Рекреациялық географияны дамыту және оны ұйымдастыру
15. ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1- лекция. Таќырыбы: КIРIСПЕ
Жоспары:
1. Рекреациялық түсінік.
2. Рекреациялық географияны дамыту және оны ұйымдастыру.
3. Рекреациялық географияның негізгі проблемасы,оны шешу жолдары.
4. Рекреациялық географияның игеру обьектісі территориялық рекреациялық
жүйені оқып үйрену, оның негізгі типтері.
5. Емдік,сауықтыру,спорттық және танымдық типтерге жалпы шолу жасау.
Лекция маќсаты: Рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастырушылар тұрақты туристік
легті қалыптастыратын демалыс орындарын білуі қажет. Олар тұрақты болмауы
мүмкін. 20-30 жыл шамасында демалыс орны болып, кейін түбегейлі өзгеріп
кетеді. Бұл өзгерістің өзіндік логикасы бар, оны міндетті түрде түсіну
қажет
Лекция мєтіні
Рекреациялық іс-әрекет - күрделі үрдіс. Оны зерттеуде жер шарындағы
көрікті жерлерді есте сақтау ғана емес сонымен қатар сипаттау да қажет.
Мұндай деңгей кезекті демалысын өткізетін жер іздеп жүйелі түрде туристік
буклеттерді қарастырып жүрген адамдарға өте қолайлы. Рекреациялық іс-
әрекетті ұйымдастырушылар тұрақты туристік легті қалыптастыратын демалыс
орындарын білуі қажет. Олар тұрақты болмауы мүмкін. 20-30 жыл шамасында
демалыс орны болып, кейін түбегейлі өзгеріп кетеді. Бұл өзгерістің өзіндік
логикасы бар, оны міндетті түрде түсіну қажет.
Мұндай түсіністік әсіресе ТМД елдеріне тән. 1991 жылғы оқиғадан кейін
бізге кеп нәрсе өткен өмірде қалды. Сонымен қатар рекреациялық іс-әрекеттің
географиясы да өзгерді. Қашан және қайда демалу туралы жаңа түсініктер
қалыптасты, жаңа туристік лег қалыптасты және әлі де жалғасуда. Біздің көз
алдымызда өтіп жатқан үрдісті және тұтастай туристік іс-әрекеттің дамуын
түсіну үшін халықаралық туризм географиясы мен тарихына үңілуіміз қажет.
XX ғасырда жер шарының кейбір аймақтарында туризм жалпы құбылыс
болғаны сондай, рекреация ерекше көңіл аударатын пән болды. Экономикаға
ерекше әсер ететін жаңа мамандар мен зерттеулер пайда болды.
Нарықтық экономика жағдайында туристік бизнесті дамыту үшін
рекреациялық ресурс, қаржы қоры, жаңа технология және мамандар қажет.
Экономиканың басқа салаларына қарағанда туристік ресурс өте көп түрлі.
Жаңа технологияның және қолда бар материалдық жағдайдың көмегімен нақты
адамдар тобының сауығуы мен демалуын ұйымдастыруға болатын рекреациялық
қызметке байланысты тұтынушылық бағасы мен қолайлы жағдайы бар табиғи және
антропогендік геожүйе, табиғи құбылыстар мен артефактілер де кіреді. Туризм
саласында қызмет істейтін немесе рекреациялық қызметті ұйымдастыруға және
қызмет көрсетуге араласқан адамдар да рекреациялық ресурстің бір бөлігі
болып саналады. Туристік бизнестің қарқында дамуы инфрақұрылымның дамуын
қажет етеді. Инфрақұрылым дамымай жоғарғы белсенді табиғи және мәдени
кешендердің өзін кең көлемде тұтынушылармен қамтамасыз ету мүмкін емес.
Рекреациялық ресурстарда басқа ресурстар сияқты шексіз емес. Оларда да
қолдану уақыты, эксплутация жағдайы, бағасы және белгілі бір көлемі болады.
Туристік қызмет үрдісінде міндетті түрде қоршаған ортаның өзгеруі
жүреді. Туризмнің қоршаған ортаға әсері тура, қосымша, қозғаушы, сонымен
қатар оң және кері әсері болуы мүмкін. Туризмнің кері әсері қолданылған
территорияның ластануынан, табиғи үрдістердің кейбір қолайсыз жағдайларының
артуынан, орманды аудандарда өрттің жиілеуінен, топырақтың тығыздалуы мен
өсімдіктердің тапталуынан, жекелеген жануарлар түрінің жойылуы немесе
олардың тіршілік етуіне қажетті экологиялық жағдайдың бұзылуынан көруге
болады.
Рекреация (латынның rесrеаtіо - қалпына келтіру) - еңбек етіп
шаршағаннан кейін тынығу арқылы адамның күш қуатын қалпына келтіру. Демалыс
үйлері, туристік базалар, санаторийлер шоғырланған жерлер - Рекреациялық
аудандар деп аталады.
Реакциялық географияның негізгі түсініктері
Реакциялық географияның негізгі түсініктеріне бос уақыт, демалыс,
рекреация және туризм деген түсініктер кіреді. Бос уақыт -рекреациялық
үрдістің дамуына қажетті жағдай. Бос уақыт -динамикалық категория, ол
белгілі бір дәуірдің, кластың, әлеуметтік топтың шегін көрсетеді, ол көлемі
және мазмұны жағынан да өзгеріп отырады. Бос уақыт жұмыс уақытынан басқа
уақыттың бір бөлігі болып табылады. Жұмыс уақытынан басқа уақытты әр түрлі
4 функционалдық топтан тұрады: 1) жұмыс орнына бару уақыты; 2) эстетикалық
қажеттіліктерді қанағаттандыру уақыты (ұйықтау, тамақтану, жеке бастың
гигиенасы); 3) үй еңбегі және тұрмыстық қажеттіліктер уақыты; 4) бос уақыт
болып табылатын физикалық, интеллектуалдық даму уақыты. Бос уақыт 2
бөліктен тұрады: 1) демалу уақыты; 2) жоғары іс-әрекет уақыты.
Демалыс адамның жұмыс, нервтік және психологиялық, қабілеттілігін
қалпына келтіреді, ал физикалық еңбектегі адамдардың физикалық шаршағанын
түсіреді.
Адамның іс-әрекеті демалыс уақытында былай классификациялануы мүмкін:
1) белгілі физикалық салмақпен байланысты іс-әрекет (спортпен
айналысу, қыдыру);
2) қызығушылықпен айналысуы - аң аулау, балық аулау, жидек және
саңырауқұлақ жинау, коллекция жинау және т.б.
3) өнер әлеміне араласу (театрларға, концерттік залдарға, көркем
суреттік галереяларға, т.б. бару).
4) жоғары мәдениетті іс-әрекет (өздігінен білім алу,
әдебиеттер, газет-журнал оқу);
5) өз қалауынша және қызығушылық бойынша қарым-қатынас;
6) белсенді (ойындар, би) немесе белсенді емес (көрікті жерлерге
бару) көңіл көтеру;
7) қанғаттану үшін демалыс жасау.
"Рекреация" демалу, көңіл көтеру, спортпен айналысу жиынтығын
көрсетеді: rесrеаtіо (лат) - қалпына келтіру, rесrеаtіоп (франц) - көңіл
көтеру, демалу, іс-әрекеттің өзгеруі.
Рекреация - бұл адамдардың өз бос уақыттарын арнайы тұрғылықсыз
территорияларда сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени көңіл көтеру
әрекеттер үрдісінде қолданылатын көрініс және ара қатынастар жиынтығы.
Рекреацияны ұзақтығына қарай қысқа уақытты жерге демалуға оралу және ұзақ
уақытты демалуға тұрғылықсыз жерге оралу. Территориялық қысқа уақытты
рекреация қала шетіндегі аймаққа 1-2 сағаттық жаяу немесе транспортпен
жүруге шектеледі, ол ұзақ рекрсация жасағанда территориясы шектелмейді.
Ұзақ рекреация сыйымдылығы жағынан туризм түсінігіне сәйкес келеді.
Туризм - бұл адамдардың саяхат және тұрғылықсыз жеріне бару процесінде
пайда болатын қатынастар мен көріністердің жиынтығы. Бұдан халықаралық
туризм шығады. Ол Римде 1963 ж. БҰҰ-ң халықаралық туризм және саяхат
конференциясында тұжырымдалып және Дүниежүзілік туристік ұйым деп танылады.
(Д.Т.Ұ)
Халықаралық турист деп - өзінің тұрғылықты жері болып саналмайтын,
елде 24 сағат және оданда көп болған тұлғаны айтады. Турист деп сонымен
қатар шет мемлекетте жүрген студенттер мен оқушылар да саналады.
Туристердің мынадай топтары анықталған:
а) көңіл көтеру, жанұя жағдайына байланысты және курорттық емделуге,
т.б. баратын тұлғалар;
б) конференцияға (ғылыми, әкімшілік, спорттық және т.б.) баратын
тұлғалар;
в) уақыты 24 сагат толмаса да теңізбен саяхат жасайтын тұлғалар.
Турист деп саналмайтындар:
а) мемлекетке келісім шарт немесе келісім шартсыз жұмыс іздеп келген
тұлғалар;
б) тұру үшін келген тұлғалар
в) шекаралық аймақта тұрып, келесі жаққа жұмысқа баратын адамдар.
Бір жерге баратын немесе тұрған аймаққа барып, бірақ түнеуге қалмайтын
тұлғаларды - экскурсанттар деп атайды.
Рекреациялық потенциал рекреацияның дамуы үшін қажетті жағдай болып
табылады. Ол әр түрлі маштабта бағаланады: әлемдік, елдік, аудандық
деңгейде және т.б.
Рекреациялық потенциал былай түсіндіріледі: яғни, белгілі территорияда
рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру үшін қажетті табиғи, мәдени - тарихи
жерлерді жиынтығы болып табылады.
Рекреациялық потенциал құрайтын негізгі бөлігі -рекреациялық
ресурстар.
2- лекция. Таќырыбы: Рекреациялық географияның зерттелу методикасы және
басқа ғылымдарымен байланысы
Жоспары:
1.Рекреациялық географияның зерттелу методикасы, оның дамуындағы негізгі
заңдылықтар, қоғам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас,олардың
байланыстары.
2. Рекреациялық географиядағы бос уақыт және оған берген К.Маркстың
анықтамасы.
3. Рекреациялық жұмыстармен туристік сфераның айырмашылықтары мен
ұқсастықтары, олардың арасындағы байланыс.
4. Рекреанттарды есепке алудың методикасы.
5. Рекреациялық географияның басқа ғылым салаларымен байланысы
Лекция маќсаты: Жүйелі анализ жасау әдісі мен жүйелілік тәсілі рекреациялық
қызметтің территориялық түрлерін ұйымдастыруда, ішкі, салааралық,
ауданаралық байланыс түрлеріде, қоғамдық міндеттерді түрлендіруде, даму
жағдайы мен факторларында кеңінен қолданылады.
Лекция мєтіні
Рекреациялық географияның зерттеу әдістері және басқа ғылымдармен байланысы
Рекреациялық географияның жалпы методологиялық негізі диалектикалық
көзқарас болып саналады. Ол әлеуметтік-экономикалық формацияның негізін,
оның негізігі даму заңдылықтарын, қоғамдық ұдайы өндіс үрдісіндегі табиғат
пен қоғамның өзара әсерін, әртүрі қоғамдық және табиғи құбылыстардың өзара
байланыстарын ғылыми негізде түсіну тұрғысынан ашады. Сонымен қатар
географиялық, тарихи, салыстырмалы, картографиялық,
аналитико-статистикалық, экспедициялық зерттеулер, математикалық әдістер де
кеңінен қолданылады.
Жүйелі анализ жасау әдісі мен жүйелілік тәсілі рекреациялық қызметтің
территориялық түрлерін ұйымдастыруда, ішкі, салааралық, ауданаралық
байланыс түрлеріде, қоғамдық міндеттерді түрлендіруде, даму жағдайы мен
факторларында кеңінен қолданылады. Жүйелілік тәсіл әдісі қолдану
рекреациялық географияда рекреациялық жүйе концепциясын дамытуға мүмкіндік
береді.
Жүйелілік тәсіл, жүйенің компоненттік (пәндік), функциональдық және
тарихи аспектлердің қалыптасуын, динамикасы мен дамуына сараптама жасауға
бағытталған. ТРЖ және рекеациялық аудандарда жүйелі зерттеудегі
компоненттік аспек өзара байланысты екі тапсырманы шешуге бағытталады. 1.
зерттеліп отырған қалалық, қаласырты, алысқа демалу ТРЖ қандай элеметтерден
тұрады (компоненттік сараптама). 2. бұл элеметтер бір-бірімен қалай
байланысты (құрылымдық байланыс). Бұл жүйенің біртұтастығын
көруге,күрделілігін анықтауға , оның элементтерінің өзара байланысының
заңдылығын ашуға,берілген жүйені басқалармен салыстыруға мүмкіндік береді.
Функциональдық аспект ТРЖ-ң құрамдас элементтері өзара әсері
үрдісінде ішкі қызмет механизмі мен қоршаған орта және сыртқы қызметтің
өзара әсерін зерттеуге бағытталған.Ішкі өзара әсерлесу анализі ТРЖ нысаны –
орталықтандыру және субекът – орталықтандыру моделін, ал қоршаған орта мен
өзара әсерімен сыртқы байланыс жүйесін айқындау – рекреациялық аудан
тұжырымдамасын жетілдіруге мүмкіндік береді.
Жүйелі зерттеудің тарихи аспектісі екі бағытта жүреді.
1. Генетикалық. Аталған ТРЖ-нің шығу тегін ашатын даму және қалыптасу
кезеңдеріне сараптама жасау.
2. Болжау. Рекреациялық қызмет көрсету және оның аумақтық ұйым түрінің әрі
қарай даму болашағын анықтаумен байланысты. Бұл аспект рекреациялық
шаруашылықтың және оның жеке салаларының қалыптасуындағы негізгі кезең
болып саналады.
Экспедициялық зерттеу әдісі- дәстүрлі географиялық әдіс болып
есептелінеді.Рекреациялық география қалыптасуында нақты мәліметтерді
жинауда, аумақтық рекреациялық шаруашылықты ұйымдастыру ерекшеліктері мен
дамуында кеңінен қолданылады. Ол нақты ақпараттарды алудағы жалғыз тәсіл
болып саналады.
Картографиялық әдіс – рекреациялық география ғылым ретінде
қалыптасқаннан бастап кеңінен қолданылып келеді. Карта тек қана
ТРЖ(тұрақтылығы, қолайлылығы т.б) жеке қасиеттері немесе туризмнің
материалдық- техникалық базасы,рекреациялық ресурстардың ерекшеліктерін
кеңістікте бейнелеу тәсілі ретінде ғана емес, сонымен қатар жаңа деректер
алуға және оның жұмыс істеу заңдылығын көрсетуге пайдаланылады.
Математикалық сараптау немесе моделдеу әдісі ЭЕМ көмегімен
ақпараттардың үлген бөлігімен жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Дала
деректерін камералық өңдеуде уақытты үнемдемейді.
Әлеуметтік әдіс рекреациялық зерттеуде әлеуметтік пән ретінде кеңінен
қолданылады. Әлеуметтік зерттеулерде анкеталық сұрақтар,әлеуметтік
интервью, газеттер арқылы сұрақтар, жеке бақылау әдісі және құжаттарды
зерттеу(туристік жолдамаға сұраныс, диспечер журналдарын, ұсыныстар мен
шағым кітаптарын)әдістері біршама кең таралған.
Материалдық техникалық базаның сиымдылығын,рекреациялық және
материалдық ресурстарды, рекреациялық сұраныстың көлемі мен құрылымын
ескере отырып ТРЖ- нің дамуын жоспарлау мен болжау әдістерінің жиынтығы
баланс әдісі. Ол халықтың қаржы кірісі мен демалысқа бөлінетін шығынын
есептеуге де,сұраныс көлемін есепке ала отырып рекреациялық аумақтың
қажетті көлемін анықтауда да қолданылады.
Сонымен қатар рекреациялық географияда экономико- математикалық,
экономикалық, медико-биологиялық және эксперттік бағалау әдістері
қолданылады. Бұл әдістер рекреациялық қызмет көрсетудің экономикалық
нәтижелілігін, оның сауықтыру және профилактикалық рөлін, туристік
маршруттар жүйесі мен туристер(рекреанттар) легінің үйлесімділігін,
туристік сұраныстар мен ұсыныстарды болжаумен айналысады.
Рекреациялық география басқа ғылымдармен, әсіресе география,оның
ішінде :экономикалық және әлеуметтік география, халықтар географиясы,
физикалық география және медициналық географиямен тығыз байланысты.
Экономикалық және әлеуметтік география – туризмнің елдің немесе
ауданның салалық және аумақтық шаруашылығының құрылымына әсерін зеттеуге
қатысады.Рекреациялық қызмет көрсету аумақтық әлеуметтік-экономикалық
кешеннің құрамдас бөлігі ретінде қарайды. Экономикалық және әлеуметтік
география рекреациялық ауданда аумақтық ұйымның қызмет көрсетуінің
үйлесімділігін, рекреациялық сұраныстар мен ресурстар балансын өңдеуде,
рекреациялық ауданның сиымдылығының негіздеуде қолданылады. Экономикалық
және әлеуметтік география экономикалық тиімділіктің деңгейін анықтауға
мүмкіндік береді.
Халықтар географиясы – рекреациялық қызмет көрсетудің орналасу
жүйесіне, қалалар мен елді мекендердің түрлерін бөлуге,демалыс зонасына,
туризм,агломерация аралық демалыс зоналары орталығына кіретін, курортты
қалалардың және ірі курорт агломерацияларының дамуын және қалыптасуын
қарастырады. Халықтар географиясының әдісі рекреациялық жүйені жұмыс
күшімен қамтамасыз ету, анықталған аумақтық заңдылықтар динамикасын және
еңбек ресурсы мен халықты рекреациялық сұранысты болжауға ұдайы пайдалану.
Физикалық география – табиғи кешеннің тұрақтылығы мен динамикасы
құрылысының заңдылығы туралы ақпарат береді, ландшафтқа эстетикалық,
физиологиялық және технологиялық баға беру әдісін өңдеуге қатысады, табиғи
кешеннің рекреациялық жүкке тұрақтылығын және сиымдылығын зерттеуге,
демалушының талғамын ескере отырып оның жабдықталуы, рекреациялық қызметтің
әлеуметтік экономикалық нормативтерін қарастырады. Физикалық география
әдісі табиғи кешенге аймақтық дифференциялық нормалардың рекреациялық
қуатын, табиғатты қорғау шараларын қарастыру, ландшафтағы рекреациялық
дигрессияны ескерту, рекреациялық ауданның экологиялық жағдайының
үйлесімділігін анықтауға қолданылады.
Медициналық география – табиғи жағдайлардың адам ағзасына әсерін, оның
жаңа игерілген аудандарға икемделу ерекшеліктерін, аурулардың кейбір
түрлерінің таралуын зерттейді. Бұл пән рекреациялық ортаның минералды емдік
су және батпақтық, климаттың, психо-физиологиялық қолайлылығын зерттеуде,
әртүрлі санаторилі курортты емдеуді қолданудың аймақтық құрылымын анықтауда
негізгі рөл атқарады.Медициналық географияның әдісі рекреациялық қызмет
көрсетудің нәтижелілігін және әртүрлі аурулардан сақтандыруда оның рөлін
анықтауға қолданылады.
Рекреациялық география ғылымына жатпайтын ғылымдардың да ақпараттарын
және әдістерін кеңінен пайдаланады.Оларға: қоғамдық ғылымдар қатарындағы
туризм экономикасы, медициналық ғылымдар жүйесіндегі курортология және
физиотерапия жатады.
3-4 лекция. Таќырыбы: Рекреация-әлеуметтік экономикалық құбылыс
Жоспары:
1.Рекреацияның дамуы және қалыптасу кезеңдері.
2.Орта ғасырдағы теңізшілердің саяхатқа шығуы және Бейжің қаласындағы
Олимпиадалық ойындардың рекреациялық
қозғалыстардың дамуына әсері.
3.Алғашқы темір жолдар,теңіз жолдары және автомобиль жолдары ашылуының
рекреацияның қарқынды дамуына тигізетін әсері.
4.Халықаралық туризмніңэкономикалық тиімділігі.
Лекция маќсаты: Рекреациялық іс-әрекетгің қарқынмен дамуы және үлкен
проблемалардың қиындығы өзіне білімнің әр саласындағы ғалымдарды, сонымен
бірге географтарды өзіне тартады. Қандай рекреациялық жүйеде болмасын қарым-
қатынасқа: демалушылар тобы, табиғи кешендер, техникалық инфраструктура,
қызмет көрсету сферасы, еңбек ресурсы, орналастыру жүйесі кіретіндіктен
рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру кешенді болып табылады.
Лекция мєтіні
Рекреациялық география - жаңа әлеуметтік географиялық ғылым
Рекреациялық іс-әрекет қазіргі кездің әлеуметтік-экономикалық негізгі
факторларының біріне айналады. Біздің көз алдымызда белгілі бір
ресурстардың жиынтығына сүйенетін, өзінің кадрлары бар, басқа салалармен
байланысы бар және белгілі әлеуметтік экономикалық эффект беретін халық
шаруашылығының жаңа саласының қалыптасу үрдісі жүріп жатыр.
Рекреациялық іс-әрекетгің қарқынмен дамуы және үлкен проблемалардың
қиындығы өзіне білімнің әр саласындағы ғалымдарды, сонымен бірге
географтарды өзіне тартады. Қандай рекреациялық жүйеде болмасын қарым-
қатынасқа: демалушылар тобы, табиғи кешендер, техникалық инфраструктура,
қызмет көрсету сферасы, еңбек ресурсы, орналастыру жүйесі кіретіндіктен
рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру кешенді болып табылады.
Рекреациялық география пәні материалдар жинауда физикалық география,
экономикалық география, халықта географиясы, медициналық география
және елтану пәндерімен тығыз байланысты.
Рекреациялық географияның қалыптасуына алгашқы үлкен қадамды
В.С.Преображенский жасаған. Халық шаруашылығында рекреациялық жүйе қоғамдық
қажетті рекреациялық функция болып табылады. Рекреациялық жүйеге
материалдық өндірістік жүйе (өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық, аграрлы-
өнеркәсіптік, транспорттық) және өндірістік емес сферасының жүйесі кіреді.
Рекреациялық географияны оқыту пәні территориялық рекреациялық жүйені оқу
болып табылады. Территориялық рекреациялық жүйе - әлеуметтік географиялық
жүйе болып табылады. Ол басқа да өзара байланысқан жүйелерден тұрады:
табиғи және мәдени кешендер, инженерлік құрылыстар, қызмет көрсетуіпілер
тобы, басқару органы және демалушылар.
Табиғи және мәдени кешенің жүйесі ресурстар және рекреациялық
қажеттіліктерді қанағаттандыру талабы болып табылады. Табиғи және мәдени
кешендер белгілі бір сыйымдылығымен, тұрақтылы толық, жабдықталғанымен,
әртүрлілігімен және тартымдылығымен ерекшеленеді.
"Инженерлік құрылыстар" жүйесі бір жағынан демалушылардың және қызмет
көрсетуші қызметкерлердің күнделікті өмір іс-әрекеттерін қамтамасыз етеді,
ал 2-ші жағынан демалушылардың ерекше рекреациялық қажеттіліктерін
қанағаттандыру.
"Қызмет көрсетуші" жүйесінің функциясы көбінесе демалушыларға қызмет
көрсетуге бағытталған.
"Демалушылар" жүйесі басқа жүйелерге деген талаптарды анықтайды, ол
әлеуметтік, жас, ұлттық, региондық және жеке демалушылардың ерекшелігіне
байланысты.
1. Рекреациялық география мынадай заңдылықтарды көрсетеді: қалыптасу
динамикасы, дамуды, әр түрлілікті, территориялық рекреациялық жүйенің
(Т.Р.Ж) таралуын, олардың морфологиялық құрылымын, территориялық
дифференциясы және интеграция, ішкі байланыстарды, Т.Р.Ж-ң бүтіндігін
көрсететін, Т.Р.Ж-ң арасындағы байланыстарын, Т.Р.Ж-ң басқа географиялық
жүйелермен байланысын, өзіндік және бағытталған мақсатының жұмысын
болжайды, танымдық тәсілдер жүйесін жасайды.
Рекреациялық география қоғамдық, арнайы географиялық ғылымдармен бірге
мәдениет гоеграфиясы, білім беру, денсаулық сақтау және басқа ғылымдарға
жатады. Онда объектінің мақсаттық функциясын және оқу пәні әлеуметтік болып
анықталуы мүмкін.
Рекреация әлеуметтік экономикалық құбылыс.
Саяхатты шыққанды ұнататындар, жолға шығар алдында алдарында
әртүрлі мақсат қояды. Біреулері көрікті жерлермен танысқысы келсе,ал келесі
біреулері орманның немесе таудың таза ауасын жұтып табиғаттың сұлулығын
тамашалағысы келеді, ал үшіншілері үшін туристік жорық- спорттық шара.Басқа
сөзбен айтқанда рекреацияда 3 негізгі функцияны- танымдық,спорттық-
сауықтыру, емдік деп бөлуге болады.Осындай бола тұра танымдық функциясына
барлығы үлкен мән береді. Танымдық бұл- психологиялық күшті қалпына
келтірудің ерекше түрі. Саяхатшы келген жердің ерекшелігіне қызығушылық
таныту арқылы ол өз ойын оятады немесе сана адамның ойын оятады және
сонымен қатар миды психологиялық шаршаудан азат етеді.
Танымдық функциясы саяхатшының табиғи, мәдени-тарихи,
этнографиялық, шаруашылық және басқа көрікті жерлерге деген қызығушылығынан
байқалады.
Табиғи-климаттық көріктілікке қолайлы климаттық жағдай,ауаның орташа
температурасы, құрғақ күндер,ашық күндер, желсіз күндер және т.б.пейзаждың
әсемдігіне- орман,тау,теңіз,көл,өзен,үңгір т.б. Мәдени-тарихи көрікті
жерлерге – тарихи, археологиялық, архитектуралық ескерткіштер мұражайлар
көркемсурет галереялары,театр т.б. Саяхатшылардың ерекше
қызығушылығынтуғызатын этнографиялық көріктілікке- әдет-ғұрып,киім,ұлттық
тағам , фольклор, халықтық шығармашылығы т.б.Шаруашылық көріктілікке – сол
ауданның өзіне тән шаруашылықты жүргізуі немесе жоғарғы жетістіктері ,
қызмет көрсету саласының дамуы.Сонымен қатар саяхатшылардың белгілі бір
территорияға келуіне жергілікті оқиға , мысалы : музыкалық және театр, кино
фистивальдар, слеттар, конгресс,жәрмеңке, көрме, карнавал,спорттық шаралар
себеп болады.
Сауықтыру функциясы – адамның өндірістік және өндірістік
емес,дене және психологиялық шаршауын басатын бірден- бір жолы. Белсенді
демалысты кең түрде дұрыс ұйымдастыру(жаяу жүру, қайықпен, велосипедпен
т.б.) адамдардың денесін шынықтырады, сыртқы ортаның қолайсыз жағдайына
және оның әсеріне қарсылығын күшейтеді. Спорттық- сауықтыру функциясында
адамдардың денсаулығын нығайту шаралары қолданылады. Ондаған милиондаған
адамдардың денсаулығын нығайту және олардың еңбекке жарамдылығын көтеру
бағытында болғандықтан бұл функцианың әлеуметтік-экономикалық маңызы өте
зор. Сауықтыру және спорттық шараларсыз өскелең ұрпақтың гормондық дамуын
жүзеге асыру, еңбекшілердің қоғамдық және еңбек белсенділігін арттыру
мүмкін емес.
Халықтар денсаулығын нығайту және сақтау, олардың еңбекке
жарамдылығын көтеру еліміздің саяси әлеуметтік саласындағы басты
міндеттерінің бірі. Бұл міндетті шешуде рекреацияның рөлі зор. Жұмыс және
демалыс- қалыпты өмірлік жағдайдың екі жағы мен жақсы ұйымдастырылған
демалыс жұмысқа қабілеттілікті жоғары деңгейде ұстаудың алғы шарты. Ағза
бір жұмыстан екінші жұмысқа ауысқанда ең жақсы демалады. Осы тұрғыдан
рекреацияның рөлі өте зор. Рекреация – қозғалыс, көру сезімін өзгерту,
эмоция, таза ауада ұзақ болу.
Жорықтарда адамның белгілі бір психи-физиологиялық,ерік- жігер,
іскерлік және т.б.қасиеттері қалыптасады.
Рекреация және туризм ұғымдары кең таралған. Бірақ ғылым
зерттеушілердің өзі бұл ұғымдардың анықтамасын бере алмайды. Бірақ бұл
соңғы уақытты жер шарында халықтардың рекреациялық миграциясының дамуына
кедергі келтірмейді.
Рекреациялық қызметтің дамуының бірден-бір нақты факторының бірі
еңбекшілердің бос уақытының көбеюі.
Рекреацияның жалпылығының материалдық алғы шартының бірі транспортың
дамуы. Бұл тек жылдамдықтың өсуі емес,транспорттық тарифтің төмендеуі және
қоғамдық тасымалдау көлігінің көбеюі, сонымен қатар жеке транспорт санының
молдығы. Бұл дегеніміз әлемдегі ең шеткі аудандарды және елді мекендерді
жалғастырады. Яғни жылдамдық артады. Жылдамдықтың артуы жолға кететін
уақытты қысқартады, соның әсерінен рекрециялық ауданда немесе орталықта
болу уақыты ұлғаяды. Транспорттық тарифтің төмендеуі демалысты баршаның
қолы жететін жағдайға жеткізді.
Рекреациялық миграцияның өсуінің басты факторы халықтың ірі
индустриялы орталықтарға шоғырлануы көлеңкелі жағдай болып саналады.
Өндіріс жүйесін механикаландыру және автоматтандыру дене еңбегін азайтуда,
бір жағынан жаман емес, бірақ дене еңбегінің болмауы геподинамияға әкеліп
соғады. Осыған байланысты қозғалыстың жетіспеуін белгілі бір дәрежеде
калпына келтіретін белсенді рекреацияның рөлі өсуде.
Геподинамия денсаулыққа кері әсер ететін эмоцияның шаршауымен
жалғасады. Эмоциялық шаршау казіргі өндіріс және өндірістен тыс қызмет
жағдайында туады. Бұл жерде әңгіме тез өзгеретін көру және дыбыс әсерлері,
ауаның ластауы, ақпараттың көптігі, мезгілдік жылдың қолайсыздығы туралы.
Рекреациялық қызмет- адамның табиғи қажеттілігін қанағаттандыратын табиғтқа
жақындылық.
Рекреациялық жарылыс капиталистік және дамушы елдерге тән. Қазіргі
кезде рекреациялық миграция ондаған тіпті жүз милиондаған болып есептеледі.
Кейбір елдерде тұрғылықты халықтың санынан туристердің саны артығырақ
болады. Мысалы : Австрияға 9 млн.турист келеді ал, халқының саны 7,8 млн.
Швейцарияға 7млн.тұрғылықты халқы -6.9 багам аралдарына 1.5млн.халқы- 250
мың.
Рекреацияның үздіксіз дамуы және көлемі өзінің өзектілігімен әлеуметтік-
экономикалық құбылыстың және оның негізгі функцияларының қажеттілігі туралы
мәселе қойып отыр. Кейбір зерттеушілер рекреациялық қозғалыстың мәнінің
бірінші орнына инстинк теориясына негізделген миграцияны қоюда. Мұндай
көзқарасты жақтаушылар , адамға туа бітті саяхатқа шығуға қызығушылық тән
деп есептейді. Екінші бір зерттеушілер инстинктің орнына қажеттілік ұғымын
қояды. Кейбір авторлар барлығын біріктіріп еңбекке қажеттілікті қалпына
келтіру немесе адамның дене және психикалық күшін қалпына келтіру деп
атайды. Сондықтан рекреация демалыс және еңбекке қабілеттілікті қалпына
келтіру ұғымдарымен мәндеседі. Ол жалпы қажеттілік болып саналады. Халықтың
уақытша жағдайын өзгертуге талпынуы, демалысқа, дене және жан дүниесін
қалпына келтіруді қанағаттандыруы жалпы қоғамдық құбылыс болуда.
Рекреацияның негізгі мақсаты- әрбір қоғам мүшелерінің дене және
психикалық күшін дамыту және қалпына келтіру , жан дүниесін жан-жақты
дамыту. Сонымен қатар бірінші кезекте адамның жан дүниесінің дамуы, оның
шығармашылық бейімділігі қанағаттануы керек. Рекреация- қоғам дамуының
бөлінбейтін бір бөлігі.
Ғылымда әлі де рекреацияның қоғамдық функцияларының жалпыға бірдей
классификациясы жоқ. Оны негізгі бес топқа бөлуге болады:
1.медико-биологиялық
2.әлеуметтік-мәдени
3.экономикалық
4.саяси
5.экологиялық
Медико-биологиялық функция санаторилі- курортты емдеу мен
сауықтырудан тұрады. Әлеуметтік-саяси функция рекреацияның жетекші
функциясы. Мәдени және жан дүние қажеттілігі – бұл сананың
қажеттілігі,қоршаған әлемді тану және ондағы өзіңнің орныңды білу. Өзіңнің
өмір сүруіңнің мәнін тану.
Рекреацияның экономикалық функциясының ішінде жұмыс күшін кең және
қарапайым түрде қалпына келтіру басты орында. Рекреация қоғамға қажетті
уақытты сақтайды. Рекреацияның нәтежиесінде еңбекшілердің жұмысқа қабілеті
артады.
Рекреацияның тауарлы – қаражатты жағдай да басқа экономикалық
функцияларды атқарады. Мысалы: 1.мемлекеттің белгілі бір бөлігінің
шаруашылық құрылымын жылдам дамытады. 2. Қосымша жұмыс аумағы кеңейеді
немесе рекреациялық қызметке байланысты халықтың жұмысы болады. 3.Халықтың
қаржы кірісі мен шығысы балансы құрылымына тікелей әсер етеді(рекреациялық
ауданның пайдасына).
4.Шетелдік туризм тиімділігінің артуы шетелдік валютаны алудың көзі.
Рекреацияның саяси функциясы еңбекшілерді саяси- идеологиялық
тәрбиелеудің басты құралы. Ішкі рекреация яғни (аудан, облыс,мемлекет
ішінде) сол жердің өткен тарихын, әртүрлі оқиғалар болған жерлермен,
табиғатпен таныстыра отырып халықты патриоттық, отанға деген
сүйіспеншілікке тәрбиелеудің басты құралы.Сонымен қатар интернационалдық
тәрбие беруде де рөлі зор. Ол халықаралық байланысты нығайтады, адамдар
арасындағы қарым- қатынасты дамытады, ұлттарды жақындастырады.
Рекреацияның экологиялық функциясы- белсенді өмірдің ұзақтылығын,
экологиялық тұрақты ортаны құру,халықтың денсаулығын нығайту мен сақтаумен
байланысты.
Рекреациялық қажеттілікті өтеуге және туризмді дамытуға табиғаты аз
өзгерген жерлер бөлінеді. Тыңайту және орман шаруашылық жұмыстары
жүргізіледі, табиғи ормандарды, су ресурстарын, ауаны сақтау шаралары
қолданылады, рекреациялық қажеттілік әсерінен курорттар, демалыс және
туризм зоналары құрылады.
Жаппай сұраныс және құрылымның өзгеруі қорғалатын жаңа территориялар
түрін- ұлттық парк құруға әкелді. Мемлекеттік табиғи ұлттық парктер- құнды
табиғи және мәдени ландшафты және демалысты ұйымдастыру үшін құрылады.
Табиғаттың көрікті жерлерімен танысу, демалыс үрдісінде қоршаған
ортаның жақсы әсері, табиғи резерваттар және табиғи мұражайлар
жаратылыстану ғылымының тереңдеуіне әсер етеді. Табиғатты қорғау дағдысының
қалыптасуы экологиялық тәрбиеге әсер етеді.
5-6 лекция. Таќырыбы: Рекреациялық ресурстар
Жоспары:
1.Рекреациялық ресурстар
дегеніміз не? Табиғаттың рекреациялық мүмкіншілігі мен жағдайы.
2.Табиғи рекреациялық
ресурстардың экономикалық тұрғыдан бағалануы.
3.Бағаланудағы негізгі проблемалар.
4.Табиғи кешендерге түсетін рекреациялық жүкті анықтаудың методикасы.
5.Табиғи территориялырда
рекреацияға пайдаланудық оң және теріс жақтары.
6.Мәдени тарихи рекреациялық ресурстар. Рекреациялық ресурстар.
Лекция маќсаты: Туристік- рекреациялық ресурстарды зерттеу сол
территорияда туризмді дамытудың құндылығы мен пайдалылығын анықтау
мақсатында жүргізіледі. Олар емдік, сауықтыру-спорттық және танымдық
рекреациялық сұраныстарды қанағаттандыратын, туристік-экскурсиялық
шаруашылықты дамытуға пайдалы қоршаған ортаның табиғат және адам әрекетінің
нәтежиесінде пайда болған нысандармен құбылыстардың жиынтығынан тұрады.
Лекция мєтіні
Туристік- рекреациялық ресурстарды зерттеу сол территорияда
туризмді дамытудың құндылығы мен пайдалылығын анықтау мақсатында
жүргізіледі. Олар емдік, сауықтыру-спорттық және танымдық рекреациялық
сұраныстарды қанағаттандыратын, туристік-экскурсиялық шаруашылықты дамытуға
пайдалы қоршаған ортаның табиғат және адам әрекетінің нәтежиесінде пайда
болған нысандармен құбылыстардың жиынтығынан тұрады. Сонымен қатар
туристік-рекреациялық ресурс ұғымын қоғамдық жұмысқа байланысты
технологиялық дәрежеге жеткен және оларды туристік-экскурциялық қызметке
тікелей қолдану мүмкіншілігі бар белгілі бір мөлшерде трансформацияланған
табиғи және антропогендік ландшафттардың байланысы деп түсінуге болады.
Туристік – рекреациялық ресурстардың барлық жиынтығын екі топқа
бөлуге болады:
1. Табиғи.
2. Әлеуметтік-экономикалық
Табиғи рекреациялық ресурс- табиғаттың құбылысы мен заты,
адамдардың сауығуына және демалуына біршама уақыт пайдалануға болатын
белгілі бір мөлшерде рекреациялық қызметке сай жабдықталған қасиеттері бар
табиғи және табиғи-техникалық геожүйе.
Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурсқа тарихи, мәдени
нысаналар (ескерткіштер,мұражайлар,галереялар т.б) және құбылыстар(
этнографиялық,саяси,өндірістік) жатады. Бұл ресурстар материалдық және
рухани,екінші жағынан жылжымайтын және қозғалмайтын болып бөлінеді.
Материалдық ресурс өндіріс және қоғам дамуының әрбір кезеңіндегі
материалдық құндылық жиынтығы, ал рухани ресурс- қоғамның ғылымда, білімде,
мәдениетте, әдебиетте, мемлекеттік және қоғамдық өмірде, еңбекте
және тұрмыста жеткен жетістіктерінің жиынтығы. Жылжымайтын
ресурстар тобына тарихи ескерткіштер, кала құрылысы, архитектура,
археология, монументтік өнер және мэдени ескерткіштер жатады.
Қозғалатын немесе жылжитын ресурстар - өнер ескеткіштері, археологиялық
табыстар, минералдық, ботаникалық, және зоологиялық коллекциялар, деректі
ескерткіштер, құралдар, құжаттар. Бұл ресурстарды қолдану олар жинақталған
мұражайларға барумен байланысты.
Тарихи және мәдени ескерткіштер негізгі белгілеріне байланысты:
тарихи, археологиялық, қала құрылысы және архитектура, мәдени, деректі
болып бөлінеді.
Тарихи ескерткіштер ғимараттар, халықтың өміріндегі маңызды тарихи
оқиғалар, мемлекеттің және қоғамның дамуы, революциялық қозғалыс,
халықаралық байланысты нығайтатын оқиғалар, сонымен катар ғылым мен
техниканың, халықтың тұрмысы мен модениетінің, саяси, мемлекеттік, соғыс
ардагарлерінің емірімен, халық батырларының, ғылыми қызметкерлердің, өнер
мен әдебиет қызметкерлерінің өмірімеа байланысты болуы мүмкін.
Археологиялық ескерткіштер: қалашықтар,
қорғандар, ескі кен орындары, өн, бейнелер, ескі заттар т.б.
Қала құрылысы мен архитектуралық ескерткіштерге: архитектуралық
ансамбльдер немесе кешендер, тарихи орталықтар, кварталдар, алаңдар
көшелер, ежелгі елді мекендер мен қалалардың құрылыстары мен жобаларының
қалдықтары.
Өнер ескерткіштеріне: монументалды, өнертапқыш, сәнді-қолданбалы және
өнердін баска түрлері жатады.
Деректі ескерткіштерге: мемлекеттік басқару органдарының және
мемлекеттік өкіметтің актілері, жазу және графикалық құжаттар, кино, сурет
(фото) құжаттар және дыбыс таспалары, ежелгі және басқа да
қолжазбалар, мұрағаттар, музыка және фольклор жазбасы сирек баспа жазбалар.
Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурска тарихпен, мәдениетпен,
адамдардың қызметімен байланысты ерекше өндіріс орындары, ауыл шаруашылык,
жоғарғы оқу орындары, театр, спорт
кешендер, ботаникалық бақ, зообақ, океанариюм, сонымен қатар ұлттық
салттар, мерекелік ырымдар т.б.жатады.
Табиғи және әлеуметтік экономикалық жағдайы туризм мақсатына қолайлы
территориялар өзінен-өзі туристік ресурс болып саналмайды. Олар қажетті
сұраныстар және туристік шаруашылықты игеруге мүмкіндік болғанда гана
ресурс болып саналады.
Табиғи кешеннің туристік-рекреациялық ресурсқа өтуі төмендегідей
жағдайда жүреді.
1. табиғи кешенге туристік сүраиыс болмағандыктан
ресурс қасиеті болмайды, яғни табиғи түрінде болады.
2. туристік сұраныстың пайда болуы табиғи кешенді
зерттеуді және бағалауды талап етеді.
3. қоғамдық сұраныстың әсер ету күші, еңбек күші және
қаржы бөлу табиғи кешенді ресурсқа айналдырады.
4. туристік сұраныс көлеімінің ұлғаюы меллерациядан
кейінгі табиғи кешеннің қасиеті жағынан қолайлы болуына әкеліп
соғады.
Туристік рекреациялық ресурс-тарихи ұғым, ғасырлар бойы кейбір
ресурстар рөлі және оның құрылымы, туристік сұраныстың көлемі өзгереді.
Туристік рекреациялық ресурстың маңызды сипаттамасы:
1. Қор коры. ТРЖ потенциалдық сиымдылығын анықтауға қажетті,
игерілу деңгейі.
2. Рекреациялық алқаптың потенциалын анықтауға мүмкіндік беретін,
ресурстардың таралу аумағына санитарлық күзет қою.
3. Туристік лектің тұрақтылығы, туризмнің мезгілділігін
анықтау, пайдалану мүмкіндік кезеңі
4. Ресурстардың көптеген түрлерінің территориялық
жылжымайтындығы, рекреациялык инфрақұрылымды және адамдар легін
тартуға негізделген.
5. Салыстырмалы түрде капитал сиымдылығының төмендігі және
эксплутациялық шығынның аздығы тез инфрақұрылым құруға және әлеуметтік
экономикалық тиімділігі, сонымен қатар өзбетінше кейбір ресурстарды
пайдалануға мүмкіндік береді.
6. Рекультивизация шараларын өткізгенде қажетті және тиімді пайдаланудың
шараларын сақтағанда ұзақ уақыт пайдалануга мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде демалыс және туризм ресурстарын тікелей және қосымша деп
бөлу колданылып жүр.
Тікелей ресурстарға: ландшафттың әсемділігі, ерекшелігі, сол жердің емдік-
сауықтыру касиеттері, тарихи —мәдени ескерткіштер және басқа да
қолданылытын нысандар жатады.
7 лекция. Таќырыбы: Рекреациялық сұраныс
Жоспары:
1.Рекреациялық сұраныстың ұйымдастырылуына қарай негізгі типтері.
2.Жалпы қоғамдық, группалық және индевидті сұраныстың зерттелу методикасы
және бағыты.
3. Рекреациялық сұранысқа әлеуметтік-экономикалық, медициналық-биологиялық
тұрғыдан баға беру.
Лекция маќсаты: Адамның сұранысы тарихи қальштасқан өмір сүру
жагдайына негізделеді. Сұранысты қанағаттандыру өндіріске, өмірлік қорын
бөлуге және ауыстыруга байланысты. Рекреациялық сұраныс адам сұранысы
сияқты өзгергіш, тарихтың жемісі болып табылады. Оның аумақтық уақыттық
динамикасы рекреациялық қызметтің ұйымдастырылу территориясынан көрінеді.
Лекция мєтіні
Рекреациялық сұраныс.
Отандық зерггеушілер рекреациялық сүранысты ұйымдастырылуына қарай:
жалпы қогамдық, топтық және жеке деп бөледі,
Адамның сұранысы тарихи қальштасқан өмір сүру жагдайына негізделеді.
Сұранысты қанағаттандыру өндіріске, өмірлік қорын бөлуге және ауыстыруга
байланысты. Рекреациялық сұраныс адам сұранысы сияқты өзгергіш, тарихтың
жемісі болып табылады. Оның аумақтық уақыттық динамикасы рекреациялық
қызметтің ұйымдастырылу территориясынан көрінеді.
Рекреациялық сұраныс элеуметтік-экономикалык даку үрдісінде сыртқы
ортаның және тікелей өндіріс әдісіне, өмірлік қорды бөлуге байланысты
қалыптасады.
Рекреациялық сұраныс адамның өмірлік қызметіне жұмсалған дене және
рухани күшін, денсаулығы мен енбекке жарамдылығын қалиына келтіруге
сүранысы.
Рекреациялық халықтың өмірлік қызметін үйымдастыруда үш деңгейде
болады: қоғам-топ- индивид.
Қоғамдық рекреациялық сүраныс - жетекші сүраныс. Қоғам өзінің барлық
мүшелерінің дене және рухани күші, денсаулығы мен жұмысқа қабілеттілігін
қалпына келтіруге, жан-жақты дамытуға деген сүранысы. Олар рекреациялық
шаруашылықтың құрылымын анықтайды және оның территориялық үйымдастырылу
түрінен де көрінеді.
Топтық рекреациялық сүраныс - халықтың белгілі бір әлеуметтік-
демофафиялық, кәсіптік және жас шамасы қарайлас топтардың сүранысы.
Топтық сүранысқа жанүяның емделуге сауыгуга, танымын кеңейтуге
сүранысы да жатады. Сонымен қатар туризмге деген
жан-жакты сұранысы дамуда.
ИндивидтІк рекреациялық сұраныс - жеке тулғаның рухани қатынасын,
танымьш, еңбекке жарамдылығын ұлғайтатын және шаршағанын басатын, адамның
денсаулығын нығайтатын және қалпына келтіруге көмектесерін әртүрлі
рекреациялық жұмыстар қамтылады. Қоғамдық, топтық және индевидті сұраныс
бір-бірімен байлаііыста болады. Сонымен қатар индевндті сүраныс әлеуметгік
топтың рекреациялық сұранысының, құрылымына әсер етедІ, осыларды
қанағаттандыру аркылы қоғамдык сұраныс қалыптасады.
Рекреанттар рекреацияның түрін және демалыс орнын таңдай отырып
белгілі бІр максатты, нұскауды, әуестілікті басшылыққа алады. Сонымен
индевид және топтык сұраныс әртүрлі белгілеріне қарай және аймақтық болып
бөлінеді.
Рекреацшшық сұраныстың көлемі, тенденциялары, нақты ұрдісті жүйелі
түрде зерттеу экономикалық, медико-биологиялык, демографиялық, әлеуметтік,
әлеуметтік-психологиялық және табиғаттану аспектілері бойынша жүргізіледі.
Мұндай зертгеудің кең көлемділігі рекреациялық сұраныстың қалыптасуы
кешенді факторлардың әсерінен төмендегідей топтасуы мүмкін.
Әлеуметтік-экономикалың фактор: өндірістік күштің даму денгейі;
өндіріс тұгынушыларыныц игілігі, қызметі; туризм және демалыс аукымының
дам деңгейі; халықтың нақты қаржы кірісі; қызмет көрсетІ және тауардың
бөлшек сауда бағасы; рекреациялық және транспорт кұралдары; транспорт
инфрақұрылымының даму деңгейі демалыс ұзақтығы; рекрациялық аудан және
маршуруттары
туралы ақпарат пен жарнама беру; халықтың әлеуметтік және кәсіби кұрамы;
мәдени өмірлік денгейі; халықтың қозғалысы; үлттық салттары.
Демографиялық фактор: қала және ауыл тұргындарының ара қатынасы; халықтың
жас және жыныстық құрамы; жанұяның мөлшері және кұрамы; орналасу
ерекшелігі:
Әлеуметтік-психологиялық фактор: мәдени және іскерлік
байланыстың қарқындылығы; мәдени өмірдің түрі; сәннін
әсері;
тұлғаның кұндылығын бағалау: Медико-биологиялық фактор: халықтың денсаулык
жағдайы. Табиғи фактор: өмір сүріп жатқан табиғат зонасы; географиялык
жағдаиының ерекшеліктері (теңізге, тауға т.б.катынасы)Рекреациялық
сұраныстың экономнкалық бағасының маңызды мәселелерінің бірі - экономикалық
дамудың казіргі кезендегі рекреациялық қызметгің халық сұранысын
қанағаттандыру дәрежесін анықтау.
Рекреациялык сұраныстың медико-биологиялық аспектісін зерттеу міндетІ
санаторилі-курорты емдеу құрылымын және келемін анықтау. Аймақтық
медициналық статистнка негізінде курортологтар санаторилі-курортты емдеу
және оның канағаттандыру мүмкіндіғін зерттеуде.
Медико-биологиялық көзқарас бойынша сауықғыру сұранысы аз зертгелген.
Әдебиетгерде рекреациялық кызметтің медико-биологиялық функциясы туралы
жалпы мәліметтер кездеседІ.
Рекреациялык қызметті әлеуметтік және әлеумеітік-психологиялық
зерттеу әлеуметгік топ және индевидтің қоршаған ортамен диалектикалық өзара
байланысын зерттеуге бағытталган.
Рекреациялық кеңістікті ұйымдастыру деңгейі, сонымен қатар кеңістіктің
рекреанттың мінез-құлқына әсері әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялык
сипат алады, Сондықтан рекреациялық қызметті зерттеуде әлеуметтану және
әлеуметтік психологияның ролі зор. Әлеуметгану әлеуметтік топтың
рекреациялық сұранысын зерттейді. Әлеуметтік психология топқа және
индивидке тән рекреациялық ортаға қойылатын психикалық талаптарды
зерттейді. Сонымен қатар географияны әлеуметтік-территориялық тұтастық
ерекше кызықтырады.
Адамдардың әртүрлі әлеуметтік және жас шамасы қатар
топтар-рекреациялық қызметке түрлі талаптар қояды. Барлық талаптарды
ескеру мұмкін емес.
Рекреациялык сұранысты элеуметтік зерттеу кешенді түрде жүргізіледі.
1. демалыстын қазіргі теңденцияларын статистикалык мәліметтер
негізінде зерттеу
2. рекреацияны үстап тұру және оның даму болашағымен
байланысты ережелерді алдын-ала дайындау
халыққа анкеталық сауалнамалар жүргізу
рекреацияның келешекте даму гипотезасын жасау
территориялық жағдай жасау
Рекреациялық сұранысты зерттеуге статистикалық мүмкіншіліктен шығатын
зондаж әдісі таңдал алынады. Барлық турғындардан сауал алу күрделі
ұйымдастырылады және көп шығын кетеді. Зондаж әдісі бойынша халықты түгел
қамту қажет емес, тек бір бөлігі қамтылады. Белгілі бір көлемдегі
ақпараттарды барлық түрғьндар, тек бір бөлігі қамтылады. Белгілі бір
көлемдегі ақпараттарды барлық тұрғындарга таратуға болады. Бұл әдістің
өзіндік ұстанымы, артықшылығы және кемшілігі бар.
Анкеталық сауалнама территориялық белгілеріне байланысты екі ортада
жүргізіледі.
1. Жұмыс орны және тұрғылықты жері бойынша
2. демалыс және туристік саяхат орны бойынша
Сауалнамада халықтың әлеуметтік-демографиялык құрамы қолданылады.
Жұмыс орны және тұрғылықты жері бойынша сауалнама рекреацияның
жиілігін, ұзақтығын, мерзімділігін, құрылымын, рекреациялық орынға
жекелеген географиялық тартьшуын анықтауға мүмкіндік береді. Рекреациялық
территорияны ұйымдастыруға және демалыс, қызмет көрсету мекемелерін
таңдауға көмектеседі.
Зерттеулер нәтижелері бойынша орманды терриориялар, теңіз жағалауы, су
алаптарымен шектесетін территориялар біршама кең таралған демалыс орындары
болып саналады.
Демалыс ландшафтарын таңдауда халықтың жас шамасы үлкен әсер етеді.
Қала халқының 16-24 жас аралығындағы тобының 31,3%, ал 60 жастан жоғары
топтың 47% демалысын орманда өткізгенді қалайды. Керісінше тауда демалуды
10-20 жастар жақсы көреді (9%). Зейнеткерлер емделу кездеріне көбірек
көңіл бөледі.Рекреациялық қызметтің құрылымы мен жіктелуі.Рекреациялық
сұраныс рекреациллық іс-әрекеттің белгілі бір түрлерінде жүзеге асырылады.
Адамның бос уақытындағы қызметінің құрылымы жүмыс уақытына қарағанда
күрделі. Жұмыс уақытында өндірістің технологиясы мен үйымдастырылуы адам
қызмет түрін еркін тандауын шектейді. Бос уақытта ол күшін қалпына келтіру
әдісін саналы түрде немесе санадан тыс таңдайды.
8 лекция. Таќырыбы: Рекреациялық жұмыс және оның құрамы мен
классификациясы.
Жоспары:
1.Рекреациялық жұмыстың қоғамдық ерекшелігі.
2.Бос уақытты пайдалана отырып, адамның өзін-өзі қалпына келтіру және
дамыту функциялары.
3.Емдік рекреацияның, спорттық рекреацияның және танымдық рекреацияның
түрлері.
Лекция маќсаты: Адамның сұранысы тарихи қальштасқан өмір сүру
жагдайына негізделеді. Сұранысты қанағаттандыру өндіріске, өмірлік қорын
бөлуге және ауыстыруга байланысты. Рекреациялық сұраныс адам сұранысы
сияқты өзгергіш, тарихтың жемісі болып табылады. Оның аумақтық уақыттық
динамикасы рекреациялық қызметтің ұйымдастырылу территориясынан көрінеді.
Лекция мєтіні
1. Жетісу Алатауындағы туризмді дамытуға аса қолайлы маңызды
аймақтардың қатарына Қапал-Құрымбел ойысы мен Бүркітті Бүйен өзені бастау
алатын Қора, Жаманкөл, Қаратау жоталарының солтүстік беткейін жатқызуға
толық негіз бар. Аталған аумақта ғылыми-танымдық, экологиялық және тау
туризмін дамытудың тамаша мүмкіндіктері жетерлік, — дейді саланы зерттеп,
зерделеумен айналысқан І.Жансүгіров атындағы университеттің оқытушысы
К.Жүзжасаров. Оның айтуынша, Мұздыбұлақ таулы алқабы мен Құрымбел ойысында
қазіргі кезде қазба жұмыстары жұргізіліп жатқан қола, сақ-ғұн, түркі
кезеңдеріне жататындығымен ерекшеленетін тарихи-экологиялық ескерткіштер,
Қапал ойысында шипажайлық-сауықтыру туризмін дамытуға мүмкіндік беретін
тектоникалық жарықшақты минералды су көздерінің қоры кездеседі екен.
Қаратау, Қора, Жаманкөл жоталарының солтүстік беткейлерінің абсолютті
биіктігі мен жер бетінің жалпы кескіні, көлбеулігі сияқты жер бедерінің
морфометриялық көрсеткіштері рекреанттардың жекелеген топтары үшін
альпинизм , спорттық-сауықтыру, оқу-танымдық және тау шаңғысы туризмдерін
дамытуға айтарлықтай мүмкіндік бар.
Тау беткейлері микроклиматының адамның мінезі мен сезіміне, денсаулығына
тигізетін әсері мол. Сонымен бірге тау беткейінің теңіз деңгейінен
біртіндеп биіктеуіне байланысты Бүркітті Бүйен өзенінің жоғарғы ағысына
дейін автокөлікпен баруға болатындығы да туристік инфрақұрылымдарды
дамытуға аса қолайлы екенін дәлелдейді.
Табиғи алғышарттар бірнеше күндік туристік саяхаттар ұйымдастырып, Бүркітті
Бүйен өзенінің бастауында альпинистік лагерьлер құруға таптырмайтын орын.
Қора, Жаманкөл, Қаратау жоталарының солтүстік беткейінің, Қапал, Құрымбел
ойыстарының гисометриялық, гидроклиматтық ландшафтық-эстетикалық жағдайлары
мен тарихи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарын ескеріп, ғылыми-
танымдық, бұқаралық сипаттағы серуендік-сауықтыру, шипажайлық-емдік және
тау туризмін дамытуға болады.
Бүйен өзені бастау алатын субендік және ендік бағытқа созылып жатқан Жетісу
Алтауының солтүстік-орталық жотасының орталық бөлігін қамтитын, батыстан
шығысқа бағытталып созылып жатқан абсалюттік биіктігі 3878 метрге жететін
Қора, Қаратау (3289м) жоталары солтүстігінде теңіз деңгейінен биіктіктері
1200-2300 метр аралығында ауытқитын үш деңгейлі Қапал, Құрымбел, Мұздыбұлақ
тауаралық ойыстарына ұласады. Жоғарыда аталған жоталардың эстетикалық
тартымдылығымен ерекшеленетін табиғат көрсеткіштеріне өте бай болуы
туристерді ежелгі мұзбасулары мен сел әрекетінен түзілген жер бедерінің
морфомүсіндік пішіндерімен таныстыруға қолайлы.
Бүркітті Бүйен өзенінің аңғары мен теріскей беткейлердегі таулы орман
топырағында талды-шетенді және шыршалы ормандар тараған. Қылқан жапырақты
ормандардың жапырағынан бөлінетін эфир майларының хош иісі мен озонға бай
салқын таза ауасы адамның физикалық күш қуатын қалпына келтіріп, мінез-
құлыққа қолайлы әсер ететінін ерекше еске алуға болады.
Мұздықтардың бетінде ауа температурасының төмендігіне байланысты орта
биіктіктегі таулы белдеуге қарағанда, желдің жылдамдығы артады. Ауаның
салыстырмалы ылғалдылығы, ашық күндердің саны, инсоляцияның мәнінің
жоғарылығы сияқты рекреациялық ресурстардың жеткілікті болуы туризм мен
демалысты дамытуға, келушілердің ынтызарлығын арттыруға ерекше мүмкіндік
береді.
Күрделілігі төмен, орташа дәрежедегі альпинизм мен тау туризмін, тау
шаңғысы хелликсиді, ғылыми-танымдық туризмді дамытуға ең қолайлы ауданның
бірі Бүркітті Бүйен, Орта Бүйен, Тасты Бүйен, Ақсу, Қора, Шыжы, Көксу
өзендерінің суайрығы болып табылатын Қоржынтау, Қора, Жаманкөл жоталарының
түйіскен жеріндегі Аболин, Безсонов, Тронов, Аюсай, Сапожников, Лагерьный,
Алтынсарин мұздықтары болып табылады.
Жылы-ашық, жауын-шашынсыз күндердің көп болуына байланысты тау
мұздақтарында альпинизм мен ғылыми-танымдық туризмді дамытуға ең қолайлы
кезең шілденің екінші жартысы мен тамыздың соңына дейінгі аралық болып
табылады. Жылдың бұл мезгілінде 3000-3500 метр биіктіктегі нивиальды-
гляциальды белдеудің өзінде күндізгі температура +22 ...+24 градусқа жетсе,
түнде +4 ...+6-дан төмен түспейді. Қаратау, Жаманкөл, Арасан, Қора,
Қоржынтау жоталарының түйіскен жері жоғарғы палеозойдың тілімделген
гранитойдтарынан тұратын төбесі текшелі таулы алқап. Енді туристерді осынау
керемет таулы аймақтарға апарудың, таныстырудың жолдарына тоқталсам,
бірінші күні туристер Талдықорған қаласының солтүстік шығысында 75 шақырым
қашықтықтағы Қапал ауылына жеткізіледі, жол бойында Қапал батырдың
ескерткішімен, Ақын Сара мен Біржан сал айтысы өткен Тоғызқұмалақ
қонысымен, Қапал ауылындағы ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында
салынған сәулет ескерткіштерімен, жергілікті өлкетану мұражайларымен
танысып, тартымдылығымен ерекшеленетін бірегей табиғат құбылысы
Тамшыбұлақта болып, жерасты суының геологиялық әрекетінің тау жыныстарын
түзудегі алатын орнын көріп тамашалайды. Ал, екінші күні туристер
автобуспен Қапалдың шығысында 22 шақырым қашықтықтағы Баянжүрек тауының
оңтүстік беткейінің баурайындағы Құрымбел ойысына жеткізіледі. Табиғаты
эстетикалық тартымдылығымен ерекшеленетін бұл аумақта демалушылар
археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп жатқан қола, ерте темір, сақ-ғұн,
түркі кезеңдерінің ежелгі қорғандарымен, қоныстарымен, Ш. Уәлихановтың
қолжазбаларындағы Баянжүрек петроглифтерімен танысады.
Ашық аспан аясында демалып ауа, су ваннасын қабылдауды ұнататын туристерді
Бүйен өзенінің бойында серуендетіп, тау беткейінің гранитті алқабындағы
табиғат ескерткіштерімен таныстыруға мүмкіндік мол. Сонымен қатар Баянжүрек
тауының беткейінде тұрып туристер Бүркітті Бүйен , Орта Бүйен, Тасты Бүйен,
Ақсу өзендерінің аңғарын, Қаратау, Жаманкөл, Қора тауларының солтүстік
беткейінің әсем көрінісі мен тау мұздақтарын, табиғат кешендерінің алмасуын
көріп тамашалай алады. Сол күні лагерьді үш Бүйеннің бір-біріне құяр
сағасында орналастыруға болады. Ал үшінші күні Бүйен өзенінің Оңтүстік-
Батысында, 5 шақырым қашықтықтағы Зәуре сайына дейін барып, Маман
Тұрысбекұлының жайлауындағы ХІХ ғасырдың соңында салынған тасқорамен
танысуға, қызықты әрі бай тарихты көрсету арқылы сауықтыру шараларын
өткізіп, туризмді жалғастыруға мүмкіндік мол. Осылайша, саяхат барысында
отандық және шетелдік туристер Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінің жалпы
ерекшелігімен, бірегейлігімен ерекшеленетін тарихи-археологиялық табиғат
ескерткіштерімен танысып, рухани қажеттіліктерін өтеуге мүмкіндік алады,
жанға жайлы саф ауасымен тыныстайды.
Халқымыз “Атың барда ел таны желіп жүріп, асың барда ел таны беріп жүріп”
демекші, кенже қалып дер кезінде көңіл бөлінбеген туризмнен өткен жылы
облыс бюджетіне 1,5 млрд. теңге қаржы түскен. Осы салада келушілерді
қабылдаумен 311 туризм нысандары айналысса, оларға көрсетілетін қызмет
ауқымы уақыт өткен сайын жақсаруда. Саяхатшыларға қажетті тауар өндірумен
167 мың адам айналысып, жаңа жұмыс орындары ашылған. Мәселен, өткен жылы
Алакөл, Балқаш көлдері, Бартоғай су қоймасы мен Талғар ауданында “Табаған”
спорттық сауықтыру, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1- лекция. Таќырыбы: КIРIСПЕ
Жоспары:
1. Рекреациялық түсінік.
2. Рекреациялық географияны дамыту және оны ұйымдастыру.
3. Рекреациялық географияның негізгі проблемасы,оны шешу жолдары.
4. Рекреациялық географияның игеру обьектісі территориялық рекреациялық
жүйені оқып үйрену, оның негізгі типтері.
5. Емдік,сауықтыру,спорттық және танымдық типтерге жалпы шолу жасау.
Лекция маќсаты: Рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастырушылар тұрақты туристік
легті қалыптастыратын демалыс орындарын білуі қажет. Олар тұрақты болмауы
мүмкін. 20-30 жыл шамасында демалыс орны болып, кейін түбегейлі өзгеріп
кетеді. Бұл өзгерістің өзіндік логикасы бар, оны міндетті түрде түсіну
қажет
Лекция мєтіні
Рекреациялық іс-әрекет - күрделі үрдіс. Оны зерттеуде жер шарындағы
көрікті жерлерді есте сақтау ғана емес сонымен қатар сипаттау да қажет.
Мұндай деңгей кезекті демалысын өткізетін жер іздеп жүйелі түрде туристік
буклеттерді қарастырып жүрген адамдарға өте қолайлы. Рекреациялық іс-
әрекетті ұйымдастырушылар тұрақты туристік легті қалыптастыратын демалыс
орындарын білуі қажет. Олар тұрақты болмауы мүмкін. 20-30 жыл шамасында
демалыс орны болып, кейін түбегейлі өзгеріп кетеді. Бұл өзгерістің өзіндік
логикасы бар, оны міндетті түрде түсіну қажет.
Мұндай түсіністік әсіресе ТМД елдеріне тән. 1991 жылғы оқиғадан кейін
бізге кеп нәрсе өткен өмірде қалды. Сонымен қатар рекреациялық іс-әрекеттің
географиясы да өзгерді. Қашан және қайда демалу туралы жаңа түсініктер
қалыптасты, жаңа туристік лег қалыптасты және әлі де жалғасуда. Біздің көз
алдымызда өтіп жатқан үрдісті және тұтастай туристік іс-әрекеттің дамуын
түсіну үшін халықаралық туризм географиясы мен тарихына үңілуіміз қажет.
XX ғасырда жер шарының кейбір аймақтарында туризм жалпы құбылыс
болғаны сондай, рекреация ерекше көңіл аударатын пән болды. Экономикаға
ерекше әсер ететін жаңа мамандар мен зерттеулер пайда болды.
Нарықтық экономика жағдайында туристік бизнесті дамыту үшін
рекреациялық ресурс, қаржы қоры, жаңа технология және мамандар қажет.
Экономиканың басқа салаларына қарағанда туристік ресурс өте көп түрлі.
Жаңа технологияның және қолда бар материалдық жағдайдың көмегімен нақты
адамдар тобының сауығуы мен демалуын ұйымдастыруға болатын рекреациялық
қызметке байланысты тұтынушылық бағасы мен қолайлы жағдайы бар табиғи және
антропогендік геожүйе, табиғи құбылыстар мен артефактілер де кіреді. Туризм
саласында қызмет істейтін немесе рекреациялық қызметті ұйымдастыруға және
қызмет көрсетуге араласқан адамдар да рекреациялық ресурстің бір бөлігі
болып саналады. Туристік бизнестің қарқында дамуы инфрақұрылымның дамуын
қажет етеді. Инфрақұрылым дамымай жоғарғы белсенді табиғи және мәдени
кешендердің өзін кең көлемде тұтынушылармен қамтамасыз ету мүмкін емес.
Рекреациялық ресурстарда басқа ресурстар сияқты шексіз емес. Оларда да
қолдану уақыты, эксплутация жағдайы, бағасы және белгілі бір көлемі болады.
Туристік қызмет үрдісінде міндетті түрде қоршаған ортаның өзгеруі
жүреді. Туризмнің қоршаған ортаға әсері тура, қосымша, қозғаушы, сонымен
қатар оң және кері әсері болуы мүмкін. Туризмнің кері әсері қолданылған
территорияның ластануынан, табиғи үрдістердің кейбір қолайсыз жағдайларының
артуынан, орманды аудандарда өрттің жиілеуінен, топырақтың тығыздалуы мен
өсімдіктердің тапталуынан, жекелеген жануарлар түрінің жойылуы немесе
олардың тіршілік етуіне қажетті экологиялық жағдайдың бұзылуынан көруге
болады.
Рекреация (латынның rесrеаtіо - қалпына келтіру) - еңбек етіп
шаршағаннан кейін тынығу арқылы адамның күш қуатын қалпына келтіру. Демалыс
үйлері, туристік базалар, санаторийлер шоғырланған жерлер - Рекреациялық
аудандар деп аталады.
Реакциялық географияның негізгі түсініктері
Реакциялық географияның негізгі түсініктеріне бос уақыт, демалыс,
рекреация және туризм деген түсініктер кіреді. Бос уақыт -рекреациялық
үрдістің дамуына қажетті жағдай. Бос уақыт -динамикалық категория, ол
белгілі бір дәуірдің, кластың, әлеуметтік топтың шегін көрсетеді, ол көлемі
және мазмұны жағынан да өзгеріп отырады. Бос уақыт жұмыс уақытынан басқа
уақыттың бір бөлігі болып табылады. Жұмыс уақытынан басқа уақытты әр түрлі
4 функционалдық топтан тұрады: 1) жұмыс орнына бару уақыты; 2) эстетикалық
қажеттіліктерді қанағаттандыру уақыты (ұйықтау, тамақтану, жеке бастың
гигиенасы); 3) үй еңбегі және тұрмыстық қажеттіліктер уақыты; 4) бос уақыт
болып табылатын физикалық, интеллектуалдық даму уақыты. Бос уақыт 2
бөліктен тұрады: 1) демалу уақыты; 2) жоғары іс-әрекет уақыты.
Демалыс адамның жұмыс, нервтік және психологиялық, қабілеттілігін
қалпына келтіреді, ал физикалық еңбектегі адамдардың физикалық шаршағанын
түсіреді.
Адамның іс-әрекеті демалыс уақытында былай классификациялануы мүмкін:
1) белгілі физикалық салмақпен байланысты іс-әрекет (спортпен
айналысу, қыдыру);
2) қызығушылықпен айналысуы - аң аулау, балық аулау, жидек және
саңырауқұлақ жинау, коллекция жинау және т.б.
3) өнер әлеміне араласу (театрларға, концерттік залдарға, көркем
суреттік галереяларға, т.б. бару).
4) жоғары мәдениетті іс-әрекет (өздігінен білім алу,
әдебиеттер, газет-журнал оқу);
5) өз қалауынша және қызығушылық бойынша қарым-қатынас;
6) белсенді (ойындар, би) немесе белсенді емес (көрікті жерлерге
бару) көңіл көтеру;
7) қанғаттану үшін демалыс жасау.
"Рекреация" демалу, көңіл көтеру, спортпен айналысу жиынтығын
көрсетеді: rесrеаtіо (лат) - қалпына келтіру, rесrеаtіоп (франц) - көңіл
көтеру, демалу, іс-әрекеттің өзгеруі.
Рекреация - бұл адамдардың өз бос уақыттарын арнайы тұрғылықсыз
территорияларда сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени көңіл көтеру
әрекеттер үрдісінде қолданылатын көрініс және ара қатынастар жиынтығы.
Рекреацияны ұзақтығына қарай қысқа уақытты жерге демалуға оралу және ұзақ
уақытты демалуға тұрғылықсыз жерге оралу. Территориялық қысқа уақытты
рекреация қала шетіндегі аймаққа 1-2 сағаттық жаяу немесе транспортпен
жүруге шектеледі, ол ұзақ рекрсация жасағанда территориясы шектелмейді.
Ұзақ рекреация сыйымдылығы жағынан туризм түсінігіне сәйкес келеді.
Туризм - бұл адамдардың саяхат және тұрғылықсыз жеріне бару процесінде
пайда болатын қатынастар мен көріністердің жиынтығы. Бұдан халықаралық
туризм шығады. Ол Римде 1963 ж. БҰҰ-ң халықаралық туризм және саяхат
конференциясында тұжырымдалып және Дүниежүзілік туристік ұйым деп танылады.
(Д.Т.Ұ)
Халықаралық турист деп - өзінің тұрғылықты жері болып саналмайтын,
елде 24 сағат және оданда көп болған тұлғаны айтады. Турист деп сонымен
қатар шет мемлекетте жүрген студенттер мен оқушылар да саналады.
Туристердің мынадай топтары анықталған:
а) көңіл көтеру, жанұя жағдайына байланысты және курорттық емделуге,
т.б. баратын тұлғалар;
б) конференцияға (ғылыми, әкімшілік, спорттық және т.б.) баратын
тұлғалар;
в) уақыты 24 сагат толмаса да теңізбен саяхат жасайтын тұлғалар.
Турист деп саналмайтындар:
а) мемлекетке келісім шарт немесе келісім шартсыз жұмыс іздеп келген
тұлғалар;
б) тұру үшін келген тұлғалар
в) шекаралық аймақта тұрып, келесі жаққа жұмысқа баратын адамдар.
Бір жерге баратын немесе тұрған аймаққа барып, бірақ түнеуге қалмайтын
тұлғаларды - экскурсанттар деп атайды.
Рекреациялық потенциал рекреацияның дамуы үшін қажетті жағдай болып
табылады. Ол әр түрлі маштабта бағаланады: әлемдік, елдік, аудандық
деңгейде және т.б.
Рекреациялық потенциал былай түсіндіріледі: яғни, белгілі территорияда
рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру үшін қажетті табиғи, мәдени - тарихи
жерлерді жиынтығы болып табылады.
Рекреациялық потенциал құрайтын негізгі бөлігі -рекреациялық
ресурстар.
2- лекция. Таќырыбы: Рекреациялық географияның зерттелу методикасы және
басқа ғылымдарымен байланысы
Жоспары:
1.Рекреациялық географияның зерттелу методикасы, оның дамуындағы негізгі
заңдылықтар, қоғам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас,олардың
байланыстары.
2. Рекреациялық географиядағы бос уақыт және оған берген К.Маркстың
анықтамасы.
3. Рекреациялық жұмыстармен туристік сфераның айырмашылықтары мен
ұқсастықтары, олардың арасындағы байланыс.
4. Рекреанттарды есепке алудың методикасы.
5. Рекреациялық географияның басқа ғылым салаларымен байланысы
Лекция маќсаты: Жүйелі анализ жасау әдісі мен жүйелілік тәсілі рекреациялық
қызметтің территориялық түрлерін ұйымдастыруда, ішкі, салааралық,
ауданаралық байланыс түрлеріде, қоғамдық міндеттерді түрлендіруде, даму
жағдайы мен факторларында кеңінен қолданылады.
Лекция мєтіні
Рекреациялық географияның зерттеу әдістері және басқа ғылымдармен байланысы
Рекреациялық географияның жалпы методологиялық негізі диалектикалық
көзқарас болып саналады. Ол әлеуметтік-экономикалық формацияның негізін,
оның негізігі даму заңдылықтарын, қоғамдық ұдайы өндіс үрдісіндегі табиғат
пен қоғамның өзара әсерін, әртүрі қоғамдық және табиғи құбылыстардың өзара
байланыстарын ғылыми негізде түсіну тұрғысынан ашады. Сонымен қатар
географиялық, тарихи, салыстырмалы, картографиялық,
аналитико-статистикалық, экспедициялық зерттеулер, математикалық әдістер де
кеңінен қолданылады.
Жүйелі анализ жасау әдісі мен жүйелілік тәсілі рекреациялық қызметтің
территориялық түрлерін ұйымдастыруда, ішкі, салааралық, ауданаралық
байланыс түрлеріде, қоғамдық міндеттерді түрлендіруде, даму жағдайы мен
факторларында кеңінен қолданылады. Жүйелілік тәсіл әдісі қолдану
рекреациялық географияда рекреациялық жүйе концепциясын дамытуға мүмкіндік
береді.
Жүйелілік тәсіл, жүйенің компоненттік (пәндік), функциональдық және
тарихи аспектлердің қалыптасуын, динамикасы мен дамуына сараптама жасауға
бағытталған. ТРЖ және рекеациялық аудандарда жүйелі зерттеудегі
компоненттік аспек өзара байланысты екі тапсырманы шешуге бағытталады. 1.
зерттеліп отырған қалалық, қаласырты, алысқа демалу ТРЖ қандай элеметтерден
тұрады (компоненттік сараптама). 2. бұл элеметтер бір-бірімен қалай
байланысты (құрылымдық байланыс). Бұл жүйенің біртұтастығын
көруге,күрделілігін анықтауға , оның элементтерінің өзара байланысының
заңдылығын ашуға,берілген жүйені басқалармен салыстыруға мүмкіндік береді.
Функциональдық аспект ТРЖ-ң құрамдас элементтері өзара әсері
үрдісінде ішкі қызмет механизмі мен қоршаған орта және сыртқы қызметтің
өзара әсерін зерттеуге бағытталған.Ішкі өзара әсерлесу анализі ТРЖ нысаны –
орталықтандыру және субекът – орталықтандыру моделін, ал қоршаған орта мен
өзара әсерімен сыртқы байланыс жүйесін айқындау – рекреациялық аудан
тұжырымдамасын жетілдіруге мүмкіндік береді.
Жүйелі зерттеудің тарихи аспектісі екі бағытта жүреді.
1. Генетикалық. Аталған ТРЖ-нің шығу тегін ашатын даму және қалыптасу
кезеңдеріне сараптама жасау.
2. Болжау. Рекреациялық қызмет көрсету және оның аумақтық ұйым түрінің әрі
қарай даму болашағын анықтаумен байланысты. Бұл аспект рекреациялық
шаруашылықтың және оның жеке салаларының қалыптасуындағы негізгі кезең
болып саналады.
Экспедициялық зерттеу әдісі- дәстүрлі географиялық әдіс болып
есептелінеді.Рекреациялық география қалыптасуында нақты мәліметтерді
жинауда, аумақтық рекреациялық шаруашылықты ұйымдастыру ерекшеліктері мен
дамуында кеңінен қолданылады. Ол нақты ақпараттарды алудағы жалғыз тәсіл
болып саналады.
Картографиялық әдіс – рекреациялық география ғылым ретінде
қалыптасқаннан бастап кеңінен қолданылып келеді. Карта тек қана
ТРЖ(тұрақтылығы, қолайлылығы т.б) жеке қасиеттері немесе туризмнің
материалдық- техникалық базасы,рекреациялық ресурстардың ерекшеліктерін
кеңістікте бейнелеу тәсілі ретінде ғана емес, сонымен қатар жаңа деректер
алуға және оның жұмыс істеу заңдылығын көрсетуге пайдаланылады.
Математикалық сараптау немесе моделдеу әдісі ЭЕМ көмегімен
ақпараттардың үлген бөлігімен жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Дала
деректерін камералық өңдеуде уақытты үнемдемейді.
Әлеуметтік әдіс рекреациялық зерттеуде әлеуметтік пән ретінде кеңінен
қолданылады. Әлеуметтік зерттеулерде анкеталық сұрақтар,әлеуметтік
интервью, газеттер арқылы сұрақтар, жеке бақылау әдісі және құжаттарды
зерттеу(туристік жолдамаға сұраныс, диспечер журналдарын, ұсыныстар мен
шағым кітаптарын)әдістері біршама кең таралған.
Материалдық техникалық базаның сиымдылығын,рекреациялық және
материалдық ресурстарды, рекреациялық сұраныстың көлемі мен құрылымын
ескере отырып ТРЖ- нің дамуын жоспарлау мен болжау әдістерінің жиынтығы
баланс әдісі. Ол халықтың қаржы кірісі мен демалысқа бөлінетін шығынын
есептеуге де,сұраныс көлемін есепке ала отырып рекреациялық аумақтың
қажетті көлемін анықтауда да қолданылады.
Сонымен қатар рекреациялық географияда экономико- математикалық,
экономикалық, медико-биологиялық және эксперттік бағалау әдістері
қолданылады. Бұл әдістер рекреациялық қызмет көрсетудің экономикалық
нәтижелілігін, оның сауықтыру және профилактикалық рөлін, туристік
маршруттар жүйесі мен туристер(рекреанттар) легінің үйлесімділігін,
туристік сұраныстар мен ұсыныстарды болжаумен айналысады.
Рекреациялық география басқа ғылымдармен, әсіресе география,оның
ішінде :экономикалық және әлеуметтік география, халықтар географиясы,
физикалық география және медициналық географиямен тығыз байланысты.
Экономикалық және әлеуметтік география – туризмнің елдің немесе
ауданның салалық және аумақтық шаруашылығының құрылымына әсерін зеттеуге
қатысады.Рекреациялық қызмет көрсету аумақтық әлеуметтік-экономикалық
кешеннің құрамдас бөлігі ретінде қарайды. Экономикалық және әлеуметтік
география рекреациялық ауданда аумақтық ұйымның қызмет көрсетуінің
үйлесімділігін, рекреациялық сұраныстар мен ресурстар балансын өңдеуде,
рекреациялық ауданның сиымдылығының негіздеуде қолданылады. Экономикалық
және әлеуметтік география экономикалық тиімділіктің деңгейін анықтауға
мүмкіндік береді.
Халықтар географиясы – рекреациялық қызмет көрсетудің орналасу
жүйесіне, қалалар мен елді мекендердің түрлерін бөлуге,демалыс зонасына,
туризм,агломерация аралық демалыс зоналары орталығына кіретін, курортты
қалалардың және ірі курорт агломерацияларының дамуын және қалыптасуын
қарастырады. Халықтар географиясының әдісі рекреациялық жүйені жұмыс
күшімен қамтамасыз ету, анықталған аумақтық заңдылықтар динамикасын және
еңбек ресурсы мен халықты рекреациялық сұранысты болжауға ұдайы пайдалану.
Физикалық география – табиғи кешеннің тұрақтылығы мен динамикасы
құрылысының заңдылығы туралы ақпарат береді, ландшафтқа эстетикалық,
физиологиялық және технологиялық баға беру әдісін өңдеуге қатысады, табиғи
кешеннің рекреациялық жүкке тұрақтылығын және сиымдылығын зерттеуге,
демалушының талғамын ескере отырып оның жабдықталуы, рекреациялық қызметтің
әлеуметтік экономикалық нормативтерін қарастырады. Физикалық география
әдісі табиғи кешенге аймақтық дифференциялық нормалардың рекреациялық
қуатын, табиғатты қорғау шараларын қарастыру, ландшафтағы рекреациялық
дигрессияны ескерту, рекреациялық ауданның экологиялық жағдайының
үйлесімділігін анықтауға қолданылады.
Медициналық география – табиғи жағдайлардың адам ағзасына әсерін, оның
жаңа игерілген аудандарға икемделу ерекшеліктерін, аурулардың кейбір
түрлерінің таралуын зерттейді. Бұл пән рекреациялық ортаның минералды емдік
су және батпақтық, климаттың, психо-физиологиялық қолайлылығын зерттеуде,
әртүрлі санаторилі курортты емдеуді қолданудың аймақтық құрылымын анықтауда
негізгі рөл атқарады.Медициналық географияның әдісі рекреациялық қызмет
көрсетудің нәтижелілігін және әртүрлі аурулардан сақтандыруда оның рөлін
анықтауға қолданылады.
Рекреациялық география ғылымына жатпайтын ғылымдардың да ақпараттарын
және әдістерін кеңінен пайдаланады.Оларға: қоғамдық ғылымдар қатарындағы
туризм экономикасы, медициналық ғылымдар жүйесіндегі курортология және
физиотерапия жатады.
3-4 лекция. Таќырыбы: Рекреация-әлеуметтік экономикалық құбылыс
Жоспары:
1.Рекреацияның дамуы және қалыптасу кезеңдері.
2.Орта ғасырдағы теңізшілердің саяхатқа шығуы және Бейжің қаласындағы
Олимпиадалық ойындардың рекреациялық
қозғалыстардың дамуына әсері.
3.Алғашқы темір жолдар,теңіз жолдары және автомобиль жолдары ашылуының
рекреацияның қарқынды дамуына тигізетін әсері.
4.Халықаралық туризмніңэкономикалық тиімділігі.
Лекция маќсаты: Рекреациялық іс-әрекетгің қарқынмен дамуы және үлкен
проблемалардың қиындығы өзіне білімнің әр саласындағы ғалымдарды, сонымен
бірге географтарды өзіне тартады. Қандай рекреациялық жүйеде болмасын қарым-
қатынасқа: демалушылар тобы, табиғи кешендер, техникалық инфраструктура,
қызмет көрсету сферасы, еңбек ресурсы, орналастыру жүйесі кіретіндіктен
рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру кешенді болып табылады.
Лекция мєтіні
Рекреациялық география - жаңа әлеуметтік географиялық ғылым
Рекреациялық іс-әрекет қазіргі кездің әлеуметтік-экономикалық негізгі
факторларының біріне айналады. Біздің көз алдымызда белгілі бір
ресурстардың жиынтығына сүйенетін, өзінің кадрлары бар, басқа салалармен
байланысы бар және белгілі әлеуметтік экономикалық эффект беретін халық
шаруашылығының жаңа саласының қалыптасу үрдісі жүріп жатыр.
Рекреациялық іс-әрекетгің қарқынмен дамуы және үлкен проблемалардың
қиындығы өзіне білімнің әр саласындағы ғалымдарды, сонымен бірге
географтарды өзіне тартады. Қандай рекреациялық жүйеде болмасын қарым-
қатынасқа: демалушылар тобы, табиғи кешендер, техникалық инфраструктура,
қызмет көрсету сферасы, еңбек ресурсы, орналастыру жүйесі кіретіндіктен
рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру кешенді болып табылады.
Рекреациялық география пәні материалдар жинауда физикалық география,
экономикалық география, халықта географиясы, медициналық география
және елтану пәндерімен тығыз байланысты.
Рекреациялық географияның қалыптасуына алгашқы үлкен қадамды
В.С.Преображенский жасаған. Халық шаруашылығында рекреациялық жүйе қоғамдық
қажетті рекреациялық функция болып табылады. Рекреациялық жүйеге
материалдық өндірістік жүйе (өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық, аграрлы-
өнеркәсіптік, транспорттық) және өндірістік емес сферасының жүйесі кіреді.
Рекреациялық географияны оқыту пәні территориялық рекреациялық жүйені оқу
болып табылады. Территориялық рекреациялық жүйе - әлеуметтік географиялық
жүйе болып табылады. Ол басқа да өзара байланысқан жүйелерден тұрады:
табиғи және мәдени кешендер, инженерлік құрылыстар, қызмет көрсетуіпілер
тобы, басқару органы және демалушылар.
Табиғи және мәдени кешенің жүйесі ресурстар және рекреациялық
қажеттіліктерді қанағаттандыру талабы болып табылады. Табиғи және мәдени
кешендер белгілі бір сыйымдылығымен, тұрақтылы толық, жабдықталғанымен,
әртүрлілігімен және тартымдылығымен ерекшеленеді.
"Инженерлік құрылыстар" жүйесі бір жағынан демалушылардың және қызмет
көрсетуші қызметкерлердің күнделікті өмір іс-әрекеттерін қамтамасыз етеді,
ал 2-ші жағынан демалушылардың ерекше рекреациялық қажеттіліктерін
қанағаттандыру.
"Қызмет көрсетуші" жүйесінің функциясы көбінесе демалушыларға қызмет
көрсетуге бағытталған.
"Демалушылар" жүйесі басқа жүйелерге деген талаптарды анықтайды, ол
әлеуметтік, жас, ұлттық, региондық және жеке демалушылардың ерекшелігіне
байланысты.
1. Рекреациялық география мынадай заңдылықтарды көрсетеді: қалыптасу
динамикасы, дамуды, әр түрлілікті, территориялық рекреациялық жүйенің
(Т.Р.Ж) таралуын, олардың морфологиялық құрылымын, территориялық
дифференциясы және интеграция, ішкі байланыстарды, Т.Р.Ж-ң бүтіндігін
көрсететін, Т.Р.Ж-ң арасындағы байланыстарын, Т.Р.Ж-ң басқа географиялық
жүйелермен байланысын, өзіндік және бағытталған мақсатының жұмысын
болжайды, танымдық тәсілдер жүйесін жасайды.
Рекреациялық география қоғамдық, арнайы географиялық ғылымдармен бірге
мәдениет гоеграфиясы, білім беру, денсаулық сақтау және басқа ғылымдарға
жатады. Онда объектінің мақсаттық функциясын және оқу пәні әлеуметтік болып
анықталуы мүмкін.
Рекреация әлеуметтік экономикалық құбылыс.
Саяхатты шыққанды ұнататындар, жолға шығар алдында алдарында
әртүрлі мақсат қояды. Біреулері көрікті жерлермен танысқысы келсе,ал келесі
біреулері орманның немесе таудың таза ауасын жұтып табиғаттың сұлулығын
тамашалағысы келеді, ал үшіншілері үшін туристік жорық- спорттық шара.Басқа
сөзбен айтқанда рекреацияда 3 негізгі функцияны- танымдық,спорттық-
сауықтыру, емдік деп бөлуге болады.Осындай бола тұра танымдық функциясына
барлығы үлкен мән береді. Танымдық бұл- психологиялық күшті қалпына
келтірудің ерекше түрі. Саяхатшы келген жердің ерекшелігіне қызығушылық
таныту арқылы ол өз ойын оятады немесе сана адамның ойын оятады және
сонымен қатар миды психологиялық шаршаудан азат етеді.
Танымдық функциясы саяхатшының табиғи, мәдени-тарихи,
этнографиялық, шаруашылық және басқа көрікті жерлерге деген қызығушылығынан
байқалады.
Табиғи-климаттық көріктілікке қолайлы климаттық жағдай,ауаның орташа
температурасы, құрғақ күндер,ашық күндер, желсіз күндер және т.б.пейзаждың
әсемдігіне- орман,тау,теңіз,көл,өзен,үңгір т.б. Мәдени-тарихи көрікті
жерлерге – тарихи, археологиялық, архитектуралық ескерткіштер мұражайлар
көркемсурет галереялары,театр т.б. Саяхатшылардың ерекше
қызығушылығынтуғызатын этнографиялық көріктілікке- әдет-ғұрып,киім,ұлттық
тағам , фольклор, халықтық шығармашылығы т.б.Шаруашылық көріктілікке – сол
ауданның өзіне тән шаруашылықты жүргізуі немесе жоғарғы жетістіктері ,
қызмет көрсету саласының дамуы.Сонымен қатар саяхатшылардың белгілі бір
территорияға келуіне жергілікті оқиға , мысалы : музыкалық және театр, кино
фистивальдар, слеттар, конгресс,жәрмеңке, көрме, карнавал,спорттық шаралар
себеп болады.
Сауықтыру функциясы – адамның өндірістік және өндірістік
емес,дене және психологиялық шаршауын басатын бірден- бір жолы. Белсенді
демалысты кең түрде дұрыс ұйымдастыру(жаяу жүру, қайықпен, велосипедпен
т.б.) адамдардың денесін шынықтырады, сыртқы ортаның қолайсыз жағдайына
және оның әсеріне қарсылығын күшейтеді. Спорттық- сауықтыру функциясында
адамдардың денсаулығын нығайту шаралары қолданылады. Ондаған милиондаған
адамдардың денсаулығын нығайту және олардың еңбекке жарамдылығын көтеру
бағытында болғандықтан бұл функцианың әлеуметтік-экономикалық маңызы өте
зор. Сауықтыру және спорттық шараларсыз өскелең ұрпақтың гормондық дамуын
жүзеге асыру, еңбекшілердің қоғамдық және еңбек белсенділігін арттыру
мүмкін емес.
Халықтар денсаулығын нығайту және сақтау, олардың еңбекке
жарамдылығын көтеру еліміздің саяси әлеуметтік саласындағы басты
міндеттерінің бірі. Бұл міндетті шешуде рекреацияның рөлі зор. Жұмыс және
демалыс- қалыпты өмірлік жағдайдың екі жағы мен жақсы ұйымдастырылған
демалыс жұмысқа қабілеттілікті жоғары деңгейде ұстаудың алғы шарты. Ағза
бір жұмыстан екінші жұмысқа ауысқанда ең жақсы демалады. Осы тұрғыдан
рекреацияның рөлі өте зор. Рекреация – қозғалыс, көру сезімін өзгерту,
эмоция, таза ауада ұзақ болу.
Жорықтарда адамның белгілі бір психи-физиологиялық,ерік- жігер,
іскерлік және т.б.қасиеттері қалыптасады.
Рекреация және туризм ұғымдары кең таралған. Бірақ ғылым
зерттеушілердің өзі бұл ұғымдардың анықтамасын бере алмайды. Бірақ бұл
соңғы уақытты жер шарында халықтардың рекреациялық миграциясының дамуына
кедергі келтірмейді.
Рекреациялық қызметтің дамуының бірден-бір нақты факторының бірі
еңбекшілердің бос уақытының көбеюі.
Рекреацияның жалпылығының материалдық алғы шартының бірі транспортың
дамуы. Бұл тек жылдамдықтың өсуі емес,транспорттық тарифтің төмендеуі және
қоғамдық тасымалдау көлігінің көбеюі, сонымен қатар жеке транспорт санының
молдығы. Бұл дегеніміз әлемдегі ең шеткі аудандарды және елді мекендерді
жалғастырады. Яғни жылдамдық артады. Жылдамдықтың артуы жолға кететін
уақытты қысқартады, соның әсерінен рекрециялық ауданда немесе орталықта
болу уақыты ұлғаяды. Транспорттық тарифтің төмендеуі демалысты баршаның
қолы жететін жағдайға жеткізді.
Рекреациялық миграцияның өсуінің басты факторы халықтың ірі
индустриялы орталықтарға шоғырлануы көлеңкелі жағдай болып саналады.
Өндіріс жүйесін механикаландыру және автоматтандыру дене еңбегін азайтуда,
бір жағынан жаман емес, бірақ дене еңбегінің болмауы геподинамияға әкеліп
соғады. Осыған байланысты қозғалыстың жетіспеуін белгілі бір дәрежеде
калпына келтіретін белсенді рекреацияның рөлі өсуде.
Геподинамия денсаулыққа кері әсер ететін эмоцияның шаршауымен
жалғасады. Эмоциялық шаршау казіргі өндіріс және өндірістен тыс қызмет
жағдайында туады. Бұл жерде әңгіме тез өзгеретін көру және дыбыс әсерлері,
ауаның ластауы, ақпараттың көптігі, мезгілдік жылдың қолайсыздығы туралы.
Рекреациялық қызмет- адамның табиғи қажеттілігін қанағаттандыратын табиғтқа
жақындылық.
Рекреациялық жарылыс капиталистік және дамушы елдерге тән. Қазіргі
кезде рекреациялық миграция ондаған тіпті жүз милиондаған болып есептеледі.
Кейбір елдерде тұрғылықты халықтың санынан туристердің саны артығырақ
болады. Мысалы : Австрияға 9 млн.турист келеді ал, халқының саны 7,8 млн.
Швейцарияға 7млн.тұрғылықты халқы -6.9 багам аралдарына 1.5млн.халқы- 250
мың.
Рекреацияның үздіксіз дамуы және көлемі өзінің өзектілігімен әлеуметтік-
экономикалық құбылыстың және оның негізгі функцияларының қажеттілігі туралы
мәселе қойып отыр. Кейбір зерттеушілер рекреациялық қозғалыстың мәнінің
бірінші орнына инстинк теориясына негізделген миграцияны қоюда. Мұндай
көзқарасты жақтаушылар , адамға туа бітті саяхатқа шығуға қызығушылық тән
деп есептейді. Екінші бір зерттеушілер инстинктің орнына қажеттілік ұғымын
қояды. Кейбір авторлар барлығын біріктіріп еңбекке қажеттілікті қалпына
келтіру немесе адамның дене және психикалық күшін қалпына келтіру деп
атайды. Сондықтан рекреация демалыс және еңбекке қабілеттілікті қалпына
келтіру ұғымдарымен мәндеседі. Ол жалпы қажеттілік болып саналады. Халықтың
уақытша жағдайын өзгертуге талпынуы, демалысқа, дене және жан дүниесін
қалпына келтіруді қанағаттандыруы жалпы қоғамдық құбылыс болуда.
Рекреацияның негізгі мақсаты- әрбір қоғам мүшелерінің дене және
психикалық күшін дамыту және қалпына келтіру , жан дүниесін жан-жақты
дамыту. Сонымен қатар бірінші кезекте адамның жан дүниесінің дамуы, оның
шығармашылық бейімділігі қанағаттануы керек. Рекреация- қоғам дамуының
бөлінбейтін бір бөлігі.
Ғылымда әлі де рекреацияның қоғамдық функцияларының жалпыға бірдей
классификациясы жоқ. Оны негізгі бес топқа бөлуге болады:
1.медико-биологиялық
2.әлеуметтік-мәдени
3.экономикалық
4.саяси
5.экологиялық
Медико-биологиялық функция санаторилі- курортты емдеу мен
сауықтырудан тұрады. Әлеуметтік-саяси функция рекреацияның жетекші
функциясы. Мәдени және жан дүние қажеттілігі – бұл сананың
қажеттілігі,қоршаған әлемді тану және ондағы өзіңнің орныңды білу. Өзіңнің
өмір сүруіңнің мәнін тану.
Рекреацияның экономикалық функциясының ішінде жұмыс күшін кең және
қарапайым түрде қалпына келтіру басты орында. Рекреация қоғамға қажетті
уақытты сақтайды. Рекреацияның нәтежиесінде еңбекшілердің жұмысқа қабілеті
артады.
Рекреацияның тауарлы – қаражатты жағдай да басқа экономикалық
функцияларды атқарады. Мысалы: 1.мемлекеттің белгілі бір бөлігінің
шаруашылық құрылымын жылдам дамытады. 2. Қосымша жұмыс аумағы кеңейеді
немесе рекреациялық қызметке байланысты халықтың жұмысы болады. 3.Халықтың
қаржы кірісі мен шығысы балансы құрылымына тікелей әсер етеді(рекреациялық
ауданның пайдасына).
4.Шетелдік туризм тиімділігінің артуы шетелдік валютаны алудың көзі.
Рекреацияның саяси функциясы еңбекшілерді саяси- идеологиялық
тәрбиелеудің басты құралы. Ішкі рекреация яғни (аудан, облыс,мемлекет
ішінде) сол жердің өткен тарихын, әртүрлі оқиғалар болған жерлермен,
табиғатпен таныстыра отырып халықты патриоттық, отанға деген
сүйіспеншілікке тәрбиелеудің басты құралы.Сонымен қатар интернационалдық
тәрбие беруде де рөлі зор. Ол халықаралық байланысты нығайтады, адамдар
арасындағы қарым- қатынасты дамытады, ұлттарды жақындастырады.
Рекреацияның экологиялық функциясы- белсенді өмірдің ұзақтылығын,
экологиялық тұрақты ортаны құру,халықтың денсаулығын нығайту мен сақтаумен
байланысты.
Рекреациялық қажеттілікті өтеуге және туризмді дамытуға табиғаты аз
өзгерген жерлер бөлінеді. Тыңайту және орман шаруашылық жұмыстары
жүргізіледі, табиғи ормандарды, су ресурстарын, ауаны сақтау шаралары
қолданылады, рекреациялық қажеттілік әсерінен курорттар, демалыс және
туризм зоналары құрылады.
Жаппай сұраныс және құрылымның өзгеруі қорғалатын жаңа территориялар
түрін- ұлттық парк құруға әкелді. Мемлекеттік табиғи ұлттық парктер- құнды
табиғи және мәдени ландшафты және демалысты ұйымдастыру үшін құрылады.
Табиғаттың көрікті жерлерімен танысу, демалыс үрдісінде қоршаған
ортаның жақсы әсері, табиғи резерваттар және табиғи мұражайлар
жаратылыстану ғылымының тереңдеуіне әсер етеді. Табиғатты қорғау дағдысының
қалыптасуы экологиялық тәрбиеге әсер етеді.
5-6 лекция. Таќырыбы: Рекреациялық ресурстар
Жоспары:
1.Рекреациялық ресурстар
дегеніміз не? Табиғаттың рекреациялық мүмкіншілігі мен жағдайы.
2.Табиғи рекреациялық
ресурстардың экономикалық тұрғыдан бағалануы.
3.Бағаланудағы негізгі проблемалар.
4.Табиғи кешендерге түсетін рекреациялық жүкті анықтаудың методикасы.
5.Табиғи территориялырда
рекреацияға пайдаланудық оң және теріс жақтары.
6.Мәдени тарихи рекреациялық ресурстар. Рекреациялық ресурстар.
Лекция маќсаты: Туристік- рекреациялық ресурстарды зерттеу сол
территорияда туризмді дамытудың құндылығы мен пайдалылығын анықтау
мақсатында жүргізіледі. Олар емдік, сауықтыру-спорттық және танымдық
рекреациялық сұраныстарды қанағаттандыратын, туристік-экскурсиялық
шаруашылықты дамытуға пайдалы қоршаған ортаның табиғат және адам әрекетінің
нәтежиесінде пайда болған нысандармен құбылыстардың жиынтығынан тұрады.
Лекция мєтіні
Туристік- рекреациялық ресурстарды зерттеу сол территорияда
туризмді дамытудың құндылығы мен пайдалылығын анықтау мақсатында
жүргізіледі. Олар емдік, сауықтыру-спорттық және танымдық рекреациялық
сұраныстарды қанағаттандыратын, туристік-экскурсиялық шаруашылықты дамытуға
пайдалы қоршаған ортаның табиғат және адам әрекетінің нәтежиесінде пайда
болған нысандармен құбылыстардың жиынтығынан тұрады. Сонымен қатар
туристік-рекреациялық ресурс ұғымын қоғамдық жұмысқа байланысты
технологиялық дәрежеге жеткен және оларды туристік-экскурциялық қызметке
тікелей қолдану мүмкіншілігі бар белгілі бір мөлшерде трансформацияланған
табиғи және антропогендік ландшафттардың байланысы деп түсінуге болады.
Туристік – рекреациялық ресурстардың барлық жиынтығын екі топқа
бөлуге болады:
1. Табиғи.
2. Әлеуметтік-экономикалық
Табиғи рекреациялық ресурс- табиғаттың құбылысы мен заты,
адамдардың сауығуына және демалуына біршама уақыт пайдалануға болатын
белгілі бір мөлшерде рекреациялық қызметке сай жабдықталған қасиеттері бар
табиғи және табиғи-техникалық геожүйе.
Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурсқа тарихи, мәдени
нысаналар (ескерткіштер,мұражайлар,галереялар т.б) және құбылыстар(
этнографиялық,саяси,өндірістік) жатады. Бұл ресурстар материалдық және
рухани,екінші жағынан жылжымайтын және қозғалмайтын болып бөлінеді.
Материалдық ресурс өндіріс және қоғам дамуының әрбір кезеңіндегі
материалдық құндылық жиынтығы, ал рухани ресурс- қоғамның ғылымда, білімде,
мәдениетте, әдебиетте, мемлекеттік және қоғамдық өмірде, еңбекте
және тұрмыста жеткен жетістіктерінің жиынтығы. Жылжымайтын
ресурстар тобына тарихи ескерткіштер, кала құрылысы, архитектура,
археология, монументтік өнер және мэдени ескерткіштер жатады.
Қозғалатын немесе жылжитын ресурстар - өнер ескеткіштері, археологиялық
табыстар, минералдық, ботаникалық, және зоологиялық коллекциялар, деректі
ескерткіштер, құралдар, құжаттар. Бұл ресурстарды қолдану олар жинақталған
мұражайларға барумен байланысты.
Тарихи және мәдени ескерткіштер негізгі белгілеріне байланысты:
тарихи, археологиялық, қала құрылысы және архитектура, мәдени, деректі
болып бөлінеді.
Тарихи ескерткіштер ғимараттар, халықтың өміріндегі маңызды тарихи
оқиғалар, мемлекеттің және қоғамның дамуы, революциялық қозғалыс,
халықаралық байланысты нығайтатын оқиғалар, сонымен катар ғылым мен
техниканың, халықтың тұрмысы мен модениетінің, саяси, мемлекеттік, соғыс
ардагарлерінің емірімен, халық батырларының, ғылыми қызметкерлердің, өнер
мен әдебиет қызметкерлерінің өмірімеа байланысты болуы мүмкін.
Археологиялық ескерткіштер: қалашықтар,
қорғандар, ескі кен орындары, өн, бейнелер, ескі заттар т.б.
Қала құрылысы мен архитектуралық ескерткіштерге: архитектуралық
ансамбльдер немесе кешендер, тарихи орталықтар, кварталдар, алаңдар
көшелер, ежелгі елді мекендер мен қалалардың құрылыстары мен жобаларының
қалдықтары.
Өнер ескерткіштеріне: монументалды, өнертапқыш, сәнді-қолданбалы және
өнердін баска түрлері жатады.
Деректі ескерткіштерге: мемлекеттік басқару органдарының және
мемлекеттік өкіметтің актілері, жазу және графикалық құжаттар, кино, сурет
(фото) құжаттар және дыбыс таспалары, ежелгі және басқа да
қолжазбалар, мұрағаттар, музыка және фольклор жазбасы сирек баспа жазбалар.
Әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурска тарихпен, мәдениетпен,
адамдардың қызметімен байланысты ерекше өндіріс орындары, ауыл шаруашылык,
жоғарғы оқу орындары, театр, спорт
кешендер, ботаникалық бақ, зообақ, океанариюм, сонымен қатар ұлттық
салттар, мерекелік ырымдар т.б.жатады.
Табиғи және әлеуметтік экономикалық жағдайы туризм мақсатына қолайлы
территориялар өзінен-өзі туристік ресурс болып саналмайды. Олар қажетті
сұраныстар және туристік шаруашылықты игеруге мүмкіндік болғанда гана
ресурс болып саналады.
Табиғи кешеннің туристік-рекреациялық ресурсқа өтуі төмендегідей
жағдайда жүреді.
1. табиғи кешенге туристік сүраиыс болмағандыктан
ресурс қасиеті болмайды, яғни табиғи түрінде болады.
2. туристік сұраныстың пайда болуы табиғи кешенді
зерттеуді және бағалауды талап етеді.
3. қоғамдық сұраныстың әсер ету күші, еңбек күші және
қаржы бөлу табиғи кешенді ресурсқа айналдырады.
4. туристік сұраныс көлеімінің ұлғаюы меллерациядан
кейінгі табиғи кешеннің қасиеті жағынан қолайлы болуына әкеліп
соғады.
Туристік рекреациялық ресурс-тарихи ұғым, ғасырлар бойы кейбір
ресурстар рөлі және оның құрылымы, туристік сұраныстың көлемі өзгереді.
Туристік рекреациялық ресурстың маңызды сипаттамасы:
1. Қор коры. ТРЖ потенциалдық сиымдылығын анықтауға қажетті,
игерілу деңгейі.
2. Рекреациялық алқаптың потенциалын анықтауға мүмкіндік беретін,
ресурстардың таралу аумағына санитарлық күзет қою.
3. Туристік лектің тұрақтылығы, туризмнің мезгілділігін
анықтау, пайдалану мүмкіндік кезеңі
4. Ресурстардың көптеген түрлерінің территориялық
жылжымайтындығы, рекреациялык инфрақұрылымды және адамдар легін
тартуға негізделген.
5. Салыстырмалы түрде капитал сиымдылығының төмендігі және
эксплутациялық шығынның аздығы тез инфрақұрылым құруға және әлеуметтік
экономикалық тиімділігі, сонымен қатар өзбетінше кейбір ресурстарды
пайдалануға мүмкіндік береді.
6. Рекультивизация шараларын өткізгенде қажетті және тиімді пайдаланудың
шараларын сақтағанда ұзақ уақыт пайдалануга мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде демалыс және туризм ресурстарын тікелей және қосымша деп
бөлу колданылып жүр.
Тікелей ресурстарға: ландшафттың әсемділігі, ерекшелігі, сол жердің емдік-
сауықтыру касиеттері, тарихи —мәдени ескерткіштер және басқа да
қолданылытын нысандар жатады.
7 лекция. Таќырыбы: Рекреациялық сұраныс
Жоспары:
1.Рекреациялық сұраныстың ұйымдастырылуына қарай негізгі типтері.
2.Жалпы қоғамдық, группалық және индевидті сұраныстың зерттелу методикасы
және бағыты.
3. Рекреациялық сұранысқа әлеуметтік-экономикалық, медициналық-биологиялық
тұрғыдан баға беру.
Лекция маќсаты: Адамның сұранысы тарихи қальштасқан өмір сүру
жагдайына негізделеді. Сұранысты қанағаттандыру өндіріске, өмірлік қорын
бөлуге және ауыстыруга байланысты. Рекреациялық сұраныс адам сұранысы
сияқты өзгергіш, тарихтың жемісі болып табылады. Оның аумақтық уақыттық
динамикасы рекреациялық қызметтің ұйымдастырылу территориясынан көрінеді.
Лекция мєтіні
Рекреациялық сұраныс.
Отандық зерггеушілер рекреациялық сүранысты ұйымдастырылуына қарай:
жалпы қогамдық, топтық және жеке деп бөледі,
Адамның сұранысы тарихи қальштасқан өмір сүру жагдайына негізделеді.
Сұранысты қанағаттандыру өндіріске, өмірлік қорын бөлуге және ауыстыруга
байланысты. Рекреациялық сұраныс адам сұранысы сияқты өзгергіш, тарихтың
жемісі болып табылады. Оның аумақтық уақыттық динамикасы рекреациялық
қызметтің ұйымдастырылу территориясынан көрінеді.
Рекреациялық сұраныс элеуметтік-экономикалык даку үрдісінде сыртқы
ортаның және тікелей өндіріс әдісіне, өмірлік қорды бөлуге байланысты
қалыптасады.
Рекреациялық сұраныс адамның өмірлік қызметіне жұмсалған дене және
рухани күшін, денсаулығы мен енбекке жарамдылығын қалиына келтіруге
сүранысы.
Рекреациялық халықтың өмірлік қызметін үйымдастыруда үш деңгейде
болады: қоғам-топ- индивид.
Қоғамдық рекреациялық сүраныс - жетекші сүраныс. Қоғам өзінің барлық
мүшелерінің дене және рухани күші, денсаулығы мен жұмысқа қабілеттілігін
қалпына келтіруге, жан-жақты дамытуға деген сүранысы. Олар рекреациялық
шаруашылықтың құрылымын анықтайды және оның территориялық үйымдастырылу
түрінен де көрінеді.
Топтық рекреациялық сүраныс - халықтың белгілі бір әлеуметтік-
демофафиялық, кәсіптік және жас шамасы қарайлас топтардың сүранысы.
Топтық сүранысқа жанүяның емделуге сауыгуга, танымын кеңейтуге
сүранысы да жатады. Сонымен қатар туризмге деген
жан-жакты сұранысы дамуда.
ИндивидтІк рекреациялық сұраныс - жеке тулғаның рухани қатынасын,
танымьш, еңбекке жарамдылығын ұлғайтатын және шаршағанын басатын, адамның
денсаулығын нығайтатын және қалпына келтіруге көмектесерін әртүрлі
рекреациялық жұмыстар қамтылады. Қоғамдық, топтық және индевидті сұраныс
бір-бірімен байлаііыста болады. Сонымен қатар индевндті сүраныс әлеуметгік
топтың рекреациялық сұранысының, құрылымына әсер етедІ, осыларды
қанағаттандыру аркылы қоғамдык сұраныс қалыптасады.
Рекреанттар рекреацияның түрін және демалыс орнын таңдай отырып
белгілі бІр максатты, нұскауды, әуестілікті басшылыққа алады. Сонымен
индевид және топтык сұраныс әртүрлі белгілеріне қарай және аймақтық болып
бөлінеді.
Рекреацшшық сұраныстың көлемі, тенденциялары, нақты ұрдісті жүйелі
түрде зерттеу экономикалық, медико-биологиялык, демографиялық, әлеуметтік,
әлеуметтік-психологиялық және табиғаттану аспектілері бойынша жүргізіледі.
Мұндай зертгеудің кең көлемділігі рекреациялық сұраныстың қалыптасуы
кешенді факторлардың әсерінен төмендегідей топтасуы мүмкін.
Әлеуметтік-экономикалың фактор: өндірістік күштің даму денгейі;
өндіріс тұгынушыларыныц игілігі, қызметі; туризм және демалыс аукымының
дам деңгейі; халықтың нақты қаржы кірісі; қызмет көрсетІ және тауардың
бөлшек сауда бағасы; рекреациялық және транспорт кұралдары; транспорт
инфрақұрылымының даму деңгейі демалыс ұзақтығы; рекрациялық аудан және
маршуруттары
туралы ақпарат пен жарнама беру; халықтың әлеуметтік және кәсіби кұрамы;
мәдени өмірлік денгейі; халықтың қозғалысы; үлттық салттары.
Демографиялық фактор: қала және ауыл тұргындарының ара қатынасы; халықтың
жас және жыныстық құрамы; жанұяның мөлшері және кұрамы; орналасу
ерекшелігі:
Әлеуметтік-психологиялық фактор: мәдени және іскерлік
байланыстың қарқындылығы; мәдени өмірдің түрі; сәннін
әсері;
тұлғаның кұндылығын бағалау: Медико-биологиялық фактор: халықтың денсаулык
жағдайы. Табиғи фактор: өмір сүріп жатқан табиғат зонасы; географиялык
жағдаиының ерекшеліктері (теңізге, тауға т.б.катынасы)Рекреациялық
сұраныстың экономнкалық бағасының маңызды мәселелерінің бірі - экономикалық
дамудың казіргі кезендегі рекреациялық қызметгің халық сұранысын
қанағаттандыру дәрежесін анықтау.
Рекреациялык сұраныстың медико-биологиялық аспектісін зерттеу міндетІ
санаторилі-курорты емдеу құрылымын және келемін анықтау. Аймақтық
медициналық статистнка негізінде курортологтар санаторилі-курортты емдеу
және оның канағаттандыру мүмкіндіғін зерттеуде.
Медико-биологиялық көзқарас бойынша сауықғыру сұранысы аз зертгелген.
Әдебиетгерде рекреациялық кызметтің медико-биологиялық функциясы туралы
жалпы мәліметтер кездеседІ.
Рекреациялык қызметті әлеуметтік және әлеумеітік-психологиялық
зерттеу әлеуметгік топ және индевидтің қоршаған ортамен диалектикалық өзара
байланысын зерттеуге бағытталган.
Рекреациялық кеңістікті ұйымдастыру деңгейі, сонымен қатар кеңістіктің
рекреанттың мінез-құлқына әсері әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялык
сипат алады, Сондықтан рекреациялық қызметті зерттеуде әлеуметтану және
әлеуметтік психологияның ролі зор. Әлеуметгану әлеуметтік топтың
рекреациялық сұранысын зерттейді. Әлеуметтік психология топқа және
индивидке тән рекреациялық ортаға қойылатын психикалық талаптарды
зерттейді. Сонымен қатар географияны әлеуметтік-территориялық тұтастық
ерекше кызықтырады.
Адамдардың әртүрлі әлеуметтік және жас шамасы қатар
топтар-рекреациялық қызметке түрлі талаптар қояды. Барлық талаптарды
ескеру мұмкін емес.
Рекреациялык сұранысты элеуметтік зерттеу кешенді түрде жүргізіледі.
1. демалыстын қазіргі теңденцияларын статистикалык мәліметтер
негізінде зерттеу
2. рекреацияны үстап тұру және оның даму болашағымен
байланысты ережелерді алдын-ала дайындау
халыққа анкеталық сауалнамалар жүргізу
рекреацияның келешекте даму гипотезасын жасау
территориялық жағдай жасау
Рекреациялық сұранысты зерттеуге статистикалық мүмкіншіліктен шығатын
зондаж әдісі таңдал алынады. Барлық турғындардан сауал алу күрделі
ұйымдастырылады және көп шығын кетеді. Зондаж әдісі бойынша халықты түгел
қамту қажет емес, тек бір бөлігі қамтылады. Белгілі бір көлемдегі
ақпараттарды барлық түрғьндар, тек бір бөлігі қамтылады. Белгілі бір
көлемдегі ақпараттарды барлық тұрғындарга таратуға болады. Бұл әдістің
өзіндік ұстанымы, артықшылығы және кемшілігі бар.
Анкеталық сауалнама территориялық белгілеріне байланысты екі ортада
жүргізіледі.
1. Жұмыс орны және тұрғылықты жері бойынша
2. демалыс және туристік саяхат орны бойынша
Сауалнамада халықтың әлеуметтік-демографиялык құрамы қолданылады.
Жұмыс орны және тұрғылықты жері бойынша сауалнама рекреацияның
жиілігін, ұзақтығын, мерзімділігін, құрылымын, рекреациялық орынға
жекелеген географиялық тартьшуын анықтауға мүмкіндік береді. Рекреациялық
территорияны ұйымдастыруға және демалыс, қызмет көрсету мекемелерін
таңдауға көмектеседі.
Зерттеулер нәтижелері бойынша орманды терриориялар, теңіз жағалауы, су
алаптарымен шектесетін территориялар біршама кең таралған демалыс орындары
болып саналады.
Демалыс ландшафтарын таңдауда халықтың жас шамасы үлкен әсер етеді.
Қала халқының 16-24 жас аралығындағы тобының 31,3%, ал 60 жастан жоғары
топтың 47% демалысын орманда өткізгенді қалайды. Керісінше тауда демалуды
10-20 жастар жақсы көреді (9%). Зейнеткерлер емделу кездеріне көбірек
көңіл бөледі.Рекреациялық қызметтің құрылымы мен жіктелуі.Рекреациялық
сұраныс рекреациллық іс-әрекеттің белгілі бір түрлерінде жүзеге асырылады.
Адамның бос уақытындағы қызметінің құрылымы жүмыс уақытына қарағанда
күрделі. Жұмыс уақытында өндірістің технологиясы мен үйымдастырылуы адам
қызмет түрін еркін тандауын шектейді. Бос уақытта ол күшін қалпына келтіру
әдісін саналы түрде немесе санадан тыс таңдайды.
8 лекция. Таќырыбы: Рекреациялық жұмыс және оның құрамы мен
классификациясы.
Жоспары:
1.Рекреациялық жұмыстың қоғамдық ерекшелігі.
2.Бос уақытты пайдалана отырып, адамның өзін-өзі қалпына келтіру және
дамыту функциялары.
3.Емдік рекреацияның, спорттық рекреацияның және танымдық рекреацияның
түрлері.
Лекция маќсаты: Адамның сұранысы тарихи қальштасқан өмір сүру
жагдайына негізделеді. Сұранысты қанағаттандыру өндіріске, өмірлік қорын
бөлуге және ауыстыруга байланысты. Рекреациялық сұраныс адам сұранысы
сияқты өзгергіш, тарихтың жемісі болып табылады. Оның аумақтық уақыттық
динамикасы рекреациялық қызметтің ұйымдастырылу территориясынан көрінеді.
Лекция мєтіні
1. Жетісу Алатауындағы туризмді дамытуға аса қолайлы маңызды
аймақтардың қатарына Қапал-Құрымбел ойысы мен Бүркітті Бүйен өзені бастау
алатын Қора, Жаманкөл, Қаратау жоталарының солтүстік беткейін жатқызуға
толық негіз бар. Аталған аумақта ғылыми-танымдық, экологиялық және тау
туризмін дамытудың тамаша мүмкіндіктері жетерлік, — дейді саланы зерттеп,
зерделеумен айналысқан І.Жансүгіров атындағы университеттің оқытушысы
К.Жүзжасаров. Оның айтуынша, Мұздыбұлақ таулы алқабы мен Құрымбел ойысында
қазіргі кезде қазба жұмыстары жұргізіліп жатқан қола, сақ-ғұн, түркі
кезеңдеріне жататындығымен ерекшеленетін тарихи-экологиялық ескерткіштер,
Қапал ойысында шипажайлық-сауықтыру туризмін дамытуға мүмкіндік беретін
тектоникалық жарықшақты минералды су көздерінің қоры кездеседі екен.
Қаратау, Қора, Жаманкөл жоталарының солтүстік беткейлерінің абсолютті
биіктігі мен жер бетінің жалпы кескіні, көлбеулігі сияқты жер бедерінің
морфометриялық көрсеткіштері рекреанттардың жекелеген топтары үшін
альпинизм , спорттық-сауықтыру, оқу-танымдық және тау шаңғысы туризмдерін
дамытуға айтарлықтай мүмкіндік бар.
Тау беткейлері микроклиматының адамның мінезі мен сезіміне, денсаулығына
тигізетін әсері мол. Сонымен бірге тау беткейінің теңіз деңгейінен
біртіндеп биіктеуіне байланысты Бүркітті Бүйен өзенінің жоғарғы ағысына
дейін автокөлікпен баруға болатындығы да туристік инфрақұрылымдарды
дамытуға аса қолайлы екенін дәлелдейді.
Табиғи алғышарттар бірнеше күндік туристік саяхаттар ұйымдастырып, Бүркітті
Бүйен өзенінің бастауында альпинистік лагерьлер құруға таптырмайтын орын.
Қора, Жаманкөл, Қаратау жоталарының солтүстік беткейінің, Қапал, Құрымбел
ойыстарының гисометриялық, гидроклиматтық ландшафтық-эстетикалық жағдайлары
мен тарихи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарын ескеріп, ғылыми-
танымдық, бұқаралық сипаттағы серуендік-сауықтыру, шипажайлық-емдік және
тау туризмін дамытуға болады.
Бүйен өзені бастау алатын субендік және ендік бағытқа созылып жатқан Жетісу
Алтауының солтүстік-орталық жотасының орталық бөлігін қамтитын, батыстан
шығысқа бағытталып созылып жатқан абсалюттік биіктігі 3878 метрге жететін
Қора, Қаратау (3289м) жоталары солтүстігінде теңіз деңгейінен биіктіктері
1200-2300 метр аралығында ауытқитын үш деңгейлі Қапал, Құрымбел, Мұздыбұлақ
тауаралық ойыстарына ұласады. Жоғарыда аталған жоталардың эстетикалық
тартымдылығымен ерекшеленетін табиғат көрсеткіштеріне өте бай болуы
туристерді ежелгі мұзбасулары мен сел әрекетінен түзілген жер бедерінің
морфомүсіндік пішіндерімен таныстыруға қолайлы.
Бүркітті Бүйен өзенінің аңғары мен теріскей беткейлердегі таулы орман
топырағында талды-шетенді және шыршалы ормандар тараған. Қылқан жапырақты
ормандардың жапырағынан бөлінетін эфир майларының хош иісі мен озонға бай
салқын таза ауасы адамның физикалық күш қуатын қалпына келтіріп, мінез-
құлыққа қолайлы әсер ететінін ерекше еске алуға болады.
Мұздықтардың бетінде ауа температурасының төмендігіне байланысты орта
биіктіктегі таулы белдеуге қарағанда, желдің жылдамдығы артады. Ауаның
салыстырмалы ылғалдылығы, ашық күндердің саны, инсоляцияның мәнінің
жоғарылығы сияқты рекреациялық ресурстардың жеткілікті болуы туризм мен
демалысты дамытуға, келушілердің ынтызарлығын арттыруға ерекше мүмкіндік
береді.
Күрделілігі төмен, орташа дәрежедегі альпинизм мен тау туризмін, тау
шаңғысы хелликсиді, ғылыми-танымдық туризмді дамытуға ең қолайлы ауданның
бірі Бүркітті Бүйен, Орта Бүйен, Тасты Бүйен, Ақсу, Қора, Шыжы, Көксу
өзендерінің суайрығы болып табылатын Қоржынтау, Қора, Жаманкөл жоталарының
түйіскен жеріндегі Аболин, Безсонов, Тронов, Аюсай, Сапожников, Лагерьный,
Алтынсарин мұздықтары болып табылады.
Жылы-ашық, жауын-шашынсыз күндердің көп болуына байланысты тау
мұздақтарында альпинизм мен ғылыми-танымдық туризмді дамытуға ең қолайлы
кезең шілденің екінші жартысы мен тамыздың соңына дейінгі аралық болып
табылады. Жылдың бұл мезгілінде 3000-3500 метр биіктіктегі нивиальды-
гляциальды белдеудің өзінде күндізгі температура +22 ...+24 градусқа жетсе,
түнде +4 ...+6-дан төмен түспейді. Қаратау, Жаманкөл, Арасан, Қора,
Қоржынтау жоталарының түйіскен жері жоғарғы палеозойдың тілімделген
гранитойдтарынан тұратын төбесі текшелі таулы алқап. Енді туристерді осынау
керемет таулы аймақтарға апарудың, таныстырудың жолдарына тоқталсам,
бірінші күні туристер Талдықорған қаласының солтүстік шығысында 75 шақырым
қашықтықтағы Қапал ауылына жеткізіледі, жол бойында Қапал батырдың
ескерткішімен, Ақын Сара мен Біржан сал айтысы өткен Тоғызқұмалақ
қонысымен, Қапал ауылындағы ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында
салынған сәулет ескерткіштерімен, жергілікті өлкетану мұражайларымен
танысып, тартымдылығымен ерекшеленетін бірегей табиғат құбылысы
Тамшыбұлақта болып, жерасты суының геологиялық әрекетінің тау жыныстарын
түзудегі алатын орнын көріп тамашалайды. Ал, екінші күні туристер
автобуспен Қапалдың шығысында 22 шақырым қашықтықтағы Баянжүрек тауының
оңтүстік беткейінің баурайындағы Құрымбел ойысына жеткізіледі. Табиғаты
эстетикалық тартымдылығымен ерекшеленетін бұл аумақта демалушылар
археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп жатқан қола, ерте темір, сақ-ғұн,
түркі кезеңдерінің ежелгі қорғандарымен, қоныстарымен, Ш. Уәлихановтың
қолжазбаларындағы Баянжүрек петроглифтерімен танысады.
Ашық аспан аясында демалып ауа, су ваннасын қабылдауды ұнататын туристерді
Бүйен өзенінің бойында серуендетіп, тау беткейінің гранитті алқабындағы
табиғат ескерткіштерімен таныстыруға мүмкіндік мол. Сонымен қатар Баянжүрек
тауының беткейінде тұрып туристер Бүркітті Бүйен , Орта Бүйен, Тасты Бүйен,
Ақсу өзендерінің аңғарын, Қаратау, Жаманкөл, Қора тауларының солтүстік
беткейінің әсем көрінісі мен тау мұздақтарын, табиғат кешендерінің алмасуын
көріп тамашалай алады. Сол күні лагерьді үш Бүйеннің бір-біріне құяр
сағасында орналастыруға болады. Ал үшінші күні Бүйен өзенінің Оңтүстік-
Батысында, 5 шақырым қашықтықтағы Зәуре сайына дейін барып, Маман
Тұрысбекұлының жайлауындағы ХІХ ғасырдың соңында салынған тасқорамен
танысуға, қызықты әрі бай тарихты көрсету арқылы сауықтыру шараларын
өткізіп, туризмді жалғастыруға мүмкіндік мол. Осылайша, саяхат барысында
отандық және шетелдік туристер Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінің жалпы
ерекшелігімен, бірегейлігімен ерекшеленетін тарихи-археологиялық табиғат
ескерткіштерімен танысып, рухани қажеттіліктерін өтеуге мүмкіндік алады,
жанға жайлы саф ауасымен тыныстайды.
Халқымыз “Атың барда ел таны желіп жүріп, асың барда ел таны беріп жүріп”
демекші, кенже қалып дер кезінде көңіл бөлінбеген туризмнен өткен жылы
облыс бюджетіне 1,5 млрд. теңге қаржы түскен. Осы салада келушілерді
қабылдаумен 311 туризм нысандары айналысса, оларға көрсетілетін қызмет
ауқымы уақыт өткен сайын жақсаруда. Саяхатшыларға қажетті тауар өндірумен
167 мың адам айналысып, жаңа жұмыс орындары ашылған. Мәселен, өткен жылы
Алакөл, Балқаш көлдері, Бартоғай су қоймасы мен Талғар ауданында “Табаған”
спорттық сауықтыру, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz