қарама-қайшылықта анықталады.
Жеке тұлғаның қалыптасуында тұқым қуалау мен ортаның негізгі факторлар
ретіндегі рөлін жоққа шығаруға болмайды.
Педагогтің оқу-тәрбие жұмысында жұртшылықтың арасында өте кең тараған
тұқым қуалаудың жеке тұлғаның психологиялық қасиеттерінің пайда болуында
шешуші рөлі туралы пікірімен санасуға тура келеді.
Қазіргі кезде тұқым арқылы берілетін қасиеттерге мидың құрылымы мен
жұмыс істеуінің кейбір ерекшеліктері жататындығы туралы негіз бар. Сонымен
қатар жоғары жүйке қызметінің типтері (жүйке үрдістерінің күші, тепе-
теңдігі және қозғалғыштығы) тұқым арқылы беріледі. Тұқым қуалаудың белгілі
дәрежеде жеке тұлғаның қалыптасуында рөлі бар, бірақ оны асыра бағалауға
болмайды, әлеуметтік факторлардың да рөлін ескерген жөн.
Бір жұмыртқалы егіздердің психикалық дамуының барысын зерттеу
нәтижесінде өте маңызды қажетті мәліметтер алынған болатын. Оларда тұқым
қуалау бір жұмыртқадан дамығандықтан бірдей екендігін анғаруға болады.
Тіпті бірдей жағдайда өмір сүрген бір жасушалы егіздердің бір-бірінен
ерекше айырмашылығы бар. Егіздердің жеке тұлға құрылымында айырмашылығы
анық байқалады, ал сыртқы түрі ұқсас болғанмен, психологиялық ерекшелігінде
айырмашылықты аңғаруға болады.
Егіздердің даралық ерешеліктерінде айырмашылықтарды қалай түсіндіруге
болады? Бұл айырмашылықтар оларда басқа адамдармен және өзара қалыптасқан
әртүрлі қатынастармен, рөлдермен, нақтылы ахуал жағдайларымен
түсіндіріледі. Осының барлығы көрсеткендей, жеке тұлғаның қалыптасуында
даралық ахуалды қарастыру қажет. Баланы белгілі ортада бейжай нысан түрінде
емес, ал оны белсенді субъект ретінде оған тән қажеттіліктермен
қарастырамыз. Денсаулығына немесе мінез-құлқына байланысты егіздердің бірі
ортадағы бірдей жағдайда оның психологиялық қасиеттері екіншіге қарағанда
мүлде өзгеше болып келеді. Мәселен, ауру егіздердің бірі басқаларға
қосылмай, өздігінен оқшауланып жүреді, ал екіншісі керісінше, көпшіл
келеді, сол үйден немесе одан тыс жерден жолдас іздейді, дені сауы спортпен
көбірек айналысады. Демек, егіздердің әрқайсысы осы ортақ ортаның
шеңберінде өздерінің даралық микроортасын іздейді.
Адамның мінез-құлқын қарастыра отырып, оның қылығын талдай келіп, оның
түрткілерін дұрыс түсіну қажет. Түрткілер бір-бірінен онда іске асатын
қажеттіліктердің түріне, аумағына, іс-әрекеттің мазмұнына (еңбек әрекетінің
түрткілері, оқу әрекетің түрткілері) байланысты ерекшеленеді.
Түрткілер мақсатты (саналы) және мақсатсыз (санасыз) болып бөлінеді.
Ғылыми психология осы түрткілердің бір-бірімен жеке тұлға дамуының қоғамдық-
тарихи жағдайы бір-бірімен байланысты екендігін атап көрсетеді.
Адамның танымдық қажеттіліктерінің көрінісі қызығу деп аталады. Қызығу
— бұл адамның белгілі бір затқа, құбылысқа немесе іс-әрекетке, жағымды
эмоциялық қатынасқа байланысты белсенді танымдық бағыттылығы. Қызығудың
мәні орасан зор: білімді меңгеруге, ой-өрісін кеңейтуге, адамды терең
білімді меңгеруде оның белсенді жолдары мен тәсілдерін іздестіруге,
қиындықтар мен кедергілерді жоюға итермелейді.
Қызығулар өзінің мазмұны, ауқымы, тереңдігі, тұрақтылығы және
тиімділігі бойынша сипатталады.
Мазмұны жағынан қызығулар бағытталған нысанына қарай анықталады
(техникаға, химияға, спортқа, өнерге, суретке, шахматқа т.б. қызығу).
Мазмұны жағынан әртүрлі қызығулар қоғамдық мәніне қарай: біреулері, егер де
қоғамдық және жеке мүдделер дұрыс ұштасқанда жағымды бағаланады, басқалары
жағымсыз бағаланады (өздерінің ұсақ сезімдік қажеттіліктерін
қанағаттаңдыруға байланысты).
Жан-жаңты, ауқымды және тар қызығулар болып бөлінеді. Жеке тұлғаны жан-
жақты дамыту үлкен ауқымды және жан-жақты қызығуды қажет етеді. Қызығудың
тарлығы адамда бір немесе екі шектеулі және тұйықталған қызығу ғана болады.
Терең қызығу нысанды, оның барлық бөліктерін жеткілікті зерттеу
қажеттілігі болып табылады. Ол атүсті, жеңіл-желпі қызығуға қарсы
бағытталады, адам құбылыстарды атүсті қарастырады, зерттеу нысанын терең
пайымдамайды.
Тұрақты қызығулар (олар ұзақ сақталады, адамның өмірі мен іс-
әрекетінде мәнді рөл атқарады, жеке тұлғаның салыстырмалы түрде бекітілген
ерекшеліктері болып табылады) және тұрақсыз қызығулар салыстырмалы түрде
кысқа мерзімді құбылыстар сипатында және тез пайда болады, тез сөніп
қалады.
Адам тұрақсыз қызығулармен жеңіл әуестенеді және тез суып қалады.
Тиімді қызығулар дегеніміз адамның өмірі мен қызметіне терең ықпал
ететін, белгілі бағытта біржүйелі және мақсатты іс-әрекетке, белсенді және
ынталы ізденістер көздерін қанағатандыруға итермелейтін қызығуды айтады.
Бейжай қызығулар — осындай іс-әрекеттің түрлеріне итермелейтін қызығуларды
айтады.
Сонымен қатар тура және жанама қызығулар болады. Тура қызығулар
білімнің немесе іс-әрекеттің белгілі бір саласында мазмұнымен пайда болады.
Жанама қызығулар — нысанның мазмұнымен пайда болмайды, болашақ басқа
нысанмен, адам қызығуымен (мәселен, мектеп оқушысы үшін математикаға
қызығуы, оның сүйіп айналысатын авиамоделдеу ісімен) байланысты. Жеке
тұлғаның қылығы моралдік түрткілермен, борыш сезімімен, қоғамдық
тапсырмалармен реттеледі және анықталады. Адам қылығының моралдік
түрткілері идеалдарда байқалады.
Моралдік немесе адамгершілік идеал — бұл адамның өз іс-әрекеті мен
қылығының үлгісі. Әрбір тарихи кезеңде идеал, үлгі болатын адамдар аз
болған жоқ. Қазақ халқының тарихы мен мәдени өмірінде идеал, үлгі боларлық
қайраткерлер ғылымда академик Қаныш Сатпаев, әдебиет пен өнерде Абай,
Мұхтар, Махамбет, Құрманғазы т.б. есімдерін ерекше атауға тұрарлық. Жеке
тұлғаның қылығының негізгі түрткісі сенімдер болып табылады.
Сенімдер — бұл өздерінің көзқарасына, қағидаларына, дүниетанымына
сәйкес итермелейтін жеке тұлғаның мақсатты қажеттіліктер жүйесі. Сенімдер
түрінде байқалатын қажеттіліктер мазмұны — бұл қоршаған дүние табиғат пен
қоғам туралы білімдер, оларды түсіну. Бұл білімдер ішкі ұйымдасқан
көзқарастар жүйесін құрайды (философиялық, эстетикалық, этикалық, ғылыми-
жаратылыстану және т.б.), ол адам-дүниетанымы болып қарастырылады.
Ұмтылу — мінез-құлық түрткілері (мотивтер), онда қажеттілік түрінде
аңғарылады, қазіргі жағдайда берілмеген, бірақ жеке тұлғаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2.Оның құрылымы.
3.Психология ғылымының зерттеу объектісі – психика
ұғымына түсінік.
4.Психологиялық құбылыстар (психикалық процестер,
психикалық қасиеттер,
психикалық қалып)
5.Психология ғылымының салалары мен тармақтары.
Максаты: Психология пәні,психология ұғымы туралы тусінік
беру. Психикалық процестер,психикалық қалып,қасиеттердің мәнін ашу.
Психология ғылым салаларын,тармақтарын толық баяндау.
Біздердің әрқайсысымыз күнбе-күн адамдармен кездесе отырып, олармен
қарым-қатынас жасаймыз, олардың айтқан сөздеріне көңіл күйіміз қобалжу, не
орнықты жағдайда жауап береміз, адамдар кейде бізге сүйкімді көрінеді,
ұнатамыз, ал кейбіреулерін жақтырмаймыз.
Қоршаған дүниеде белгілі бір заттар немесе құбылыстар туралы біздер
ойланамыз, ой елегінен өткіземіз, көңіл-күйімізге әсер етеді немесе ол
құбылыстарға қалай болса, солай қараймыз, демек, бір жағдайлар біздерді
қызықтырады, басқалары бізге бәрібір сияқты көрінеді.
Әрқайсысымызды жақсы кітап, әсем әуен, бейнелеу өнері шығармалары
қанағаттанғандық сезімге бөлейді. Біз адамның жағымсыз іс-әрекеттері мен
мінез-құлқын көре отырып, қынжыламыз, оны сынаймыз, жағымсыз сезім пайда
болады, ал жағымды іс-әрекет пен қасиеттер бізді қуантады, көтеріңкі көңіл-
күйде боламыз.
Еңбек ету барысында біз табанды түрде, ерекше жігерленіп, белгіленген
жоспарды іске асыруға қол жетеді, кейде баяу жұмыс істеуге тура келеді.
Әртүрлі заттар мен құбылыстарды көре отырып, олар бізге ұнауы немесе
ұнамауы мүмкін, кейбіреулерін еске сақтаймыз немесе ұмытамыз, біреулеріне
зейін аударамыз, басқаларына көңіл бөлмейміз. Осы құбылыстардың барлығы –
біздің психикамыз.
Біздің психикалық өмірімізді, рухани дүниемізді психология ғылымы
зерттейді. Психология сөзі гректің екі сөзінен пайда болды: псюхе -
жан, психика және логос - ғылым, ілім. Олай болатын болса, психология –
адамның жан дүниесін зерттейтін ғылым.
Психология танымдық психикалық үрдістерді зерттейді (оның көмегімен
адамдар қоршаған ортаны танып біледі): түйсіктер, қабылдау, ес, ойлау,
қиял; ол адамның сезімі мен ерік-қайратын және жеке тұлғаның дара
ерекшеліктерін зерттейді; атап айтқанда, темперамент, мінез, қабілеттілік,
қажеттілік, қызығуы. Психология ғылымы сонымен қатар адамның іс-әрекетінің
ерекшеліктерін зерттейді (дағдылары, әдеттері, еңбек және шығармашылық
қызметі, кез-келген іс-әрекеттің қажетті саласы ретінде зейінді
қарастырады).
Психиканың өмір сүруі органикалық өмірдің жоғарғы түрлерімен
байланысты, психиканың пайда болуы тек ғана жануарлар мен адамдарға тән.
Бір ерекше айта кету керек, бақылаулар мен ғылыми зерттеулер көрсеткендей,
адам психикасына қарағанда жануарлар психикасы ерекше қарапайым келеді.
Адам психикасының жануарлар психикасынан сапалық айырмашылығы бар.
Адам психиканың ең жоғарғы түрі – сананың болуымен ерекшеленеді. Адам
саналы құбылыс болып табылады. Сана адамның мақсатты еңбек қызметінде, іс-
әркеті мен мінез-құлқында аңғарылады. Адам белгілі бір іс-әрекетті
орындамастан бұрын, оны ой елегінен өткізеді, алға қойған мақсатқа жетудің
жолдары мен тәсілдерін жоспарлайды.
Психикалық өмірдің құбылыстары жан-жақты, бірақ олар бір-бірінен
томаға тұйық өмір сүрмейді, бір-бірімен байланысты.
Психология ғылымының ең негізгі міндеттерінің бірі – барлық
психикалық құбылыстарды зерттеу және түсіндіру болып табылады, демек,
олардың пайда болу, қалыптасу және даму негізіне жататын объективтік
заңдылықтарды ашып көрсету. Психикалық өмірдің заңдылықтарын білу, оны
оқыту және тәрбие тәжірибесінде пайдалану үшін қажет. Тек қана психикалық
үрдістер мен құбылыстардың заңдылықтарын білу және оларға арқа сүйеу,
белгілі-бір шәкірттің дара психикалық ерекшеліктерін ескере отырып, оқыту
және тәрбие үрдісін дұрыс ұйымдастыруға болады.
Сонымен, психология – психика және оның қалыптасу және даму
заңдылықтары туралы ғылым. Психология ертеде қалыптасқан ғылымдардың
қатарына жатады: ол 2500 жылдан астам бұрын ертедегі Грецияда
пайда болған.
Ертедегі гректің данышпан ғалымы Аристотель өзінің Жан туралы атты
еңбегінде алғаш рет психикалық құбылыстарға бір жүйелі талдау жасайды.
Аристотелді психологияның негізін салушы деп атауға болады. Екінші жағынан,
психологиялық құбылыстарды және оның заңдылықтарын ғылыми эксперименталдік
түрде зерттеу шын мәнінде XIX ғ. ортасынан бастап, қалыптаса бастады.
Психикалық құбылыстарды 3 үлкен топқа жіктеуге болады:
Психикалық үрдістер – бұл объективтік шындықты субъективтік
бейнелеудің әртүрлі формасы. Психикалық үрдістерді сонымен қатар психикалық
функциялар деп атайды. Психикалық үрдістердің көмегімен қоршаған ортаны
тану іске асады, білім мен дағдыны, оқыту мен іс-әрекетті меңгереді.
Төмендегідей психикалық үрдістердің негізгі түрлері қарастырылады:
түйсіктер, қабылдау, ес, елес, қиял, ойлау, сезім және эмоция, ерік.
Психикалық қасиеттер – бұл адамдардың бір-бірінен айырмашылығын
білдіретін жеке тұлғаның дара психологиялық ерекшеліктері. Психикалық
қасиеттерге темперамент, мінез, қабілеттілік жатады.
Психикалық жағдайлар (қалып) психикалық іс-әрекеттің уақытша дамуын
сипаттайды. Оқыту мен іс-әрекеттің жемісті орындалуына ерекше ықпал ететін
адамның ішкі дүниесінің негізгі саласы болып табылады. Мәселен, белсенділік
немесе енжарлық, шаршау, стресс т.б. психикалық жағдайлар. Барлық
психикалық құбылыстар бір-бірімен өзара байланысты. Сонымен, психикалық
құбылыстардың жіктелуін төмендегіше кесте түрінде беруге болады: Кесте –
1:
Ғасырлар бойы адам ғалымдардың көптеген ұрпақтарының зерттеу пәні
болып келді. Адамзат өзінің тарихын, пайда болуын, биологиялық табиғатын,
тілін және салт-дәстүрін танып біледі және оны танып білуде психология
ғылымына ерекше орын береді. Адам үшін басқа адамдардан қызықты нысана
болуы мүмкін емес деген екен ертедегі бір данышпан. Ол қателеспепті.
Психологияның дамуының негізіне адамзаттың тұрмыс табиғатына, адамзат
қоғамындағы оның дамуы мен қалыптасу жағдайларына, оның басқа адамдармен
өзара қарым-қатынасы ерекшеліктеріне әруақытта да өсіп отырған қызығушылық
жатады. Қазіргі кезде өндірісте, ғылымда, медицинада, өнерде, оқытуда,
ойында және спортта психологиялық заңдылықтарды білмей және түсінбей
көптеген іс-әрекеттің түрлерін іске асыру мүмкін емес. Адамның даму заңдары
туралы ғылыми білімдердің жүйесі, оның потенциалдық мүмкіншіліктері туралы
барлық қоғамдық даму үшін қажет. Бірақ адам әртүрлі ғылымдардың кешенді
зерттеу құралының нысаны болып табылады. Олардың әрқайсысының өзіндік
ерекшелігі бар мәселелері болады. Гуманитарлық ғылымдар әлеуметтік
үрдістерді зерттегенде психологиялық факторларды ескеру қажеттігі
туындайды, әрбір ғылым басқа ғылымдардан өз пәнінің ерекшелігімен
сипатталады. Кезінде белгілі психолог-ғалым С.Л.Рубинштейн Жалпы
психология негіздері атты кітабында былай деп жазды: Психологияның
зерттейтін өзіндік құбылыстардың ішінен анық та айқын, ереше бөлініп
тұрғандары – біздің қабылдауларымыз, сезімдеріміз, ойларымыз,
талпыныстарымыз, қажеттіліктеріміз және т.б. демек, біздің өміріміздің ішкі
мазмұнын құрайтындар жатады.
Психология ғылым ретінде нені зерттейді? Оның зерттеу пәніне не жатады?
Біздің ойымызша, бұл сұрақтарға жауап беру оңай еме. Оған жауап беру үшін
психология ғылымдарының тарихын, оның дамуының әрбір кезеңін қарастыра
отырып, мән беруіміз қажет. Бір жағынан, оны өте ертеде қалыптасқан ғылым,
сонымен қатар тіпті жас ғылым ретінде қарастыруға болады. Мыңдаған жыл
тарихы бола тұрып, оның болашағы алда.
Жанды зерттеу, түсіндіру психология пәнінің қалыптасуының алғашқы
кезеңі болып табылады. Демек, алғаш рет психология жан туралы ғылым ретінде
қарастырылады. Психиканың мәні туралы ғылыми көзқарастың қалыптасуы мен
дамуы әр уақытта философияның негізгі мәселесі – материя мен сананың,
материалдық және рухани бастаманың арақатынасын шешумен тығыз байланысты.
Осы мәселені шешудің төңірегінде екі бір-біріне қарама-қарсы
философиялық бағыттар пайда болады: идеалистік және материалистік.
Идеалистік философияны жақтаушылар психиканың материяға тәуелсіз, өз
бетімен өмір сүретін бірінші алғашқы құбылыс деп қарастыру. Психиканы
материяның туындысы бойынша психиканы екінші құбылыс, материядан туады деп
қарастырады. Идеалистік философияның өкілдері материямен байланыссыз ерекше
діни бастаманың өмір өмір сүретіндігін мойындайды, олар психикалық іс-
әрекетті материалдық және өлмейтін жанның көрінісі ретінде қарастырады тек
ғана біздің түйсіктеріміз бен елестетулеріміз немесе кейбір белгісіз
абсолюттік рухтың, әлемдік ерік-қайраттың, идеялардың байқалуы деп
түсіндіреді.
Адам психикасын матералистік тұрғыдан түсінуді идеалистік философтар
көптеген ғасырларға ығыстырды, адам психикасын оның рухани өмірінің
көрінісі ретінде қарастырады, ол барлық материалдық табиғат сияқты заңдарға
бағынбайды деп есептеді. Тек қана XVII ғасырда Рене Декарт
психологиялық білімдерді дамытуда жаңа дәуірді бастады. Оның түсіндіруінше,
тек ішкі органдардың жұмысы емес, сонымен қатар ағзаның сипаттамасы,
олардың басқа да ішкі денелермен өзара іс-әрекеті жанды қажет етпейді
деген болатын-ды. Оның идеялары психология ғылымының кейінгі тағдырына
ерекше үлкен әсер етті. Декарт бір уақытта екі ұғымды енгізді: рефлекс және
сана. Оның түсіндіруінше, бір-біріне байланыссыз, екі бастама материя мен
рух өмір сүреді. Сондықтан да психология тарихында бұл ілімді дуализм
(duali - гректің сөзі, қазақшалағанда екіжақты мағынасын береді).
Философияда бұл бағыт объективтік идеализм деген атпен дамыды.
Психология — психикалық құбылыстардың (жан қуаттарының) пайда болу, даму
және қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Психикалық құбылыстар бізді қоршап тұрған сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының мидағы әр түрлі бейнелері болып табылады. Олар (түйсік,
елес, ой, сезім, тілек, қабілет, қызығу, мінез, әдет т.б.) көпшілігімізге
өз тәжірибемізден жақсы мәлім, тілімізде жиі кездесетін ұғымдар. Бір
қарағанда бұлардың мәнін әрқайсымыз тез ажырататын да, білетін де
сияқтымыз. Бірақ психикалық құбылыстардың мәнін ғылыми тұрғыдан түсіну
арқылы ғана жан–жақты ажыратуға болады. Осы мәселені ғылыми жолмен
баяндауды, олардың өзіндік заңдылықтарын айқындауды сөз болып отырған
психология ғылымы қарастырады. Психология ерте замандардан келе жатқан
білім салаларының бірі. Оның дүниеге тұңғыш келген жері ежелгі Греция.
Психология термині гректің екі сөзінен тұрады: оның біріншісі — псюхе
(жан), екіншісі — логос (сөз, ілім). Сөйтіп, бұл сөз жан туралы ілім
деген ұғымды білдіреді.
Ерте замандарда пайда болып, ғасырлар бойы соқыр сенім нанымдар мен
кейбір зиялылардың көзқарастарында насихатталып келген түсініктер бойынша,
адамда тәннен тәуелсіз жан болады, мәңгі бақи жасайтын жан адамның барлық
психикалық тіршілігінің (ойының, сезімінің, еркінің) иесі де, себепшісі де.
Жан туралы осындай жалған түсініктің пайда болуына алғашқы адамдардың
табиғат сырларын дұрыс түсіне алмауы себеп болды.
Олар дүниеде табиғатқа бағынбайтын, одан оқшау тұратын ерекше бір
сиқырлы күш бар, ал жан болатын болса, соның бір көрінісі, ұйқы кезінде ол
денеден уақытша шығып кетеді де, адам оянған кезде қайтып келеді, егер
келмей қалса, адам өледі деп тұжырымдады. Жан туралы осындай анимистік
(барлық нәрседе де жан бар дейтін түсінік) пікірлер кейбір тайпалардың
арасында күні бүгінге дейін кездеседі. Мәселен, Лусан аралының (Филиппин)
тұрғындары тагалдар ұйықтап жатқан адамды еш уақытта оятпайды. Өйткені олар
ұйқы кезінде адамның жаны басқа жақта жүреді дейді. Тасманиялықтардың
тілінде жан мен көлеңкенің ұғымы бір сөзбен беріледі, өйткені олардың
ойынша, жан мен көлеңке бір іспеттес нәрсе. Абипон тайпасының индеецтері
лоакаль деген сөз арқылы көлеңкенің, жанның, дыбыс берудің, бейненің
ұғымын береді. Жан туралы осы тектес қарапайым түсініктердің пайда болуы
адамдардың өздерінің дене құрылысы жайында ғылыми түсінігі жоқ кездерде,
яғни жан мен тәннің толысуы бір–бірінен байланысын дұрыс ажырата алмай, жан
өлгеннен кейін денеден шығып кететін, мәңгібақи өмір сүретін нәрсе деп
ұғынудың нәтижесі еді.
Жан туралы ғылыми түсінік ежелгі гректердің әмбебап ғалымы Аристотель
(б.з.д. 384 – 322) есімімен байланысты. Екі жарым мың жылға созылған
осынау кезеңде психология басқа ғылымдармен (философия, медицина, әдебиет,
жаратылыстану т.б.) аралас, астарласа дамып келді. ХІХ – ғасырдың екінші
жартысынан былай қарай ғалымдар жан құбылыстарын тәжірибе жүзінде әртүрлі
құрал–жабдық аспаптардың көмегімен зерттей бастады. Осы кезден бастап,
психология өз алдына дербес отау тігіп, тәжірибелік ғылым ретінде дамыды.
Ғылымның осы саласына экспериментті тұңғыш енгізген неміс ғұламасы В.Вундт
(1832 – 1920) болды.
Психология ғылымының тарихы да біріне–бірі қарама–қарсы жоғарыда
аталған екі бағыттың үздіксіз ой–пікір тартысына толы. Мысалы, ертедегі
грек ойшылдарының бірі Демокрит (б.э.д. 460 – 370) сол кездің өзінде–ақ
психика оттың атомдарындай қозғалмалы қасиет деп түсіндірді. Ол жанның
мәңгі еместігін, оның өсіп, өшіп отыратындығын айтып, материалистік тұжырым
жасады. Сол заманның екінші бір ойшылы, идеалист Платон (427 – 347)
керісінше Жан мәңгі өлмейді, өшпейді, – деп тұжырымдады.
Психикалық әрекетті осылайша екі түрлі көзқарас тұрғысынан түсіну,
қоғам дамуының кейінгі кезеңдерінде, әсіресе орта ғасырлар заманынан бермен
қарай кең өріс ала бастады. Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл–Фараби (870 –
950) дүние материядан құралады, ол жойылмайды, бір түрден екінші түрге
көшіп, өзгере береді, жан денеден бұрын өмір сүрмейді, бір денеден екінші
бір денеге барып орналаса да алмайды деп материалистік тұрғыдан дұрыс
пайымдаса, батыс ойшылы Фома Аквинский (1225 – 1274) жанның мәңгі
өлмейтіндігі, оның денеден бөлек өмір сүретіндігі жайлы пікірлерді ары
карай дамытып, осы көзқарастың кең өріс алуына мүмкіндік береді.
Психологиялық ғылыми білімдердің тарихы екі кезеңге бөлінеді. Оның
біріншісі — шамамен 2500 жылға созылған, көш басы Аристотельден басталатын
жан дүниесі жайлы түрлі ой пікірлердің ілкі тарихы. Осы кезең ішінде
психология басқа ғылымдармен, әсіресе, философиямен қосақтаса дамып келеді.
Оның екінші тарихы 1879 жылдан басталады. Осы жылы неміс ғалымы В.Вундт
(1832 – 1920) Лейпцигте тұңғыш лаборатория ұйымдастырып, мұның дербес
эксперименттік ғылым болуына себепкер болды. Психологияның даму тарихы
жоғарыда аталған ғұламалармен қатар Герофил, Эразестрат, Гиппократ, Гален,
Әбу әлі Ибн Сина, Декарт, Гоббс, Спиноза, Лейбниц, Локк, Гартли, Дидро,
Вольф, Галлер т.б. оқымыстылардың есімімен тығыз байланысты.
Жан дүниесінің сыры жайлы дәйекті пікірлерді қазақ ойшылдары да айтқан.
Тіпті мұндай ой–пікірлер фольклорда, әсіресе, мақал–мәтелдерде көптеп
кездеседі. Мәселен, Тән ауырса, жан ауырады, Тәні саудың жаны сау, Тән
өледі, демек жан да өледі, Жан бар жерде қаза бар, Жан – кеудеге қонақ
т.б. осындай мақалдарда жан мен тәннің ара қатынасы шындыққа сәйкес дұрыс
пайымдалғанын байқау қиын емес. Жан қазақ ұғымында жан–жануарға, адамға
тіршілік, күш–қуат беретін рух. Ал Асан қайғы, Шалкиіз, Жиембет,
Ақтамберді, Бұқар, Шал, Дулат, Махамбет т.б. қазақ ақын–жыраулары мен
ойшылдарының толғауларында да көшпенді ата–бабаларымыздың жан дүниесінің
сырлары әр қырынан сөз болып, осылар жайлы сындарлы пікірлер айтылған.
Өресі биік, материалистік психологиялық ой–пікірлерді Шоқан, Ыбырай, Абай,
Сұлтанмахмұт шығармаларынан да көптеп кездестіруге болады: Мәселен,
С.Торайғыров (1893 – 1920) жан мен тән ылғи да бірлікте, байланыста болады
(Дене азыққа тоюдан жан ер жетер, жан ер жетіп, дүниенің сырын табар),
адамның тәні өсумен қатар, жаны да (ақыл–ой, сана–сезім) бірге өсіп,
жетіліп отырады, осы екеуінің қоса өзгеруінің негізі тәнде, адам өлгеннен
кейін, онда қимыл жоқ, сезім жоқ, жек көру жоқ, махаббат жоқ... Өмір жоқ,
яғни, бір сөзбен айтқанда, тәннен бөлінген жанда еш уақытта өмір болмайды
деп тамаша материалистік қорытынды жасайды. Осы іспеттес пікірді Шәкерім
Құдайбердиев те (1858 – 1931) айтқан болатын. Жан тәнге, ақыл жанға маталып
тұр. Психикалық құбылыстың табиғи ғылыми негізін жасауда, оны материалистік
тұрғыдан түсіндіруге орыстың ұлы ғалымдары И.М.Сеченовтің (1829 – 1905)
рефлекстер жөніндегі пікірлері мен И.П.Павловтың (1849 – 1936) жоғары жүйке
қызметі туралы ілімінің маңызы зор болды.[1, 4-7 беттер]. Талай ғасырлар
бойы адам көптеген ғалымдар әулетінің зерттеу объекті болып келді. Өз
тарихы мен қалай пайда болғанын, биологиялық табиғатын, тілі мен әдет-терін
танып білуге деген адамзат құштарлығының шегі бол-ған емес. Ал осы таным
жолында жантану ғылымының алатын орны аса ерекше. Қазіргі кезеңде өндіріс,
ғылым, медицина, өнер, оқу, ойын және спорт салаларындағы бірде-бір іс-
әрекет психологиялық заңдылықтарды түсініп, танып білмей тиімді орындалуы
мүмкін емес. Л.С.Рубинштейн "Жалпы психология негіздері" (1940) атты
еңбегінде ”Психология зерттеуін-дегі ерекше құбылыстар ауқымы анық көрініп
тұр - олар біздің қабылдауымыз, сезіміміз, ойларымыз, ықлас-ниет-теріміз
бен тілектеріміз, т.б., яғни біздің өміріміздің ішкі мазмұнын құрап, біздің
жан толғаныстарымыз үшін денімізге ажырамастай болып сіңген құбылыстар
жиыны” - деген. Психологиялық дүниенің бірінші ерекшелігі - әр тұлғаның
(индивид) өз меншік толғанысының болуы - ол түйсік, сезімнен ғана көрінеді
де оның басқаша пайда болу жолы жоқ.
Психология ерекшеліктерін танудың қиындығы олардың адам ақылына сиып
болмайтын, қалыптан тыс, тылсым құбылыс болуында. Себебі әрқандай нақты
заттың өзі мен оның қабылданған кейпі бір-бірінен ажыралып тұ-ратыны
даусыз.
Адам психика жөніндегі кейбір түсініктерді өз өмір тәжірибесі
негізінде топтайды. Әлеуметтік қатынастар мен еңбек барысында түсінісуге,
бірлікті тұрмыс құруға, іс-әрекет арқылы адамды тануға қажет болудан
жинақталған жай психологиялық пайымдаулар ғылыми психологияға дейінгі
білімдер ауқымын қүрады.
Психологияның жантану ғылымы ретінде мәні неде? Оның ғылыми дені
(предмет) не?
ХІХ ғ. соңы - ХХ ғ. басында танымал ғалым Г.Эббингауз психология
жөнінде қысқа да дәл былай деген: Психологияның тарих алды ұланғайыр, ал
тарихы өте қысқа. Психика зерттеулерінің тарихы деп отырғанымыз
психологияның пәлсападан бөлініп, жаратылыстану ғылымдарымен ұштасып,
өзінің эксперименттік зерттеулерін ұйымдастыра бастаған дәуірі. Бұл ХІХ ғ.
кейінгі шерегі болғанымен, психология бастаулары көз жетпес ғасырлар
тереңінде өріс алды.
Пән атының өзі де грек тілінен аударуында психология - жан туралы
ғылым (психо - "жан", логос - "ғылым") дегенді аңғартады. Осыдан, жан
жөніндегі зерттеулер мен түсініктер психологияның пәндік аймағының
кемелденуінде бірінші кезең болды да психология әуел бастан жан туралы
ғылым деп танылды. Бірақ бұл жанның не зат екеніне жауап табу оңайға
соқпады. Әр тарихи дәуірлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан қилы
түсіндірді. Психика мәніне байланысты көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы
философияның өзекті мәселесін - материя мен сана, заттық және рухани
болмыстардың ара қатынасын - шешуге тәуелді болып келді.
Ғылым ретінде психологияның міндеті – психикалық өмірдің негізгі
заңдарын зерттеу. Бұл заңдарды білу әрбір адамға қажет. Психологияны зер
салып зерттеген адамның қай–қайсысы болса да өзінің күшті және осал
жақтарын көре біледі, өзін–өзі тәрбиелеп, жақсы қасиеттерін жетілдіруге,
кемшіліктерін жоюға мүмкіндік алады. Психологияны үйреніп білу – адамға
еңбек және оқу істерінде тигізер көмегі мол. Ой–әрекетін жақсы түсінуге,
еске сақтауға, зейін аударуға жол ашып береді. Адамның психикалық өмірін
бейнелейтін әдебиетті, тілді, тарихты және басқа қоғамдық ғылымдарды
зерттеп білуде психологияның маңызы зор. Балалардың психикалық
ерекшеліктерін білмейінше, оларды ойдағыдай оқытып тәрбиелеуге болмайды.
Жалпы психологиямен қатар психологиялық ғылымның жеке салалары да болады.
Мұғалімдер мен тәрбиешілер үшін, бала және педагогикалық психологияны
білудің маңызы зор. Педагогикалық психология оқу–тәрбие жұмысы процесінде
балалардың психикасын зерттеумен шұғылданады. Ол оқушыларды ойдағыдай
оқытып тәрбиелеудің психикалық шарттарын зерттейді.
Психологияның, әсіресе, мұғалімдер үшін маңызы зор. Анатомия мен
физиологияны жөнді білмейтін дәрігердің жұмысы қандай пәрменсіз болатын
болса, психологияны білмейтін мұғалімнің де оқу–тәрбие саласындағы еңбегі
нәтижелі болмайды. Осы жайды Украинаның аса көрнекті педагогы, психолог
А.С.Макаренко (1888 – 1939) бізге талай рет ескерген болатын.
Ғылыми–техникалық прогресс елімізде осы ғылымның ұдайы дамуына ерекше ықпал
жасап келеді. Кеңес психологтары, әсіресе оқу–ағарту, тәлім–тәрбие
мәселелерінің көптеген қырларына замана талабына сай зерттеулер жүргізді.
Мәселен, төменгі сынып оқушылары оқудың жаңа жүйесіне көшіруде психологтар
(Л.Б.Занков, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, т.б.) елеулі еңбек сіңірді.
Психологияның салиқалы проблемалары Мәскеу, Киев, Тбилисидегі
ғылыми–зерттеу институттарында, университеттер мен пединституттардың
арнаулы кафедраларында зерттелуде, осы ғылым саласындағы үздік ғылыми
еңбектері үшін С.Л.Рубинштейнге 1940 жылы, Соколянский мен Мещеряковтарға
1980 жылы Мемлекеттік сыйлықтар берілді. Елімізде психология кадрлары
көптеген университеттерде даярланады. 1957 жылдан бастап психологтардың
Бүкілодақтық қоғамы жұмыс істеді. Диссертациялық зерттеулер үшін психология
ғылымының кандидаты, докторы деген арнайы ғылыми атақтар беріледі.[2, 14-16
беттер].
Дәл осы мәселенің шешімі төңірегінде бір-біріне тікелей қарсы
философия бағыттары - идеализм мен материализм - пайда болды. Идеалистер
психиканы болмыс бастауы, өз бетінше жасайтын, материяға тәуелсіз, белгісіз
бір зат деп қарастырды. Ал материалистік танымда психика - туынды,
материяға тәуелді құбылыс.
Идеалистік бағыт өкілдері материяға қатысы жоқ ерекше рухани
бастаманың барын мойындап, психиканың әрекеті тәнсіз, мәңгі жойылмас жанның
көрінісі деп біледі. Ал барша заттасқан дүние мен процестер, оларша, біздің
түйсігіміз бен елестеріміздің нәтижесі.
Адам психикасы - рухи өмірдің көрінісі, сондықтан ол материалдық дүние
заңдылықтарына бағынбайды деп санаған идеализм мен діни догматтар адам жан
дүниесін материалистік тұрғыдан түсіндіруге ұмтылған ғылыми ой-пікірлерді
көп ғасыр кейінге ысырып тастады.
Тек ХҮІІІ ғ. психология білімінің дамуында Рене Декарт жаңа дәуір
есігін ашты. Ол адамның ішкі мүшелері ғана емес, тіпті дене әрекетінің де
жанға ешқандай қатысы болмайтыны жөнінде пікір айтып, дәлелдеді. Бұл
жантану ғылымының кейінгі желісіне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екі
түсінікті - рефлекс және сана - бірдей енгізді. Бірақ ол өз тағылымында жан
мен тәнді бір-біріне қарсы қойды, өзара тәуелсіз екі болмыс - материя және
рух - жасайтынын уағыздады. Сондықтан да психология тарихында бұл Декарт
тағылымы "дуализм" (екі тарапты) атауын алды.
Шамамен осы дәуірде психология дені жөнінде жаңа түсініктер қылаң
бере бастады. Ойлау, сезу, қалау қабілеттеріне сана атауы беріліп, психика
санамен баламаластырылды. Осыдан жан психологиясы орнына сана психологиясы
жүзеге келді. Мұндай түсінім кең етек алып, ал бұл бағыттағы идеализм
интроспекттік (ішке үңілу) сана тағылымы атын алды. Осыдан сана өзімен өзі
шектеліп, психика объектив болмыс пен субъекттің өзінен де толығымен ара
байланысын үзді.
ХІХ ғ. екінші жартысында дербес ғылымға айналған психологияның дамуы
өз алдына әртүрлі мақсаттарды белгілеп, әртүрлі зерттеу тәсілдерін
қолданған, бір-бірін ауыстырып отырған теориялар таласында жүріп отырды.
ХІХ ғ. аяғындағы барша теориялар, ХХ ғасырдағы біршама тағылымдар сананың
осы интроспекттік психологиясы шеңберінде зерттелді. Бұл теориялар бойынша
психологиялық зерттеулердің бәрі қоршаған орта мен адам іс-әрекетіне
байланыссыз жан толғаныстарымен көріністеріне негізделді. Ал сана мен ми
арасындағы қатынас бұл теорияларда дуализм бағытында шешімін тапты.
Бірақ бұл бақылаулардың ерекшелігі: адам өзінің ішкі жан-күйін, се-
зімін, ой толғанысын өзі бақылайды, осыдан мұндай зерттеуде интроспекттік
аталған әдіс қолданылды. Мұндай бақылау, әлбетте, басты ғылыми талап-
обьективтілікке сай келмейді. Осының салдарынан ХХ ғ. басында, бір жағынан
- ғылыми объектив білімдер дамуына орай та-лаптардан, екіншіден -
әлеуметтік-экономикалық өркендеу сұраныстарынан интроспекттік психологияның
дағдарысы көрініс берді.
Адам әрекет-қылығын қадағалап, бақылау құрал-жабдықтарын дайындауды
қажет еткен капиталистік өндіріс әдістерінің дамуына байланысты практикалық
міндеттер алдында "сана психологиясы" өз дәрменсіздігін байқатты.
Осыдан ХХ ғ. екінші он жылдығында психологияның және бір бағыты пайда
болып, оның өкілдері психологияның жаңа пәнін жариялады: ол психика да
емес, сана да емес, ал сырттай бақыланатын, негізінен адам қозғалысының
жиынтығы - әрекет-қылық (поведение) еді. Бұл бағыт "бихевиоризм" (ағылш.
behavіour-қылық) аталып, психология пәні жөніндегі түсініктер дамуының
үшінші кезеңін қалады. Бихевиоризмнің ірге тасын қалаушы Дж.Уотсон
психологияның міндетін қоршаған ортаға бейімделуші тіршілік иесінің қылық-
әрекетін зерттеу деп білді.
Сонымен, психология өз даму жолында бастапқыда - жан туралы ғылым,
кейін - жансыз ғылым, ақырында - санасыз ғылымға айналды. Психология пәнін
осылай пайымдаудан оның келесі, және бір дағдарысқа кезігуінің мәнін
түсінеміз.
Психология пәнін (предмет) нақтылауда болған дағдарыстар себебі
аталған теориялардың негізге алған әдіснамалық тұжырымдарында болып отыр.
Атап айтсақ, саналық психология болмыс пен сананың, объектив дүние мен
субъектив болмыстың ара қатынасын идеалистік тұрғыдан шешті. Бихевиористер
болса, сол мәселені дөрекі материализм көзқарасымен түсіндірді. Олар үшін
психикалық құбылыс пен материалдық дүние арасында айырмашылық болмады.
Осылай, қате әдіснамалық бастаулар өз пәнін дұрыс анықтауда психологияның
жолына кесе-көлденең тұрып алды. Бұл тығырықтан шығудың жолын диалектикалық
материализм тапты. Диалектикалық материализм үшін барша дүниенің негізі
жалғыз-ақ - материя, ал психика, ойлау, сана одан туындағын екінші сатыдағы
құбылыс.
Диалектикалық материализм тұрғысынан материя алғашқы, ал сана -
екінші, одан туындаушы, яғни объектив дүниенің мидағы бейнесі. Осы
түсінікке орай материалдық болмыс (заттар, дүние құбылыстары) пен идеалдық
(заттық дүниенің сезім, ой т.б. түрінде бейнеленуі) бір-біріне тікелей
қарама-қарсы. Бірақ бұл қайшылық салыстырмалы сипатта, себебі түйсік, ой,
сезімдер т.б. - материалдық органның - мидың әрекеті, сыртқы тітіркендіру
энергияларының сана өміріне айналуының нәтижесі.
Ғылыми психология тірек еткен диалектикалық материализм категориялары
жүйесінде бейнелеу теориясы басты маңызға ие. Себебі осы категорияға орай
психиканың жалпылама және мәнді сипаты ашылады: әрқандай психикалық
құбылыстар объектив шындықтың субъектив бейнеленуінің түрлі формалары мен
деңгейлерін көрсетеді. Бейнелеу теориясы психология ғылымының мәнін
анықтауда, оның әдістерін таңдауда, деректер, түсініктер, тұжырымдар
тобынан қажеттісін ажыратуда жалпы әдіснамалық бағдар ролін атқарады.
Сыртқы, заттасқан дүние болмайынша тіршілік иесінің ішкі психикалық
өмірі болуы мүмкін емес, яғни сана, психика өзінен тыс және тәуелсіз
жасайтын танымды бол-мыстың бейнесі. Егер де осы қоршаған объектив шындық
болмаса, санадағы оның бейнесі жөнінде әңгіме қозғау қажетсіз. Әрқандай
психикалық акт - нақты болмыстың бір бөлшегі де және оның бейнесі де.
Сонымен, психиканың қызметі, біріншіден - қоршаған дүние заттары мен
құбылыстарының қасиеттерін, байланыстарын бейнелеу, екіншіден - осының
негізінде адам қылығы мен қызмет - әрекетін реттестіру. Психиканы
диалектика-материалистік тұрғыдан қарастыру - әрқандай ішкі жан-күйлік
құбылыстардың өзімен өзі шек-телмегенін, шындықтан бөлінбей, онымен
түбегейлі әрі тығыз байланыста екенін танытады.
Ғылымдағы күрделі міндеттердің бірі - заңдылықты сипатқа ие
байланыстар мен қатынастарды көре білу. Ғылымдық қатал талап - объектив
заңдарды ашып қана қоймастан, олардың әрекеттік аймағы мен қолдану
жағдайларын көрсете алу. Сондықтан да психология зерттеулерінің объекті -
психологиялық деректер мен қатар психологиялық заң, заңдылықтар.
Сонымен бірге ескеретін жәйт, заңдылық байланыстарды білу өздігінен
заңдылықтарды іске асыратын нақты тетіктерді (механизм) ашып бере алмайды.
Осыдан психологияның міндеті - психологиялық деректер мен заңдылықтарды
аша отырып, психологиялық іс-әрекетті қозғаушы механизмдерді де анықтап
білу. Ал енді сол механизмнің қандайда да психологиялық процесті орындайтын
нақты анатомия-физиологиялық аппаратты іске қосуына байланыстылығынан, ол
механизмнің табиғаты мен әрекетін психология басқа ғылымдармен бірлікте
зерттейді.
4.Бакылау сурактары:
1.Психология пәні,максат,міндеттері?
2.Психология салалары?
3.Психикалык касиеттер?
4.Психикалык таным процестері?
5.Психикалык кейіп?
5.Аудиториялык тапсырманы орындау тәртібі: сурактарга
жауап беру, реферат пікір талас
6.Студенттін аудиторияда орындайтын тапсырмалары: косымша
сурактарға жауап беру,
тест орындау,
7.Уй тапсырмасы: Жеке тұлғанын психологиялық құрылымы
8.Сабак такырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі:
1. Аймауытов Ж. Психология. –Алматы, 1995
2. Алдамұратов Ә.Қызықты психология. – Алматы, Қазақ
университеті, 1992.
3. Алдамұратов Ә.Жалпы психология. – Алматы, Білім,
1996.
4. Әбдірахманов А., Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша –
қазақша сөздік. –Алматы,
Мектеп, 1976
5. Жалпы психология. В.В.Богословскийдің
редакциясымен. –Алматы, 1980.
2. Жеке тұлғанын психологиялық құрылымы
Жоспары: 1. Жеке тұлғанын калыптасу ерекшеліктері
2. Жеке тұлғанын құрылымы.
3. Жеке тұлғанын психологиялык ерекшеліктері
4. Жеке тұлғанын даралык өзгешеліктері
Максаты: Жеке тұлғанын калыптасу физиологиялык,психологиялык
даму ерекшеліктерін ашып көрсету, Жеке тұлға ұғымын толық, қарастыру.
Адам — бұл, бір жағынан, биологиялық құбылыс, санасы бар жануар,
қоршаған дүниені тануға және оны белсенді өзгертуге қабілетті. Жоғары
ұйымдасқан жануар ретінде адамға денесімен тік жүру, дүниені тану және
өзгерту құралы ретінде қолдың дамуы, ерекше дамыған ми сияқты дене
ерекшеліктері тән.Екінші жағынан, адам-қоғамдық құбылыс. Бұл оның негізгі
сипаты, себебі қоғамдық өмір және қоғамдық қатынастар, ұжымдық еңбек
адамның биологиялық, дене құрлымын өзгертіп және өзіне бағындырды. Адам
туралы айтқанда, психология және философия ғылымдары "жеке тұлға" ұғымымен
түсіндіреді.
Жеке тұлға адамға қарағанда тар мағында қолданылады. Жеке тұлға — бұл
сол адам, бірақ тек ғана қоғамдық, әлеуметтік құбылыс ретінде
қарастырылады. Бұл жағдайда зерттеушілер оның биологиялық, табиғи жағын
ескермей, адамды қоғамдық қатынастардың нәтижесі, қоғамдық дамудың белсенді
қайраткері ретінде қарастырады.
Психологияда "адам" және "жеке тұлға" ұғымдарымен қатар "даралық"
ұғымы да қолданылады. Әрбір адамның мәні, оның өмірі мен қызметі
жағдайларының өзіндік қайталанбайтын ерекшелігі бар, сондықтан да тіптен
екі бірдей жеке тұлға болмайды және болуы да мүмкін емес.
Даралық дегеніміз жеке тұлғаның психологиялық ерекшеліктерінің
қайталанбас қиысуы түрінде байқалатын нақты өзгешелігі айтылады.
Жеке тұлға-тек тарих, философия, социология, этика, эстетика,
психология, педагогика және т.б. сияқты қоғамдық ғылымдардың зерттеу
нысаны.
Жеке адам - қоғамдық дамудың қайраткері, қоғамда белгілі жағдайда
тұратын саналы индивид және белгілі қоғамдық ролді атқарады.
Жеке тұлғаның 3 ерекшеліктерін атап өткен жөн: Біріншіден, жеке
тұлғаның қасиеттерінің тұрақтылығы. Жеке тұлғаның психикалық көріністерінің
өзгермелілігіне қарамастан, оның психикалық келбетінің салыстырмалы
тұрақтылығы анық байқалады.
Екіншіден, бұл-жеке тұлғаның бірлігі, жеке тұлғаның психикалық
үрдістерінің, психикалық қалыптың және психикалық қасиеттердің тығыз
байланысы мен өзара тәуелділігі. Жеке тұлға біртұтас бірлікті білдіреді,
әрбір қасиет басқалармен тығыз байланысты. Мәселен, табандылық мақсатқа
жету ептілігі ретінде қиындықтар мен кедергілерді жеңе отырып, жоғары
моралдік сезімдермен, дамыған ұжымдық сезімдермен бірлікте ғана жағымды
мәнге ие болады. Сондықтан да жеке тұлға "жеке бөліктерге"
бөлініп қалыптаспайды, тәрбиеленбейді, әр уақытта да жеке тұлға тұтас,
бірлікте қалыптасады, тәрбиеленеді.
Үшіншіден, бұл - жеке тұлғаның белсенділігі, қоршаған дүниені
өзгертуге, түрлендіруге бағытталған көптеген және жан-жақты іс-әрекетте
бейнеленеді.
Психологияның басқа ғылымдардан ерекшелігі (философия, этика, заң
ғылымдары және т.б) жеке тұлғаның рухани бейнесін, оның қылықтары мен мінез-
құлқын зерттейді. Психология ең алдымен жеке тұлғаның себептерін, сезімін,
қажеттілігін, қызығуын зерттейді. Психология іс-әрекетті ойдағыдай
орындаудың психологиялық алғышарттарын және темпераменті мен мінез-құлқының
психологиялык ерекшеліктерін қарастырады. Сонымен қатар психология жеке
тұлғаның қалыптасу және даму үрдісін зерттейді.
Кез-келген құбылыс сияқты жеке тұлғаның психикалық өмірі белгілі
құрылымнан тұрады. Адамның дара психологиялық ерекшеліктеріне байланысты
және жеке тұлғаның өзіне тән құрылымға белгілеуге болады. Жеке тұлғаның
құрылымының бірінші бөлігі оның бағыттылығын сипаттайды немесе адамның
шындық дүниеге тандамалы қатынасы. Бағыттылық әртүрлі қасиеттердің өзара
байланысты қажеттіліктер мен қызығулардың, идеялар мен тәжірибелік
ұстанымдардың жүйесін қамтиды.
Ондай жағдайда бағыттылық бөліктерінің бірі үстемдік етеді және басты
мәнге, ие болады, сол уақытта басқалары тірек қызметін атқарады. Үстемдік
ететін бағыттылық жеке тұлғаның бүкіл психикалық қызметін анықтайды.
Мәселен, танымдық қажеттіліктің үстемдік етуі соған сәйкес еріктік және
эмоциялық көңіл-күйдің көтерілуіне алып келеді, ол өз кезегімен
интеллектуалдық іс-әрекеттің белсенділігін арттырады. Бір уақытта табиғи
қажеттіліктер біршама тежеліп, күнделікті тіршілік күйді кейінге, екінші
кезекке ығыстырады.
Жеке тұлға өзінің айналысқан қызығуының мақсаттылығын негіздей
бастайды, оған ерекше қоғамдық және жеке мән береді.
Жеке тұлғаның психологиялық құрылымының екінші бөлігі жеке тұлғаның
мүмкіншілігін айқындайды және белгілі бір іс-әрекетті нәтижелі қамтамасыз
ету үшін қабілеттіктерді қамтиды. Қабілеттіліктер өзара байланысты және бір-
бірімен өзара әрекет етеді. Тәртіп бойынша қабілеттіктердің бірі үстемдік
етеді, жетекшілік етеді, басқалары оған бағынады. Мәселен, А.С.Пушкинде
ақындық өнер үстемдік етті, бірақ ол өзін тарихшы және талантты суретші
ретінде де таныта білді. Сол сияқты М.Ю. Лермонтов туралы да айтуға
болады. Қабілеттіктердің арақатынасының сипатына бағыттылықтың
құрылымы әсер етеді. Өз кезегімен қабілеттіктерді даралау
жеке тұлғаның шындыққа қатынасының таңдамалығына әсер етеді,
Жеке тұлғаның құрылымының үшінші бөлігі мінез болып табылады немесе
әлеуметтік ортадағы адамның мінез-құлық стилі. Мінез күрделі синтетикалық
құрылым, адамның рухани өмірінде мазмұн мен түр бірлігінде аңғарылады.
Мінез жеке тұлғаны тұтас көрсете алмағанмен, бірақ оның қасиеттерінің,
бағыттылығы мен ерік-жігерінің, интеллектуалдық және эмоциялық сапаларының,
темпераментте байқалатын типологиялық ерекшеліктерінің күрделі жүйесін
білдіреді.
Мінез жүйесінде сонымен қатар басты қасиеттерді бөліп көрсетуге
болады. Оларға ең алдымен — моралдік, екіншіден — ерік-жігер сапалары
жатады, олар белгілі мінез-құлық стилін және практикалық міндеттерді шешу
тәсілін қамтамасыз етеді. Сондықтан да моралдік — ерік-жігер сапаларын
мінездің негізін құрайды деп айта аламыз.
Төртінші бөлігі басқару жүйесі болып табылады, көп жағдайда "мен"
деген ұғымды білдіреді. "Мен" — жеке тұлғаның өзіндік сапа құрылымы, ол
өзін-өзі реттеп отыруды іске асырады: іс-әрекетті күшейту немесе бәсеңсіту,
өзін-өзі бақылау және іс-әрекет пен қылықты басқару, іс-әрекетті жоспарлап
отыру, сонымен, өзін-өзі басқару жеке тұлғаның мақсаты ұйымдасқан өмірі мен
қызметінде ерекше маңызы зор. Жеке тұлғаның құрылымы егер психикалық
үрдістер мен қалыпты алып тастағанда толық болмай шығар еді.
Психикалық үрдістер — психикалық кұбылыстардың әртүрлі түрлерінде
шындықты динамикалық тұрғыда бейнелеу. Психикалық үрдістер жеке тұлғаның
шындықпен байланысын қамтамасыз етеді. Олар арқылы жеке тұлғаның қасиеттері
қалыптасады. Ұйымдасқан қасиеттер өз кезегімен үрдістің жүруіне әсер етеді.
Мәселен, түйсіктер үрдісінде нақтылы сенсорлық қасиеттер және одан әрі
түйсіктердің сандық, сапалық сипатын анықтайтын жеке тұлғаның тұтас
сенсорлық құрылымы қалыптасады. Теориялық және практикалық міндеттерді шешу
үрдісінде жеке тұлғаның ерік-жігер құрылымы қалыптасады.
Жеке тұлғаның ұйымдасқан бағыттылығы қабылдаудың және оған байланысты
эмоциялық реакцияның таңдауына әкеледі.
Психикалық үрдістердің негізінде психикалық қасиеттер ұйымдасады.
Жеке тұлғаның психикалық қасиеттері бұл индивидке тән психикалық іс-әрекет
пен мінез-құлықтың белгілі сандық-сапалық деңгейін қамтамасыз ететін
тұрақты құрылым.
Психикалық үрдістердің жүру сипаты, қасиеттердің көрінуі жеке
тұлғаның психикалық белсенділігінің жағдайына байланысты.
Жеке тұлға адамның қоғамдық, тарихи-нақтылы жағдайында, оны оқыту және
тәрбелеуде қалыптасады. Жеке тұлғаның дамуының, сонымен қатар барлық
психикалық сапалар мен үрдістердің қозғаушы күштері не?
Психология тарихында бұл мәселені шешуде екі бағыт қалыптасты:
биогенетикалық және социогенетикалық.
Биогенетикалық бағыттың түсіндіруінше, жеке тұлғаның дамуы
биологиялық, тұқым қуалау факторымен анықталады.
Сондықтан да жеке тұлғаның дамуы спонтандық (өз еркімен) сипатта
болады. Биогенетиктердің айтуынша, адам табиғатынан эмоциялық реакциясы
жүруінің кейбір ерекшеліктеріне бейімділік аңғартып ғана қоймайды, сонымен
қатар белгілі түрткілер жиынтығы бейімдік береді. (біреулер қылмыс істеуге
бейім келеді, кейбіреулер ұйымдастырушылық қабілетке бейімділік аңғартады
және т.б.). Адамдарда табиғатынан психикалық іс-әрекетінің түрлері
бағдарламаланып қана қоймайды, сонымен қатар оның мазмұны, психикалық даму
кезендері және оның пайда болу тәртібі алдын ала анықталады. Биогенетикалық
көзқарас бойынша жеке тұлғаны өзінің белсенділігінен айырылған биологиялық
факторлардың әрекет етуінің жемісі ретінде қарастырады.
Социогенетикалық көзқарас бойынша жеке тұлғаның дамуы қоршаған
әлеуметтік ортаның тікелей ықпалының нәтижесі ретінде қарастырылады.
Социогенетиктер биогенетиктер сияқты даму үстіндегі адамның өзіндік
белсенділігін жоққа шығарады, оған селқос рөл беріледі, тек қоршаған ортаға
бейімделушілік қызметін ескереді. Егер де социогенетикалық тұжырымдаманың
айтқанына жүгінсек, онда мынадай мәселе түсініксіз болып қалады, неге бір
әлеуметтік ортада әртүрлі адамдар қалыптасады, оның себебі неде?
Сонымен, биогенетикалық та, социогенетикалық тұжырымдама да жеке
тұлғаның дамуы заңдылықтарын түсіндіруге негіз етіп алуға болмайды.
Биогенетикалық та, социогенетикалық та психикалық дамудың қозғаушы күштерін
анықтауға қабілетті емес.
Жеке тұлғаның дамуы туралы шет елде қабылданған белгілі теориялардың
қателігі жеке тұлғаның дамуында тұқым қуалау мен ортаның мәнін түсіндіруде
емес, онда жеке тұлғаға әртүрлі ықпалдарды механикалық түрде тұжырымдайды,
ол "ойыншық" ретінде қарастырылады. Соған сәйкес жеке тұлғаның белсенділігі
жоққа шығарылады.
Жеке тұлғаның белсенділігі түрткілер жүйесі арқылы адамдарды іс
әрекетке итермелейтін қажеттіліктер жиынтығымен байланысты. Қажеттіліктер
тәртіп бойынша, пайда болғаннан кейін тез арада қанағаттандырылмайды.
Оны қанағаттандыру үшін материалдық құралдар қажет, іс-әрекетке,
білімге, ептілікке және т.б. жеке тұлғаның белгілі даярлық деңгейі қажет.
Жеке тұлғаның психикалық дамуының қозғаушы күштері адамның өзгермелі
іс-әрекетіндегі қажеттіліктермен және қанағаттандырудың шын
мүмкіншіліктерінің арасындағы қарама-қайшылықта анықталады.
Жеке тұлғаның қалыптасуында тұқым қуалау мен ортаның негізгі факторлар
ретіндегі рөлін жоққа шығаруға болмайды.
Педагогтің оқу-тәрбие жұмысында жұртшылықтың арасында өте кең тараған
тұқым қуалаудың жеке тұлғаның психологиялық қасиеттерінің пайда болуында
шешуші рөлі туралы пікірімен санасуға тура келеді.
Қазіргі кезде тұқым арқылы берілетін қасиеттерге мидың құрылымы мен
жұмыс істеуінің кейбір ерекшеліктері жататындығы туралы негіз бар. Сонымен
қатар жоғары жүйке қызметінің типтері (жүйке үрдістерінің күші, тепе-
теңдігі және қозғалғыштығы) тұқым арқылы беріледі. Тұқым қуалаудың белгілі
дәрежеде жеке тұлғаның қалыптасуында рөлі бар, бірақ оны асыра бағалауға
болмайды, әлеуметтік факторлардың да рөлін ескерген жөн.
Бір жұмыртқалы егіздердің психикалық дамуының барысын зерттеу
нәтижесінде өте маңызды қажетті мәліметтер алынған болатын. Оларда тұқым
қуалау бір жұмыртқадан дамығандықтан бірдей екендігін анғаруға болады.
Тіпті бірдей жағдайда өмір сүрген бір жасушалы егіздердің бір-бірінен
ерекше айырмашылығы бар. Егіздердің жеке тұлға құрылымында айырмашылығы
анық байқалады, ал сыртқы түрі ұқсас болғанмен, психологиялық ерекшелігінде
айырмашылықты аңғаруға болады.
Егіздердің даралық ерешеліктерінде айырмашылықтарды қалай түсіндіруге
болады? Бұл айырмашылықтар оларда басқа адамдармен және өзара қалыптасқан
әртүрлі қатынастармен, рөлдермен, нақтылы ахуал жағдайларымен
түсіндіріледі. Осының барлығы көрсеткендей, жеке тұлғаның қалыптасуында
даралық ахуалды қарастыру қажет. Баланы белгілі ортада бейжай нысан түрінде
емес, ал оны белсенді субъект ретінде оған тән қажеттіліктермен
қарастырамыз. Денсаулығына немесе мінез-құлқына байланысты егіздердің бірі
ортадағы бірдей жағдайда оның психологиялық қасиеттері екіншіге қарағанда
мүлде өзгеше болып келеді. Мәселен, ауру егіздердің бірі басқаларға
қосылмай, өздігінен оқшауланып жүреді, ал екіншісі керісінше, көпшіл
келеді, сол үйден немесе одан тыс жерден жолдас іздейді, дені сауы спортпен
көбірек айналысады. Демек, егіздердің әрқайсысы осы ортақ ортаның
шеңберінде өздерінің даралық микроортасын іздейді.
Адамның мінез-құлқын қарастыра отырып, оның қылығын талдай келіп, оның
түрткілерін дұрыс түсіну қажет. Түрткілер бір-бірінен онда іске асатын
қажеттіліктердің түріне, аумағына, іс-әрекеттің мазмұнына (еңбек әрекетінің
түрткілері, оқу әрекетің түрткілері) байланысты ерекшеленеді.
Түрткілер мақсатты (саналы) және мақсатсыз (санасыз) болып бөлінеді.
Ғылыми психология осы түрткілердің бір-бірімен жеке тұлға дамуының қоғамдық-
тарихи жағдайы бір-бірімен байланысты екендігін атап көрсетеді.
Адамның танымдық қажеттіліктерінің көрінісі қызығу деп аталады. Қызығу
— бұл адамның белгілі бір затқа, құбылысқа немесе іс-әрекетке, жағымды
эмоциялық қатынасқа байланысты белсенді танымдық бағыттылығы. Қызығудың
мәні орасан зор: білімді меңгеруге, ой-өрісін кеңейтуге, адамды терең
білімді меңгеруде оның белсенді жолдары мен тәсілдерін іздестіруге,
қиындықтар мен кедергілерді жоюға итермелейді.
Қызығулар өзінің мазмұны, ауқымы, тереңдігі, тұрақтылығы және
тиімділігі бойынша сипатталады.
Мазмұны жағынан қызығулар бағытталған нысанына қарай анықталады
(техникаға, химияға, спортқа, өнерге, суретке, шахматқа т.б. қызығу).
Мазмұны жағынан әртүрлі қызығулар қоғамдық мәніне қарай: біреулері, егер де
қоғамдық және жеке мүдделер дұрыс ұштасқанда жағымды бағаланады, басқалары
жағымсыз бағаланады (өздерінің ұсақ сезімдік қажеттіліктерін
қанағаттаңдыруға байланысты).
Жан-жаңты, ауқымды және тар қызығулар болып бөлінеді. Жеке тұлғаны жан-
жақты дамыту үлкен ауқымды және жан-жақты қызығуды қажет етеді. Қызығудың
тарлығы адамда бір немесе екі шектеулі және тұйықталған қызығу ғана болады.
Терең қызығу нысанды, оның барлық бөліктерін жеткілікті зерттеу
қажеттілігі болып табылады. Ол атүсті, жеңіл-желпі қызығуға қарсы
бағытталады, адам құбылыстарды атүсті қарастырады, зерттеу нысанын терең
пайымдамайды.
Тұрақты қызығулар (олар ұзақ сақталады, адамның өмірі мен іс-
әрекетінде мәнді рөл атқарады, жеке тұлғаның салыстырмалы түрде бекітілген
ерекшеліктері болып табылады) және тұрақсыз қызығулар салыстырмалы түрде
кысқа мерзімді құбылыстар сипатында және тез пайда болады, тез сөніп
қалады.
Адам тұрақсыз қызығулармен жеңіл әуестенеді және тез суып қалады.
Тиімді қызығулар дегеніміз адамның өмірі мен қызметіне терең ықпал
ететін, белгілі бағытта біржүйелі және мақсатты іс-әрекетке, белсенді және
ынталы ізденістер көздерін қанағатандыруға итермелейтін қызығуды айтады.
Бейжай қызығулар — осындай іс-әрекеттің түрлеріне итермелейтін қызығуларды
айтады.
Сонымен қатар тура және жанама қызығулар болады. Тура қызығулар
білімнің немесе іс-әрекеттің белгілі бір саласында мазмұнымен пайда болады.
Жанама қызығулар — нысанның мазмұнымен пайда болмайды, болашақ басқа
нысанмен, адам қызығуымен (мәселен, мектеп оқушысы үшін математикаға
қызығуы, оның сүйіп айналысатын авиамоделдеу ісімен) байланысты. Жеке
тұлғаның қылығы моралдік түрткілермен, борыш сезімімен, қоғамдық
тапсырмалармен реттеледі және анықталады. Адам қылығының моралдік
түрткілері идеалдарда байқалады.
Моралдік немесе адамгершілік идеал — бұл адамның өз іс-әрекеті мен
қылығының үлгісі. Әрбір тарихи кезеңде идеал, үлгі болатын адамдар аз
болған жоқ. Қазақ халқының тарихы мен мәдени өмірінде идеал, үлгі боларлық
қайраткерлер ғылымда академик Қаныш Сатпаев, әдебиет пен өнерде Абай,
Мұхтар, Махамбет, Құрманғазы т.б. есімдерін ерекше атауға тұрарлық. Жеке
тұлғаның қылығының негізгі түрткісі сенімдер болып табылады.
Сенімдер — бұл өздерінің көзқарасына, қағидаларына, дүниетанымына
сәйкес итермелейтін жеке тұлғаның мақсатты қажеттіліктер жүйесі. Сенімдер
түрінде байқалатын қажеттіліктер мазмұны — бұл қоршаған дүние табиғат пен
қоғам туралы білімдер, оларды түсіну. Бұл білімдер ішкі ұйымдасқан
көзқарастар жүйесін құрайды (философиялық, эстетикалық, этикалық, ғылыми-
жаратылыстану және т.б.), ол адам-дүниетанымы болып қарастырылады.
Ұмтылу — мінез-құлық түрткілері (мотивтер), онда қажеттілік түрінде
аңғарылады, қазіргі жағдайда берілмеген, бірақ жеке тұлғаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz