РУХАНИ БІЛІМ БЕРУ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ЖЫРАУЛЫҚ ДӘСТҮР

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

РУХАНИ БІЛІМ БЕРУ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ЖЫРАУЛЫҚ ДӘСТҮР

Қазіргі таңда орта білім беру ошақтары мен жоғары оқу орындарында жастарға діни білім беру ең өзекті мәселеге айналып тұр. Бұл мәселенің кезек күттірмес қауырттығын, ұлт ретінде сақталып қалу мен жойылудың аралығындағы жағдай екендігін қоғамымыз әлі де жете ұғына қойған жоқ. Кеңестік кезеңнің «құдайсыздық» идеясымен өсіп, ержеткен «жоғалған ұрпақтың» балалары - XXI ғасырдың перзенттері - рухани болмысын іздеп жанталасуда. Біздің, «жоғалған ұрпақтың», оларға беретін азығы не болмақ? Барлық білім беру сатыларында Қожа Ахмет Ясауи - тарихи, әдеби тұлға ретінде ғана танытылып оқытылады. Ясауи ілімін жалғастырушы жыраулар поэзиясы құрғақ ақыл-өсиет айтылатын, дидактикалық, ары кетсе, азаматтық идеядағы көркем сөз кестесі ретінде ғана үйретіледі. Сопылық ілімнің шырағын жаққан киелі орындары: жерасты мешіттері, шілханалар, адамзаттың тәубеге келіп, құдайын еске алу үшін әулиелерге салынған қасиетті ғимараттар туристер қызықтайтын тарихи сәулет орындарына айналдырылған.

«Жүрек ілімін» меңгерген әулиелердің «тылсым болмысына» илана қоймайтын, жан азығынан гөрі тәннің сұранысын көбірек күйттеуге бейім, атеист ата-анадан жүректері қатайып туған қазіргі жастарымызға осы заманғы оқыту жүйесіне оңтайландырылған рухани білім беру көзін қайдан алып, қандай тәсілмен егуге болады деген сауал ұлт жанашырларының қай-қайсысын да мазалайтыны сөзсіз.

Қожа Ахмет Ясауи ілімін Қазақстан, Орта Азия елдеріне таратып, әсерлі әуенмен, көркем поэтикалық өрнекпен, терең күрделі қисынмен жұртшылықтың жүрегіне егуде 6 ғасырдан астам қызмет еткен жыраулық дәстүр рухани ізденісіміз, адами қалпымыз тығырыққа тірелген дәл қазіргі сәтте ең таптырмас құрал бола алатыны сөзсіз.

Қазақстанның қай өңірінде де сопылық ілімді насихаттаушы ақын-жыраулардың мұралары ел жадынан өшпей жеткен. Бұл жәдігерліктердің бәрінің әр қиырда, әр кезеңде дүниеге келсе де, бір идеологияны, «кісілік» идеологиясын, оның зікір, пікір, шүкір - үш негізгі амалын бір кісідей уағыздауы жыраулық дәстүрдің құдайлық миссиясын танытса керек.

Біздің ойымызша, діни пәннің бір саласы жыраулық дәстүрдің болмысын танытумен байланысты болуы керек. Жыраулық дәстүрдегі сопылық ілімнің негізін балаға үйрету үшін алдымен білім мазмұнының белгілі бір жүйесі жасалуы қажет деп ойлаймыз. Алдымен жырау дегеніміз кім? Жыраулықтың табиғаты, болмысы, қазақ халқының тарихи, рухани өміріндегі қызметі, орны талдану қажет.

Маңғыстау өңірінде дүниеге келіп, Қазақстан, Қарақалпақстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Иран, Ауғанстан елдері аумағында поэтикалық мектеп қалыптастырған 30 шақты ақын-жырау белгілі. Аталған жыраулардың қай-қайсысы да осы өңірлердегі ясауилік діни мектептерден дәріс алған. Оларға дәріс беруші ұстаздары Хиуа, Бұхардағы сопылық ілімді ұстанушы атақты ғұлдамалардың шәкірті болса керек. Сондай-ақ, жыраулардың қатарында сопылық ілімнің белгілі бір сатыларына қол жеткізіп діни дәреже алған нағыз тақуа-діндар, оқымыстылары бар: Ыбырайым-ахун, Өр Ишан Дарханұлы, Түйте ахун Өтесбайұлы, Абыл ахун, Түмен ахун т. б.

Ыбырайым-ахун Құлбайұлы туралы мынадай дерек бар: «1893 жылы 7 жасында Ыбырайым Қараш Байғұл қажы салдырған, Бейнеудің қасындағы Құландысайдағы медресеге оқуға алынып, Қараш Тұрғамбай, Шегем Қайырмұқамбет, Шоңай Шайқы ахундардан дәріс алған. Бұл ұстаздары Хиуадағы жоғарғы діни медресені бітіргендер. Ыбырайым “ахундық” атақты 25 жасында алған. Ыбырайымның есімі діни сауаттылығымен бірге өз жанынан жыр-дастандар шығарғандығымен де жұртқа таныла бастаған. Ақындық өнерін байқаған белгілі жырау Қашаған бірде оған шапан сыйлапты деген де дерек бар, ал ишандық атаққа Қожа Ахмет Ясауи жолының үлкен ғұламасы өзбек Қозы ишанның баласы Әбдіқадырға қол беріп, сұпы болғаннан кейін 1947 жылы ие болған. [1] .

Жоғарыда келтірген деректерден шығатын қорытынды: жыраулар - өздері де осы ілімді арнайы ұстаздардан оқып, меңгеріп, ілімнің «кәміл адамдыққа жету, Алланың сүйген құлы болу» жолын ұстанған, ол үшін рухани тазалықты басты мұрат тұтқан жандар.

Ғалымнан сұпы-ғазиз білім алдым,

Құлпырған сахарада гүлдей болып,

Лабызым жақты жұрттың жүрегіне

Зарлаған саһардағы үндей болып. (Сүгір)

Әуелі, Алла, ылым бер,

Ылым берсең, білім бер,

Исламның дінін бер. (Ыбырайым ахун Құлбайұлы)

«Өнер шашқан жыршылық, - Құдайға бұл да құлшылық!» деген ұстанымды үнемі естен шығармаған. Жұпыны киіммен үнемі ел аралап жыр айтуы, адамзатты жақсылыққа үндеуден қандай қиын заманда да бас тартпауы бір жағынан оларды сопылық жолдағы дәруіштерге жақындатады. Сопылық жолдың «шынайы адамдыққа жету» ұстанымы жыраулар дүние танымында ең негізгі мәселе ретінде жыраулықтың басты мақсат-мүддесі болып саналған.

Келесі мәселе жыраулардағы дүниені, жаратылысты тану концепциясын үйретумен байланысты болу керек. Батыстық өркениетке негізделген философиялық таным бойынша адам алдымен өзін қоршаған дүниені тануға ұмтылады, сол арқылы өзінің кім екенін ұғынады, ал жыраулардың концептуалдық дүние бейнесінде адам баласы өзін-өзі тану арқылы Алланы, Алланың болмысы арқылы 18 мың ғаламды таниды.

Жыраулардың дүниетанымы «мен кіммін? мені кім жаратты? мені қалай жаратты?» деген сұраққа жауап іздеуден басталады.

3. Жәбірейіл періште

Жетпіс жыл илеп адамды

Топырақтан жан беріп,

Дүреттің жоқтан бар етіп. (Сүгір)

4. Жүрият болып үдіредік

Әуелде жалғыз Адамнан

Бір теректен көгеріп

Бұтағымыз көбейіп

Жер-жиһанға таралған. (Аралбай)

5. Дүние деген ғаламат

Бір тамшы судан қан болып,

Анамыздың қарнында

Бірқатар мезгіл өткенде

Қимылдадық жан болып . . . (Нұрым)

Алланың он сегіз мың ғаламды жаратуы

Дүниенің басы - әуелі

Меруерт тастан жаралған,

Меруерт тас еріп су болған,

Судан түтін бу болған,

Аспан мен жер содан жаралған

Адам, Лаухы, Ғалам, Абзал - баршасы

Сол заттан дейді жаралған.

Он сегіз мың ғалам болғанда,

Үш бөлім болып таралған:

Алтауы болар жәмәдәт,

Алтауы болар нәбәдәт,

Алтауы болар хайуанат -

Үш алтыны қоса ғой,

Он сегіз мың жан болар

Білмеген адам таң болар. (Қашаған)

Дүниенің материалдық, рухани тірегі не? деген сұрақтың жауабын да жыраулардан табамыз:

Жан жаратып, жан берген,

Тіл жаратып, тіл берген

Аспан мен жердің арасын

Азғантай емес, мол берген

Он сегіз мың ғаламның

Тірісі дәурен сүрсін деп,

Өлгенін қазып көмсін деп,

Жеті қабат жер берген .

Аспаннан нұрын төктіріп,

Шапағын шашып күн берген,

Жер реңі келсін деп,

Жарқыратып көл берген,

Көлдің көркі келсін деп,

Қаптай көшкен ел берген.

Елдің сәні келсін деп,

Қатар-құрбы тең берген.

Теңнің көркі келсін деп,

Сөйлесетін сөз берген,

Сөйлеп қызық көрсін деп,

Оралған қызыл тіл берген.

Жақсы мен жаман көрсін деп,

Жарқыратып көз берген.

Бұл дүниені байқадық,

Қасиетті сол бір көзбенен.

Әрбір түрлі сөз айттық,

Оралған қызыл тілменен .

Жан барында сөйлейін,

Неше күн жолдас болармыз,

Баянсыз пәни сенімен. (Нұрым)

Дүниенің материалдық тірегі: аспан (көк), жер, күн, ай, көл, ел, қатар-құрбы, тең. Рухани тірегі: жан, тіл, сөз, оралған қызыл тіл, көз . Жыраулар танымында дүние (аспан мен жердің арасы) кең, шексіз әлем. Себебі ол адамның санасына, болмысына сыймайтын кеңістік, өлшем. Сондықтан да адамзат дүниетанымындағы шексіздік ұғымы «аспан мен жердей» немесе «жер мен көктей» деп беріледі. Адамға жан беруші (өмір, тіршілік сыйлаушы) - Алла жанмен бірге тіл берген. Тіл - адамдықтың негізі. Тілді жанмен қатар қою арқылы жыраулар оған үлкен философиялық мән жүктейді.

Тіл мен жан тірліктің рухани көзі болса, өмір сүрудің материалдық негіздері де бар. Олар - аспан (Аспан мен жердің арасын, Азғантай емес мол берген), жер (Он сегіз мың ғаламның, Тірісі дәурен сүрсін де, Өлгенін қазып көмсін деп, Жеті қабат жер берген ), жарық, нұр (Аспаннан нұрын төктіріп, Шапағын шашып күн берген), су (Жер реңі келсін деп, Жарқыратып көл берген) .

Адамның өмір сүру әрекеті қоғамнан тыс бола алмайды, жалғыздық (жекелік, даралық) тек құдайлық мәнге ғана тән (Көлдің көркі келсін деп, Қаптай көшкен ел берген) . « Қаптай көшкен ел » тіркесінің философиялық астары өзгеріп, дамып, ауысып отыратын қоғам, заман, ұрпақ ұғымдарымен астасып жатса, «қатар-құрбы, тең » (Елдің сәні келсін деп, Қатар-құрбы, тең берген) арқылы замандас, сырлас, пікірлес орта меңзеледі. Адамды тәрбиелейтін, шынықтыратын, бағыттайтын - орта. Қазақта «тең-теңімен, тезек қабымен», «қатарың болмаса, тойға барма», «құлдың да құрдасы болады» деген мәтелдердің философиялық мазмұны осымен астарлас деуге болады.

Сондай-ақ жыраулар поэтикасындағы «қаптай көшкен ел», «қатар құрбы тең» қолданыстарының семантикалық астарын мен және өзге қарым-қатынасы ретінде де тануға мүмкіндік бар. Жыраулардағы аспан, жер, күн, көл (су) тіршіліктің төрт негізі және көшкен ел, қатар, құрбы, тең ұғымдары сопылық жолды ұстанудың төрт түрлі шартымен астасып берілгендігін байқауға болады. Ол: мекен, заман, бауырмалдық, мемлекет басшысына бағыну. Ғалым Досай Кенжетайдың көрсетуінше: біріншіден, шәкірттердің ойы бөлінбеуі, зікірмен айналысуы үшін кеңістік керек; екіншіден, мемлекетте келеңсіз жағдай болмау керек; үшіншіден, рухани кемелдік жолында бір саптан табылатын қатар-құрбы, дос керек; төртіншіден, шәкірттер мемлекет басшысына адал болуы керек. [2. 247-248]

Жыраулар поэтикасында сөздің де мағыналық аясы кең (Теңнің көркі келсін деп, Сөйлесетін сөз берген) . Сөз - жай сөйлеу формасы емес, сөз өнері. Оралған қызыл тіл (Сөйлеп қызық көрсін деп, Оралған қызыл тіл берген) - ақындық, шешендік, билік.

Дүниені танудың кілті - тіл десек, тілге дерек беретін адамның санасы, ойлау қабілеті (Жақсы мен жаман көрсін деп, Жарқыратып көз берген, Бұл дүниені байқадық, қасиетті сол бір көзбенен) жыр тіліндегі көз - адамның дүниені барлайтын сана көзі. Көз кейде «көңіл көзі» тіркесімен де беріледі:

Сөз айтатын болды кез,

Алла берді көңіл - көз. (Ыбырайым ахун)

Яғни жырдың философиялық астарынан тіл ↔︎ ойлау (сана) ↔︎ әлем кешенді байланысы келіп шығады. Дүниенің жаратылуы, адамның жаратылуы, жаратылыстың сандық, сапалық, себептік, мезгілдік, мекендік параметрі жыраулар поэзиясында жүйелі беріледі.

Дүниенің жаратылысына тепе-теңдік, үйлесімділік тән. Тепе-теңдік пен үйлесімділік арқылы дүниенің бүтіндігін сақтап тұрған - жұптық болмыс. Ол Алладан өзге жаратылыстың әрбіреуіне тән. Алла тағала жер мен көкті, ай мен күнді, жұмақ пен тозақты, арсы мен күрсіні, Ағузу мен Әлһамды жұптап қатар жаратқан.

18 мың ғаламның саны да тақ емес, жұп. Жұптық қатардағы объектілердің саны бірдей: аспан - жеті қабат, жер де жеті қабат, күн біреу, ай біреу, арсы біреу, күрсі біреу т. б. бірақ жұмақ сегіз, тозақ жеті. Жұмақтың саны - жұп, тозақтың саны - тақ. Жұмақ пен тозақ -жақсылық пен жаманшылықтың, мейірім мен қаталдықтың, шапағат пен жазаның, қуаныш пен үрейдің, жұбаныш пен торығудың оппозициялық екі жақты көрінісі ретінде діни сана арқылы жалпы адами ұғымда әбден қалыптасқан. Сондықтан жақсылықтың жамандықтан бір саны артық болуы - Алланың өзі жан беріп жаратқан Адамзатқа жасаған жеңілдігі, мейірімі деп түсіндіруге болатын сияқты.

Дүниенің жаратылуының себептік параметрі қандай? Адамзат, 18 мың ғалам Алланың қалауымен, Алланың құдіретімен жаратылды:

Адам болмысы не? Адам баласының табиғаты қандай? Адам кім?

Адам болмысы - жан, тән, рух. Адам жан мен тәннің бірлігінен тұрады. Жан - құдайлық болмысқа жоғарыға (ғарыш әлеміне) тартады, керісінше тән топырақтан жаралғандықтан, өз тегіне - төменге (жер әлеміне) тартады. Жан мен тәннің тепе-теңдігін немесе бірінің екіншісінен артықшылығын сақтайтын екі нәрсе - рух пен нәпсі. Рух - жанның тынысы болса, нәпсі - тәннің болмысын нәрлендіруші.

Адамды топырақтан сан етіпті,

Жан беріп, кірпіш тәнге тірілгесін

Ауызына зікір-таспих жад етіпті.

Жыраулар тіліндегі «кірпіш тәнге» жан бергеннен кейін, ауызына үрленетін зікір-таспих ол - рух. Рух - махаббат рухы. Жаратушыға, жалпы жаратылысқа деген сүйіспеншілік, тазалық рухы. Немесе - Абсолют - әлемдік ақыл-парасат. Әлемдік ақыл-парасат суффизмде «Әл-камил әл-инсан» - шынайы адам немесе кәміл (толық) адамның бойынан табылатын құдайлық дәреже саналып, оған жетудің сырлары «һәл» ілімімен негізделген:

Қор болмас адам баласы,

Жетіссе кәміл ақылға.

Сопылық ілімнің басты қағидалары ұстаз бен шәкірт арасындағы қарым-қатынас негізінде өрбиді. Адамның өзін-өзі тәрбиелеуде ұстазсыз жеке-дара жол табуы өте қиын. Өз бетінше әрекет ету адам баласын қателіктерге, өзімшілдікке апарып соқтыруы мүмкін. Сондықтан, мүритке жол көрсетуші - ұстаз-пір болып саналады. Ұстазды құрметтеу суффизмде басты орынға қойылады. Пір тек дін уағыздаушы, дін басшысы ғана емес, ғұлама ғалым, мұсылманшылықтың бірнеше сатысын меңгерген адам болуы керек:

Айтайын Әбді ахунды

Білім алған Бұхардан

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.