Психологияның ғылымдар жүйесіндегі орыны
Психологияның мән-мағынасы және оның барша ғылымдар жүйесіндегі орны
Жоспары: 1. Психология пәні, қызметтері, міндеттері.
2. Психологияның ғылымдар жүйесіндегі орыны.
3. Психология салалары.
1. Психология пәні, қызметтері, міндеттері
Талай ғасырлар бойы адам көптеген ғалымдар әулетінің зерттеу объекті
болып келді. Өз тарихы мен қалай пайда болғанын, биологиялық табиғатын,
тілі мен әдет-терін танып білуге деген адамзат құштарлығының шегі бол-ған
емес. Ал осы таным жолында жантану ғылымының алатын орны аса ерекше.
Қазіргі кезеңде өндіріс, ғылым, медицина, өнер, оқу, ойын және спорт
салаларындағы бірде-бір іс-әрекет психологиялық заңдылықтарды түсініп,
танып білмей тиімді орындалуы мүмкін емес. Л.С.Рубинштейн "Жалпы психология
негіздері" (1940) атты еңбегінде ”Психология зерттеуін-дегі ерекше
құбылыстар ауқымы анық көрініп тұр - олар біздің қабылдауымыз, сезіміміз,
ойларымыз, ықлас-ниет-теріміз бен тілектеріміз, т.б., яғни біздің
өміріміздің ішкі мазмұнын құрап, біздің жан толғаныстарымыз үшін денімізге
ажырамастай болып сіңген құбылыстар жиыны” - деген. Психологиялық дүниенің
бірінші ерекшелігі - әр тұлғаның (индивид) өз меншік толғанысының болуы -
ол түйсік, сезімнен ғана көрінеді де оның басқаша пайда болу жолы жоқ.
Психология ерекшеліктерін танудың қиындығы олардың адам ақылына сиып
болмайтын, қалыптан тыс, тылсым құбылыс болуында. Себебі әрқандай нақты
заттың өзі мен оның қабылданған кейпі бір-бірінен ажыралып тұ-ратыны
даусыз.
Адам психика жөніндегі кейбір түсініктерді өз өмір тәжірибесі
негізінде топтайды. Әлеуметтік қатынастар мен еңбек барысында түсінісуге,
бірлікті тұрмыс құруға, іс-әрекет арқылы адамды тануға қажет болудан
жинақталған жай психологиялық пайымдаулар ғылыми психологияға дейінгі
білімдер ауқымын қүрады.
Психологияның жантану ғылымы ретінде мәні неде? Оның ғылыми дені
(предмет) не?
ХІХ ғ. соңы - ХХ ғ. басында танымал ғалым Г.Эббингауз психология
жөнінде қысқа да дәл былай деген: Психологияның тарих алды ұланғайыр, ал
тарихы өте қысқа. Психика зерттеулерінің тарихы деп отырғанымыз
психологияның пәлсападан бөлініп, жаратылыстану ғылымдарымен ұштасып,
өзінің эксперименттік зерттеулерін ұйымдастыра бастаған дәуірі. Бұл ХІХ ғ.
кейінгі шерегі болғанымен, психология бастаулары көз жетпес ғасырлар
тереңінде өріс алды.
Пән атының өзі де грек тілінен аударуында психология - жан туралы
ғылым (психо - "жан", логос - "ғылым") дегенді аңғартады. Осыдан, жан
жөніндегі зерттеулер мен түсініктер психологияның пәндік аймағының
кемелденуінде бірінші кезең болды да психология әуел бастан жан туралы
ғылым деп танылды. Бірақ бұл жанның не зат екеніне жауап табу оңайға
соқпады. Әр тарихи дәуірлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан қилы
түсіндірді. Психика мәніне байланысты көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы
философияның өзекті мәселесін - материя мен сана, заттық және рухани
болмыстардың ара қатынасын - шешуге тәуелді болып келді.
Дәл осы мәселенің шешімі төңірегінде бір-біріне тікелей қарсы
философия бағыттары - идеализм мен материализм - пайда болды. Идеалистер
психиканы болмыс бастауы, өз бетінше жасайтын, материяға тәуелсіз, белгісіз
бір зат деп қарастырды. Ал материалистік танымда психика - туынды,
материяға тәуелді құбылыс.
Идеалистік бағыт өкілдері материяға қатысы жоқ ерекше рухани
бастаманың барын мойындап, психиканың әрекеті тәнсіз, мәңгі жойылмас жанның
көрінісі деп біледі. Ал барша заттасқан дүние мен процестер, оларша, біздің
түйсігіміз бен елестеріміздің нәтижесі.
Адам психикасы - рухи өмірдің көрінісі, сондықтан ол материалдық дүние
заңдылықтарына бағынбайды деп санаған идеализм мен діни догматтар адам жан
дүниесін материалистік тұрғыдан түсіндіруге ұмтылған ғылыми ой-пікірлерді
көп ғасыр кейінге ысырып тастады.
Тек ХҮІІІ ғ. психология білімінің дамуында Рене Декарт жаңа дәуір
есігін ашты. Ол адамның ішкі мүшелері ғана емес, тіпті дене әрекетінің де
жанға ешқандай қатысы болмайтыны жөнінде пікір айтып, дәлелдеді. Бұл
жантану ғылымының кейінгі желісіне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екі
түсінікті - рефлекс және сана - бірдей енгізді. Бірақ ол өз тағылымында жан
мен тәнді бір-біріне қарсы қойды, өзара тәуелсіз екі болмыс - материя және
рух - жасайтынын уағыздады. Сондықтан да психология тарихында бұл Декарт
тағылымы "дуализм" (екі тарапты) атауын алды.
Шамамен осы дәуірде психология дені жөнінде жаңа түсініктер қылаң
бере бастады. Ойлау, сезу, қалау қабілеттеріне сана атауы беріліп, психика
санамен баламаластырылды. Осыдан жан психологиясы орнына сана психологиясы
жүзеге келді. Мұндай түсінім кең етек алып, ал бұл бағыттағы идеализм
интроспекттік (ішке үңілу) сана тағылымы атын алды. Осыдан сана өзімен өзі
шектеліп, психика объектив болмыс пен субъекттің өзінен де толығымен ара
байланысын үзді.
ХІХ ғ. екінші жартысында дербес ғылымға айналған психологияның дамуы
өз алдына әртүрлі мақсаттарды белгілеп, әртүрлі зерттеу тәсілдерін
қолданған, бір-бірін ауыстырып отырған теориялар таласында жүріп отырды.
ХІХ ғ. аяғындағы барша теориялар, ХХ ғасырдағы біршама тағылымдар сананың
осы интроспекттік психологиясы шеңберінде зерттелді. Бұл теориялар бойынша
психологиялық зерттеулердің бәрі қоршаған орта мен адам іс-әрекетіне
байланыссыз жан толғаныстарымен көріністеріне негізделді. Ал сана мен ми
арасындағы қатынас бұл теорияларда дуализм бағытында шешімін тапты.
Бірақ бұл бақылаулардың ерекшелігі: адам өзінің ішкі жан-күйін, се-
зімін, ой толғанысын өзі бақылайды, осыдан мұндай зерттеуде интроспекттік
аталған әдіс қолданылды. Мұндай бақылау, әлбетте, басты ғылыми талап-
обьективтілікке сай келмейді. Осының салдарынан ХХ ғ. басында, бір жағынан
- ғылыми объектив білімдер дамуына орай та-лаптардан, екіншіден -
әлеуметтік-экономикалық өркендеу сұраныстарынан интроспекттік психологияның
дағдарысы көрініс берді.
Адам әрекет-қылығын қадағалап, бақылау құрал-жабдықтарын дайындауды
қажет еткен капиталистік өндіріс әдістерінің дамуына байланысты практикалық
міндеттер алдында "сана психологиясы" өз дәрменсіздігін байқатты.
Осыдан ХХ ғ. екінші он жылдығында психологияның және бір бағыты пайда
болып, оның өкілдері психологияның жаңа пәнін жариялады: ол психика да
емес, сана да емес, ал сырттай бақыланатын, негізінен адам қозғалысының
жиынтығы - әрекет-қылық (поведение) еді. Бұл бағыт "бихевиоризм" (ағылш.
behavіour-қылық) аталып, психология пәні жөніндегі түсініктер дамуының
үшінші кезеңін қалады. Бихевиоризмнің ірге тасын қалаушы Дж.Уотсон
психологияның міндетін қоршаған ортаға бейімделуші тіршілік иесінің қылық-
әрекетін зерттеу деп білді.
Сонымен, психология өз даму жолында бастапқыда - жан туралы ғылым,
кейін - жансыз ғылым, ақырында - санасыз ғылымға айналды. Психология пәнін
осылай пайымдаудан оның келесі, және бір дағдарысқа кезігуінің мәнін
түсінеміз.
Психология пәнін (предмет) нақтылауда болған дағдарыстар себебі
аталған теориялардың негізге алған әдіснамалық тұжырымдарында болып отыр.
Атап айтсақ, саналық психология болмыс пен сананың, объектив дүние мен
субъектив болмыстың ара қатынасын идеалистік тұрғыдан шешті. Бихевиористер
болса, сол мәселені дөрекі материализм көзқарасымен түсіндірді. Олар үшін
психикалық құбылыс пен материалдық дүние арасында айырмашылық болмады.
Осылай, қате әдіснамалық бастаулар өз пәнін дұрыс анықтауда психологияның
жолына кесе-көлденең тұрып алды. Бұл тығырықтан шығудың жолын диалектикалық
материализм тапты. Диалектикалық материализм үшін барша дүниенің негізі
жалғыз-ақ - материя, ал психика, ойлау, сана одан туындағын екінші сатыдағы
құбылыс.
Диалектикалық материализм тұрғысынан материя алғашқы, ал сана -
екінші, одан туындаушы, яғни объектив дүниенің мидағы бейнесі. Осы
түсінікке орай материалдық болмыс (заттар, дүние құбылыстары) пен идеалдық
(заттық дүниенің сезім, ой т.б. түрінде бейнеленуі) бір-біріне тікелей
қарама-қарсы. Бірақ бұл қайшылық салыстырмалы сипатта, себебі түйсік, ой,
сезімдер т.б. - материалдық органның - мидың әрекеті, сыртқы тітіркендіру
энергияларының сана өміріне айналуының нәтижесі.
Ғылыми психология тірек еткен диалектикалық материализм категориялары
жүйесінде бейнелеу теориясы басты маңызға ие. Себебі осы категорияға орай
психиканың жалпылама және мәнді сипаты ашылады: әрқандай психикалық
құбылыстар объектив шындықтың субъектив бейнеленуінің түрлі формалары мен
деңгейлерін көрсетеді. Бейнелеу теориясы психология ғылымының мәнін
анықтауда, оның әдістерін таңдауда, деректер, түсініктер, тұжырымдар
тобынан қажеттісін ажыратуда жалпы әдіснамалық бағдар ролін атқарады.
Сыртқы, заттасқан дүние болмайынша тіршілік иесінің ішкі психикалық
өмірі болуы мүмкін емес, яғни сана, психика өзінен тыс және тәуелсіз
жасайтын танымды бол-мыстың бейнесі. Егер де осы қоршаған объектив шындық
болмаса, санадағы оның бейнесі жөнінде әңгіме қозғау қажетсіз. Әрқандай
психикалық акт - нақты болмыстың бір бөлшегі де және оның бейнесі де.
Сонымен, психиканың қызметі, біріншіден - қоршаған дүние заттары мен
құбылыстарының қасиеттерін, байланыстарын бейнелеу, екіншіден - осының
негізінде адам қылығы мен қызмет - әрекетін реттестіру. Психиканы
диалектика-материалистік тұрғыдан қарастыру - әрқандай ішкі жан-күйлік
құбылыстардың өзімен өзі шек-телмегенін, шындықтан бөлінбей, онымен
түбегейлі әрі тығыз байланыста екенін танытады.
Ғылымдағы күрделі міндеттердің бірі - заңдылықты сипатқа ие
байланыстар мен қатынастарды көре білу. Ғылымдық қатал талап - объектив
заңдарды ашып қана қоймастан, олардың әрекеттік аймағы мен қолдану
жағдайларын көрсете алу. Сондықтан да психология зерттеулерінің объекті -
психологиялық деректер мен қатар психологиялық заң, заңдылықтар.
Сонымен бірге ескеретін жәйт, заңдылық байланыстарды білу өздігінен
заңдылықтарды іске асыратын нақты тетіктерді (механизм) ашып бере алмайды.
Осыдан психологияның міндеті - психологиялық деректер мен заңдылықтарды
аша отырып, психологиялық іс-әрекетті қозғаушы механизмдерді де анықтап
білу. Ал енді сол механизмнің қандайда да психологиялық процесті орындайтын
нақты анатомия-физиологиялық аппаратты іске қосуына байланыстылығынан, ол
механизмнің табиғаты мен әрекетін психология басқа ғылымдармен бірлікте
зерттейді.
2. Психологияның ғылымдар жүйесіндегі орны
Психологияның басқа ғылымдар жүйесіндегі орнын тануға орай
психологиялық деректердің басқа ғылымдарда пайдалану мүмкіндіктерін және,
керісінше, психология олардың нәтижелерін өзіне қалай қолданатынын жете
түсінуге болады. Әр түрлі тарихи дәуірлердегі ғылымдар арасындағы
психологияның орны жантаным білімдерінің даму деңгейі мен сарап
(классификация) схемасынан келіп шығады. Қазіргі күнде академик Б.М.Кедров
ұсынған сарап әдісі қабылданған. Бұл әдіс ғылымдар арасындағы мазмұндық
жақындыққа орай көп тарапты байланыстарға негізделген. Ұсынылған схема -
шыңдарына жаратылыстану, әлеуметтік және философиялық ғылымдар қонақтаған -
үш бұрыш формасында. Ғылымдардың негізгі тобының мұндай орналасуы олардың
пәні мен әдістерінің психология пәні мен әдістеріне нақты жақындығынан.
Зерттеу барысында қойылған міндеттерге орай психология өз бағытын бұрыш
шыңдарының біріне бұрып отырады.
Психологияның жалпы ғылыми білімдер жүйесіндегі қызметі - зерттеу
объекті адам болған барша ғылым салаларының жетістіктерін біріктіріп,
байланыстыру.
Психологияның негізгі міндеті - психикалық іс-әрекет заңдарын даму
барысында зерттеп, тану. Осы заңдар арқылы объектив дүниенің адам миында
қалай бейнеленетіні, осыған орай оның әрекеттері қалай реттелетіні,
психикалық қызметтің дамуы мен жеке адамның психикалық қасиеттері қалай
қалыптасқаны айқындалады. Психиканың объектив шындық бейнесі екені белгілі,
сондықтан психологиялық зерттеулер ең алдымен психикалық құбылыстардың
адамның объектив өмір шарттары мен қызметіне тәуелділігін тануға
бағытталуы тиіс.
Сонымен бір-ге, адамдардың әрқандай іс-әрекеті барлық уақытта адам
өмірінің объектив жағдайларымен байланысып қалмастан, оның субъектив
мезеттерімен де қатынаста болады. Осы байланыстардың түзілуі және олардың
қызметтес болуынан пси-хикалық құбылыстар адам іс-әрекетіне ықпал жасап,
оны реттеп, бағыттайды, шындықты санада бейнелеуде адамға өз әсерін
тигізеді.
Сонымен, психикалық құбылыстардың адам өмірі мен әрекетінің объектив
жағдайларына тәуелдік заңдылықтарын аша отырып, психология осы әсерлердің
мидағы бейнелену механизмдерін де айқындайды.
Психология үшін оның қоғамдық ғылымдармен байланысы үлкен маңызға ие.
Тарих, экономика, этнография, социология, өнертану, заң және т.б.
зерттеулеріндегі проблемалар әрдайым психологиямен тікелей байланысты. Көп
жағдайда адамдардың жеке және ұжымдық әрекеттерінің механизмі, әрекет,
әдет, әлеуметтік бағыт, тәртіп-талап стереотиптерінің қалыптасу
заңдылықтары жөніндегі білімдерді пайдаланбай, кейіп, сезім, психологиялық
климатты танып білмей, жеке адамның ерекшеліктері мен психологиялық
қасиеттерін, қабілетін, сезімін, мінезін, адам аралық қатынастарын
зерттемей, әлеумет-тік процестер мен құбылыстардың мәні толық ашылмайды.
Психологиялық факторлар өздігінен әлеуметтік процестерді бағыттай алмайды,
керісінше, олардың өзін осы қоғамдық процестерді талдау арқылы түсіну
мүмкін. Адам-ның психикалық іс-әрекеттерінің негізгі формалары қоғамдық -
тарих шарттарына орай туындап, дәстүрлі объектив іс-әрекет жағдайында
өрісін тауып, еңбекке, еңбек құралдары мен тілді қолдануға байланысты
қалыптасады. Егер жануар қылық-әрекетінің қалыптасуы тіршіліктің
биологиялық жағдайларына түбегейлі тәуелді болса, адам қылығының қалыптасуы
қоғамдық тарих шарттарымен ажырамас байланыста.
Психологияның педагогикамен байланысына аса назар аударған жөн.
Әлбетте, бұл сабақтастық бұрыннан да белгілі, кезінде К.Д.Ушинский: "Адамды
жан-жақты тәрбиелеу үшін оны жан-жақты зерттеу қажет", - деген еді. Бұл
арада психологияның практикалық маңызы нақты көрініп тұр. Егер педагогика
психологиялық құбылыстардың табиғаты жөніндегі білімдерге сүйенбесе, онда
ол қарадүрсін педагогикалық кеңестер мен көрсетпелер жиынтығына айналып,
шын мәнінде ғылым болудан қалып, мұғалімге ешқандай жәрдем бере алмайды.
Қазіргі кезеңде нарықтық қоғам оқушысын неге үйрету керек? Ғылым
топтаған асқар тау ақпарат қорынан мектеп үшін нендей білімді және оны
қалай алу керек? - дегендей мың сан проблема қордаланып тұр. Бұлардың
бәріне шешім табу, адамның әр жас деңгейіндегі психикалық даму
мүмкіндіктерін және олардың шекөл-шемдерін белгілеу педагогикалық
психологияның міндеті.
Психологияның аса қажеттігі педагогиканың тәрбие проблемаларына орай
байқалады. Тәрбиенің мақсаты - даму жолындағы қоғам талаптарына сай жеке
адамды қалыптастыру. Ал бұл мақсатқа жету жеке адамның қалыптасу
заңдылықтарын: бағыт-бағдар, қабілет, қажеттілік, дүниетаным және т.б. -
зерттеуді қажет етеді.
Дербес ғылым ретінде психология айма-ғында өзара байланысы сырт көзге
байқала бермейтін бірқанша ерекше білім салалары ұштасып жатады, мысалы,
психофизиология мен әлеуметтік психология. Бұлар, сырттай қарағанға
"сыйыспайтындай" болғанымен, бір ғылым саласынан, себебі олардың түпкі
де түбегейлі міндеті бір - психикалық құбылыстың мәнін зерттеу.
Психология қай ғылым саласымен байланысса да, оның зерттеу объекті жалғыз-
ақ: ол - адам, оның психикалық процестері, қалыптары және қасиеттері.
3. Психология салалары
Психологиялық білімдердің даму ерекшеліктері психологияның басқа
ғылымдарға тәуелді байланысынан ғана емес. Көп жағдайда олар қоғамдық
практиканың өрістеп жатқан қажеттерімен белгіленеді. Егер психология
алғашқы уақытта теориялық тарапы басымдау, дүниетанымдық пән болса, ол
қазіргі кезде өзінің танымдық қызметін сақтай отырып, өндірістегі,
мемлекеттік басқарудағы, білім беру жүйесіндегі, денсаулық, заң
мекемелеріндегі, мәдениеттегі, спорттағы және т.б. кәсіби практикалық іс-
әрекеттің бір саласына айналуда.
Сонымен, осы заман психологиясы көп тармақты білімдер жүйесі ретінде
танылып, әртүрлі еңбек тәжірибесімен байланысуда. Әдетте, психология
салаларын жік-теудің негізгі принципі - психиканың іс-әрекетте даму
принципі. Сондықтан, көбінесе психология салаларын топтастыру негізіне
адамдардың әртүрлі еңбектік әрекет-тері алынады. Осыған орай психология
келесі салаларға бөлінеді.
Еңбек психологиясы адамның қоғамдық өнімге бағытталған әрекетінің
психологиялық ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми ұйымдастырудың психологиялық
тарап-тарын зерттеумен бірге психология ғылымының дербес салаларына
айналған білімдерге жіктеледі. Олардың ішінде: инженерлік психология,
авиация психологиясы, ғарыштық психология және т.б. бар.
Педагогикалық психологияның қызметі - адамды оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын ашу. Оның бөлімдері: оқу психологиясы, тәрбие
психологиясы, сондай-ақ мұғалім психологиясы, дамуы жетімсіз балаларды
оқыту-тәрбиелеу психологиясы.
Медициналық психология - дәрігер қызметі мен сырқат адам мінез-
құлығының психологиялық мәнін зерттейді. Ол психикалық құбылыстардың ми
физиологиялық құрылымдарымен байланысын айқындаушы - нейропсихология: емдік
дәрілердің адамның психикалық жағдайына ықпалын белгілеуші -
фармакопсихология; науқасты емдеуде қолданылатын психикалық әсерлерді
зерттейтін - психотерапия; психикалық алдын алу (профилактика) және
психогигиена тарауларына бөлінеді.
Заң психологиясы құқ жүйесін іске асыруға байланысты психикалық
мәселелерді қарастырады. Олда бірнеше салаларға жіктеледі: қылмыскер
психологиясы, үкім шығарушы мен орындаушы психологиясы жене т.б.
Әскери психология адамның соғыс жағдайындағы қылық-әрекетін; қолбасшы
мен оның билігіндегі сарбаз арасындағы қарым-қатынастың психологиялық
тараптары, әскерді рухтандырушы үгіт-насихат психологиясының әдістерін және
т.б. зерттейді.
Аталған топ қатарына спорт, сауда, ғылым және өнер шығармашылық
психологиясы да кіреді.
Психология тармақтарын топтастыру негізіне дамудың психологиялық
қырлары да алынуы мүмкін. Бұл жағдайда психологияның даму принципі іске
асады. Осыған байланысты психология келесі салаларға бөлінеді:
Жас сатыларының психологиясы жеке адамның әртүрлі психикалық
процестері мен психикалық қасиеттерінің онтогенезін (жеке даму) зерттейді
де келесі са-лаларды өз ішіне қамтиды: балалар психологиясы, жас
өспірімдер психологиясы, ересек адамдар психологиясы мен кәрілік
психологиясы (геронтология).
Дамуы қалыптан шыққандар психологиясы немесе арнайы психология:
олигофренопсихология (ақыл-ойы кемдер), сурдопсихология (кереңдер),
тифлопсихология (зағиптер).
Салыстырмалы психология - психикалық өмірдің филогенетикалық
(біртұтас даму) формаларын зерттейді.
Психология салаларын топтастырудың және бір жолы - қоғам мен жеке
адам арасында болған қатынастарды ескеру. Бұл әдіске орай "Әлеуметтік
психология" атымен психологияның көптеген салалары бірігеді. Әлеуметтік
психология адамдардың әртүрлі ұйымдасқан ресми немесе ұйымдаспаған,
бейресми топтарда көрініс беретін психикалық болмысын зерттеумен
шұғылданады.
Барша психология салаларының ішінде айрықша орынды жалпы психология
иелейтінін атап өткен жөн. Бұл тараудың негізгі міндеті - психологияның
әдіснамалық проблемалары мен тарихын, психикалық құбылыстар пайда болуының,
дамуының және болмысының жалпыланған заңдылықтарын ғылыми нақтылау. Сонымен
бірге жалпы психология танымдық және практикалық іс-әрекетті де зерттейді.
Жалпы психология зерттеулерінің нәтижесі - психология ғылымының барша
салалары мен бөлімдерінің ірге тасы қызметін атқарады.
Жалпы психология курсында жантану ғылымының теориялық принциптері мен
маңызды әдістері жөнінде таным беріліп, оның негізгі пәндік түсініктері
сипатталады. Барластыру қолайлығымен бұл түсініктер үш негізгі категориялар
төңірегінде топтастырылады: психикалық процестер, психикалық қалыптар мен
психикалық қасиеттер немесе жеке адамның дара ерекшеліктері.
Қайталау және бақылау сұрақтары:
1. Адам - ғылымдық зерттеу объекті болуының мәні неде?
1. Адам психологиясын зерттеудің ерекшелігі қандай?
1. Психология ғылымының қалыптасуындағы алғашқы кезеңге сипаттама беріңіз?
1. Р. Декарттың психологияға енгізген жаңалығы және ол сол кезеңдегі
ғылымның дамуына қандай әсер етті?
1. Психология дамуында "Бихевиоризм" бағытының мәнін ашып беріңіз?
1. Диалектикалық материализм психология ғылымына қандай өзгерістер енгізді?
1. Психология ғылымының міндеттері мен қызметтерін айқындаушы факторларды
атаңыз?
1. Психологияның философия, жаратылыстану, әлеуметтік ғылымдармен байланыс
себептерінің сипаты қандай?
1. Психология салалары және оларды топтастыру принциптері қандай?
2-дәрісбаян
ПСИХИКА ДАМУЫ. САНА.
Жоспары: 1. Психикалық дамудың алғашқы қарапайым формалары.
2. Жануарлардың тума (инстинкттік) әрекет-қылығы.
3. Жануарлар дағдысы .
4. Жануарлар мен адам психикасындағы айырмашылықтар.
5. Еңбек және саналы іс-әрекет.
6. Тіл және адам санасы.
1. Психикалық дамудың алғашқы қарапайым формалары
Психиканың пайда болуы, яғни генезисі және оның дамуы туралы
проблемалар өзара тығыз байланысты. Сондықтан да психика дамуы туралы жалпы
көзқарас тіршіліктің туындауы жөніндегі мәселенің теориялық
ерекшеліктерімен сипатталады.
Тіршілік пайда болуының негізгі шарты - қоршаған ортамен тұрақты зат
алмасуға икемделген күрделі ақуызды (белокты) молекулалардың түзілуі.
Өздерінің тірлік қалпын сақтап қалу үшін олар қоршаған ортадан қорек
заттарды сіңіріп, сонымен бірге қалыпты өміріне зиянды қорытылған қорек
қалдықтарын сыртқа шығарып отырады. Ассимиляция және диссимиляция деп
аталған бұл екі процесс зат айналымының құрамды бөлектері болумен күрделі
ақуызды түзілімдердің негізгі жасау шарты болып табылады.
Бұл өте күрделі ақуызды молекулалар, каоцер-ваттар, пайдалы коректер
мен оларды қорытуға немесе өміріне қауіп туғызатын не зиянды әсерлерге
жауап бергізетін ерекше қасиеттерге ие.
Каоцерваттардың индиферент (қатысы жоқ) әсерлерді елемей, зат алмасу
процесіне себепші әсерлерді сезу қасиеті тітіркену деп аталады, ал бұл
тітіркену құбылысы органикалық емес материяның органикалық жағдайға
ауысқанында көрінеді. Бұдан шығатын қорытынды: әрқандай тірі организм
сыртқы тітіркендіргіштерге таңдамалы (белсенді) қатынас жасап, тірі
материяның өзіндік реттеу (саморегуляция) деп аталатын жаңа сапалық
қасиетін танытады. Тітіркену - бұл биологиялық бейнелеудің (отражение) ең
қарапайым формасы болумен, өсімдік және жануарлар эволюциясының барша
кезеңдеріндегі тірі организмдерге тән құбылыс, яғни бұл тірі организмнің
барша биологиялық мәнді әсерлерге жауап беру қабілеті.
Тіршілікке маңызды әсерлерге болған тітіркену процестері,
тітіркенудің жоғары маманданған формаларының қалыптасуы биотикалық
әсерлерден болған тітіркенудің нәтижесі және олардың ұрпақтан ұрпаққа
беріліп отыруы өсімдік дүниесі деп аталған өмір кезеңінің сипатына
айналады.
Мұндай өмір сүрудің енжар (пассив) формасынан тіршілік эволюциясының
келесі кезеңі - жәндік-жануарлар дүниесі - айрықша сипатқа ие. Бұл
кезеңдегі жалпы, ең қарапайым тіршіліктің даму барысында пайда болған
бейнелеудің бастапқы формасы - сезу (чувствительность) екені жөнінде
ғылымдық болжам бар (А.Н.Леонтьев). Бұл болжам бойынша, ең қарапайымдарынан
бастап әрбір тірі организге тән құбылыс - жануардың тек зат алмасуға
қатысты биологиялық әсерлерге жауап беріп қоймастан, биологиялық мәнсіз не
"бейтарап" әсерлерге де, егер олардың өмірлік қажеттілігі жөнінде хабар
түссе, жауап бере алуы. Мұндай алғаш биологиялық маңызсыз, ал соң өмір
қажеттілігіне айналған әсерлерді бақылау қабілеті - сезу деп аталады. Сезу
құбылысы психиканың туындауында объектив биологиялық белгі қызметін
атқарады.
Тіршілікке қажет әсерлер туралы хабар (сигналдар) тиісті мүшеге
түсуімен бейтарап тітіркендіргіштерді де қабылдай алатын сезу қасиеті өмір
(тіршілік) формасына түпкілікті өзгерістер енгізді. Ең бастысы, тіршілік
иесі қоршаған ортада бағдарлау қабілетіне ие болып, онда болып жатқан
әртүрлі өзгерістерге белсенді қатынас жасай отырып, өсімдіктерге тән емес,
әрекет-қылықтың (поведение) жеке-дара өзгермелі формаларын қалыптастыра
бастады.
Тітіркену, сезу процестері тек біржасушалылар өмірін қамтамасыз ете
алады, ал олардың көпжасушалылар деңгейіне көтерілуімен пайда болатын
тіршілікке бұлар жеткіліксіз.
Көпжасушалылар дәрежесіне өту - тіршілік жағдайын күрделендіріп
жіберді: қоршаған ортадағы бағыт-бағдар таңдаудың белсенділік ролі артып,
күрделі қозғалыстар мен қозудың жылдам жүрісін қамтамасыз ету қажеттілігі
туындайды. Бұл көп жасушалылардың дене құрылымының күрделенуіне,
тітіркенуді сезуге байланысты арнайы жасушалардың пайда болуына, бұлшық ет
қысқарту-тарту жасушаларының түзілуі мен торлы - тармақты (диффуздық)
сипатқа ие жүйке жүйесінің дамуына әкелді.
Мұндай жүйке көрінісін, мысалы, медуза, актиния және теңіз
жұлдызшаларында байқауға болады. Бұл даму кезеңіне тән құбылыс: торлы
жүйке жүйесіне орай қозу жүрісі бірқанша жылдамдасады. Бірақ, тіршілік
дамуында ұнамды із қалдырғанымен, диффуздық жүйке жүйесінің кемшілігі де
бар: қозу торлы жүйке тармақтарымен бүкіл дене бойлап теңдей таралады.
Сондықтан сырттан келген әсерді қабылдап, өңдеп және бейнелеп танитын
жетекші органның болмағанынан бұл деңгейдегі тіршілік иесінің әрекетқылығы
шектеулі болатыны табиғи фактор.
2. Жануарлардың тума (инстинкттік) әрекет-қылығы
Жүйке жүйесі эволюциясының келесі кезеңі ганглиоздық (белгілі
нүктелерге топтасқан) жүйке жүйесінің пайда болуымен (ең алдымен-күрттарда)
байланысты. Мұндай жүйке жүйесі жоғары омыртқасыздарда, соның ішінде жән-
діктерде, күшті дамыды. Ганглиоздық жүйкенің туындауы және оның көмегімен
күрделі әрекет-қылықтардың қалыптасуы - тіршілік эволюциясындағы өте
маңызды ілгерілеу болды.
Енді қарапайым омыртқасыздардың (құрт) өздерінде-ақ, өткен кезеңмен
салыстырғанда, жүйке жүйесінің түбегейлі басқа қүрылым принципін байқауға
болады. Химиялық және сезімдік (тактилдік) қабылдағыш (рецепторлар) жүйке
талшықтары жәндіктің бас жағында топтасқан, олар арқылы жәндік химиялық,
жылу, жарық өзгерістерін және сыртқы ортадағы дымқылды қабылдайды. Бұл
сигналдар бас жүйке нүктесінде (ганглий) өңделіп, осыған байланысты әрекет-
қылық "бағдарламасы" дененің әр бөлігінде жайласқан жүйке тізбектері
бойынша жайылады. Бұл арада торлы (диффуздық) жүйке жүйесінен мүлде басқаша
жаңа принцип іске қосылып, жүйке жүйесі бір орталыққа бағынышты болды.
Әрекет-қылықтың бұдан кейінгі дамуы (эволюциясы) тыстан келетін әр
түрлі бөлшектенген ақпаратты қабылдауға арналған арнайы тән тетіктерінің
(аппарат) пайда болуымен және жануарға қоршаған ортаның тұрақты, біргелкі,
бірақ өте күрделі жағдайларына икемделуге жәрдем беретін құрамды
бағдарламалардың өрістеуімен байланысты.
Жәндіктер әрекет-қылығының көбі тумадан беріліп, нәсілдік жолмен
ұрпақтан ұрпаққа өтіп тұрады, яғни инстинкттік әрекет-қылық формасына
түседі. Мұндай тума қасиет бағдарламасы мыңдаған әулет өмірінде жүйеленіп,
дене құрылымы құсап, бірден бірге ауысып барады.
Инстинкттік қылық белгілі, тұрақты жағдайларға байланысты әрекетке
қосылатыны анықталды. Өмір жағдайлары мен оның қалыптасқан шарттары
өзгеріске түсумен тума әрекеттер өз қолданымын таба алмай, "саналылығынан"
айрылады. Жәндіктер әрекетіндегі тума ``инстинкттік`` бағдардың механикалық
жаттанды екенін, даму барысындағы шартты өмір жағдайларына орай
туындайтынын ғылым дәлелдеді.
Жәндіктердің бірдейіне өзгеріп тұратын қоршаған орта жағдайларында
өмір жалғасын сақтауының себебі бар. Әдетте, олар шектен тыс сандағы тұқым
салады. Дүниеге келген ұрпақтың азғана саны ғана жасау қабілетін алады, ал
осының өзі-ақ жануар түрін сақтауға жеткілікті. Сонымен, жануардың
инстинктті әрекет бағдарламасы санқилы шексіз тітіркендіргіштерді
қабылдауға дайын емес, сондықтан олардың қоршаған орта әсерлерінің бәріне
жауап беру (бейнелеу) мүмкіндігі шектелген. Инстинкттік денгейдегі болмысты
бейнелеу - жеке әсер қасиеттерін немесе қасиет топтарын сезу қарапайым
түйсіктік формаға ие. Ғылымда психика дамуының бұл кезеңін көптеген
жануарлар түріне тән қарапайым сезімдік (сенсорлық) психика кезеңі деп атау
қабылданған (А.Н.Леонтьев).
3. Жануарлардың дағдысы
Жануарлардың құрлықты өмір салтына өтуімен тіршілік жағдайлары да өте
үлкен өзгеріске түсті, қоректену киындасты, орта қүбылмалы, осыдан ұдайы
ауыспалы табиғат аймағында бағыт - бағдар алып жүру күрделенді. Мұның бәрі
тума, көп өзгеріске ке-ле бермейтін инстинкттік қылықтармен қатар жаңа жеке
ауыспалы немесе дағдылы әрекет формаларының туындауын қажет етті Қоршаған
ортада бағыт-бағдар таңдауды (ориентировка) күрделендіру қажеттігі,
ауыспалы орта жағдайында жаңа жеке бағыт-бағдар таңдау мүмкіндіктерінің
пайда болуы мен өзгерген жағдайларда жаңа дара икемделу қабілеттерінің
орнығуы эволюциялық процесте бұрын тіпті болмаған жаңа жүйке тетіктерінің
(аппарат) өркендеуіне келтірді. Бұл тетіктер енді сырттан сигналдарды
қабылдап, өңдеп, дайын инстинкттік әрекетті іске қосып қоймастан,
қабылданған ақпараттарды талдаудан өткізіп, өзгерген жағдайда қажетті жаңа
жеке ауыспалы, дағдылы қылыққа орай жүйке байланыстарын түзіп отыратын
болды.
Бұл қүрылым эволюциялық ұзақ жолды бейнелейтін тетік - бас миі еді.
Жануарлардың бас миі бірнеше қабат деңгейден тұрады. Ең төменгі қабат ми
діңіне орналасып, жүйке түйіндері (ганглий) формасында организімнің ішкі
қалпын реттеп барады. Бұл жүйке формасы негҢзінен ең қарапайым тіршілік
иелерінде ғана қалыптасып, тума, жай әрекеттерді басқарады, ал оның
қасиеттік дәрежесі инстинкттік бағдар деңгейінің қызметінен ажыралуы
шамалы, тіпті жоқ десе де болады. Мұндай түйіндік (ганглиозды) жүйке
құрылымының мысалына бақа миі дәлел бола алады: ол қалыптасқан нәсілдік
(инстинкт) әрекет-терді іске қосумен, тұрақты қылық (дағды) формаларын
бағдарлайды.
Эволюциялық дамудың белгілі кезеңінде, аталған барша жүйке
тетіктерінің жоғарысына, үлкен жарым шарлары жүйке жүйесінің келесі, ең
жоғарғы деңгейі - бас миінің жаңа қабығы қосылды. Бас миы қабығының
жәрдемімен іске қосылатын жеке ауыспалы қылық механизмі инстинкттік қылық
тетігіне қарағанда анағұрлым күрделі. Ол күрделіліктің мәні: қоршаған орта
шартына байланысты жануардың белсенді бағдар таңдауы нәтижесінде мәнді
маңызға ие болып, өмірлік қажетті шарттардың пайда болуынан хабар еткен көп
себептердің бірі (қорек, қатер) қоршаған ортадан жануар тарапынан бөліп
алынып, ол жаңа байланыстар түзуге қатысып, хайуанның көздеген "мақсатына"
жетуге, төніп келе жатқан қатерден сақтануға көмектесетін әрекет-қылықтың
жаңа бағдарламаларын туындатты. Омыртқалылар әрекетіндегі мұндай
икемдесудің жаңа формаларының қалыптасуы екі ерекшелікке байла-нысты.
Біріншісі - бағыт-бағдар таңдау немесе іздену белсенді қозғалыспен біртұтас
орындалады да, қажет болған ?оз?алыс түрін пайдалану сынама-байқау
әрекеттерінің алдында емес, олармен бірге қалыптасады; екіншісі - жануардың
бағдарлау әрекеттерінің сипаты мен қалыптасқан жаңа қылықтарының формалары
бұрыннан келе жатқан, жануар тіршілігіне тығыз байланысты тума қозғалыс
түрлеріне түбегейлі тәуелді.
Жануарлардың бұл қылық формасынан екі маңызды құбылысты байқауға
болады: а) экстраполяциялық рефлекс (құбылыстың бір бөлігі бойынша жасалған
қорытындыны сол құбылыстың екінші бөлегіне ауыстыра білу) және б) естің
күрделі түрлерінің дамуы. Осыдан кейбір жа-нуарлар өз қылық-әрекетінде
заттың тікелей қабылдануымен шектеліп қоймастан, сол заттың қозғалысын
бақылай отырып, мүмкін болар өзгерісті алдын-ала тануға қабілетті.
Интеллекттік әрекет-қылықтың пайда болуына жағдай жасайтын және бір
фактор - бұл қабылдау процесінің күрделене беруі мен ес беріктігінің
ұлғайуы. Мысалы, бір көрген затын тышқан - 10-20 сек. дейін, ит - 10 мин.
дейін, маймыл - 16-48 сағ. дейін есінде сақтау мүмкіндігіне ие екендігі
дәлелденіп отыр (В.Келлер).
Интеллектуалды әрекеттің негізі, қазіргі заман зерттеулері бойынша,
әрқилы заттар арасындағы күрделі қатынастарды танып, бейнелей алуда. Жануар
(жоғары дамыған) табиғат нысандарының өзара байланыстарын сезе отырып,
кезіккен жағдайдың нәтижесін алдын-ала білуге қабілетті (И.П.Павлов).
Сонымен, сүтқоректілерге тән интеллектуалды қылық-әрекет адам
кейіптес маймылдарда ерекше дамуға жетісіп, психика өрістеуінің ең жоғары
шегін белгіледі. Бұдан әрі тек адамға тән, жаңа типтегі, тіпті басқаша
психика әлемінің - адам санасының даму тарихы басталады. Сананың пайда
болуы - психиканы басқаратын заңдардың өзгеруімен өзектес. Егер тіршілік
әлемінің барша тарихында психиканың даму заңдылықтарына басшылық еткен
жалпы биологиялық эволюция заңдары болса, адам санасының дамуы қоғамдық-
тарихи даму заңдарымен түсіндіріледі.
4. Жануар мен адам психикасындағы айырмашылықтар
Жануар психикасы мен әрекетінің және адам іс-әрекеті мен санасының
сапалық ерекшеліктері төмендегідей:
1. Жануарлар әрекет-қылығының бәрі адам іс-әрекетінен өзінің тікелей
биологиялық, табиғи сипатымен ажы-ралады, яғни жануар әрекеті тек
тіршілікке қажет затқа байланысты өрбіп, табиғатқа болған инстинкттік
қатынас шеңберінен аса алмайды.
2. Жануардың өзі тектес тіршілік түрлеріне қатынасы басқа тысқы
объекттерге нысандарға қатынасынан бөлектенбейді, яғни жануарларда қоғамдық
сезімнің болмауына байланысты бұл қатынас та биологиялық инстинкт сипатында
болады. Жануарларда шын мәніндегі еңбек бөлісі атымен жоқ.
3. Жануарлардың өзара қатынас түрлері олардың "тіліндегі"
ерекшеліктерді де анықтап отырады. Көбіне жануарлар бір-біріне дыбыстар
көмегімен әсер етеді. Мұндай процестің адамдардың тілдесу қатынастарына
ұқсас. Бірақ олар ішкі мағыналық тарапынан бір бірінен мүлде басқаша. Адам
тілдесу (сөйлеу) барысында объектив мазмұнды білдіріп, өзіне қаратылған
ауызша сөзді әншейін бір дыбыс ретінде қабылдап қоймастан, қоршаған болмыс
шындығын бейнелеген ақпарат деп таниды. Ал жануарлардың дыбыстық әрекеті
белгілі мазмұнға сай сараланбай, барша биологиялық қажеттіктің бәріне
бірдей қолданылады (коректі қажетсіну, үрку, қорғаныс ж.т.б.) да,
инстинкттік, тума бекіген қылықтар шегінен аса алмайды.
Адамның санасының пайда болуы мен оның сипаты психика дамуының ең
жоғары, жаңа сатысынан дерек береді. Жануарларға тән психикалық бейнелеуден
саналық бейнелеудің айырмашылығы - бұл заттасқан шындық болмысты бейнелеу.
Сана – ол алғашқы рет еңбек пен қоғамдық қатынастарға түскен адамда
ғана пайда болды. Адамның саналы әрекетінің үш айрықша белгісі бар. Олар:
1) адамның саналы іс-әрекеті биологиялық себеп-салдармен байланысы жоқ. 2)
Адамның саналы әрекеті жануарлардағыдай заттың сыртқы көрінісімен ғана
қанағаттанбастан, оны тереңірек, жан-жақты тануға бағытталады. 3) Жануар
әрекет-қылықтары биологиялық байланыспен бірге, туа беріліп отырса, адамның
біліктері мен ептіліктері қоғамдық-тарих желісінде топталған адамзаттық
тәжірибені игеру-үйрену негізінде қалыптасып, олар оқу арқылы ұрпақтан
ұрпаққа жеткізіледі.
Жануар қылығынан мүлде өзгеше, адамның саналы әрекетін
қалыптастыратын шарттар: 1) тіршіліктің әлеуметтік-тарихи сипаты; 2)
өмірдің қоғамдық еңбекпен байланысы; 3) еңбек құралдарын дайындап,
пайдалана білу; 4) тілдік қатынастың пайда болуы.
5. Еңбек және сана
Адамның жануардан түпкі ерекшелігі: ол қаруды қолданып қана
қоймастан, оны дайындау ұқыбына ие. Қару дайындаудың өзі-ақ ежелгі адамның
іс-әрекетін түбегейлі өзгертіп жіберді. Қару дайындау үшін болған әрекет
енді биологиялық қажеттікпен (корек, жем қабылдау) ғана анықталмайды: бұл
тұрғыдан ол қажетсіз, ал қару дайындаудың шын мән-мағынасы кейінгі аң
аулауға керектігінен туындайды, яғни бұл іс орындалып жатқан әрекеттің
тәсілін білумен ғана емес, сол қарудың болашақта қолданылуын болжай алуға
да байланысты. Қару дайындаудың қажетті шарты бола тұра, сол білік (бол-
жастыру) сананың ең алғашқы көрінісі ретінде танылады, яғни саналы іс-
әрекеттің бірінші формасы.
Қару дайындауға бағышталған іс-әрекет адамның қылық құрылымын
түбегейлі қайта қарастыруға алып келді. Жануар қылығы өз қажеттігін
қанағаттандырудан әрі асқан емес. Ал қару дайындаушы адамның әрекет-қылығы
күрделі сипатқа ие болды: тікелей қажеттік қанағаттан-дыруға бағытталған
әрекет ішінен мағынасы болашақта ғана көрінетін арнайы әрекеттер бөлініп
шықты.
6. Тіл және адам санасы
Адамның күрделі құрылған саналы әрекетінің қа-лыптасуына себепші
болған екінші шарт - бұл тілдің туындауы еді. Тіл деп қоршаған дүние
заттарын, олардың әрекетін, сапасын және объекттер арасындағы қатынастарды
бейнелейтін рәзімдер (символ, код) жүйесін айтамыз. Сөз сөйлеуге қосыла,
тілдесудің негізгі құралына айналды, соның арқасында адам ақпарат топтайды,
білдіреді, адамдар әулетінің тәжірибесін үйреніп, игереді. Тілдің шығу
негізін адамның қоғамдық еңбек қатынастарынан іздеген жөн.
Тіл алғашқыда адамдарың еңбек процесінде қарым-қатынас жасау
қажеттігіне байланысты қалыптасты. Бірлікті тұрмыстық іс-әрекетке қатысты
екінші біреуге көңіл-күй ғана емес, еңбекке байланысты заттар жөнінде де
ақпарат білдіру қажеттігі туды. Ақпараттардың осы алғашқы белгілері:
интонация, ишаралар және қарапайым дыбыстар болды. Тек көп мыңдаған
жылдардың өтуімен дыбысты тіл жалпы әрекеттен бөлініп, дербестігіне жетті.
Тіл - заттарды, олардың қозғалысы, сапасы және қатынастарын
білдіретін таңбалар жүйесі, ақпарат жеткізуші құрал ретінде адамның саналы
әрекетінің бұдан былайғы өркендеуінде үлкен маңызға ие болды. Осыдан тіл
де, еңбекпен қатар, сана қалыптасуының негізгі себептерінің бірі.
Тілдің адам өміріне енуі іс-әрекетке өте мәнді болған үш өзгеріс
енгізді:
- қоршаған орта заттары мен оқиғаларын жеке сөздер мен сөйлемдерге
келтіріп, тіл сол заттарды бөліп алып, оларға назар салып, есте қалдыруға
мүмкіндік берді;
- тілдегі сөздер белгілі заттарды атап қана қоймастан, олардың мәнді
қасиеттерін абстракт танып, қабылданушы затты тиісті категорияларға (мәндес
топтарға) жатқызуға көмек берді;
- тіл адамзаттың қоғамдық тарихында жинақталған ақпаратты жеткізудің
бірден-бір құралы.
Тіл адамның саналы іс-әрекетінің барша саласына қатысуымен, оның
психикалық процестерінің ағымын жаңа деңгейге көтерді. Сана - өзімен қатар
еңбек барысында пайда болған тілмен бірге жасайды, тілсіз сана жоқ. Сана
адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті бейнелеудің ерекше
формасы.
Сана - психиканы біріктіруші ең жоғары өмір әрекеті формасы, адамның
еңбек әрекетіне орай басқалармен тұрақты тілдік қатынасқа келу арқасында
қоғамдық-тарихи шарттарға сай қалыптасуының нәтижесі. Сана - бұл қоғамдық
болмыс.
Сана құрылымында төрт негізгі сипат байқалады (А.В.Петровский):
1) Сана қоршаған дүние жөніндегі білімдердің жиынтық бірлігі.
2) Санада субъект пен объекттің айырмашылықтары бекиді.
3) Мақсат болжастыру әрекетін қамтамасыз ете алады.
4) Сана құрылымында әрекетке орай қатынастар орнығады. Сананың
жоғарыда аталған бүкіл арнайы қасиеттерінің қалыптасуы мен көрініс беруінің
міндетті шарты - тіл, сөз. Тіл - бұл қоғамдық-тарихи тәжірибе немесе қоғам-
дық сананы бекіткен ерекше объектив жүйе. Нақты адам тарапынан қабылданған
тіл - сол адамның нақты санасының көрінісі.
Қайталау және бекіту сұрақтары:
1. Тіршілік иелеріндегі психикалық бейнелеудің кезеңдері мен деңгейлері
қай сипатта болды?
2. Инстинкттік әрекет формаларының сипаты, пайда болуы мен мүмкіндіктері
қай дәрежеде?
3. Жануардың жеке ауыспалы, дағдылы әрекетқы-лығының пайда болу себептері
қандай?
4. Интеллекттік әрекеттердің ерекшеліктері неде?
5. Жануарлар мен адам психикасының айырмашылықтары неде?
6. Адам санасының қоғамдық-тарихи сипаты қандай?
3-дәрісбаян
ТӘН МЕН ЖАН
Жоспары: 1. Ми құрылымы мен қызметі.
2. Мидың ақпаратты қабылдау, өңдеу және сақтау қызметі.
3. Мидің іc-әрекет бағдарламасын түзу, реттеу және бақылау
қызметі.
4. Ми қызметінің физиологиялық негіздері.
1. Ми құрылымы мен қызметі
Адамның психикалық әрекет заңдарын, оның желісі мен құрылым
ерекшеліктерін айқын түсіну үшін жан әрекетін туындатушы тән - адам миының
құрылымымен танысып, оның жан күйі көріністерінің сол тән бөлігімен қандай
байланыста болатынын білу қажет.
Органикалық дүниенің ұзаққа созылған эволюция-сында - қарапайым бір
жасушалы жануарлардан адамға дейін - қылық-әрекеттің физиологиялық
механизмдері үздіксіз жетілуде болды. Мысалы, бір жасушалы организмнің
жалғыз-ақ жасушасы тіршілікке қажет барша қызметтерді (түйсік, қозғалыс, ас
қорыту) орындай алды. Бірақ оның мүмкіндіктері шектеулі болды. Ал жоғары
дамыған жануарларда арнайы қызмет орындаушы тән мүшелері даралана бастады.
Қажеттікке орай жеке мүшелер және олар-дың қызметі жіктелгенімен,
организмнің біртұтас тіршілігі мен тән мүшелерінің өзара байланысын
орталық жүйке жүйесі (центральная нервная система) қамтамасыз етті.
Жүйке жүйесінің жалпы түзілімі барша омыртқалыларда бірдей. Бұл
жүйенің негізгі элементі - жүйке жасушалары немесе нейрондар. Нейрон жасуша
тәнінен (дендрит - қозу қабылдау) және өсінділерден (аксон - қозуды
жеткізу) құралады. Аксонның дендриттермен, не басқа жасуша денесімен
байланысы синапс деп аталады. Синапс жүйке жүйесіндегі жаңа байланыстар
механизмін түсіндіруде шешуші маңызға ие.
Орталық жүйке жүйесі арқа және бас миынан тұрады. Ми бөліктері сан
алуан жүйке қызметін орындайды. Олардың орналасу деңгейі жоғарылаған сайын,
оның қызметі де күрделене түседі. Бәрінен төмен жайласқан - арқа миы, оның
қызметі - бұлшық ет топтары мен ішкі мүшелер қызметін реттеу. Оның үстінде
мишықпен бірге сопақша ми орналасқан. Сопақша ми дененің күрделі
қызметтерін орайластыра басқарады (бұлшық ет топтары, дем алу, қан
айналымы, ас қорыту және т.б. жұмыстарды біріктіру). Бұлардан жоғарылау
орталық жүйке бөлігі - күрделі қозғалыстар мен бүкіл дене қалпын реттеуге
қатысатын - орта ми жайғасқан. Сопақша ми мен орта ми бас миының бағаналы
бөлігін құрайды. Орталық жүйке жүйесінің ең жоғары бөліктері бас миының
үлкен жарым шарларына біріккен. Үлкен жарым шарлар құрамына қабық асты
түйіндері деп аталатын тереңдегі жүйке клеткаларының тұтас жиынтығы кіреді.
Жарым шарлардың үстіңгі бетінде жүйке жасушалар қабаты - бас миы қабығы
көмкерілген. Бұл қабық қыртыс, сай, қатпар күйінде. Жақын маңда жатқан көру
төмпешіктері мен қабық асты түйіндері қосылып қабық асты деп аталады. Ми
қабығы қабық астымен қосыла рефлекторлық әрекеттің күрделі формаларын
басқарады .
Бас миының бағаналы бөлігі күрделі де тіршілікке өте қажет шартсыз
рефлекстік әрекеттерді басқаратын орталық. Сору, шайнау және жұтыну
рефлекстері осы тетік құрамындағы сопақша мидің жауап әрекет орталығынан
басқарылады. Кейбір қорғаныс рефлекстерін (түшкіру, жөтел, жас ағу) де
осындағы жүйке іске асырады.
Орта мида көз бен құлақ қозуларын қозғалыс аймағына жеткізетін
орталықтармен қатар к?з қарашығын тарылтатын жүйке тетігі жайғасқан.
Сопақша мида орналасқан дем алыс, ж?рек-тамыр мүшелерінің қызметін, сонымен
бірге организмнің ішкі құрылым тұрақтылығын сақтаушы басқа да органдардың
жұмысын реттеуші орталықтар ерекше маңызға ие. Өте күрделі қызметтер
мишыққа жүктелген. Бүкіл сүйек - бұлшық ет жүйесіндегі әрекет: жүру,
жүгіру, секіру т.б. кезіндегі дене теңдестігін сақтауға орай барша бұлшық
еттерді басқару - осы мишықтың міндеті.
Адамның саналы әрекетін реттеп, басқарушы орган - үлкен ми сыңарының
қабығы, сондықтан да адам психикасы мен үлкен ми сыңарлары арасындағы
байланыс, қатынас мәселесі - маңызды проблемалардан, осыдан ғылымда
психикалық қызметтердің ми қабығында мекенді болу (локализированность)
теориясы көтеріліп жүр.
"Психикалық қабілеттердің мекендігі" теориясын бірізді жолға түсіруге
күш салған Ф.А.Галль (ХІХғ. басы) болды. Оның болжамынша, әртүрлі
психикалық "қабілет-тердің" негізі (субстраты) осы қабілеттердің дамуымен
өрбитін бас миы қабығындағы жүйке еттерінің (ткань) кішігірім ауданшалары.
Осылай тұжырымдаумен, ғалым көптеген қасиеттердің мекенін белгілеп берді:
мыс., адалдық, ұқыптылық, махаббат ж.т.б. Зерттеушінің пікірі: әртүрлі
қабілеттер адам миында нақты мекеніне ие және ол мекенді бас сүйегіндегі
шығыңқы томпақтардан байқауға болады.
Ми қабығындағы қызмет мекендігі туралы осы заманғы ғылыми түсінімнің
негізін 1861 ж. сөйлеу орталығын ашумен француз ғалымы П.Брока қалады.
Кейін, 1873 ж. неміс ғалымы К.Вернике сөз ұқпау (словесная глухота)
орталығын тапты. Өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастап, сырқаттарды
бақылаудың нәтижесінде ми қабығының шектелген ауданшаларының зақымдануы
белгілі жан қызметтерінің жоғалуына әкеп соғатыны дәлелденді. Осыған орай
бас миы қабығында нақты психикалық әрекетке жауапкерлі жүйке орталықтары
белгіленді.
Үлкен ми сыңарларының бүкіл бет аймағын бірнеше көлемді бөліктерге
жіктеу мүмкін. Бас миы аймақтары: ми сыңарларының сыртқы бөлігі - желке
аймақ (қарақұс), ол алдыңғы тарапта төбе (еңбек) аймақтарына жалғасады.
Алдыңғы, аумағы бойынша ми сыңарларының ең үлкен бөлігі - маңдай аймағы -
адамда ғана жақсы дамыған. Осындай бөлектеулерге орай көру әсерлерінің
анализі мен синтезі қабықтың желке аймағында (көру зонасы); есіту
тітіркендіргіштерінің анализі мен синтезі - желке аймағының жоғары
бөлігінде (есту зонасы); сезу және бұлшық ет-сүйек аппаратындағы
тітіркенушілер - төбе (ең-бек) аймағының алғы бөлігінде орындалады.
Адам не жануар тіршілігінде қайбір тітіркену неғұрлым маңызды болса,
бас миы қабығының соғұрлым үлкен бөлігі осы тітіркенуді беретін сезім
органына "жұмыс" істейді.
Ал анағұрлым күрделі психикалық әрекеттерге байланысты ми қызметін
бүтін, бір топ органдардың бірлігі, яғни күрделі қызметтік жүйе орындайды
(П.К. Анохин).
Күрделі психикалық процестердің мидағы ұйымдасуын жете түсіну үшін
адам миы қызметі жөніндегі осы заманғы ғылыми деректерді білу қажет. Мұндай
ұйымдасу принциптері көрнекті психолог-ғалым А.Р.Лурия тарапынан
нақтыланған. Жантану үшін өте маңызды бас миы аппараттарының қызметімен
байланысты бұл принциптер келесідей:
- Ақпаратты қабылдау мен өңдеуді қамтамасыз етуші, өз әрекетінің
бағдарламасын түзу мен олардың тиімді қызметте болуын бақылайтын адамның
бас миы құрылымдары әрдайым бүтін бірлікте жұмыс етеді. Бірақ бұл аппарат
өте күрделі әрі жете дараланған (высокодифференцирован) бірнеше бөліктерден
тұрады, енді осы көп бөліктердің бірі өзінің қалыпты ісінен ауытқыса, бүтін
аппараттың қызметіне зақымын тигізеді. Адам бас миында әдетте үш негізгі
блок (тобы) байқалады, олардың әрбірі психикалық әрекетте өзінің ерекше
маңызына ие. Олардың бірі - ақпарат қабылдап, өңдеуге; сонымен бірге бағдар
түзу процесі мен олардың іске асуын қадағалап баруға қажетті ми қабығының
іс қуатына жәрдем береді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары: 1. Психология пәні, қызметтері, міндеттері.
2. Психологияның ғылымдар жүйесіндегі орыны.
3. Психология салалары.
1. Психология пәні, қызметтері, міндеттері
Талай ғасырлар бойы адам көптеген ғалымдар әулетінің зерттеу объекті
болып келді. Өз тарихы мен қалай пайда болғанын, биологиялық табиғатын,
тілі мен әдет-терін танып білуге деген адамзат құштарлығының шегі бол-ған
емес. Ал осы таным жолында жантану ғылымының алатын орны аса ерекше.
Қазіргі кезеңде өндіріс, ғылым, медицина, өнер, оқу, ойын және спорт
салаларындағы бірде-бір іс-әрекет психологиялық заңдылықтарды түсініп,
танып білмей тиімді орындалуы мүмкін емес. Л.С.Рубинштейн "Жалпы психология
негіздері" (1940) атты еңбегінде ”Психология зерттеуін-дегі ерекше
құбылыстар ауқымы анық көрініп тұр - олар біздің қабылдауымыз, сезіміміз,
ойларымыз, ықлас-ниет-теріміз бен тілектеріміз, т.б., яғни біздің
өміріміздің ішкі мазмұнын құрап, біздің жан толғаныстарымыз үшін денімізге
ажырамастай болып сіңген құбылыстар жиыны” - деген. Психологиялық дүниенің
бірінші ерекшелігі - әр тұлғаның (индивид) өз меншік толғанысының болуы -
ол түйсік, сезімнен ғана көрінеді де оның басқаша пайда болу жолы жоқ.
Психология ерекшеліктерін танудың қиындығы олардың адам ақылына сиып
болмайтын, қалыптан тыс, тылсым құбылыс болуында. Себебі әрқандай нақты
заттың өзі мен оның қабылданған кейпі бір-бірінен ажыралып тұ-ратыны
даусыз.
Адам психика жөніндегі кейбір түсініктерді өз өмір тәжірибесі
негізінде топтайды. Әлеуметтік қатынастар мен еңбек барысында түсінісуге,
бірлікті тұрмыс құруға, іс-әрекет арқылы адамды тануға қажет болудан
жинақталған жай психологиялық пайымдаулар ғылыми психологияға дейінгі
білімдер ауқымын қүрады.
Психологияның жантану ғылымы ретінде мәні неде? Оның ғылыми дені
(предмет) не?
ХІХ ғ. соңы - ХХ ғ. басында танымал ғалым Г.Эббингауз психология
жөнінде қысқа да дәл былай деген: Психологияның тарих алды ұланғайыр, ал
тарихы өте қысқа. Психика зерттеулерінің тарихы деп отырғанымыз
психологияның пәлсападан бөлініп, жаратылыстану ғылымдарымен ұштасып,
өзінің эксперименттік зерттеулерін ұйымдастыра бастаған дәуірі. Бұл ХІХ ғ.
кейінгі шерегі болғанымен, психология бастаулары көз жетпес ғасырлар
тереңінде өріс алды.
Пән атының өзі де грек тілінен аударуында психология - жан туралы
ғылым (психо - "жан", логос - "ғылым") дегенді аңғартады. Осыдан, жан
жөніндегі зерттеулер мен түсініктер психологияның пәндік аймағының
кемелденуінде бірінші кезең болды да психология әуел бастан жан туралы
ғылым деп танылды. Бірақ бұл жанның не зат екеніне жауап табу оңайға
соқпады. Әр тарихи дәуірлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан қилы
түсіндірді. Психика мәніне байланысты көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы
философияның өзекті мәселесін - материя мен сана, заттық және рухани
болмыстардың ара қатынасын - шешуге тәуелді болып келді.
Дәл осы мәселенің шешімі төңірегінде бір-біріне тікелей қарсы
философия бағыттары - идеализм мен материализм - пайда болды. Идеалистер
психиканы болмыс бастауы, өз бетінше жасайтын, материяға тәуелсіз, белгісіз
бір зат деп қарастырды. Ал материалистік танымда психика - туынды,
материяға тәуелді құбылыс.
Идеалистік бағыт өкілдері материяға қатысы жоқ ерекше рухани
бастаманың барын мойындап, психиканың әрекеті тәнсіз, мәңгі жойылмас жанның
көрінісі деп біледі. Ал барша заттасқан дүние мен процестер, оларша, біздің
түйсігіміз бен елестеріміздің нәтижесі.
Адам психикасы - рухи өмірдің көрінісі, сондықтан ол материалдық дүние
заңдылықтарына бағынбайды деп санаған идеализм мен діни догматтар адам жан
дүниесін материалистік тұрғыдан түсіндіруге ұмтылған ғылыми ой-пікірлерді
көп ғасыр кейінге ысырып тастады.
Тек ХҮІІІ ғ. психология білімінің дамуында Рене Декарт жаңа дәуір
есігін ашты. Ол адамның ішкі мүшелері ғана емес, тіпті дене әрекетінің де
жанға ешқандай қатысы болмайтыны жөнінде пікір айтып, дәлелдеді. Бұл
жантану ғылымының кейінгі желісіне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екі
түсінікті - рефлекс және сана - бірдей енгізді. Бірақ ол өз тағылымында жан
мен тәнді бір-біріне қарсы қойды, өзара тәуелсіз екі болмыс - материя және
рух - жасайтынын уағыздады. Сондықтан да психология тарихында бұл Декарт
тағылымы "дуализм" (екі тарапты) атауын алды.
Шамамен осы дәуірде психология дені жөнінде жаңа түсініктер қылаң
бере бастады. Ойлау, сезу, қалау қабілеттеріне сана атауы беріліп, психика
санамен баламаластырылды. Осыдан жан психологиясы орнына сана психологиясы
жүзеге келді. Мұндай түсінім кең етек алып, ал бұл бағыттағы идеализм
интроспекттік (ішке үңілу) сана тағылымы атын алды. Осыдан сана өзімен өзі
шектеліп, психика объектив болмыс пен субъекттің өзінен де толығымен ара
байланысын үзді.
ХІХ ғ. екінші жартысында дербес ғылымға айналған психологияның дамуы
өз алдына әртүрлі мақсаттарды белгілеп, әртүрлі зерттеу тәсілдерін
қолданған, бір-бірін ауыстырып отырған теориялар таласында жүріп отырды.
ХІХ ғ. аяғындағы барша теориялар, ХХ ғасырдағы біршама тағылымдар сананың
осы интроспекттік психологиясы шеңберінде зерттелді. Бұл теориялар бойынша
психологиялық зерттеулердің бәрі қоршаған орта мен адам іс-әрекетіне
байланыссыз жан толғаныстарымен көріністеріне негізделді. Ал сана мен ми
арасындағы қатынас бұл теорияларда дуализм бағытында шешімін тапты.
Бірақ бұл бақылаулардың ерекшелігі: адам өзінің ішкі жан-күйін, се-
зімін, ой толғанысын өзі бақылайды, осыдан мұндай зерттеуде интроспекттік
аталған әдіс қолданылды. Мұндай бақылау, әлбетте, басты ғылыми талап-
обьективтілікке сай келмейді. Осының салдарынан ХХ ғ. басында, бір жағынан
- ғылыми объектив білімдер дамуына орай та-лаптардан, екіншіден -
әлеуметтік-экономикалық өркендеу сұраныстарынан интроспекттік психологияның
дағдарысы көрініс берді.
Адам әрекет-қылығын қадағалап, бақылау құрал-жабдықтарын дайындауды
қажет еткен капиталистік өндіріс әдістерінің дамуына байланысты практикалық
міндеттер алдында "сана психологиясы" өз дәрменсіздігін байқатты.
Осыдан ХХ ғ. екінші он жылдығында психологияның және бір бағыты пайда
болып, оның өкілдері психологияның жаңа пәнін жариялады: ол психика да
емес, сана да емес, ал сырттай бақыланатын, негізінен адам қозғалысының
жиынтығы - әрекет-қылық (поведение) еді. Бұл бағыт "бихевиоризм" (ағылш.
behavіour-қылық) аталып, психология пәні жөніндегі түсініктер дамуының
үшінші кезеңін қалады. Бихевиоризмнің ірге тасын қалаушы Дж.Уотсон
психологияның міндетін қоршаған ортаға бейімделуші тіршілік иесінің қылық-
әрекетін зерттеу деп білді.
Сонымен, психология өз даму жолында бастапқыда - жан туралы ғылым,
кейін - жансыз ғылым, ақырында - санасыз ғылымға айналды. Психология пәнін
осылай пайымдаудан оның келесі, және бір дағдарысқа кезігуінің мәнін
түсінеміз.
Психология пәнін (предмет) нақтылауда болған дағдарыстар себебі
аталған теориялардың негізге алған әдіснамалық тұжырымдарында болып отыр.
Атап айтсақ, саналық психология болмыс пен сананың, объектив дүние мен
субъектив болмыстың ара қатынасын идеалистік тұрғыдан шешті. Бихевиористер
болса, сол мәселені дөрекі материализм көзқарасымен түсіндірді. Олар үшін
психикалық құбылыс пен материалдық дүние арасында айырмашылық болмады.
Осылай, қате әдіснамалық бастаулар өз пәнін дұрыс анықтауда психологияның
жолына кесе-көлденең тұрып алды. Бұл тығырықтан шығудың жолын диалектикалық
материализм тапты. Диалектикалық материализм үшін барша дүниенің негізі
жалғыз-ақ - материя, ал психика, ойлау, сана одан туындағын екінші сатыдағы
құбылыс.
Диалектикалық материализм тұрғысынан материя алғашқы, ал сана -
екінші, одан туындаушы, яғни объектив дүниенің мидағы бейнесі. Осы
түсінікке орай материалдық болмыс (заттар, дүние құбылыстары) пен идеалдық
(заттық дүниенің сезім, ой т.б. түрінде бейнеленуі) бір-біріне тікелей
қарама-қарсы. Бірақ бұл қайшылық салыстырмалы сипатта, себебі түйсік, ой,
сезімдер т.б. - материалдық органның - мидың әрекеті, сыртқы тітіркендіру
энергияларының сана өміріне айналуының нәтижесі.
Ғылыми психология тірек еткен диалектикалық материализм категориялары
жүйесінде бейнелеу теориясы басты маңызға ие. Себебі осы категорияға орай
психиканың жалпылама және мәнді сипаты ашылады: әрқандай психикалық
құбылыстар объектив шындықтың субъектив бейнеленуінің түрлі формалары мен
деңгейлерін көрсетеді. Бейнелеу теориясы психология ғылымының мәнін
анықтауда, оның әдістерін таңдауда, деректер, түсініктер, тұжырымдар
тобынан қажеттісін ажыратуда жалпы әдіснамалық бағдар ролін атқарады.
Сыртқы, заттасқан дүние болмайынша тіршілік иесінің ішкі психикалық
өмірі болуы мүмкін емес, яғни сана, психика өзінен тыс және тәуелсіз
жасайтын танымды бол-мыстың бейнесі. Егер де осы қоршаған объектив шындық
болмаса, санадағы оның бейнесі жөнінде әңгіме қозғау қажетсіз. Әрқандай
психикалық акт - нақты болмыстың бір бөлшегі де және оның бейнесі де.
Сонымен, психиканың қызметі, біріншіден - қоршаған дүние заттары мен
құбылыстарының қасиеттерін, байланыстарын бейнелеу, екіншіден - осының
негізінде адам қылығы мен қызмет - әрекетін реттестіру. Психиканы
диалектика-материалистік тұрғыдан қарастыру - әрқандай ішкі жан-күйлік
құбылыстардың өзімен өзі шек-телмегенін, шындықтан бөлінбей, онымен
түбегейлі әрі тығыз байланыста екенін танытады.
Ғылымдағы күрделі міндеттердің бірі - заңдылықты сипатқа ие
байланыстар мен қатынастарды көре білу. Ғылымдық қатал талап - объектив
заңдарды ашып қана қоймастан, олардың әрекеттік аймағы мен қолдану
жағдайларын көрсете алу. Сондықтан да психология зерттеулерінің объекті -
психологиялық деректер мен қатар психологиялық заң, заңдылықтар.
Сонымен бірге ескеретін жәйт, заңдылық байланыстарды білу өздігінен
заңдылықтарды іске асыратын нақты тетіктерді (механизм) ашып бере алмайды.
Осыдан психологияның міндеті - психологиялық деректер мен заңдылықтарды
аша отырып, психологиялық іс-әрекетті қозғаушы механизмдерді де анықтап
білу. Ал енді сол механизмнің қандайда да психологиялық процесті орындайтын
нақты анатомия-физиологиялық аппаратты іске қосуына байланыстылығынан, ол
механизмнің табиғаты мен әрекетін психология басқа ғылымдармен бірлікте
зерттейді.
2. Психологияның ғылымдар жүйесіндегі орны
Психологияның басқа ғылымдар жүйесіндегі орнын тануға орай
психологиялық деректердің басқа ғылымдарда пайдалану мүмкіндіктерін және,
керісінше, психология олардың нәтижелерін өзіне қалай қолданатынын жете
түсінуге болады. Әр түрлі тарихи дәуірлердегі ғылымдар арасындағы
психологияның орны жантаным білімдерінің даму деңгейі мен сарап
(классификация) схемасынан келіп шығады. Қазіргі күнде академик Б.М.Кедров
ұсынған сарап әдісі қабылданған. Бұл әдіс ғылымдар арасындағы мазмұндық
жақындыққа орай көп тарапты байланыстарға негізделген. Ұсынылған схема -
шыңдарына жаратылыстану, әлеуметтік және философиялық ғылымдар қонақтаған -
үш бұрыш формасында. Ғылымдардың негізгі тобының мұндай орналасуы олардың
пәні мен әдістерінің психология пәні мен әдістеріне нақты жақындығынан.
Зерттеу барысында қойылған міндеттерге орай психология өз бағытын бұрыш
шыңдарының біріне бұрып отырады.
Психологияның жалпы ғылыми білімдер жүйесіндегі қызметі - зерттеу
объекті адам болған барша ғылым салаларының жетістіктерін біріктіріп,
байланыстыру.
Психологияның негізгі міндеті - психикалық іс-әрекет заңдарын даму
барысында зерттеп, тану. Осы заңдар арқылы объектив дүниенің адам миында
қалай бейнеленетіні, осыған орай оның әрекеттері қалай реттелетіні,
психикалық қызметтің дамуы мен жеке адамның психикалық қасиеттері қалай
қалыптасқаны айқындалады. Психиканың объектив шындық бейнесі екені белгілі,
сондықтан психологиялық зерттеулер ең алдымен психикалық құбылыстардың
адамның объектив өмір шарттары мен қызметіне тәуелділігін тануға
бағытталуы тиіс.
Сонымен бір-ге, адамдардың әрқандай іс-әрекеті барлық уақытта адам
өмірінің объектив жағдайларымен байланысып қалмастан, оның субъектив
мезеттерімен де қатынаста болады. Осы байланыстардың түзілуі және олардың
қызметтес болуынан пси-хикалық құбылыстар адам іс-әрекетіне ықпал жасап,
оны реттеп, бағыттайды, шындықты санада бейнелеуде адамға өз әсерін
тигізеді.
Сонымен, психикалық құбылыстардың адам өмірі мен әрекетінің объектив
жағдайларына тәуелдік заңдылықтарын аша отырып, психология осы әсерлердің
мидағы бейнелену механизмдерін де айқындайды.
Психология үшін оның қоғамдық ғылымдармен байланысы үлкен маңызға ие.
Тарих, экономика, этнография, социология, өнертану, заң және т.б.
зерттеулеріндегі проблемалар әрдайым психологиямен тікелей байланысты. Көп
жағдайда адамдардың жеке және ұжымдық әрекеттерінің механизмі, әрекет,
әдет, әлеуметтік бағыт, тәртіп-талап стереотиптерінің қалыптасу
заңдылықтары жөніндегі білімдерді пайдаланбай, кейіп, сезім, психологиялық
климатты танып білмей, жеке адамның ерекшеліктері мен психологиялық
қасиеттерін, қабілетін, сезімін, мінезін, адам аралық қатынастарын
зерттемей, әлеумет-тік процестер мен құбылыстардың мәні толық ашылмайды.
Психологиялық факторлар өздігінен әлеуметтік процестерді бағыттай алмайды,
керісінше, олардың өзін осы қоғамдық процестерді талдау арқылы түсіну
мүмкін. Адам-ның психикалық іс-әрекеттерінің негізгі формалары қоғамдық -
тарих шарттарына орай туындап, дәстүрлі объектив іс-әрекет жағдайында
өрісін тауып, еңбекке, еңбек құралдары мен тілді қолдануға байланысты
қалыптасады. Егер жануар қылық-әрекетінің қалыптасуы тіршіліктің
биологиялық жағдайларына түбегейлі тәуелді болса, адам қылығының қалыптасуы
қоғамдық тарих шарттарымен ажырамас байланыста.
Психологияның педагогикамен байланысына аса назар аударған жөн.
Әлбетте, бұл сабақтастық бұрыннан да белгілі, кезінде К.Д.Ушинский: "Адамды
жан-жақты тәрбиелеу үшін оны жан-жақты зерттеу қажет", - деген еді. Бұл
арада психологияның практикалық маңызы нақты көрініп тұр. Егер педагогика
психологиялық құбылыстардың табиғаты жөніндегі білімдерге сүйенбесе, онда
ол қарадүрсін педагогикалық кеңестер мен көрсетпелер жиынтығына айналып,
шын мәнінде ғылым болудан қалып, мұғалімге ешқандай жәрдем бере алмайды.
Қазіргі кезеңде нарықтық қоғам оқушысын неге үйрету керек? Ғылым
топтаған асқар тау ақпарат қорынан мектеп үшін нендей білімді және оны
қалай алу керек? - дегендей мың сан проблема қордаланып тұр. Бұлардың
бәріне шешім табу, адамның әр жас деңгейіндегі психикалық даму
мүмкіндіктерін және олардың шекөл-шемдерін белгілеу педагогикалық
психологияның міндеті.
Психологияның аса қажеттігі педагогиканың тәрбие проблемаларына орай
байқалады. Тәрбиенің мақсаты - даму жолындағы қоғам талаптарына сай жеке
адамды қалыптастыру. Ал бұл мақсатқа жету жеке адамның қалыптасу
заңдылықтарын: бағыт-бағдар, қабілет, қажеттілік, дүниетаным және т.б. -
зерттеуді қажет етеді.
Дербес ғылым ретінде психология айма-ғында өзара байланысы сырт көзге
байқала бермейтін бірқанша ерекше білім салалары ұштасып жатады, мысалы,
психофизиология мен әлеуметтік психология. Бұлар, сырттай қарағанға
"сыйыспайтындай" болғанымен, бір ғылым саласынан, себебі олардың түпкі
де түбегейлі міндеті бір - психикалық құбылыстың мәнін зерттеу.
Психология қай ғылым саласымен байланысса да, оның зерттеу объекті жалғыз-
ақ: ол - адам, оның психикалық процестері, қалыптары және қасиеттері.
3. Психология салалары
Психологиялық білімдердің даму ерекшеліктері психологияның басқа
ғылымдарға тәуелді байланысынан ғана емес. Көп жағдайда олар қоғамдық
практиканың өрістеп жатқан қажеттерімен белгіленеді. Егер психология
алғашқы уақытта теориялық тарапы басымдау, дүниетанымдық пән болса, ол
қазіргі кезде өзінің танымдық қызметін сақтай отырып, өндірістегі,
мемлекеттік басқарудағы, білім беру жүйесіндегі, денсаулық, заң
мекемелеріндегі, мәдениеттегі, спорттағы және т.б. кәсіби практикалық іс-
әрекеттің бір саласына айналуда.
Сонымен, осы заман психологиясы көп тармақты білімдер жүйесі ретінде
танылып, әртүрлі еңбек тәжірибесімен байланысуда. Әдетте, психология
салаларын жік-теудің негізгі принципі - психиканың іс-әрекетте даму
принципі. Сондықтан, көбінесе психология салаларын топтастыру негізіне
адамдардың әртүрлі еңбектік әрекет-тері алынады. Осыған орай психология
келесі салаларға бөлінеді.
Еңбек психологиясы адамның қоғамдық өнімге бағытталған әрекетінің
психологиялық ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми ұйымдастырудың психологиялық
тарап-тарын зерттеумен бірге психология ғылымының дербес салаларына
айналған білімдерге жіктеледі. Олардың ішінде: инженерлік психология,
авиация психологиясы, ғарыштық психология және т.б. бар.
Педагогикалық психологияның қызметі - адамды оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын ашу. Оның бөлімдері: оқу психологиясы, тәрбие
психологиясы, сондай-ақ мұғалім психологиясы, дамуы жетімсіз балаларды
оқыту-тәрбиелеу психологиясы.
Медициналық психология - дәрігер қызметі мен сырқат адам мінез-
құлығының психологиялық мәнін зерттейді. Ол психикалық құбылыстардың ми
физиологиялық құрылымдарымен байланысын айқындаушы - нейропсихология: емдік
дәрілердің адамның психикалық жағдайына ықпалын белгілеуші -
фармакопсихология; науқасты емдеуде қолданылатын психикалық әсерлерді
зерттейтін - психотерапия; психикалық алдын алу (профилактика) және
психогигиена тарауларына бөлінеді.
Заң психологиясы құқ жүйесін іске асыруға байланысты психикалық
мәселелерді қарастырады. Олда бірнеше салаларға жіктеледі: қылмыскер
психологиясы, үкім шығарушы мен орындаушы психологиясы жене т.б.
Әскери психология адамның соғыс жағдайындағы қылық-әрекетін; қолбасшы
мен оның билігіндегі сарбаз арасындағы қарым-қатынастың психологиялық
тараптары, әскерді рухтандырушы үгіт-насихат психологиясының әдістерін және
т.б. зерттейді.
Аталған топ қатарына спорт, сауда, ғылым және өнер шығармашылық
психологиясы да кіреді.
Психология тармақтарын топтастыру негізіне дамудың психологиялық
қырлары да алынуы мүмкін. Бұл жағдайда психологияның даму принципі іске
асады. Осыған байланысты психология келесі салаларға бөлінеді:
Жас сатыларының психологиясы жеке адамның әртүрлі психикалық
процестері мен психикалық қасиеттерінің онтогенезін (жеке даму) зерттейді
де келесі са-лаларды өз ішіне қамтиды: балалар психологиясы, жас
өспірімдер психологиясы, ересек адамдар психологиясы мен кәрілік
психологиясы (геронтология).
Дамуы қалыптан шыққандар психологиясы немесе арнайы психология:
олигофренопсихология (ақыл-ойы кемдер), сурдопсихология (кереңдер),
тифлопсихология (зағиптер).
Салыстырмалы психология - психикалық өмірдің филогенетикалық
(біртұтас даму) формаларын зерттейді.
Психология салаларын топтастырудың және бір жолы - қоғам мен жеке
адам арасында болған қатынастарды ескеру. Бұл әдіске орай "Әлеуметтік
психология" атымен психологияның көптеген салалары бірігеді. Әлеуметтік
психология адамдардың әртүрлі ұйымдасқан ресми немесе ұйымдаспаған,
бейресми топтарда көрініс беретін психикалық болмысын зерттеумен
шұғылданады.
Барша психология салаларының ішінде айрықша орынды жалпы психология
иелейтінін атап өткен жөн. Бұл тараудың негізгі міндеті - психологияның
әдіснамалық проблемалары мен тарихын, психикалық құбылыстар пайда болуының,
дамуының және болмысының жалпыланған заңдылықтарын ғылыми нақтылау. Сонымен
бірге жалпы психология танымдық және практикалық іс-әрекетті де зерттейді.
Жалпы психология зерттеулерінің нәтижесі - психология ғылымының барша
салалары мен бөлімдерінің ірге тасы қызметін атқарады.
Жалпы психология курсында жантану ғылымының теориялық принциптері мен
маңызды әдістері жөнінде таным беріліп, оның негізгі пәндік түсініктері
сипатталады. Барластыру қолайлығымен бұл түсініктер үш негізгі категориялар
төңірегінде топтастырылады: психикалық процестер, психикалық қалыптар мен
психикалық қасиеттер немесе жеке адамның дара ерекшеліктері.
Қайталау және бақылау сұрақтары:
1. Адам - ғылымдық зерттеу объекті болуының мәні неде?
1. Адам психологиясын зерттеудің ерекшелігі қандай?
1. Психология ғылымының қалыптасуындағы алғашқы кезеңге сипаттама беріңіз?
1. Р. Декарттың психологияға енгізген жаңалығы және ол сол кезеңдегі
ғылымның дамуына қандай әсер етті?
1. Психология дамуында "Бихевиоризм" бағытының мәнін ашып беріңіз?
1. Диалектикалық материализм психология ғылымына қандай өзгерістер енгізді?
1. Психология ғылымының міндеттері мен қызметтерін айқындаушы факторларды
атаңыз?
1. Психологияның философия, жаратылыстану, әлеуметтік ғылымдармен байланыс
себептерінің сипаты қандай?
1. Психология салалары және оларды топтастыру принциптері қандай?
2-дәрісбаян
ПСИХИКА ДАМУЫ. САНА.
Жоспары: 1. Психикалық дамудың алғашқы қарапайым формалары.
2. Жануарлардың тума (инстинкттік) әрекет-қылығы.
3. Жануарлар дағдысы .
4. Жануарлар мен адам психикасындағы айырмашылықтар.
5. Еңбек және саналы іс-әрекет.
6. Тіл және адам санасы.
1. Психикалық дамудың алғашқы қарапайым формалары
Психиканың пайда болуы, яғни генезисі және оның дамуы туралы
проблемалар өзара тығыз байланысты. Сондықтан да психика дамуы туралы жалпы
көзқарас тіршіліктің туындауы жөніндегі мәселенің теориялық
ерекшеліктерімен сипатталады.
Тіршілік пайда болуының негізгі шарты - қоршаған ортамен тұрақты зат
алмасуға икемделген күрделі ақуызды (белокты) молекулалардың түзілуі.
Өздерінің тірлік қалпын сақтап қалу үшін олар қоршаған ортадан қорек
заттарды сіңіріп, сонымен бірге қалыпты өміріне зиянды қорытылған қорек
қалдықтарын сыртқа шығарып отырады. Ассимиляция және диссимиляция деп
аталған бұл екі процесс зат айналымының құрамды бөлектері болумен күрделі
ақуызды түзілімдердің негізгі жасау шарты болып табылады.
Бұл өте күрделі ақуызды молекулалар, каоцер-ваттар, пайдалы коректер
мен оларды қорытуға немесе өміріне қауіп туғызатын не зиянды әсерлерге
жауап бергізетін ерекше қасиеттерге ие.
Каоцерваттардың индиферент (қатысы жоқ) әсерлерді елемей, зат алмасу
процесіне себепші әсерлерді сезу қасиеті тітіркену деп аталады, ал бұл
тітіркену құбылысы органикалық емес материяның органикалық жағдайға
ауысқанында көрінеді. Бұдан шығатын қорытынды: әрқандай тірі организм
сыртқы тітіркендіргіштерге таңдамалы (белсенді) қатынас жасап, тірі
материяның өзіндік реттеу (саморегуляция) деп аталатын жаңа сапалық
қасиетін танытады. Тітіркену - бұл биологиялық бейнелеудің (отражение) ең
қарапайым формасы болумен, өсімдік және жануарлар эволюциясының барша
кезеңдеріндегі тірі организмдерге тән құбылыс, яғни бұл тірі организмнің
барша биологиялық мәнді әсерлерге жауап беру қабілеті.
Тіршілікке маңызды әсерлерге болған тітіркену процестері,
тітіркенудің жоғары маманданған формаларының қалыптасуы биотикалық
әсерлерден болған тітіркенудің нәтижесі және олардың ұрпақтан ұрпаққа
беріліп отыруы өсімдік дүниесі деп аталған өмір кезеңінің сипатына
айналады.
Мұндай өмір сүрудің енжар (пассив) формасынан тіршілік эволюциясының
келесі кезеңі - жәндік-жануарлар дүниесі - айрықша сипатқа ие. Бұл
кезеңдегі жалпы, ең қарапайым тіршіліктің даму барысында пайда болған
бейнелеудің бастапқы формасы - сезу (чувствительность) екені жөнінде
ғылымдық болжам бар (А.Н.Леонтьев). Бұл болжам бойынша, ең қарапайымдарынан
бастап әрбір тірі организге тән құбылыс - жануардың тек зат алмасуға
қатысты биологиялық әсерлерге жауап беріп қоймастан, биологиялық мәнсіз не
"бейтарап" әсерлерге де, егер олардың өмірлік қажеттілігі жөнінде хабар
түссе, жауап бере алуы. Мұндай алғаш биологиялық маңызсыз, ал соң өмір
қажеттілігіне айналған әсерлерді бақылау қабілеті - сезу деп аталады. Сезу
құбылысы психиканың туындауында объектив биологиялық белгі қызметін
атқарады.
Тіршілікке қажет әсерлер туралы хабар (сигналдар) тиісті мүшеге
түсуімен бейтарап тітіркендіргіштерді де қабылдай алатын сезу қасиеті өмір
(тіршілік) формасына түпкілікті өзгерістер енгізді. Ең бастысы, тіршілік
иесі қоршаған ортада бағдарлау қабілетіне ие болып, онда болып жатқан
әртүрлі өзгерістерге белсенді қатынас жасай отырып, өсімдіктерге тән емес,
әрекет-қылықтың (поведение) жеке-дара өзгермелі формаларын қалыптастыра
бастады.
Тітіркену, сезу процестері тек біржасушалылар өмірін қамтамасыз ете
алады, ал олардың көпжасушалылар деңгейіне көтерілуімен пайда болатын
тіршілікке бұлар жеткіліксіз.
Көпжасушалылар дәрежесіне өту - тіршілік жағдайын күрделендіріп
жіберді: қоршаған ортадағы бағыт-бағдар таңдаудың белсенділік ролі артып,
күрделі қозғалыстар мен қозудың жылдам жүрісін қамтамасыз ету қажеттілігі
туындайды. Бұл көп жасушалылардың дене құрылымының күрделенуіне,
тітіркенуді сезуге байланысты арнайы жасушалардың пайда болуына, бұлшық ет
қысқарту-тарту жасушаларының түзілуі мен торлы - тармақты (диффуздық)
сипатқа ие жүйке жүйесінің дамуына әкелді.
Мұндай жүйке көрінісін, мысалы, медуза, актиния және теңіз
жұлдызшаларында байқауға болады. Бұл даму кезеңіне тән құбылыс: торлы
жүйке жүйесіне орай қозу жүрісі бірқанша жылдамдасады. Бірақ, тіршілік
дамуында ұнамды із қалдырғанымен, диффуздық жүйке жүйесінің кемшілігі де
бар: қозу торлы жүйке тармақтарымен бүкіл дене бойлап теңдей таралады.
Сондықтан сырттан келген әсерді қабылдап, өңдеп және бейнелеп танитын
жетекші органның болмағанынан бұл деңгейдегі тіршілік иесінің әрекетқылығы
шектеулі болатыны табиғи фактор.
2. Жануарлардың тума (инстинкттік) әрекет-қылығы
Жүйке жүйесі эволюциясының келесі кезеңі ганглиоздық (белгілі
нүктелерге топтасқан) жүйке жүйесінің пайда болуымен (ең алдымен-күрттарда)
байланысты. Мұндай жүйке жүйесі жоғары омыртқасыздарда, соның ішінде жән-
діктерде, күшті дамыды. Ганглиоздық жүйкенің туындауы және оның көмегімен
күрделі әрекет-қылықтардың қалыптасуы - тіршілік эволюциясындағы өте
маңызды ілгерілеу болды.
Енді қарапайым омыртқасыздардың (құрт) өздерінде-ақ, өткен кезеңмен
салыстырғанда, жүйке жүйесінің түбегейлі басқа қүрылым принципін байқауға
болады. Химиялық және сезімдік (тактилдік) қабылдағыш (рецепторлар) жүйке
талшықтары жәндіктің бас жағында топтасқан, олар арқылы жәндік химиялық,
жылу, жарық өзгерістерін және сыртқы ортадағы дымқылды қабылдайды. Бұл
сигналдар бас жүйке нүктесінде (ганглий) өңделіп, осыған байланысты әрекет-
қылық "бағдарламасы" дененің әр бөлігінде жайласқан жүйке тізбектері
бойынша жайылады. Бұл арада торлы (диффуздық) жүйке жүйесінен мүлде басқаша
жаңа принцип іске қосылып, жүйке жүйесі бір орталыққа бағынышты болды.
Әрекет-қылықтың бұдан кейінгі дамуы (эволюциясы) тыстан келетін әр
түрлі бөлшектенген ақпаратты қабылдауға арналған арнайы тән тетіктерінің
(аппарат) пайда болуымен және жануарға қоршаған ортаның тұрақты, біргелкі,
бірақ өте күрделі жағдайларына икемделуге жәрдем беретін құрамды
бағдарламалардың өрістеуімен байланысты.
Жәндіктер әрекет-қылығының көбі тумадан беріліп, нәсілдік жолмен
ұрпақтан ұрпаққа өтіп тұрады, яғни инстинкттік әрекет-қылық формасына
түседі. Мұндай тума қасиет бағдарламасы мыңдаған әулет өмірінде жүйеленіп,
дене құрылымы құсап, бірден бірге ауысып барады.
Инстинкттік қылық белгілі, тұрақты жағдайларға байланысты әрекетке
қосылатыны анықталды. Өмір жағдайлары мен оның қалыптасқан шарттары
өзгеріске түсумен тума әрекеттер өз қолданымын таба алмай, "саналылығынан"
айрылады. Жәндіктер әрекетіндегі тума ``инстинкттік`` бағдардың механикалық
жаттанды екенін, даму барысындағы шартты өмір жағдайларына орай
туындайтынын ғылым дәлелдеді.
Жәндіктердің бірдейіне өзгеріп тұратын қоршаған орта жағдайларында
өмір жалғасын сақтауының себебі бар. Әдетте, олар шектен тыс сандағы тұқым
салады. Дүниеге келген ұрпақтың азғана саны ғана жасау қабілетін алады, ал
осының өзі-ақ жануар түрін сақтауға жеткілікті. Сонымен, жануардың
инстинктті әрекет бағдарламасы санқилы шексіз тітіркендіргіштерді
қабылдауға дайын емес, сондықтан олардың қоршаған орта әсерлерінің бәріне
жауап беру (бейнелеу) мүмкіндігі шектелген. Инстинкттік денгейдегі болмысты
бейнелеу - жеке әсер қасиеттерін немесе қасиет топтарын сезу қарапайым
түйсіктік формаға ие. Ғылымда психика дамуының бұл кезеңін көптеген
жануарлар түріне тән қарапайым сезімдік (сенсорлық) психика кезеңі деп атау
қабылданған (А.Н.Леонтьев).
3. Жануарлардың дағдысы
Жануарлардың құрлықты өмір салтына өтуімен тіршілік жағдайлары да өте
үлкен өзгеріске түсті, қоректену киындасты, орта қүбылмалы, осыдан ұдайы
ауыспалы табиғат аймағында бағыт - бағдар алып жүру күрделенді. Мұның бәрі
тума, көп өзгеріске ке-ле бермейтін инстинкттік қылықтармен қатар жаңа жеке
ауыспалы немесе дағдылы әрекет формаларының туындауын қажет етті Қоршаған
ортада бағыт-бағдар таңдауды (ориентировка) күрделендіру қажеттігі,
ауыспалы орта жағдайында жаңа жеке бағыт-бағдар таңдау мүмкіндіктерінің
пайда болуы мен өзгерген жағдайларда жаңа дара икемделу қабілеттерінің
орнығуы эволюциялық процесте бұрын тіпті болмаған жаңа жүйке тетіктерінің
(аппарат) өркендеуіне келтірді. Бұл тетіктер енді сырттан сигналдарды
қабылдап, өңдеп, дайын инстинкттік әрекетті іске қосып қоймастан,
қабылданған ақпараттарды талдаудан өткізіп, өзгерген жағдайда қажетті жаңа
жеке ауыспалы, дағдылы қылыққа орай жүйке байланыстарын түзіп отыратын
болды.
Бұл қүрылым эволюциялық ұзақ жолды бейнелейтін тетік - бас миі еді.
Жануарлардың бас миі бірнеше қабат деңгейден тұрады. Ең төменгі қабат ми
діңіне орналасып, жүйке түйіндері (ганглий) формасында организімнің ішкі
қалпын реттеп барады. Бұл жүйке формасы негҢзінен ең қарапайым тіршілік
иелерінде ғана қалыптасып, тума, жай әрекеттерді басқарады, ал оның
қасиеттік дәрежесі инстинкттік бағдар деңгейінің қызметінен ажыралуы
шамалы, тіпті жоқ десе де болады. Мұндай түйіндік (ганглиозды) жүйке
құрылымының мысалына бақа миі дәлел бола алады: ол қалыптасқан нәсілдік
(инстинкт) әрекет-терді іске қосумен, тұрақты қылық (дағды) формаларын
бағдарлайды.
Эволюциялық дамудың белгілі кезеңінде, аталған барша жүйке
тетіктерінің жоғарысына, үлкен жарым шарлары жүйке жүйесінің келесі, ең
жоғарғы деңгейі - бас миінің жаңа қабығы қосылды. Бас миы қабығының
жәрдемімен іске қосылатын жеке ауыспалы қылық механизмі инстинкттік қылық
тетігіне қарағанда анағұрлым күрделі. Ол күрделіліктің мәні: қоршаған орта
шартына байланысты жануардың белсенді бағдар таңдауы нәтижесінде мәнді
маңызға ие болып, өмірлік қажетті шарттардың пайда болуынан хабар еткен көп
себептердің бірі (қорек, қатер) қоршаған ортадан жануар тарапынан бөліп
алынып, ол жаңа байланыстар түзуге қатысып, хайуанның көздеген "мақсатына"
жетуге, төніп келе жатқан қатерден сақтануға көмектесетін әрекет-қылықтың
жаңа бағдарламаларын туындатты. Омыртқалылар әрекетіндегі мұндай
икемдесудің жаңа формаларының қалыптасуы екі ерекшелікке байла-нысты.
Біріншісі - бағыт-бағдар таңдау немесе іздену белсенді қозғалыспен біртұтас
орындалады да, қажет болған ?оз?алыс түрін пайдалану сынама-байқау
әрекеттерінің алдында емес, олармен бірге қалыптасады; екіншісі - жануардың
бағдарлау әрекеттерінің сипаты мен қалыптасқан жаңа қылықтарының формалары
бұрыннан келе жатқан, жануар тіршілігіне тығыз байланысты тума қозғалыс
түрлеріне түбегейлі тәуелді.
Жануарлардың бұл қылық формасынан екі маңызды құбылысты байқауға
болады: а) экстраполяциялық рефлекс (құбылыстың бір бөлігі бойынша жасалған
қорытындыны сол құбылыстың екінші бөлегіне ауыстыра білу) және б) естің
күрделі түрлерінің дамуы. Осыдан кейбір жа-нуарлар өз қылық-әрекетінде
заттың тікелей қабылдануымен шектеліп қоймастан, сол заттың қозғалысын
бақылай отырып, мүмкін болар өзгерісті алдын-ала тануға қабілетті.
Интеллекттік әрекет-қылықтың пайда болуына жағдай жасайтын және бір
фактор - бұл қабылдау процесінің күрделене беруі мен ес беріктігінің
ұлғайуы. Мысалы, бір көрген затын тышқан - 10-20 сек. дейін, ит - 10 мин.
дейін, маймыл - 16-48 сағ. дейін есінде сақтау мүмкіндігіне ие екендігі
дәлелденіп отыр (В.Келлер).
Интеллектуалды әрекеттің негізі, қазіргі заман зерттеулері бойынша,
әрқилы заттар арасындағы күрделі қатынастарды танып, бейнелей алуда. Жануар
(жоғары дамыған) табиғат нысандарының өзара байланыстарын сезе отырып,
кезіккен жағдайдың нәтижесін алдын-ала білуге қабілетті (И.П.Павлов).
Сонымен, сүтқоректілерге тән интеллектуалды қылық-әрекет адам
кейіптес маймылдарда ерекше дамуға жетісіп, психика өрістеуінің ең жоғары
шегін белгіледі. Бұдан әрі тек адамға тән, жаңа типтегі, тіпті басқаша
психика әлемінің - адам санасының даму тарихы басталады. Сананың пайда
болуы - психиканы басқаратын заңдардың өзгеруімен өзектес. Егер тіршілік
әлемінің барша тарихында психиканың даму заңдылықтарына басшылық еткен
жалпы биологиялық эволюция заңдары болса, адам санасының дамуы қоғамдық-
тарихи даму заңдарымен түсіндіріледі.
4. Жануар мен адам психикасындағы айырмашылықтар
Жануар психикасы мен әрекетінің және адам іс-әрекеті мен санасының
сапалық ерекшеліктері төмендегідей:
1. Жануарлар әрекет-қылығының бәрі адам іс-әрекетінен өзінің тікелей
биологиялық, табиғи сипатымен ажы-ралады, яғни жануар әрекеті тек
тіршілікке қажет затқа байланысты өрбіп, табиғатқа болған инстинкттік
қатынас шеңберінен аса алмайды.
2. Жануардың өзі тектес тіршілік түрлеріне қатынасы басқа тысқы
объекттерге нысандарға қатынасынан бөлектенбейді, яғни жануарларда қоғамдық
сезімнің болмауына байланысты бұл қатынас та биологиялық инстинкт сипатында
болады. Жануарларда шын мәніндегі еңбек бөлісі атымен жоқ.
3. Жануарлардың өзара қатынас түрлері олардың "тіліндегі"
ерекшеліктерді де анықтап отырады. Көбіне жануарлар бір-біріне дыбыстар
көмегімен әсер етеді. Мұндай процестің адамдардың тілдесу қатынастарына
ұқсас. Бірақ олар ішкі мағыналық тарапынан бір бірінен мүлде басқаша. Адам
тілдесу (сөйлеу) барысында объектив мазмұнды білдіріп, өзіне қаратылған
ауызша сөзді әншейін бір дыбыс ретінде қабылдап қоймастан, қоршаған болмыс
шындығын бейнелеген ақпарат деп таниды. Ал жануарлардың дыбыстық әрекеті
белгілі мазмұнға сай сараланбай, барша биологиялық қажеттіктің бәріне
бірдей қолданылады (коректі қажетсіну, үрку, қорғаныс ж.т.б.) да,
инстинкттік, тума бекіген қылықтар шегінен аса алмайды.
Адамның санасының пайда болуы мен оның сипаты психика дамуының ең
жоғары, жаңа сатысынан дерек береді. Жануарларға тән психикалық бейнелеуден
саналық бейнелеудің айырмашылығы - бұл заттасқан шындық болмысты бейнелеу.
Сана – ол алғашқы рет еңбек пен қоғамдық қатынастарға түскен адамда
ғана пайда болды. Адамның саналы әрекетінің үш айрықша белгісі бар. Олар:
1) адамның саналы іс-әрекеті биологиялық себеп-салдармен байланысы жоқ. 2)
Адамның саналы әрекеті жануарлардағыдай заттың сыртқы көрінісімен ғана
қанағаттанбастан, оны тереңірек, жан-жақты тануға бағытталады. 3) Жануар
әрекет-қылықтары биологиялық байланыспен бірге, туа беріліп отырса, адамның
біліктері мен ептіліктері қоғамдық-тарих желісінде топталған адамзаттық
тәжірибені игеру-үйрену негізінде қалыптасып, олар оқу арқылы ұрпақтан
ұрпаққа жеткізіледі.
Жануар қылығынан мүлде өзгеше, адамның саналы әрекетін
қалыптастыратын шарттар: 1) тіршіліктің әлеуметтік-тарихи сипаты; 2)
өмірдің қоғамдық еңбекпен байланысы; 3) еңбек құралдарын дайындап,
пайдалана білу; 4) тілдік қатынастың пайда болуы.
5. Еңбек және сана
Адамның жануардан түпкі ерекшелігі: ол қаруды қолданып қана
қоймастан, оны дайындау ұқыбына ие. Қару дайындаудың өзі-ақ ежелгі адамның
іс-әрекетін түбегейлі өзгертіп жіберді. Қару дайындау үшін болған әрекет
енді биологиялық қажеттікпен (корек, жем қабылдау) ғана анықталмайды: бұл
тұрғыдан ол қажетсіз, ал қару дайындаудың шын мән-мағынасы кейінгі аң
аулауға керектігінен туындайды, яғни бұл іс орындалып жатқан әрекеттің
тәсілін білумен ғана емес, сол қарудың болашақта қолданылуын болжай алуға
да байланысты. Қару дайындаудың қажетті шарты бола тұра, сол білік (бол-
жастыру) сананың ең алғашқы көрінісі ретінде танылады, яғни саналы іс-
әрекеттің бірінші формасы.
Қару дайындауға бағышталған іс-әрекет адамның қылық құрылымын
түбегейлі қайта қарастыруға алып келді. Жануар қылығы өз қажеттігін
қанағаттандырудан әрі асқан емес. Ал қару дайындаушы адамның әрекет-қылығы
күрделі сипатқа ие болды: тікелей қажеттік қанағаттан-дыруға бағытталған
әрекет ішінен мағынасы болашақта ғана көрінетін арнайы әрекеттер бөлініп
шықты.
6. Тіл және адам санасы
Адамның күрделі құрылған саналы әрекетінің қа-лыптасуына себепші
болған екінші шарт - бұл тілдің туындауы еді. Тіл деп қоршаған дүние
заттарын, олардың әрекетін, сапасын және объекттер арасындағы қатынастарды
бейнелейтін рәзімдер (символ, код) жүйесін айтамыз. Сөз сөйлеуге қосыла,
тілдесудің негізгі құралына айналды, соның арқасында адам ақпарат топтайды,
білдіреді, адамдар әулетінің тәжірибесін үйреніп, игереді. Тілдің шығу
негізін адамның қоғамдық еңбек қатынастарынан іздеген жөн.
Тіл алғашқыда адамдарың еңбек процесінде қарым-қатынас жасау
қажеттігіне байланысты қалыптасты. Бірлікті тұрмыстық іс-әрекетке қатысты
екінші біреуге көңіл-күй ғана емес, еңбекке байланысты заттар жөнінде де
ақпарат білдіру қажеттігі туды. Ақпараттардың осы алғашқы белгілері:
интонация, ишаралар және қарапайым дыбыстар болды. Тек көп мыңдаған
жылдардың өтуімен дыбысты тіл жалпы әрекеттен бөлініп, дербестігіне жетті.
Тіл - заттарды, олардың қозғалысы, сапасы және қатынастарын
білдіретін таңбалар жүйесі, ақпарат жеткізуші құрал ретінде адамның саналы
әрекетінің бұдан былайғы өркендеуінде үлкен маңызға ие болды. Осыдан тіл
де, еңбекпен қатар, сана қалыптасуының негізгі себептерінің бірі.
Тілдің адам өміріне енуі іс-әрекетке өте мәнді болған үш өзгеріс
енгізді:
- қоршаған орта заттары мен оқиғаларын жеке сөздер мен сөйлемдерге
келтіріп, тіл сол заттарды бөліп алып, оларға назар салып, есте қалдыруға
мүмкіндік берді;
- тілдегі сөздер белгілі заттарды атап қана қоймастан, олардың мәнді
қасиеттерін абстракт танып, қабылданушы затты тиісті категорияларға (мәндес
топтарға) жатқызуға көмек берді;
- тіл адамзаттың қоғамдық тарихында жинақталған ақпаратты жеткізудің
бірден-бір құралы.
Тіл адамның саналы іс-әрекетінің барша саласына қатысуымен, оның
психикалық процестерінің ағымын жаңа деңгейге көтерді. Сана - өзімен қатар
еңбек барысында пайда болған тілмен бірге жасайды, тілсіз сана жоқ. Сана
адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті бейнелеудің ерекше
формасы.
Сана - психиканы біріктіруші ең жоғары өмір әрекеті формасы, адамның
еңбек әрекетіне орай басқалармен тұрақты тілдік қатынасқа келу арқасында
қоғамдық-тарихи шарттарға сай қалыптасуының нәтижесі. Сана - бұл қоғамдық
болмыс.
Сана құрылымында төрт негізгі сипат байқалады (А.В.Петровский):
1) Сана қоршаған дүние жөніндегі білімдердің жиынтық бірлігі.
2) Санада субъект пен объекттің айырмашылықтары бекиді.
3) Мақсат болжастыру әрекетін қамтамасыз ете алады.
4) Сана құрылымында әрекетке орай қатынастар орнығады. Сананың
жоғарыда аталған бүкіл арнайы қасиеттерінің қалыптасуы мен көрініс беруінің
міндетті шарты - тіл, сөз. Тіл - бұл қоғамдық-тарихи тәжірибе немесе қоғам-
дық сананы бекіткен ерекше объектив жүйе. Нақты адам тарапынан қабылданған
тіл - сол адамның нақты санасының көрінісі.
Қайталау және бекіту сұрақтары:
1. Тіршілік иелеріндегі психикалық бейнелеудің кезеңдері мен деңгейлері
қай сипатта болды?
2. Инстинкттік әрекет формаларының сипаты, пайда болуы мен мүмкіндіктері
қай дәрежеде?
3. Жануардың жеке ауыспалы, дағдылы әрекетқы-лығының пайда болу себептері
қандай?
4. Интеллекттік әрекеттердің ерекшеліктері неде?
5. Жануарлар мен адам психикасының айырмашылықтары неде?
6. Адам санасының қоғамдық-тарихи сипаты қандай?
3-дәрісбаян
ТӘН МЕН ЖАН
Жоспары: 1. Ми құрылымы мен қызметі.
2. Мидың ақпаратты қабылдау, өңдеу және сақтау қызметі.
3. Мидің іc-әрекет бағдарламасын түзу, реттеу және бақылау
қызметі.
4. Ми қызметінің физиологиялық негіздері.
1. Ми құрылымы мен қызметі
Адамның психикалық әрекет заңдарын, оның желісі мен құрылым
ерекшеліктерін айқын түсіну үшін жан әрекетін туындатушы тән - адам миының
құрылымымен танысып, оның жан күйі көріністерінің сол тән бөлігімен қандай
байланыста болатынын білу қажет.
Органикалық дүниенің ұзаққа созылған эволюция-сында - қарапайым бір
жасушалы жануарлардан адамға дейін - қылық-әрекеттің физиологиялық
механизмдері үздіксіз жетілуде болды. Мысалы, бір жасушалы организмнің
жалғыз-ақ жасушасы тіршілікке қажет барша қызметтерді (түйсік, қозғалыс, ас
қорыту) орындай алды. Бірақ оның мүмкіндіктері шектеулі болды. Ал жоғары
дамыған жануарларда арнайы қызмет орындаушы тән мүшелері даралана бастады.
Қажеттікке орай жеке мүшелер және олар-дың қызметі жіктелгенімен,
организмнің біртұтас тіршілігі мен тән мүшелерінің өзара байланысын
орталық жүйке жүйесі (центральная нервная система) қамтамасыз етті.
Жүйке жүйесінің жалпы түзілімі барша омыртқалыларда бірдей. Бұл
жүйенің негізгі элементі - жүйке жасушалары немесе нейрондар. Нейрон жасуша
тәнінен (дендрит - қозу қабылдау) және өсінділерден (аксон - қозуды
жеткізу) құралады. Аксонның дендриттермен, не басқа жасуша денесімен
байланысы синапс деп аталады. Синапс жүйке жүйесіндегі жаңа байланыстар
механизмін түсіндіруде шешуші маңызға ие.
Орталық жүйке жүйесі арқа және бас миынан тұрады. Ми бөліктері сан
алуан жүйке қызметін орындайды. Олардың орналасу деңгейі жоғарылаған сайын,
оның қызметі де күрделене түседі. Бәрінен төмен жайласқан - арқа миы, оның
қызметі - бұлшық ет топтары мен ішкі мүшелер қызметін реттеу. Оның үстінде
мишықпен бірге сопақша ми орналасқан. Сопақша ми дененің күрделі
қызметтерін орайластыра басқарады (бұлшық ет топтары, дем алу, қан
айналымы, ас қорыту және т.б. жұмыстарды біріктіру). Бұлардан жоғарылау
орталық жүйке бөлігі - күрделі қозғалыстар мен бүкіл дене қалпын реттеуге
қатысатын - орта ми жайғасқан. Сопақша ми мен орта ми бас миының бағаналы
бөлігін құрайды. Орталық жүйке жүйесінің ең жоғары бөліктері бас миының
үлкен жарым шарларына біріккен. Үлкен жарым шарлар құрамына қабық асты
түйіндері деп аталатын тереңдегі жүйке клеткаларының тұтас жиынтығы кіреді.
Жарым шарлардың үстіңгі бетінде жүйке жасушалар қабаты - бас миы қабығы
көмкерілген. Бұл қабық қыртыс, сай, қатпар күйінде. Жақын маңда жатқан көру
төмпешіктері мен қабық асты түйіндері қосылып қабық асты деп аталады. Ми
қабығы қабық астымен қосыла рефлекторлық әрекеттің күрделі формаларын
басқарады .
Бас миының бағаналы бөлігі күрделі де тіршілікке өте қажет шартсыз
рефлекстік әрекеттерді басқаратын орталық. Сору, шайнау және жұтыну
рефлекстері осы тетік құрамындағы сопақша мидің жауап әрекет орталығынан
басқарылады. Кейбір қорғаныс рефлекстерін (түшкіру, жөтел, жас ағу) де
осындағы жүйке іске асырады.
Орта мида көз бен құлақ қозуларын қозғалыс аймағына жеткізетін
орталықтармен қатар к?з қарашығын тарылтатын жүйке тетігі жайғасқан.
Сопақша мида орналасқан дем алыс, ж?рек-тамыр мүшелерінің қызметін, сонымен
бірге организмнің ішкі құрылым тұрақтылығын сақтаушы басқа да органдардың
жұмысын реттеуші орталықтар ерекше маңызға ие. Өте күрделі қызметтер
мишыққа жүктелген. Бүкіл сүйек - бұлшық ет жүйесіндегі әрекет: жүру,
жүгіру, секіру т.б. кезіндегі дене теңдестігін сақтауға орай барша бұлшық
еттерді басқару - осы мишықтың міндеті.
Адамның саналы әрекетін реттеп, басқарушы орган - үлкен ми сыңарының
қабығы, сондықтан да адам психикасы мен үлкен ми сыңарлары арасындағы
байланыс, қатынас мәселесі - маңызды проблемалардан, осыдан ғылымда
психикалық қызметтердің ми қабығында мекенді болу (локализированность)
теориясы көтеріліп жүр.
"Психикалық қабілеттердің мекендігі" теориясын бірізді жолға түсіруге
күш салған Ф.А.Галль (ХІХғ. басы) болды. Оның болжамынша, әртүрлі
психикалық "қабілет-тердің" негізі (субстраты) осы қабілеттердің дамуымен
өрбитін бас миы қабығындағы жүйке еттерінің (ткань) кішігірім ауданшалары.
Осылай тұжырымдаумен, ғалым көптеген қасиеттердің мекенін белгілеп берді:
мыс., адалдық, ұқыптылық, махаббат ж.т.б. Зерттеушінің пікірі: әртүрлі
қабілеттер адам миында нақты мекеніне ие және ол мекенді бас сүйегіндегі
шығыңқы томпақтардан байқауға болады.
Ми қабығындағы қызмет мекендігі туралы осы заманғы ғылыми түсінімнің
негізін 1861 ж. сөйлеу орталығын ашумен француз ғалымы П.Брока қалады.
Кейін, 1873 ж. неміс ғалымы К.Вернике сөз ұқпау (словесная глухота)
орталығын тапты. Өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастап, сырқаттарды
бақылаудың нәтижесінде ми қабығының шектелген ауданшаларының зақымдануы
белгілі жан қызметтерінің жоғалуына әкеп соғатыны дәлелденді. Осыған орай
бас миы қабығында нақты психикалық әрекетке жауапкерлі жүйке орталықтары
белгіленді.
Үлкен ми сыңарларының бүкіл бет аймағын бірнеше көлемді бөліктерге
жіктеу мүмкін. Бас миы аймақтары: ми сыңарларының сыртқы бөлігі - желке
аймақ (қарақұс), ол алдыңғы тарапта төбе (еңбек) аймақтарына жалғасады.
Алдыңғы, аумағы бойынша ми сыңарларының ең үлкен бөлігі - маңдай аймағы -
адамда ғана жақсы дамыған. Осындай бөлектеулерге орай көру әсерлерінің
анализі мен синтезі қабықтың желке аймағында (көру зонасы); есіту
тітіркендіргіштерінің анализі мен синтезі - желке аймағының жоғары
бөлігінде (есту зонасы); сезу және бұлшық ет-сүйек аппаратындағы
тітіркенушілер - төбе (ең-бек) аймағының алғы бөлігінде орындалады.
Адам не жануар тіршілігінде қайбір тітіркену неғұрлым маңызды болса,
бас миы қабығының соғұрлым үлкен бөлігі осы тітіркенуді беретін сезім
органына "жұмыс" істейді.
Ал анағұрлым күрделі психикалық әрекеттерге байланысты ми қызметін
бүтін, бір топ органдардың бірлігі, яғни күрделі қызметтік жүйе орындайды
(П.К. Анохин).
Күрделі психикалық процестердің мидағы ұйымдасуын жете түсіну үшін
адам миы қызметі жөніндегі осы заманғы ғылыми деректерді білу қажет. Мұндай
ұйымдасу принциптері көрнекті психолог-ғалым А.Р.Лурия тарапынан
нақтыланған. Жантану үшін өте маңызды бас миы аппараттарының қызметімен
байланысты бұл принциптер келесідей:
- Ақпаратты қабылдау мен өңдеуді қамтамасыз етуші, өз әрекетінің
бағдарламасын түзу мен олардың тиімді қызметте болуын бақылайтын адамның
бас миы құрылымдары әрдайым бүтін бірлікте жұмыс етеді. Бірақ бұл аппарат
өте күрделі әрі жете дараланған (высокодифференцирован) бірнеше бөліктерден
тұрады, енді осы көп бөліктердің бірі өзінің қалыпты ісінен ауытқыса, бүтін
аппараттың қызметіне зақымын тигізеді. Адам бас миында әдетте үш негізгі
блок (тобы) байқалады, олардың әрбірі психикалық әрекетте өзінің ерекше
маңызына ие. Олардың бірі - ақпарат қабылдап, өңдеуге; сонымен бірге бағдар
түзу процесі мен олардың іске асуын қадағалап баруға қажетті ми қабығының
іс қуатына жәрдем береді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz