Рим қаласы тарихының пайда болуы және ежелгі кезеңі

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
І. Кіріспе.
І Тарау. Рим қаласы тарихының пайда болуы және ежелгі кезеңі.
1.1. Рим қаласының пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..5

1.2. Ерте республикалық кезеңдегі
Рим ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...9
1.3 Ертеректегі Рим республикасының мемлекеттік
құрылысы ... ... ... ... 17
1.4. Рим армиясы және оның ұйымдары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22

ІІ тарау. Римнің Италияны жаулап алуы.
2.1. Римнің Италияны жаулап
алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 24
2.2. Тарентпен соғыс. Оңтүстік Италияның жаулап
алынуы ... ... ... ... ... ... ... . ... .28
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .31
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34

Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Б. э. дейінгі IV ғасыр ортасына қарай этрускі
қалаларының федерациясы құлдырауға келіп, галлдар Падус өзенінің аңғарында
орнығып, Апеннин түбегінің орталық бөлігі аймағына тонаушылық шабуылдар
қолдана бастағанда, италия тайпалары оларға тойтарыс беру үшін жаңа саяси
және әскери орталық — Рим қаласының төңірегіне бірігеді.

Б. э. дейінгі V—IV ғасырлар бойында патрицийлік аристократиялық
республика конституциясының бірте-бірте қалыптасып, даму процесі жүріп
жатады.
Плебейлер барған сайын көптеп шұғылдана түскен қолөнер мен сауданың
дамуы Рим плебейнің жіктелуіне әкеп соқты. Плебейлер арасынан бай сауда-
қолөнер шонжарлары шықты. Екінші жағынан, мүліксіз плебейлер саны өсті.
Патрициан рулық ұйымдарынан тыс бола отырып плебейлер жеке меншік
праволарында өте шағын жер учаскелерін иеленді. Соғыстар, егіннің шықпай
қалуы, жаулап алған аймақ тұрғындарының бір бөлігінің Римге қоныстануы, Рим
жер тапшылығы жағдайында халықтың табиғи өсімі жерсіз плебейлер санын өсіре
түсті. Бұлардың көбі жерін алып сатарларға кепіл ретінде өткізді, бұл рулық
аристократияға жиі тиісті болып келетін еді. Төлей алмайтын борышкер жерді
меншіктену правосынан айрылады, ал егер кредитордың ырқы бойынша бұрынғы
жер учаскесінде қала берсе, өзінін жеке басының еркіндігін кепілдік етіп
арендатор ретінде ғана болады, Патрицийлер, сондай-ақ бай плебейлер өз
борышкерлерін кіріптарлыққа түсірді. Олар бұларды Тибр сыртына, яғни Рим
қауымынан тыс жерге құлдыққа сатуға праволы болды.

Курстық жұмыстың мақсаты: Курстық жұмысты өз деңгейінде жазып,
тақырыпты өз деңгейінде аша білу. Дерек көзднріне негізделіп жазылған
материалдарды пайдалану барысында тақырыпты нақтылап мүмкіндігінше жан –
жақты дерек көздерін іздестіріп, мол деректерді пайдалана отырып түсінікті
әрі сауатты түрде жазып зерттеп отырған тақырыптың мазмұнын аша білу.
Курстық жұмыстың міндеті.
• Рим қаласының пайда болуы туралы.

• Ерте республикалық кезеңдегі Римнің жағдайы.
• Ертеректегі Рим республикасының мемлекеттік құрылысының
ерекшеліктерін көрсету..
• Рим армиясы және оның ұйымдарының жеңіске жету себептері.
• Римнің Италияны жаулап алуы.
Курстық жұмыстың дереккөздері мен тарихнамасы: Рим қаласы қашан және
қалай пайда болды?
Өздері құштарланған сұраққа жауап алуға тырыса отырып, Италия гректері
түрлі аңыз-әңгімелерді жинайды, бұлар грек тарихшыларының өндеуінде Рим
қаласы мен Рим кұл иеленуші қауымының тууы мен өмір сүруінің ежелгі заманы
туралы баяндаудың негізіне алынады.
Б. э. дейінгі II—І ғасырларда Рим тарихының ежелгі кезеңі туралы
аңыздар мен ертегі әңгімелер Рим халқының мәдени жіктерінің арасына кеңінен
тарала отырып, рим авторларымен қабылданып, шығармаларының негізіне алынды.
Бұларды көрнекті рим тарихшысы Тит Ливий (б. э. дейінгі 59 жыл — б.э. 17
жылы) мейлінше толық та, егжей-тегжейлі етіп баяндайды.
Қазіргі кезде Рим тарихының пайда болуы мен ежелгі кезеңі
туралы ғылыми ұғым ежелгі аңыздарды аналитикалық зерттеуде ғана емес,
сондай-ақ XIX—XX ғасырларында Рим қаласының территориясында жүргізілген
археологиялық қазбалар материалы негізінде тұжырымдалады.
Осы заманғы зерттеушілердің пікірі бойынша Римнің ежелгі тарихын Тибр
өзенінің сол жақ жағасындағы төбелер үстінде жеке қоныс-жайлардың пайда
болуын б. э. дейінгі X ғасырға жатқызуға болады.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, алты
бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
І Тарау. Рим тарихының пайда болуы және ежелгі кезеңі.
1.1. Рим қаласының пайда болуы. Б. э. дейінгі IV ғасыр ортасына қарай
этрускі қалаларының федерациясы құлдырауға келіп, галлдар Падус өзенінің
аңғарында орнығып, Апеннин түбегінің орталық бөлігі аймағына тонаушылық
шабуылдар қолдана бастағанда, италия тайпалары оларға тойтарыс беру үшін
жаңа саяси және әскери орталық — Рим қаласының төңірегіне бірігеді. Осы
күшті құл иеленуші қауымның басшылары өзінің үстемдігіне көршілес тайпалар
мен қала қауымдарын бағындырып алып, галлдардың басып енуін тоқтатты да,
шабуыл жасаушыларды солтүстікке серпіп тастады. Кейінгі жылдарда Рим
қауымының басшылары өзінің ықпалын Этрурдың көп бөлігіне, сондай-ақ
Камяанияға, әрі рим-италиялық құл иеленушілері қуатты конфедеративтік
одағының ұйытқысын құраған орталық Италияның басқа аймақтарына да тарады,
бұл б. э. дейінгі III ғасырдың басына қарай әскери жағынан Жерорта теңізі
дүниесінің ең күшті құл иеленуші державаларының бірі болып алады.
Рим қаласы қашан және қалай пайда болды?
Өздері құштарланған сұраққа жауап алуға тырыса отырып, Италия гректері
түрлі аңыз-әңгімелерді жинайды, бұлар грек тарихшыларының өндеуінде Рим
қаласы мен Рим кұл иеленуші қауымының тууы мен өмір сүруінің ежелгі заманы
туралы баяндаудың негізіне алынады.
Б. э. дейінгі II—І ғасырларда Рим тарихының ежелгі кезеңі туралы
аңыздар мен ертегі әңгімелер Рим халқының мәдени жіктерінің арасына кеңінен
тарала отырып, рим авторларымен қабылданып, шығармаларының негізіне алынды.
Бұларды көрнекті рим тарихшысы Тит Ливий (б. э. дейінгі 59 жыл — б.э. 17
жылы) мейлінше толық та, егжей-тегжейлі етіп баяндайды.
Қазіргі кезде Рим тарихының пайда болуы мен ежелгі кезеңі
туралы ғылыми ұғым ежелгі аңыздарды аналитикалық зерттеуде ғана емес,
сондай-ақ XIX—XX ғасырларында Рим қаласының территориясында жүргізілген
археологиялық қазбалар материалы негізінде тұжырымдалады.
Осы заманғы зерттеушілердің пікірі бойынша Римнің ежелгі тарихын Тибр
өзенінің сол жақ жағасындағы төбелер үстінде жеке қоныс-жайлардың пайда
болуын б. э. дейінгі X ғасырға жатқызуға болады.
Б э дейінгі VIII ғасырдан кейін Рим қаласының орталық бөліктері болған
аудан арқылы таулы мекендерден оңтүстік-шығысқа Тибр өзеніне қарай үлкен
жол өтетін. Осы тұзды жолды бойлап теніз жағалауына таяу Тибрдін, оң жақ
жағасында орналасқан тұз қайнатуларына баратын. өзен арқылы өтетін жолаушы
саудагерлер шоғырланған жерлерге қолөнершілер де келіп қоныстана бастайды.
Б. э. Дейінгі VІІ ғасырда төбе үстіндегі және өткел маңындағы бытырап жақын
жатқан мекен-жайлар тұтас қалалық қауымға ұштасып бірігеді. Тибр өзенінін
жағасы үстінде тік дөңкиіп жатқан Капитолий төбесіндегі бекініс жаңа
қаланың орталығына айналды. Бұрын адамдарды жерлеуге пайдаланылып келген
Капитолий және Палатин төбелері арасындағы ойпаң жазык кеністік жана
қаланын орталық алаңы — форумға айналдырылады. Осы жерде, форумда дағдылы
күндері сауда жүргізілді. Осы жерде азаматтар басын қосып жиналды, коғамдык
істер талкыланды, аксақалдар кенесінін (сенаттық) шешімдерін азаматтарға
хабарлаған жаршылар, әр қауым жетекшілері шығып сөйледі, діни шерулер,
құдайларға табыну, әйгілі марқұмдармен қоштасу салттары, женістер
мерекелеу, басқа да коғамдык іс-әрекеттері өткізілді.
Жана қалалар ежелгі италия тайпалары коныстарынык түйіскен жерінде
пайда болғандықтан, оның халқы алғашында жеке тайпа бірлестіктерінен тұрды.
Тарихи дәстүрлерге сәйкес ежелгі тайпалар: тицилер, рамналар, луцералар деп
аталады. Қазіргі ғалымдардың пікірлері бойынша бұл атаулар Римнің атам
заманғы көп тайпалық Құрамын растап, сабиналарды, латындарды және
этрускілерді атады.
2. Әлеуметтік Құрылыс. Тайпалар - трибалар ру бірлестіктерінен
—куриялардан тұрды. Әр курия — он рудан, әр триба — он курийден тұрады.
Сонымен, үш трибаның әрқайсысы жұз рудан, ал бүкіл қауымның -халқы үш жүз
рудан тұратын. Ру бірлестіктеріне кіретін азаматтар өз әкелерінің білетін
халықтың негізгі бөлігін Құрап, қауымның алғашқы мүшелері саналады. Бұл
патрицийлер еді. Тек осылар ғана алғашқы толық провалы азаматтыкты
кұрастырды.
Әрбір рудың өз аты-жөнімен, жеке адамдардын, немесе семья топтарының
атағымен қатар, әр жолы ру бірлестіктерінің мүшелеріне тағылатын өзінің
рулық аты болды. Сондықтан да тілі неғұрлым кейініректегі тарихи заманда да
римдіктің үш белімінен тұратың аты-жөні болды: Гай Юлий Цезарь: .Гай —
Юлийлер руынан, Цезарьла$ семьясынан деген еді және т. б. Рудың басшысы,
ақсақалдар кеңесіне, атап айтканда сот функ-циясын жүзеге асыратын сенатка
енді. Әуел баста Рим қауымы үш жүз рудан тұрғандықтан, ежелгі сенат үш жүз
сеиатордан түрды.
Сенат өмірлік көсемді (гех—патша) сайлады. Патша сенатта
председатель болды, бүкіл қауым атынан тәңірге кұрбандық шалды және
азаматтардың жасағы — Легионды басқарды.
Көршілес халықтармен бітім және соғыс, сенат шешімдерін бекіту т. б.
аса маңызды мәселелер — курия өкілдерінің жиналысы куриат комицияларында
қойылды.
Уақыт өткен сайын ескі рулық жер бөліктеріне ие болған, запас рулық жер
иеліктеріне ие болған, запас жыртылатын жерлерді — қоғамдық танап өзара
бөліскен және қала жасағын құрайтын атам заманғы патрицийлермен қатар Римде
еркін халықтың басқа жігі — плебейлер де пайда болды.
Плебейлер патрицийлердің рулық бірлестіктеріне кірмеді.
Ежелгі заманда олардың қала жерін иеленуге правосы болмады
және жас патрицийлер сияқты қоғамдық танаптардан басы артық жер учаскесін
алмады. Бұлардың көпшілігі қолөнермен және саудамен шұғылданды, екінші
біреулері жеке патрицийлер мен патриций руларының қамқорлық етуіне енді де,
өз камқоршыларынан (патрондарынан) жер учаскесін алды. Бұл тәуелді
адамдар (клиенттер) патронның айтқанына көнуге, бейбіт және соғыс
уақытында оған еріп жүруге, жұрт алдында оған
құрмет көрсетуге міндетті болды.
Ежелгі Рим тарихының казіргі зерттеушілерінін пікірі бойынша плебей
халқының жігі ішінара еркін қоныс аударушылардан, ішінара еркіндікке
жіберілген құлдардан, Римде қоныс тебуге римдіктер зорлап көндірген кейбір
көршілес кішкене қалалардың тұрғындарынан құралды.
Плебей азаматтык праволарды пайдаланбады, бірақ уақыт өткен сайын рим
әскери жасағының құрамына енгізетін болды.
Рим халқының теменгі жігі құлдар болды. Бұлардын көбі со-ғыс тұткындары
катарынан енді, басқалары көршілес тайпа-лардан немесе келген құл
сатушылардан сатып алынган еді. Ақыры, кұлдарды толықтырып отырудың маңызды
көзі — кіріптарлық құлдык болды. Ежелгі сот әдет-ғұрпы бойынша астыкты,
малды, кайсы бір каруды немесе (неғұрлым кейінгі заманда) ежелгі Италияда
акша орнына жүрген жезді карызға алған адам өзіне ссуда берген адамға
(кредиторға) алғандарының бә-рін біраз артығымен — процентімен кезінде
кайтаруға тиіс бол-ған. Керісінше жағдайда кредитор борыштыны сотка әкеліп,
одан борышка алғаяын қайтарып беруді немесе бірдемемен ор нын толтыруды —
құлдықка баласын, әйелін немесе борышты-ның өзі сатылуып талап етуге
праволы болды. Ал көптеген жарлы-жақыбайлар борышын немесе олбойынша
процентті кезінде төлеуге шамасы келмегендіктен, олардың өздері және семья
мүшелері құлдар қатарын толықтырады.
Катал борыштық право плебейлердің наразылыгын тудырды. Бұл, әсіресе,
Рим және онын аймағы этрускі жаулап алушыла-рының кол астында болған кезде
күшейе түсті. Қазіргі кездегі зерттеушілер б. э. дейінгі VII ғасыр аяғында
этрускі қаласы Тарквинийдің бнлеушілері Римді өзіне бағындырды деп санайды.
Олардын аңызға айналған тарихынын нақтылы егжей-тегжейлері неғұрлым
кейінірек ойдан шығаруға болатын болса да, соңғы үш Рим патшасы (Таркэиний
Приск, Сервий Туллий, Тарквиний Суперб) нақтылы адамдар болды деп санауға
негіздер бар. Тарихи дәстүр патша Сервий Туллийге таңылатын аса маңызды
реформаны б. э. дейінгі VI ғасырдың орта шеніне жатқызады.

1.2. Рим патрицийлік республикасы. Ерте республикалық кезеңдегі Рим.

Б. э. дейінгі V—IV ғасырлар бойында патрицийлік аристократиялық
республика конституциясының бірте-бірте қалыптасып, даму процесі жүріп
жатады.
Тек патрицийлерден ғана сайланған барлық магистраттар (қызмет бабы
адамдары) сенатқа бағынды. Ақсақалдар кеңесінен сенат бірте-бірте өзінің
Құрамы жағынан патрицийлік, үнемі жұмыс істейтін мемлекеттік органға
айналады.
Сөйтіп, құрылып отырған реслубликада саяси өкіметтің барлық органдары
патрийцийлердің қолында болып шығады. Рим плебсі патша кезіндегідей
экономикалық және саяси жағынаи правосыз болып қала береді. Патрицийлік құл
иеленуші республиканың жариялануы қоғамдық құрылысты елеулі өзгерістерге
жеткізбеді.
Ерте республикалық кезеңде полис, яғни еркін құл иеленушілерден
тұратын азаматтық қауым болып қалды. Құрамына туысқандық тораптармен
байланысқан адамдар және кұлдар кіретін семьялардың
Рим қауымының өміріне зор қоғамдық және шаруашылық маңызы болды. Семья
басы семьялық меншікке жарлық етті, үй тәртібінің абызы міндетін атқарды,
семья мүшелерінің тағдырын шешетін (құлдықка сатып, өлтіре де алатын)
бірден бір төреші болды. Мемлекет семья ісіне араласа алмады, семья басының
әрекетін қайткенде де бақылай алмады.
Рим халқы егіншілікпен, мал шаруашылығымен және қолөнермен шұғылданды.
Римдіктер астық дақылдарын, жүзімдерді, зәйтүндерді егіп өсірді, бақша
шаруашылығымен шұғылданды. Диқаншылар темір еңбек қаруларын қолданды. Олар
ірі және ұсақ қара мал, шошқалар өсірді.
Патшальгқ басқару кезінің өзінде-ақ басталған қолөнердің ауыл
шаруашылығынан бөлінуі б. э. дейінгі V—IV ғасырларда жалғаса түсті.
Музыканттардың, алтын істері шеберлерінің, құрылысшылардың,
былғарышылардын, етікшілердің, жезшілердің, қышшылардың және қолөнер
коллегиялық мекемелерінін құрылуы қолөнер дамуы туралы дәлелдейді. Рим
қауымы территориясындағы археологиялық ізденістер Этрурияға тән болып
келетін көп қола және темір бұйымдарды тапты. Сірә, темір Этруриядан
әкелінсе керек, өйткені бұл Лациумда болмаған еді. Жаппай керамикалық
материалдың болуы қыш өндірісінің дамуын көрсетеді. Римде үлкен құрылыс
жұмыстары жүргізілді: аумақты қабырғалар, храмдар (Юпитер Капитолийдің
храмы, Сатурн храмы т. б.) тұрғызылды, қалалық канализаңия жүйесі салынды.
Сауданың дамуы қолөнердің ауыл шаруашылығынан бөлінуінің салдары еді.
Форум — Римнің басты алаңы апта сайынғы базар орнына айналды. Қалада мал
және құлдар сататын арнаулы орындар пайда болды. Жыл сайын діни мерекелер
күндерінде жәрмеңкелер ұйымдастырылды. Италияның ең көп кеме жүретін өзені
Тибр үстінде Римнің орналасуы римдіктерге латын қалалары, этрускілер,
финикийлер мен гректер арасында делдалдық саудамен шұғылдануға мүмкіндік
бердуАқша система-сы туды. Салмағы Рим фунтының бөліктеріне тең болып
келетін мыстың, кейінірек қоланың, кесектері алғашқы ақша баламасы— малды
ығыстырды. Біраз уақыттан кейін түрлі жануарлар бейнесі немесе металдың
тазалығына кепілдік беретін белгілі бір таңбалары бар кұйылған шомбалдар
пайда болады. Күміс ақша соғып шығарудың басталуы б. э. дейінгі Ш ғасырдың
орта кезіне жатады.
3. Плебейлердің патрицийлермен күресі. Плебейлер барған сайын көптеп
шұғылдана түскен қолөнер мен сауданың дамуы Рим плебейнің жіктелуіне әкеп
соқты. Плебейлер арасынан бай сауда-қолөнер шонжарлары шықты. Екінші
жағынан, мүліксіз плебейлер саны өсті. Патрициан рулық ұйымдарынан тыс бола
отырып плебейлер жеке меншік праволарында өте шағын жер учаскелерін
иеленді. Соғыстар, егіннің шықпай қалуы, жаулап алған аймақ тұрғындарының
бір бөлігінің Римге қоныстануы, Рим жер тапшылығы жағдайында халықтың
табиғи өсімі жерсіз плебейлер санын өсіре түсті. Бұлардың көбі жерін алып
сатарларға кепіл ретінде өткізді, бұл рулық аристократияға жиі тиісті болып
келетін еді. Төлей алмайтын борышкер жерді меншіктену правосынан айрылады,
ал егер кредитордың ырқы бойынша бұрынғы жер учаскесінде қала берсе, өзінін
жеке басының еркіндігін кепілдік етіп арендатор ретінде ғана болады,
Патрицийлер, сондай-ақ бай плебейлер өз борышкерлерін кіріптарлыққа
түсірді. Олар бұларды Тибр сыртына, яғни Рим қауымынан тыс жерге құлдыққа
сатуға праволы болды.
Плебейлердің осылай жіктелуі тап күресінің шиеленісуіне әкеп соқты.
Б. э. дейінгі V—IV ғасырдағы Рим плебейі бүкіл рим қауымына тиісті
болып келген жердің қоғамдық танабын бөлуге, еркін кіруге рұқсат алуға
ұмтылады. Қоғамдық танап жекелген халықтардан римдіктер тартып алған жер
есебінен өсіп отырды (барлық жердің 1з-нен 23-не дейінгісі алынды).
Алайда патри-інйлер ғана оккупациялай, яғни жердін қоғамдық танабын, ала
элатын еді. Оккупациялаудың осындай правосын алу үшін пле-эейлер саяси
праволарда патрицийлермен теңдікке жетуге тиіс болды,
Сонымен, плебейлердің патрицийлермен экономикалық тұр-ғыдағы күресі жер
үшін күрес болды. Бұл кедейленген плебей-лердің аграрлық мәселелерді
борыштық кіріптарлығымен коса жою талаптары арқылы киындай түсті.
Б. э. дейінгі V—IV ғасырларда плебейлер экономикалық жә-не сәяси
қатынастарда патрицийлермен тендік жолындағы үзак күреске кірісті. Олар
патриццйлер ие болып отырғандай азаматтық праволарды: магистратураларды,
сенаттан орын алу праволарын талап етті. Дәстүр бойынша плебейлердің
патрицийлер-мен күресінін басталуы б. э. дейінгі 494 жылға жатады. Эква-
лармен соғыс кезінде борыш ауыртпалығын тартқан плебейлер рим әскерлерікде
қызмет етуден бас тартты, Римді тастап кетіп Әулие тау үстіндегі лагерьде
түрды. Плебейлердің Рим армиясын әлсіретіп, кетіп калуынан шошынған
патрицийлер кеқшілік етуге бой ұрды. Плебейлердің дербес ұйымдасу правосы
танылды. Олар өз ортасынан б. э. дейінгі 493 жылдан бастап жыл сайын екі
лауазымды адам — халық трибундарын сайлай алды. Три-бундар, плебетердің
мүдделеріне қайшы келетін, сенат пен магистраттардың шешімдеріне тыйым
(вето) салу правосын алды. Сонымен, олардың міндеті плебетерді патрициан
магистраттары мен сенаттың жүгенсіздігінен қорғау болып табылады. Алға-
шында 2 трибун, содан соң 4 (қала трибтарынын санына қарай), ал кейінірек
10 трибун сайланды.
Аграрлық мәселелерді шешуге жасалған плебейлердің алғашқы әрекеттері б.
э. дейінгі V ғасырдың бірінші жартысына жатады. Б. э. дейінгі 486 жылы
консул Спурий Кассий соғыс кезінде басылып алынған жерлерді плебейлер
арасында бөлгісі келді. Патрицийлер консулды зорлыққа ұмтылды деп айыптады.
Алайда б. э. дейінгі 456 жылы халық трибуны Ицилий Авентин төбесіндегі
жерлерді жарлы-жақыбай арасында бөлу туралы заң жүргізді.
Плебейлер б. э. дейінті V ғасырдың ортасында үлкен жеціске ие болды.
Олар қолданылып жүрген правоны тіркеуді қорғап қала алады. Б. э. дейінгі
451 жылы 10 патрицийлерден (децем-вирлерден) комиссия сайланды, бұл
заңдардың жазба жннағын құрастыруға тиіс болды. Алайда ол мұны бір жыл
ішінде жасай алмады да, б. э. дейінгі 450 жылы тағы да 10 децемвирлер сай-
ланды (патрицийлерден — 5, плебейлерден — 5), бұлар қолданылып жүрген
праволық нормаларды жинап жүйеге келтірді. Б. э. дейінгі 449 жылы 12 мыс
тақталарға ойылып жазылған заңдар форумға қойылды.
ІІ таблица зандарын қабылдау Рим плебсінің үлкен жеңісі болды. Патриций
мен плебске ортақ заңдар плебейлерді патрицийлердің жүгенсіздігінен
қорғауға тиіс болды.
XII таблица тексінін, түп нұсқасы сакталмаған. Текст цатат және
неғұрлым кейініректегі авторлардың айтып беруі бойынша қалпына келтірілді.
Дегенмен б. э. дейінгі 451—450 жылдардың зан жобалары әлі де болса рулық
құрылыс нормаларының табы жатқан ертеректегі Рим республикалық қоғамының
әлеуметтік-экономикалық қатынастары туралы ұғым беретін бағалы түп дерек
болып табылады.
Жер мен жылжымалы мүлік заңдарда жеке меншік ретінде алынып қаралды,
бұл өсиет бойынша мұраланып беріле алатын еді. Бірақ осындай-ақ жеке
статьяларда рулық меншіктін кейбір сипаттары тіркелген-ді. Мәселен, егер
римдік азамат өсиет кал-дырмай өліп кететін болса, онда когнаттар мұрагері
болып ка-лады. Егерде олар жок болса, онда агнаттарға,, ақырында агнаттары
да жоқ болса, онда меншік туыстарына ауысады. Зан-дар кзириттік меншіктін,
жердін, жемістердің кол сұғылмайты-нын ескертіп, бұзушыларды қатан
жазалады. Бөгденің өнделген егісін түнде таптап кеткені үшін айыпты өлім
жазасына кесілді, күндіз ұрланғаны үшін айып салынды. Сондай-ак заңдар
қоғамдық жер пайдалануды корғады: учаскенін меншік иесі колдан суару
жүйелерін тұрғыза алмады да, осы аркылы табиғи су ағы-сын өзгерте алмады.
Жер меншігіне қатынасты статьялардың ортақ сипаты б. э. дейінгі V
ғасырдағы жерге ұсақ меншіктін басымдылығынын кепілі болып табылады.
Зандар катал борыш правосының әрекетін тұжырымдайды. Кредитор өзінің
борышкерін қауымнан тыс жерге, Этрурияға сата алатын. Сөйтіп борышкер
өмірінін. ақырына дейін жат жер-де құл болуға мәжбур болды. Бұдан басқа
борышкерді өлтіруге де болатын. Заң-жобалар құлдар мен құлдардың Құрамына
кірмейтін тәуелділер: еркін жіберілгендер, клиенттер сияқты адамдардың жеке
категорияларының арасында нақтылы айрым орнатуға мүмкіндік бермеді. Мысалы,
кұлдың мүшесін закым-дағаны үщін төленетін айып еріктінін мүшесін
зақымдағаны үщін төленетін айыптын жартысына тен, яғни кұл мен ерікті адам
біршама тен жағдайға койылды. Баска статья да осындан сипатта болды, мұнда
зақымныц орнын толтыру онық иесіне емес, құлға салынады. Бірақ заң-
жобаларда иесінін жүгенсізді-гінен кұлды корғап қалатындай статьялар жок
еді. Ол онын мүшелері қақында семья басының шектеусіз билігін орнықтыра
берді. Ол ру ішіндегі аға адам сияқты бұлардың өміріие билік етіп, семьянын
барлық мүшелерін, сондай-ак құлды да теріс қылығы үшін жазалай алатын.
Осылай, әкесі өзінің ұлын құлдыққа үш рет сатуға праволы болды. Осыдан
кейін ғана ол, оның билігінен азат бола алатын. Рим семьясында әйелдер
мүлде правосыз болды. Сонымен б. э. дейінгі 450 жылғы заң-жобалар құлдықтың
патриархалдық сипаты туралы мәліметтер береді.
XII таблица зандары рим азаматыныц праволарын қорғады. Бұлар оны сотсыз
жазалауға тыйым салды: әлем жазасы туралы үкім тек центуриат
комиссияларында ғана шығарыла алатын. Азаматтық және қылмыс праволары
заңдары алдында патрицийлер мен плебейлердің теңдігі орнатылды, әйтсе де
сословиелік қатынастар өте аз қозғалған болатын.
XII таблица заңдары басталғаннан кейін плебейлердін пат-рицнйлермен
күресі жаңа күшпен сабақтаса түсті. Б. э. дейінгі 449 жылы Валерий мен
Гораций консулдар кезінде плебейлер саяси жаңа праволар алған жаца зандар
кабылданды. Өлім жа-засына кесілгендер әрбір адам халық жиналысына өтініш
арыз бере алатын. Халық трибундарының жеке басыпың дербес праволылығы арта
түсті.
Б. э. дейінгі 445 жылы халық трибуны Канулей ұсынған заң қабылданды,
бұл заң бойынша патрицийлер мен плебейлердің арасындағы ескі неке тыйымы
жойылды. Плебейлерге жоғары магистратура — консулдыққа жол берген
Канулейдің екінші заң жобасы қабылданбай қалды. Бірақ б. э. дейінгі 444
жылдан бастап-ақ консульдік билігі бар әскери трибундар сайлана бастайды.
Жана магистраттар тен коллегиялық билікке ие болады.
Б. э. дейінгі V ғасыр аяғында IV ғасырдың басында плебей-лердің
патрицийлермен күресі біраз уакыт жітілігінен айрылды, ейткені Рим
этрускілерге, вольстерге, экваларға қарсы шабуыл соғыстар бастады. Б. э.
дейінгі IV ғасырдың басында Рймге орталық Италияны қацыратып кеткен
галлдардың шапқыншылы-ғына төтеп беруге тура келді. Галлдар кеткеннен сон
римдіктер соғыс жолымен Лациумде және оңтүстік Этрурияда өзі ыкпалын
қалпыпа келтірді.
Соғыстар үлкен бөліг бөлінбей қалған мемлекеттік жер қорын көбейтті.
Рим азаматтары бұл жерлерді еркін икемденуге (оккупациялауға) право алды,
бүңыц негізінде патрицийлердің қолдарында болған ірі иеліктер өсіп отырды.
Ұсақ меншіктердің жұтауымен, борышкерліктің, кіріптар құлдықтық өсуімен
қосарланған жер иеленудің шоғырлануы б. э. дейінгі 376—367 жылдарда
плебейлер мен патрицийлер арасындағы күрестің жаңа шиеленісуін тудырды. Рим
дәстүріне сәйкес халық трибундары Лициний мен Секстий жыл сайын күрестің
барысын көрсететін заң жобаларын енгізіп отырды. Б. э. дейінгі 367 жылғы
халық жиналысында қабылданған, сенат бекіткен, жақа заңдарға айналған бұл
жобалар қоғамдық танапқа иелікті шектеді. 500 югерден (125 гектар) артық
жерді ешкім иемденіп, қоғамдык жайылымға 100 бас мүйізді Ірі кара мен 500
бас ұсак малдан артық ешкім шығара алмады. Борышкерлердің жағдайы біраз
уақыт жеңілдеді. Борышкер төлеген проценттер борыш есесіне кірді. Қалған
борыш үш жыл бойында төленетін болды. Екі консул сайлауы қалпына
келтірілді. Консулдардың бірі міндетті түрде плебейлерден сайлануға тиіс
болды. Бірақ бұл заң плебей жарлы-жақыбайларынын қолдауын таппады.
Аграрлық заң қоғамдық жердің негізгі ұстаушылары патри-цийлерге карсы
бағытталды. Борыштар кешірілуі туралы зак ен алдымен плебей кедейлеріне
тиімді еді. Алайда соңғы жылдарда плебейлер борышы үшін процент мөлшерін
төмендетуді талап етіп талай рет бой көрсетті.
Б. э. дейінгі 326 жылы плебейлер жана заңды бекіттіріп ал-ды, бұл зақ
бойынша борыш үшін онын денесі емес, борышкер-дін мүлкіжауап беруге тиіс
болды. Рим азаматтарын борышы үшін құлдықка сатуға мүлде тыйым салынды.
Неғұрлым дамыған құл иеленушілік қатынастарға, баска жерлік құлдарды
канауға кешу тездей түсті. Алайда бірқатар ғалымдар б. э. дейінгі 326 жылы
тек тайпаластарды ғана құлдыққа сату жойылды, ал іс жүзінде борыштық
кіріптарлық кейінгі респубянка, тіпті империя кезінде де өмір сүрді деп
санайды.
Плебейліктердін сауда-қолөнер тобы үшін б. э. денінгі 312 жылғы цензор
Аппий Клавдий Слепойдың қызметінің маңызы болды (цензорлар азаматтарды
центурия, триба бойынша бөліп отырды, сенаторлар тізімін жасады, кейінгі
заманда адамгершілік тазалығын қадағалады). Алпий Клавдий саудагерлер мен
қолөнершілердің мүдделерін көздеп жер меншігі жоқ азаматтарға қалалық және
селолық трибаларға тіркелуге рұқсат етті. Бұл шара акша цензісін жер
цензісіне теңестіру деген сөз еді. Қалалық плебс пен еркін жіберілгендер
өздеріне жер тиісті ме, жоқ па оған қарамастан мемлекеттің саяси өміріне
қатынасуға право алды.
Саудагерлер мен плебстін қолөнерші жіктерінің кемегіне сүйене отырып,
Аппий Клавдий Римнен Капуяға дейінгі жолды (мұның стратегиялық және
саудалық манызы болды) және Римге келіп отырған он бес километрлік ішетін
су құбырын салды.
Б. э. дейінгі IV ғасырдың аяғына қарай плебейлер барлық қызметті, соның
ішінде абыздықты да атқара алатын болды. Бірақ плебейлердің экономикалық
және саяси праволар жолын-дағы күресі тек б. э. дейінгі 287 жылы ғана
аяқталды. Бұл жылы Яникуль тебесінде (Тибрдің оң жақ жағалауы) плебейлердің
ақырғы сецессиясы болды. Плебейден шыққан диктатор К.винт Гортензий халықты
тыншыту үшін, трибут комицияларының ше-шімі жалпы мемлекеттік зандар болып
табылатындығын тағы да растайтын заң жүргізеді.
Құлдықтағы және тәуелді халықты қанауға ұмтылу барлық саяси праволарды
алған плебей шонжарларын әлсіреген патри-ций руларымен жакындастыра түсті,
бұл өз кезегінде патриций-плебей тебе тобын бірыңғай артықшылықты сословие
нобилитет пен біріктіруді тудырды. Заң жүзінде нобилдер баска еркін
азаматтардан ерекшеленбеді бірақ бай адамдар болғандыктан жоғары
магистратураларды алып, сенат құрамына енді.
Б. э. дейінгі Ш ғасырда плебейлер арасында жана сословненің—салт
аттылардың ұйткысы құрыла бастады. Оған саудамен, сатып алумен шұғылданған
Рим ақшалы аристократиясының өкілдері жатты. Салт аттылар үшін жоғары
мүліктік ценз (1 млн асс, немесе 400 мың сестерий) орнатылды. Жана
сословиенің сыртқы белгілері қолына алтын сақина салып, енсіз кызыл жолақты
туник киіп жүру правосы болды. Алайда саяси өкіметтің барлық артыкшылықтары
нобилдердің қолында қала берді. Рим плебейлігі елеулі түрде өзгерді. Рим
село және қала халқының төменгі жіктері плебс деліне бастады, олардың саяси
праволары болды, бірақ іс жүзінде оларды пайдалану жайы болмады, өйткені
республика қызмет бабы адамдарына жалақы төлемеді. Рим қоғамының ескі
сословиелік: патрицийлер мен плебейлерге бөлінуі саяси маңызынан айрылды.
Жаңа жағдайдағы аграрлық мәселе — толық жұтау қаупі төнген ірі және
ұсақ жер иеленушілер арасындағы күрес еді.
Патрицийлерге қарсы плебейлер күресінің ең ірі қорытындысы рулық-
тайпалық катынастардан кұл иеленушілік мемлекетке өтуі еді. ...Плебстің
жеңісі ескі рулық Құрылысты қопарады да, оның орнына мемлекет құрады. Мұның
ішінде рулық аристократия мен плебс те кешікпей мүлде жойылып кетеді.
1.3. Ертеректегі Рим республикасының мемлекеттік құрылысы. Б. э.
дейінгі V—Ш ғасырларда Рим мемлекеттік құрылысының тұжырымдалу процесі
жүрді.
Мемлекеттік өкімет органдары халық жиналыстары {комициялар),
магистратуралар, сенат болды. Өкіметтің жоғары иесі, толық праволы Рим
азаматтарының коллективі — Рим халқы болды, бұған әкесі мен шешесінің
азаматтық праволары барлары жататын. Рим азаматтары халық жиналысына
(комицияға) немқұрайды қатынасып, мемлекеттік қызметке сайланып, жеке
меншікке ие болып, Рим әскерлерінде қызмет ете алатын еді.
Римде комициялардың үш түрі болады. Ежелгілері тек формальды праволарға
иеленген жоғарғы атқару өкіметі — империяны және семья қатынастарының
кейбір мәселелерін шешуді магистраттарға тапсырған куриялардың жиналыстары
еді. Ерте республикалық заманда олар саяси маңызынан айрылды.
Басқа түрдегі халық жиналыстары болып келетін центуриаттық
комициялардың зор маңызы болды. Әуел баста бұлар қалалық жасақтың жиыны
еді, содан соң ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.