Психологияның методологиялық негіздерінің қарастырылуы

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Психологияның методологиялық негіздерінің қарастырылуы

Жетекшісі: Үсембаева Р.Б
Орындаған: :
ФК-08-3к2 топ студенті
Срайлова М

Шымкент 2009 ж.

ЖОСПАРЫ:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

I бөлім Психология ғылымының ғылым ретіндегі методологиялық негізінің
қарастырылуы
1.1 Психологияның методологиялық негізі туралы
кәзіргі кездегі болмысы

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...36

КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі уақытта елеміздің білім беру
жүйесінде білім беру құрылымын оңтайландыруға бағытталған және нарықтық
қоғам құру талаптарына толық сәйкес келетін өзгерітер болып жатыр.
Қазақстандағы оңдаған жылдар бойы қалыптасқан дәстүрлі білім беру моделі
елімізде және бүкіл әлемізіде және бүкіл әлемдегі болып жатқан қоғамдық-
экономикалық өзгерістерге ілесе алмауының мүмкіндігікүн өткен сайын ерекше
сезілуде. Бүгінгі күні қоғам білім беру жүйесінен жан-жақты дамыған,
өздігенен жұмыс істей алатын, ерекше жағдайларда әрекет жасай алатын және
үздіксіз білім алуға талабы бар жастарды дайындауды талап етуде.
Психология алдында тұрған теориялық және тәжірибелік міндеттердің
көпшілігіне байланысты қазіргі уақыттағы психология ғылымы қарқынды даму
үстінде. Психикалық әрекеттің даму барысындағы оның заңдылықтарын оқытып –
үйрету психологияның негізгі міндеті болып табылады. Соңғы онжылдық
көлемінде психологиялық зерттеулер шеңбері айтарлықтай кеңіп, жаңа ғылыми
бағыттар мен пәндер пайда болды. Психология ғылымының ұғым аппараты
өзгеріп, жаңа жорамалдар мен тұжырымдамалар үздіксіз пайда болып,
психология жаңа эмпирикалық мәліметтермен толығуда. Б.Ф.Ломов
Психологияның әдіснамалық және теориялық проблемалары деген еңбегінде
қазіргі кезеңдегі ғылым жағдайын сипаттай отырып, қазіргі уақытта
психология ғылымының әдіснамалық мәселелерін және оның жалпы теориясын
өңдеуге қажеттілік кенеттен артуда деп айтты.
Психология зерттейтін құбылыстар аумағы өте кең. Ол күрделілік деңгейі
әртүрлі-сезім мүшелеріне әсер ететін объектінің жеке түрлерінің қарапайым
айырмашылығынан бастап тұлғаның мотивтік күресіне дейін болатын адамның
күйлері мен қасиеттерін, үрдістерді қамтиды. Бұл құбылыстардың кейбіреулері
жеткілікті зерттелген, ал басқаларын сипаттау қарапайым бақылауларды тіркеу
мен ғана шектеледі. Зерттелетін құбылыстар мен олардың байланыстарын жалпы
және дерексіз сипаттау – теория болады деп көпшілік санайтынын ерекше атап
айтқан жөн.
Психикалық құбылыстардың адам өмірі мен іс-әрекетінің объективтік
жағдайларынан заңды тәуелділікте болатынын анықтай отырып, психология осы
әсерлердің бейнеленуінің физиологиялық механизмдерінің де ашуы керек.
Психология физиологиямен, соның ішінде, жоғары жүйке әрекетінің
физиологиясымен тығыз байланысын сақтау қажет.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталған, психологияның жеке ғылымға
айналуына, оның табиғи біліммен бірлесуі себеп болды. Бұған психологияға
эксперименттік әдістің ( Г.Фехнер) енгізілуін де жатқызуға болады.
Психологиялық ілімдердің табиғи –ғылыми теориясын рефлекторлық құрайды
(И.М.Сеченов, И.П.Павлов, сондай-ақ ірі физиологтардың еңбектері:
Л.А.Орбели, П.К. Анохин, К.М.Быков, Н.И. Красногорский, А.А.Ухтомский,
Н.А.Бернштейн, И.С.Бериташвили). Қазіргі кезеңдегі психологияның негізгі
мәселелерін өңдеуге Ч.Дарвиннің эволюциялық идеялары үлкен ықпал етті. Олар
тіршілік иесінің ораның ауыспалы жағдайына бейімделуі кезіндегі психиканың
рөлін анықтауға, психикалық әрекеттің төменгі түрден жоғары түрге
көтерілуінің мағынасын түсіндіруге мүмкіндік берді.
Қазақстанда іргелі ғылыми-зерттеулер соңғы сексен жыл көлемінде өркен жайып
дамып келеді. Біздің елімізде психологияның іргетасын қалаған ғалымдарымыз
– Н.Құлжанова, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, С.Балаубаев, Т.Тәжібаев және
т.б. Қазіргі кезеңде психология ғылымызды одан әрі дамытуға үлес қосқан
ғалымдарымыз Ә.Темірбеков, М.Мұқанов, Ә.Алдамұратов, Қ.Жарықбаев,
Ж.Намазбаева, Қ.Нұрғалиев , Н.Жанділдин т.б. болып табылады. Курстық жұмыс
тақырыбы: Психологияның методологиялық негіздерінің қарастырылуы
Курстық жұмыстың мақсаты: Психология ғылымының методологиялық негізінің
кәзіргі кезеңде қарастырылуы мен тәжірбелік қолданыс жайын айқындау.
Курстық жұмыстың міндеті: : Психология ғылымының кәзіргі кезеңде зерттеу
пәнінің мен әдістерінің өзектілігін айқындау, зерттеу әдістерінің
тәжірибелік тұрғыда қолданыс аясындағы тиімділігін белгілеу.
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесіне қатысты психологиялық оқу
құралдары, мерзімді басылымдағы материалдар мен тәжірибелік тексеру
материалдары.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелеріне байланысты теориялық,
әдістемелік әдебиеттерде зерттелу жағдайына талдау жасау, тұжырымдау,
тәжірибелік тұрсыда салыстырмалы зерттеп көру.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: ғалымдардың мәселеге
қатысты психологиялық, физиологиялық тұрғыларын ашу, даму мен қалыптасуын
зерделі талдап көрсете алуымен ерекшеленеді.
Курстық жұмыс құрылымы: кіріспеде, екі бөлім және әрқайсысында екі
бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиетерден тұрады.

I бөлім Психология ғылымының ғылым ретіндегі методологиялық негізінің
қарастырылуы
1.1 Психологияның методологиялық негізі туралы
кәзіргі кездегі болмысы
Психология алдында тұрған теориялық және тәжірибелік міндеттердің
көпшілігіне байланысты қазіргі уақыттағы психология ғылымы қарқынды даму
үстінде. Психикалық әрекеттің даму барысындағы оның заңдылықтарын оқытып –
үйрету психологияның негізгі міндеті болып табылады. Соңғы онжылдық
көлемінде психологиялық зерттеулер шеңбері айтарлықтай кеңіп, жаңа ғылыми
бағыттар мен пәндер пайда болды. Психология ғылымының ұғым аппараты
өзгеріп, жаңа жорамалдар мен тұжырымдамалар үздіксіз пайда болып,
психология жаңа эмпирикалық мәліметтермен толығуда. Б.Ф.Ломов
Психологияның әдіснамалық және теориялық проблемалары деген еңбегінде
қазіргі кезеңдегі ғылым жағдайын сипаттай отырып, қазіргі уақытта
психология ғылымының әдіснамалық мәселелерін және оның жалпы теориясын
өңдеуге қажеттілік кенеттен артуда деп айтты.
Психология зерттейтін құбылыстар аумағы өте кең. Ол күрделілік деңгейі
әртүрлі-сезім мүшелеріне әсер ететін объектінің жеке түрлерінің қарапайым
айырмашылығынан бастап тұлғаның мотивтік күресіне дейін болатын адамның
күйлері мен қасиеттерін, үрдістерді қамтиды. Бұл құбылыстардың кейбіреулері
жеткілікті зерттелген, ал басқаларын сипаттау қарапайым бақылауларды тіркеу
мен ғана шектеледі. Зерттелетін құбылыстар мен олардың байланыстарын жалпы
және дерексіз сипаттау – теория болады деп көпшілік санайтынын ерекше атап
айтқан жөн. Алайда мұнымен теориялық жұмыс бітпейді, сондай-ақ бұған
жиналған білімдерді салыстыру мен интеграциялау да, оларды жүйелеу де және
т.б. кіреді.Бұл жұмыстың негізгі мақсаты болып зерттелетін құбылыстардың
мағынасын ашу саналады. Осыған байланысты әдіснамалық мәселелер пайда
болады. Егер теориялық зерттеу айқындамаған әдістемелік принципке сүйенсе,
онда теориялық білімнің эмпирикалықпен алмастырылуының қауіпі туады.
Психикалық құбылыстардың мағынасын түсінудегі диалектикалық
материализм дәрежесінің рөлі маңызды болады. Б.Ф.Ломовтың аталған еңбегінде
психологиялық ғылымдардың негізгі дәрежелері анықталып, олардың жүйелік
өзара байланысы, әрқайсысының жалпыға ортақтығы, сондай-ақ, бір-біріне
келтірмейтіндігі көрсетілген. Психологияның төмендегідей негізгі дәрежелері
бөлініп айтылған: бейнелеу дәрежесі, әрекет дәрежесі, тұлға дәрежесі, қарым-
қатынас дәрежесі, сондай-ақ жалпыламалық деңгеі бойынша дәрежеге теңелетін
ұғымдар бұл әлеуметтік және биологиялық ұғымдар. Адамның әлеуметтік
және табиғи қасиеттерінің объективтік байланыстарын, әлеуметтік және
биологиялық детерминанттарының даму барысындағы қатынасын анықтау –
ғылымның күрделі міндеттерінің бірін білдіреді.
Алдыңғы онжылдықтардағы психология пәнінің теориясы басым болғаны
белгілі. Оның қазіргі уақыттағы қоғам өміріндегі рөлі қарқынды түрде
өзгерген. Ол өнеркәсіптегі, мемлекеттік басқарудағы, медицинадағы,
мәдениеттегі, спорттағы, білім бері жүйесіндегі және т.б. ерекше кәсіби
практикалық әрекеттің аумағына айналуда. Психологиялық ғылымды практикалық
міндеттерді шешуге енгізу, оның теориясының даму жағдайларын да маңызды
өзгеріске ұшыратады. Шешулі психологиялық құзырды талап ететін, адам
факторының рөлінің көтерілуімен анықталатын мәселелер қоғам өмірінің барлық
салаларында әр түрлі түрде пайда болады. Адам факторы деп адамдардың
нақтылы әрекеттерінен көрінетін адам бойындағы әлеуметтік-психологиялық,
психологиялық және психофизиологиялық қасиеттердің кең шеңберін түсінуге
болады. Бұл жерде біз психология алдына қоғамдық тәжірибе ( олардың саны
өте көп, өйткені адам бар жердің бәрінде шешілуі адам факторын қажет
ететін мәселелер бар) қойып отырған барлық міндеттерді атап айтпаймыз, бала
психикасының дамуын түсінудегі психологияның маңыздылығына қысқаша
тоқталамыз. Халық ағарту жүйесінің барлық қатарларында ( мектепке дейінгі
білім бері, орта, жалпы білім беру мектебі, арнайы орта білім беру, жоғары
мектеп) психологияға тиісті мәсеселер туады. Психикалық құбылыстардың
жүйесін түгелдей дерлік – тұлғаның қарапайым сезінулерінен бастап,
психикалық қасиеттеріне дейін зерттеу олар бағынатын объективтік
заңдылықтарды ашуға бағытталған. Бұл зерттеудің ғылыми негізін жасаудағы,
қоғамдық мәселені шешудегі, оқу және тәрбие ұйымдарын жетілдірудегі маңызы
зор.
Психологиялық ғылымы шешетін қолданбалы мәселелердің рөлін қоғамның
мойындауы білім беруі мекемелерінде тармақталған психологиялық қызметті
қалыптастыру идеясына әкелді. Қазіргі уақытта мұндай қызмет өзінің
дайындалу, даму кезеңінен өтуде және ғылыммен оның нәтижелерінің тәжірибеде
қолданылуы арасындағы байланыстырушы қатар болады деп ойластыруда.
Психологиялық мәліметтердің басқа ғылымдарда қолданылуы және,
керісінше, психология олардың нәтижелерін қаншалықты шамада қолдануға
құзырлы екені, психологияның ғылымдар жүйесінде аталатын орнына байланысты
болады. Қандай да бір тарихы кезеңдегі ғылымдар жүйесіндегі психологияның
алатын орны психологиялық білімдердің даму деңгейін өзінің жіктеу үлгісінің
жалпы философиялық бағытын айқын көрсетті. Қоғамның рухани дамуының
тарихындағы білімнің ешбір саласы, ғылымдар жүйесіндегі орнын, психология
сияқты өзгерткен емес. Қазіргі кезде академик Б.М.Кедров ұсынған сызықтық
емес, жүктеу жалпыға ортақ болып саналады. Ол тақырыптары ұқсас ғылымдар
арасындағы байланыстардың жобаларының көптігін көрсетеді. Ұсынылған үлгі-
бұрыштары табиғи, әлеуметтік және философиялық ғылымдарды білдіретін
үшбұрыш пішінді. Бұлайша орналастыру ғылымның осы әрбір негізгі топтарының
әдісі мен пәнінің, қойылған міндетке байланысты үшбұрыштың бір бұрышына
бағытталған, психология пәні мен әдісіне жақын екендігін көрсетеді.
Психологияның жалпы ғылыми білімдер жүйесіндегі негізгі қызметнің
мағынасы мынада: ғылыми білімнің басқа аумақтарындағы нәтижелерін белгілі
бір қатынаста талдай отырып, Б.Ф.Ломовтың айтуы бойынша, зерттеуінің
объектісі адам болатын, барлық ғылыми пәндердің интеграторы болып саналады.
Беллгілі психолог Б.Г.Ананьев психология адам туралы мәліметтерді нақты-
ғылыми білім деңгейінде талдауға ыңғайлы екенін көрсете отырып, бұл
мәселенітолығымен өңдеді.
Психологияның аталмыш ғылымдар үшбұрышымен байланысының сипатына
толығырақ тоқталайық. Психологияның негізгі міндеті болып психикалық
әрекеттердің даму барысында заңдылықтарды зертеу саналады. Бұл заңдылықтар
адам миындағы объективтік дүниенің бейнеленуін, осыған байланысты оның
қылықтары қалай реттелетінің, психикалық әрекет қалай дамитынын және
тұлғаның психикалық қасиеттері қалай қалыптасатынын ашып көрсететеді.
Психика объективті шындықтың бейнеленуі екені белгілі, сондықтан
психологиялық заңдылықтарды зерттеу, алдымен психикалық құбылыстардың
адамның өмірі мен іс-әрекетінің объекивті жағдайларына байланысты болатынын
білдіреді.
Сонымен бірге адамдардың кез келген іс-әрекеті әрқашанда адам өмірінің
объективтік жағдайларына ғана емес, сондай-ақ олардың субъективтік
сәттерімен арақатынасына байланысты болады. Материалдық психолгия
субъективтің және объективтік жағдайлардың әрекеттестігіне шынай ғылыми
негіз береді. Қандай күрделі болса да барлық психикалық құбылыстардың
материалдық негізінің қызметін бас миы қабыршағындағы уақытша байланыстар
жүйесі атқарады. Осы байланыстардың қалыптасуы және қызмет жасауы
салдарынан психикалық құбылысытар адамның іс-әрекетіне ықпал етуі мүмкін
- оның қылықтарын реттеп, бағыттайды, адамның объективтік шындықты
қабылдауына ықпалын тигізеді.
Сонымен, психикалық құбылыстардың адам өмірі мен іс-әрекетінің
объективтік жағдайларынан заңды тәуелділікте болатынын анықтай отырып,
психология осы әсерлердің бейнеленуінің физиологиялық механизмдерінің де
ашуы керек. Психология физиологиямен, соның ішінде, жоғары жүйке әрекетінің
физиологиясымен тығыз байланысын сақтау қажет.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталған, психологияның жеке ғылымға
айналуына, оның табиғи біліммен бірлесуі себеп болды. Бұған психологияға
эксперименттік әдістің ( Г.Фехнер) енгізілуін де жатқызуға болады.
Психологиялық ілімдердің табиғи –ғылыми теориясын рефлекторлық құрайды
(И.М.Сеченов, И.П.Павлов, сондай-ақ ірі физиологтардың еңбектері:
Л.А.Орбели, П.К. Анохин, К.М.Быков, Н.И. Красногорский, А.А.Ухтомский,
Н.А.Бернштейн, И.С.Бериташвили). Қазіргі кезеңдегі психологияның негізгі
мәселелерін өңдеуге Ч.Дарвиннің эволюциялық идеялары үлкен ықпал етті. Олар
тіршілік иесінің ораның ауыспалы жағдайына бейімделуі кезіндегі психиканың
рөлін анықтауға, психикалық әрекеттің төменгі түрден жоғары түрге
көтерілуінің мағынасын түсіндіруге мүмкіндік берді.
Ғылым - алдымен зерттеу болып табылады, сондықтан ғылымның пәнін
анықтау, оның сипаттамасын жоққа шығармайды, оған оның әдістерін анықтау да
енеді. Әдістер - ғылым пәнін таныстыратын тәсілдер. Психология - жеке
әдістері немесе әдістемелері бар бір тұтас жүйе. Ғылым әдістері
заңдылықтарды ашады, бірақ олардың өздері ғылым пәнінің негізгі
заңдылықтарына сүйенеді. Сондықтан ғылымның даму барысында оның әдістері
дамып, түрленіп отырады.
Зерттеу әдісі әрқашанда қандай да бір әдістемені білдіреді. Ғылым,
ғылыми психологиялық зерттеудің объективтілігіне жалпы талаптар қояды:
Психологиялық объективтік зерттеудің принципі, зерттеу пәнінің
ерекшеліктеріне туелді болатын, әр түрлі әдістемелік амалдар
арқылы жүзеге асырылады. Психика мен сана ішкі және сыртқы көріністерімен
бірге зерттеледі.
Біздің психология психикалық пен физикалықтың теңдігін емес, бірлігін
көрсетеді, сондықтан, кейде психологиялық үрдістердің физиологиялық
талдауы физиологиялық зерттеуге енсе де, психологиялық зертгеу
оған енбейді.
Біз психиканың материалдық негіздерінің оның органикалық негіздеріне
теңелмейтінін байқадық, адамдардың ойының үлгісін олардың өмір үлгісі,
адамдардың санасын - қоғамдық тәжірибе көрсетеді.
4. Психологиялық заңдылықтар даму үрдісі барысында
ашылады. Дамуды зерттеу арнайы саласы ғана емес, сонымен қатар
психологиялық зерттеудің арнайы әдісі болып табылады.
Генетикалық принцип біздің әдістемеміздің негізгі принципі болады.
Балалар психологиясының негізгі зерттеу әдістеріне жалпы сипаттама
беру, бір қарағанда біздің әрқайсымызға оңай, тіпті таныс сияқты болып
көрінетін жәйт күнбе-күнгі психикалық өмірімізге мұқият үңіліп қарасақ,
өзіне тән заңдылықтары бар аса күрделі қасиет екендігі, психикалық өмірді
де атомның құрылысы сияқты жай көзбен қарап ажырату қиын.
Белгілі жоспар бойынша жүйелі түрде біраз уақыт бойына зерттелуші
адамның психикалық ерекшеліктерін қадағалауды байқау әдісі деп атайды.
Байқау, әдетте, табиғи жағдайда, зерттелінуші адамның әрекетіне әдейі
араласпай-ақ жүргізіледі. Осы әдіс арқылы зерттелінушінің мимикасын (бет
құбылысын), сөз реакцияларын, түрлі қозғалыстарын, мінез-құлқын, жалпы
әрекетін байқауға болады. Сондай-ақ адамның ерік күші, сезім ерекшеліктері,
темпераменті де байқау әдісі арқылы ажыратылады. Мысалы, мектептегі
оқушының ойлау және сөйлеу ерекшеліктерін зерттеу керек болса, ол үшін
зерттеуші оқушының әрбір сабақ үстіндегі жеке сөздерін, сөйлемдерін
стенографиялап, күнделікке түсіреді, кейін оны тиянақты түрде талдайды да,
тиісті қорытынды шығарады.
Ғылыми зерттеу жүмыстарының түрлі ерекшеліктеріне қарай байқау
әдісінде кейде аспаптар да қолданылады. Мәселен, зерттелінетін объектіні
суретке түсіру үшін-фотоаппараттар, зерттелінуші адамның сөз тіркестерін
жазып алып, кейін оны пластинка бойынша қайтадан жаңғырту үшін магнитофон
т. б. пайдаланылады.
Байқау әдісінің нәтижелі болып шығуы үшін қолданылатын қажетті кейбір
шарттар:
1) Байқаудың ұзақ уақыт бойына жүргізілуін және бір фактінің өзі бірнеше
рет қайталанып зерттелінуін қамтамасыз ету;
2) Зерттелетін объектіні айқын белгілеу және байқаудың мақсатын түсіне
білу қажет. Мысалы, байқау объектісі ретінде сабаққа нашар студентті алатын
болсақ, мақсатымыз — оның сабақ дайындау кезіндегі ой жұмысының кейбір
ерекшеліктерін білу;
3)Байқалған фактілерді сол сәтте жазып отыру, зерттелінушінің сөз
реакцияларын стенографиялау; кейін оған мұқият талдау жасау; басты
фактілерді іріктеп алу — осы әдіске қойылатын негізгі талаптардың бірі
Сан рет жүргізілген байқаудың нәтижесіне байланысты (егер байқауға
студент алынған болса) ұстазбен бірлесе отырып, студенттің оқу әрекетін
одан ары жақсарту үшін нақтылы шаралар белгіленеді. Байқау әдісі арқылы оқу-
тәрбие процесінің әр кезеңдерінде ұстаз студенттердің сабақ үлгіруі мен
тәртібіндегі ерекшеліктерді білуіне, кейін оларды жақсарта түсу женінде
тиісті шаралар белгілей алуына болады. Бұл әдіс адамдардың психология-лық
ерекшеліктерін зерттеуде өте көп қолданылатын әдістердің бірі.
Байқау әдісінің кейбір кемшіліктері де бар. Біріншіден, зерттеуші
мұнда өзіне керек құбылыстарды әп-сәтте зерттей алмайды да, көп уақытын
жіберіп алады, екіншіден, байқауды әр уақытта тыңғылықты, ойлағандай
ұйымдастыруға жағдай болмай да қалады. Бұл әр түрлі кездейсоқ объективтік
(байқауға алынған адамның сабаққа келмей қалуы), субъективтік (бақылаудың
қиынға соғуы, зерттеушіде бақылағыштық қасиеттің жоқтығы т.б.) себептердің
кездесетіндігіне байланысты. Осы айтылғандарға қарай бұл әдістің ғылыми
деректері кейде кемірек болады.
Байқау әдісіне қарағанда жан қуаттарын эксперименттік жолмен зерттеудің
біраз артықшылығы бар. И. П. Павлов: "Байқау табиғаттың ұсынғанын жинайды,
ал тәжірибе табиғаттан өзінің тілегенін алады"2— деп тегін айтпаған.
Психология басқа ғылымдар байланыстарының барлығында өзінің мағынасын,
өзінің теориялық принциптерін және өзінің осы мағынаны зерттеу әдістерін
сақтайтын естен шығармау керек. Білімнің ерекше саласы ретіндегі
психологияда арнайы пәндердің бірқатары бірігеді (мәселен, психофизиология
және әлеуметтік психология). Олар бір-біріне сай емес болып көрінсе де,
ғылымның бір саласына жатады. Олардың ортақ міндеті – психикалық
құбылыстарды зерттеу. Барлық арнайы психикалық мәселелерді эксперименттік
және теориялық түрде өңдейтін, жалпы психология саналады. Психологиялық
пәндер жүйесінің зерттейтін басты объектісі біреу. Бұл – адам, оның
психикалық үрдістері, күйлері және қасиеттері.
Қазіргі уақытта психология ғылымы бірнеше салаларға бөлінеді.
Адамның нақты іс-әрекеттеріне сүйене отырып, оның психикасының дамуын
былай жіктейді:
Тәлім-тәрбие (педагогикалық) психологиясы – адамды оқыту мен тәрбиелеу
ісіндегі психологиялық заңдылықтарды зерттейді. Ол оқушылардың ақыл-ойы мен
ойлау жүйесін, дағдылардың қалыптастырудың, олардың тиісті материалдарын
меңгеруі мен ұстаз – шәкірт арасындағы өзара қарым-қатынастарды реттеудің
мәселелерін қарастырады. Оқушылар ұжымындағы өзара қатынастар мен олардың
психологиялық даралық ерекшеліктерін, санасын айырудың мүмкіндіктерін
іздестіреді.
Тәлім-тәрбие психологиясының мынадай тармақтары бар:
а) Оқыту психологиясы – дидактиканың психологиялық негіздерін, оқыту
мен білім берудің жекелеген әдістеме мәселелерін, бағдарлап оқыту мен
балалардың ақыл-ойын қалыптастыру мәселелерімен шұғылданады.
ә) тәрбие психологиясы – гуманистік және әлеуметтік тәрбие
мәселелерінің психологиясын зерттеп, оқушылар ұжымының, еңбекпен түзету
психологиясының негіздеріне қатысты мәселелерді іздестіреді.
Даму психологиясы - әр адамның жасына байланысты психикалық
заңдылықтарын, ерекшеліктерін, тұлғаның психологиялық қасиеттерін және
әртүрлі психикалық үрдістердің онтогенезін зерттейді Бұл сала келесі
реттегі тармақтардан құралады: балалар психологиясы, жеткеншектер
психологиясы, жасөспірім психологиясы, ересек адам психологиясы және
геронтопсихология. Осы сала оқыту мен ақыл-ойдың дамуын және олардың өзара
байланысы мен іргелі мәселелерін зерттеп, оқыту ісіндегі адамның ақыл-ойын,
сана-сезімін жетілдірудің тиімді жолдарын түрлі әдістер арқылы өрістетуге
болады деген мәселелерді қарастырады.
Арнаулы психология - бұл адам дамуының бірқалыпты даму жолынан
ауытқуын, ми ауруына ұшырағандардың психикалық күйзелістері мен осы
саладағы әр қилы аурулардың себебтерін қарастырады.
Арнаулы психологияның тармақтары: олигофренопсихология – ми зақымы
ауруымен туған адам психологиясының дамуын, сурдопсихология – саңырау не
керең болып туған балалар психологиясын, тифлопсихология – нашар көретіндер
мен зағиптардың психологиялық дамуын зерттейді.
Еңбек психологиясы – адамның іс-әрекет түрлерінің психологиясын,
ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми ұйымдастырудың психологиялық талаптарын
зерттеу мен бірге психология ғылымының дербес салаларына айналған
білімдерге жіктеледі. Олардың ішінде: инженерлік психология, авиациялық
психология, ғарыштық психология, т.б. бар.
Медициналық психология – дәрігерлердің қызметі және аурулардың мінез-
құлқының аспектілерін зерттейді. Ол мынадай бөлімдерден тұрады: психикалық
құбылыстардың мидың физиологиялық құрылымдарына қатынасын зерттейтін
нейропсихологиядан; адамның психикалық әрекетіне дәрілердің әсер етуін
зерттейтін психофармакологиядан; адамның денсаулығы мен оны нығайтуға
арналған шараларды жүзеге асыру жүйесін, оның әдіс-тәсілдерін айқындайтын
психопрофилактика және гигиенадан; адамның психикалық ауытқушылықтарын
зерттейтін патопсихологиядан; психикалық ауытқушылықтары бар адамдардың
өзіндік психикалық ерекшеліктерін зерттеп, психотерапевтикалық көмек
көрсететін клиникалық психологиядан.
Әскери психология – азаматты ел-жұрты мен Отанын қорғайтын
психологиялық тұрғыдан даярлау. Әскери психологиясы - әскери әрекеттер
кезіндегі адамның мінез-құлқын, басшылар мен олардың қарамағындағылар
арасындағы қатынастардың психологиялық жақтарын, әскери азаматтардың
отаншылдық қасиеттерін қалыптастыру, психологиялық насихаттың және кері
насихаттың тәсілдерін және т.б. мәселелерді зерттейді.
Әлеуметтік психология – адам мен қоғам арасындағы қатынас мәселелерін,
адамдардың әртүрлі ұйымдасқан ресми немесе ұйымдаспаған, бейресми топтарда
көрініс беретін психикалық болмысын зерттеумен шұғылданады. Бұл сала
адамдардың белгілі бір негізде ұйымдасқан топтары мен кездейсоқ топтары
арасындағы өзара қарым-қатынастағы психологиялық құбылыстардың сырын
зерттейді.
Қазіргі кезеңде әлеуметтік психология қарқынды түрде дамуда. Әсіресе,
саяси, экономикалық қоғамның күрделі мәселелері. Сонымен қатар үлкен, ірі
топтардағы психологиялық -әлеуметтік жағдайлары. Бұл мәселелердің құрамына
жалпы бұқаралық байланыстар: радио, теледидар, баспасөз т.б. кіреді. Әр
түрлі топқа жататын адамдарға осы құралдар арқылы алуан түрлі хабарлар,
көпшілікке тән талғамдар, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер, иланулар мен
сенімдер, қоғамдық көңіл-күйлер жайлы әсер етудің психологиялық астарлары
жеткізіледі. Бұған топтық психологияға қатысты мәселелер, этностық және
ұлттық психоогия сипаттары, дін психологиясының өзекті мәселелерін зерттеу
де жатады.
Шағын топтардағы психологиялық-әлеуметтік жағдайлары жайлы мәселелер.
Мұнда оңашаланып тұрақталған топтардағы адамдардың бірігуі, олардың өзара
қарым-қатынастарының сыры мен жағдайы, топ ішіндегі жетекшінің алатын орны,
әртүрлі топтық типтер болып саналатын ассоциациялар, корпорациялар,
ұжымдар, ресми және бейресми топтар арасындағы қатынастар, сол топтардың
шеңбері, олардың бірігіуінің себептері мен мақсат-мүдделері, шоғырлану
деңгейі зерттеледі.
Қоғамдағы адамның қасиеті мен әлеуметтік-психологиялық орны. Азамат -
әлеуметтік психолгияның зерттеу объектісі. Осы ретте олардың жоғарыда
аталған топтарда қандай рөл атқаратыны және соларға бейімделу
ерекшеліктерін зерттейді. Сондай-ақ, қоғамдағы азаматтың өзін-өзі бағалай
білуін, оның ұстамдылығы мен бағыт-бағдарын, ұжымшылдығы мен өзімшілдігін,
тұрақтылығы мен болжампаздығын зерттеуге мән беріледі. Әлеуметтік
психологияның тармақтары, яғни этностық психология, ұлт психолоиясы және
дін психологиясы әлеуметтік өмір тынысын жан-жақты қамтиды.
Спорт психологиясы – спортшылардың іс-әрекетіндегі психологиялық
ерекшеліктерін қарастырады. Спорт жетекшілері мен бағынушылардың өзара
қарым-қатынасын, оларды даярлаудың жағдайын, құрал-жабдықтармен қамтамасыз
етілуін, психологиялық даярлығын іздестіре келек, оларды жаттықтыру және
күш-қуатын жинақтау деңгейін, жарыстарды ұйымдастыру, өткізу мәселелерінің
психологиялық факторларын зерттейді. Әрбір ел мен халықтың спорт өнеріндегі
ерекшеліктерін де ескере отырып, оларды жаттықтыру міндеттері анықталады.
Сауда психологиясы - әрбір елдің саяси-экономикалық және мәдени-
материалдық қажеттіліктерін өтеу мақсаттарына қарай дамыту шаралары
белгіленеді.
Көркем әдебиет пен ғылыми – шығармашылыққа қатысты психологиясы.
Соңғы кездерде зерттеле бастаған сала. Бұл салада шығармашылық адамның
жасампаздық қызметі, өзіндік ерекшеліктері, белсенділігі айқын көрініп,
ғылыми жаңалықтарды ашудағы ішкі түйсігі, сезімдік рөлі т.б. сипаттары
зерттеледі. Бұл сала бойынша әсемдікті қабылдау және оның адам жан дүниесін
байытуға ықпал ету факторлары туралы мәселелер қарастырылады.
Салыстырмалы психология – психиканың физогенетикалық түрлерін
қарастырады. Мұнда адам мен хайуанаттар психикасын салаыстыра отырып
зерттейді. Олардың психикасындағы айырмашылықтары мен ерекшеліктері
ажыратылады. Бұл саланың жануарлар психологиясын зерттейтін тармағы әрбір
түр мен тектің, олардың тобындағы жан-жануар, жәндіктердің құлқын, әрқилы
механизмдерін қарастырады. Мысалы, өрмекші, құмырсқа, ара, ит, құс, жылқы
және маймылдың психикасы едәуір деңгейде зерттелген.
Заң психологиясы – құқыққа қатысты мәселелерді зерттеу және оларды
тәжірибе жүзінде қолданудың психологиялық мәселелерін зерттейді. Бұл сала
сот психологиясы, қылмыс психологиясы, еңбекпен түзеу психологиясы деп
аталатын тармақтардан құралады. Сот психологиясы, сот, айыптаушылар,
куәләр, сот тергеін жүргізу, олардан жауап алу тәрізді т.б. жайттардың
психологиялық астарларын қарастырады. Қылмыс психологиясы қылмыскерлердің
жеке басы мен оның зиянды әрекеттерінің сырын ашады. Еңбекпен түзету
психологиясы тұтқындағы адамдарды сендіру не күштеп істету арқылы қайта
тәрбиелеудің жолдарын қарастырады.
Басқару психологиясы адам әрекетін тиімді түрде ұйымдастыру, басшылық
ету ретінде қарастырыл, ұйымдастырудың белгілі бір мақсатын шешуге
бағытталады. Сонымен қатар, басқару ісінің әлеуметтік-психологиялық
мәселелерін шешу, басқарушы қызметтің және оған қойылатын талап-тілектерін
ескеру, басшы қызметкердің тұлғалық қасиеті мен басқару тәсілін дұрыс жолға
қою мәселелерін қарастырады.
Жалпы психология салаларының ішінен ерекше орын алатынын айта кеткен
жөн. Ол басқалармен бір қатарда тұратын психология ғылымының тармағы емес:
бұл – психология айқындаған жалпы заңдылықтарды сипаттау кезінде
қолданылатын ерекше атау. Психологияның тарихы мен әдістемелерінің,
психикалық құбылыстардың пайда болуының, дамуының және байланысының жалпы
заңдарын зерттейтін теориялары мен әдістерінің мәселелерін шешу жалпы
психологияның міндеттеріне жатады. Ол танымдық және практикалық
әрекеттерді зерттейді. Жалпы психология саласындағы зерттеудің нәтижесі –
психология ғылымының барлық саласы мен бөлімдерінің дамуына негіз болады.
Жалпы психология, пәні психологияның жалпы теориялық ұстанымдары мен
маңызды әдістері туралы ғылыми ұғым береді. Қарастыруға ыңғайлы болу үшін,
бұл ұғымдар үш негізгі дәрежелерге біріктіріледі: психикалық үрдістер,
психикалық күйлер және психикалық қасиеттер, немесе ерекшеліктер, тұлғалар.

1.2 Психология зерттеу әдістеріне тән сипаттар

Психология, кез-келген ғылым сияқты, әр түрлі әдістердің біртұтас
жүйесін қолданады. Психология әдістерінің төрт түрлі тобын атап көрсетейік.
1. Ұйымдастыру әдістері: салыстырмалы әдіс (жас ерекшелік, іс-әрекеті
бойынша әр түрлі топтарды салыстыру); лонгитгодтік әдіс (бір адамдарды ұзақ
уақыт бойы бірнеше қайтара зерттеу), кешендік әдіс (зерттеуге әр түрлі
ғылым өкілдері қатынасады, бір объектіні әр түрлі амалдар арқылы
зерттейді).
Эмпирикалық әдістер. Оған бақылау және өзін-өзі бақылау,
эксперименттік әдістер (табиғи, қалыптастырушы, лабораториялық);
психодиагностикалық әдістер (тестер, анкеталар, сауалнамалар,
социометрия, әңгімелесу, сұхбат); іс әрекет нәтижелерін талдау;
биографиялық әдістер енеді.
Мәлімелерді өңдеу әдістері: сандық (статистикалық) және
сапалық (материалдарды топтарға белу, талдау).
4.Коррекциялық әдістер: аутотренинг, топтағы тренинг,
психотерапевтикалық әсер ету әдістері, оқыту.
Бір қарағанда біздің әрқайсымызға оңай,тіпті таныс
сияқты болып көрінетін жәйт күнбе-күнгі психикалық өмірімізге
мұқият үңіліп қарасақ,өзіне тән заңдылықтары бар аса күрделі
қасиет.Психикалық өмірде де атомның құрылысы сияқты жай көзбен
қарап ажырату қиын.Адамның психологиялық ерекшеліктерін білу
үшін осы ғылымның зерттеу әдістерімен танысуымыз керек. Әр
ғылымның өзінің тоерекшелігіне қарай зерттеу әдісі
болады,осы әдістер арқылы сол ғылымның сан алуан
заңдылықтарын зерттеуге мүмкіндік туады.Егер осы ғылымда өзіне
тән метод,яғни зерттеу әдістері болмаса,ол нағыз ғылым болудан
қалады.Басқа ғылымдар тәрізді психология ғылымының да өзіне тән
зерттеу әдістері бар.Бұл әдістер осы ғылымның көп жылғы даму
тарихында түрлі тексерулерден өтіп.,сұрыпталу арқылы
қалыптасқан.Психикалық әрекетті де белгілі бір мақсатқа байланысты
жоспарлап,арнайы белгіленген және мұқият ұйымдастырылған әдістер
арқылы зерттейді.Зерттелінетін адамның көп рет қайталанған іс-
әрекеттері мен қылықтары,сөз сараптауы мен бет пішініндегі мәнерлі
қозғалыстары да бізге оның ойлауы мен сөйлеуінің ,сезімі мен
еркінің, темпераменті мен мінезінің ерекшеліктерін білуге біршама
жәрдемдеседі.
Ғылыми психология адамның ой-өрісі, сана –сезім дәрежесі
іс-әрекеттен оның нәтежиесінен жақсы байқалатынын талай рет
айтқан.Сана іс-әрекеттің бағыт-бағдарлы сипатта болуын қамтамасыз
етеді.
Тәжірибе жасауда зерттеуші өзіне қажетті жан қуаттарының көлденеңнен
кез болуын күтіп түрмай, сол процестің тууына өзі жағдай жасайды.
Психологияда тәжірибе лабораториялық және табиғи болып екіге белінеді. Енді
бұларға жеке-жеке тоқталып өтейік.
XIX ғасырдың ортасынан бастап, жеке психикалық процестерді зерттеу
үшін тәжірибе кең түрде қолданыла бастады. Неміс ғалымы В. Вундт
(1832—1920) психологияны тәжірибелік жолмен зерттеудің негізін салды,
тұңғыш рет лаборатория ашты (1879). Психологтар алғаш рет көру, есту иіс
түйсіктерін зерттеу үшін тәжірибені пайдаланды. Кейін келе олар секундтың
11000 үлестеріне дейін дәл өлшейтін құралдар ойлап шығарып, кейбір
психикалық процестердің пайда болу тездігін өлшеудің жолын тапты.
Сексенінші жылдары ес құбылыстарын зерттеу лабораторияда тұңғыш жүргізіле
бастайды. Арнаулы әдістер қолдану арқылы жаттап алудың тездігі мен дәлдігі,
ұмытудың жылдамдығы т.б. өлшенілді. Орыс психологы Н. Ланге (1858—1921)
эксперимент әдісімен зейін мен қабылдауға зерттеу жүргізді.
Тоқсаныншы жылдарда француз психологы А. Бине (1857—1911) алғаш рет
ойлау процесіне тәжірибе жасады. Осы зерттеулердің нәтижелері
психологтардьщ І-ші дүние жүзілік конгресінде II (Париж, 1889) талқыланды.
XX ғасырдың басында психология ғылымының қарамағында ондаған
лабораториялар болды. Осындай жақсы жабдықталған психология-лық
лабораториялардың бірін XX ғасырдың басында орыс психологы Г. И. Челпанов
(1862—1936) ұйымдастырды.
Бұрынғы Кеңес Одағы Педагогикалық ғылымдар академиясына қарасты
Психология ғылыми-зерттеу институты мен Ресей ғылым академиясына қарасты
психология институтының (Мәскеу) лабораториялары жоғары техникамен
жабдықталған үлкен ғылыми-зерттеу мекемесі болып отыр. Киев, Тбилиси
қалаларындағы психология институттарында да осындай лабораториялар бар.
Ғылыми психология психикалық құбылыстардың физиологиялық негіздерін
ашуды басты мәселенің бірі деп қарайды. Бұл міндетті академик И. П. Павлов
ашқан әйгілі шартты рефлекстер әдісі бойынша шешуге болады. Көптеген
физиологиялық және психологиялық лабораториялар-да И. П. Павловтың
шәкірттері бұл әдістің әр түрлі нұсқаларымен ойдағыдай жұмыс жүргізуде.
Мысалы, осы әдіс арқылы профессор Н. И. Красногорский балалардың жоғары
дәрежелі жүйке қызметінің даму жолдарының, проф. А. Г. Иванов-
Смоленский адамдардың бірінші және екінші сигнал жүйелері-нің қызметін
зерттеген.
Тәжірибе жүргізу үшін арнаулы лабораториялық мекемелер қажет болатынын
айттық. Енді кейбірқарапайым аспаптардың атымен таныс-тырайық. Мысалы,
психикалық процестердің пайда болу шапшаңдығын өлшеу үшін — хроноскоп, тері
түйсігінің сезгіштігін байқау үшін — эстезиометр, зейіннің көлемін анықтау
ушін — тахистоскоп, есітуді өлшеу үшін — аудиометр, денедегі бұлшық
еттердің жұмысын тіркеп отыру үшін — эргографты пайдаланады. Бұлардан басқа
құрылысы әлдеқайда күрделі құрал-жабдықтар да толып жатыр.
Лабораторияда жүргізілетін эксперименттің нәтижелілігі мына төмендегі
жағдайларға байланысты болады:
1. Байқалатын объекті жөнінде эксперимент жүргізушінің күн ілгері
болжамының (гипотезасының) болуы тиіс;
2. Тәжірибе түріне лайықты жұмыс жағдайын жасау (жазып отыру,
инструкциялар т.б. жазу-сызу құралдарымен қамтамасыз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.