Сақтандыру қызметі субъектілерінің құқықтық қатынастарындағы цессия шартын кешенді түрде зерттеу
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертациялық зерттеу егеменді
Қазақстанда нарықтың қалыптасу және даму жағдайында сақтандыру қызметі
субъектілерінің құқықтық қатынастарындағы цессия шартының құқықтық
мәселелерін зерттеуге арналған. Жұмыста сақтандыру қызметі саласындағы
құқықтық қатынастардың түсінігі мен мазмұны ашылған, осы қатынастардың
субъектілері мен объектілерін анықтаудың тұжырымдамалық мәселелері
талданған, берілген қатынастардың субъектілерінің құқықтық жағдайларының
ерекшеліктері анықталған, сақтандыру саласындағы құқықтық қатынастарының
негізгі қағидаларына сипаттама берілген. Зерттеу нәтижесінде қолданыстағы
заңнама және оны қолдануды жетілдіруге байланысты теориялық тұжырымдар мен
ұсыныстар жасалынды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның дамуының қазіргі кезеңі
және бастаған реформаларды тереңдетуге бағытталып қабылданған стартегиялық
құжаттар елдің ішкі қорын және өзінің инвестициялық мүмкіндіктерін
пайдалануды көздейді. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму үшін
маңызды салаларының бірі болып қазіргі күнде сақтандыру табылады.
Біздің елімізде көптеген онжылдықтар бойы сақтандыру мемлекеттік
монополия негізінде дамыды, және сақтандыру мәселелері бір күшті
орталықтандырылған ұйымның (КСРО Мемсақтандыру) қызметінің жағдайларына
қатысты дамыды. Сондықтан, көпжылдық мемлекеттік монополия және жоспарлы
экономикадан кейін, тәуелсіздік алған соң, Қазақстанның алдында
экономиканың негізгі салаларын дамытумен қатар халықтың мүдделерен,
меншіктің барлық нысандарының ұйымдасуын, және мемлекеттің мүдделерін
қорғайтын ұлттық сақтандыру нарығын дамыту қажеттілігі пайда болды.
Ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастырудың алғашқы кезеңі Қазақстанның
жеке өзіндік мемлекет ретінде қалыптасуының қиын жағдайларында болды. Осы
жылдар ішінде сақтандыру ұйымдары сақтандыру қызметін жүзеге асыру
саласында тәжірибе жинады.
Қазіргі кезде сақтандыру нарығын дамыту қоғам мен мемлекеттің алдына
қойылған міндеттерінің бірі болып табылады.
Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру — мемлекеттік саясаттың басты
мақсаты атты Жолдауында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаев Үкімет, Ұлттық банк, Қаржылық бақылау агенттігінің алдына жаңа
міндеттер қойды: мемлекеттің қаржылық тұрақсыздық қатерлеріне қарсы жүйелі
де жедел іс-қимылдар жасауының ықпалды тетігін қалыптастырып, халықаралық
рыноктардың Қазақстан экономикасына деген сенімін нығайтуы керек.
Бізге жеке сектордағы да, сонымен бірге, мемлекеттік сектордағы да
жүйелік тәуекелдерді басқаруды дамыта түсу қажет. Үкімет, ҚБА және Ұлттық
банк тәуекелдерді басқарудың икемді де сенімді жүйесін құруы керек. Осы
міндетті шешуде сақтандыру қызметі де өз орнын алатыны байқалады.
Бірақ қоғам, көптеген кәсіпорындардың (ұйымдар, мекемелер)
басқарушылары, жеке кәсіпкерлер, және де әртүрлі билік пен басқару
органдарының өкілдері сақтандыру немесе оның жеке түрлерінің рөлін, сонымен
қатар сақтандыру ұйымдарының қызметін мемлекеттік реттеу қажеттілігі мен
маңызын қажетті деңгейде бағаламайды. Нәтижесінде нарық жағдайында
сақтандыруды дамыту ойына күмән тудыртады, ал сақтандыру көптеген дамыған
нарықтық мемлекеттердің экономикалық және әлеуметтік өмірінің негізгі
құрамдас бөлігі болып табылады.
Экономиканы нарыққа бағыттау, Республиканың саяси және экономикалық
тәуелсіздігі, халықаралық қатынастардың дамуы сақтандырудың орны, рөлі мен
сипатына жаңа көзқараспен қарауды мәжбүрледі. 1992-1995 жж. елдің
сақтандыру нарығындағы ретсіздіктен кейін кейінгі жылдары сақтандыруды
дамыту қажеттілігі туындады. Қазақстанның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
пікірінше, сақтандыру бизнесі арнайы реттеуді талап етпейтін қызмет туралы
ойдан арылу қажет. Сақтандыру ұйымдары – банктер, брокерлік компаниялар
және зейнетақыны басқару ұйымдары сияқты қаржылық делдалдар және солар
сияқты мемлекеттік реттеу объектісі болулары тиіс [1].
Сондықтан, стратегиялық мақсаттарды белгілеген кезде, біз азаматтан
бастап мемлекеттің мүдделерімен аяқтап өміріміздің барлық жағдайын
қамтитындай барлық қол жетімді шараларды қолдана отырып әртүрлі келеңсіз
жағдайлардан бір уақытта сақтандырылуымыз қажет. Яғни, объективті
заңдылықтары бар нарықтың билігі кезінде тәуекел орын алады, демек
сақтандыру қызметінің қажеттілігі туындайды.
Сақтандырудың өзекті мәселелері нақтырақ Қазақстан Республикасының
президенті Н.Ә. Назарбаевтың VI Қазақстан қаржыгерлер конгресінде сөйлеген
сөзінде айтылған (Астана қ., 15 қараша 2006 жыл). Ол, қаржылық сектор
құрылған күш, кәсіптілік және батылдылық төмендемеу керек. Құрылғандарға
сүйене отырып, біз ары қарай стратегиялық мақсатымызға жылжуымыз қажет –
Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елдерінің қатарына кіруі деп
атап өтті.
Ол, отандық қаржы секторының дамытудың негізгі міндеттерінің бірі
ретінде сақтандыру нарығын кеңейтуді көрсетеді. Сақтандыру нарығы үлкен
әлеуетке ие халықтың сақтандыру ұйымдарына деген сенімін, сонымен қатар
сақтандыру қатынастарының субъектілерінің сақтандыру мәдениетін арттыру
қажет. Міндетті сақтандыру жүйесі жетілдіруді талап етеді. Халықтың
әлеуметтік қорғану құралы ретінде өмірді сақтандыруды дамыту қажет [1].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014 жыл 17
қаңтардағы Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты
Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауында да ауыл өндірушілерінің
қарыздарын кепілдендіру және сақтандырудың тиімді жүйесін құру және
міндетті медициналық сақтандыру енгізу мәселесін зерттеген жөн деп атап
өткен болатын [2].
Көріп отырғанымыздай, сақтандыру мәселелері өзектілігін жоғалтпайды.
Бүгінде сақтандыру пайда табу мақсатында капиталы мен өз күшін салатын
негізгі сала ретінде кәсіпкерлерді қызықтырады. Екінші жағынан, сақтандыру
халықтың әртүрлі топтарын қызықтырады – әртүрлі апаттардан, болжауға
келмейтін қоғамдық құбылыстардан болатын зиянның орнын толтыруға, өз
коммерциялық қызметінің сәтсіздіктері, коммерция бойынша контрагенттік
міндеттемелерді орындамау, банктердің дәрменсіздігі кезінде салымдарды
жоғалтпауға кепіл беретін жүйе ретінде әртүрлі тауар өндірушілер,
тұтынушылар, шаруаларды да қызықтырады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сақтандыру құқығы ғылымындағы
ғалымдарымыздың ғылыми ізденістегі жеткен жетістігін бағалай отырып,
сонымен бірге оның нарықтық жолындағы көптеген теориялық мәселелері
айтарлықтай зерттеліп, шешімін таппағандықтан сақтандыру құқығы әлі де
ғылыми зерттеу жұмыстарының табандылықпен жүргізіле беруін талап
ететіндігін мойындауымыз қажет.
Қазақстандық ғалым-заңгерлердің сақтандыру қызметі субъектілерінің
құқықтық қатынастарындағы цессия шартының құқықтық негіздері әртүрлі
қырларынан ашуға негіз болған көптеген құнды ғылыми еңбектері бар. Олардың
ішінен сақтандыру қызметі саласындағы құқықтық қатынастарынының түсінігі,
объектілері мен субъектілері, қағидалары, қайта сақтандырудың түсінігі мен
түрлеріне байланысты Ю.Г. Басин, В.А. Белов, В.В. Байбак, Бремер,
М.И.Брагинский, Д.А. Братусь, М. Винавер, Е.Б. Осипов, И.А.Покровский, Б.В.
Покровский, В.В. Почуйкин, Ф. Релельсбергер, В. Ровный, Ф.К. Савиньи, М.К.
Сулейменов, Н.Г. Сарсенов, М.К. Сулейменов, Е.А. Суханов, В.И. Сенчищев,
Н.Г. Сарсенов, Самонд, В.С. Толстой, Б. Хаскельберг, З.М. Черниловский,
Л.А. Чеговадзе, Б.Б. Черепахин, Г.Ф. Шершеневич, Е.Е. Шевченко, Л.
Эннекцерус Дүсіпов, Н.Б. Батырбаев, С.Т. Мұстафаев, Б.А. Жұмаділов және
т.б. ерекше атауға болады.
Диссертациялық зерттеудің объектісі болып Қазақстанда нарықтың
қалыптасуы мен дамуы жағдайында сақтандыру қызметі субъектілерінің құқықтық
қатынастарындағы цессия шартының құқықтық негіздері болып табылады.
Зерттеудің пәні болып Қазақстан Республикасында сақтандыру қызметі
субъектілерінің құқықтық қатынастарындағы цессия шартын құқықтық реттеу
тетігі табылады.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты. Сақтандыру қызметі субъектілерінің
құқықтық қатынастарындағы цессия шартын кешенді түрде зерттеу, осы саладағы
заңнаманы жетілдіру және оны қолдану тәжірибесіне байланысты тұжырымдамалық
негіздер, теориялық ережелер, тұжырымдар, тәжірибелік ұсыныстар дайындау
және негіздеу.
Диссертацияда зерттеудің мақсатына негізделген міндеттер қойылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес ғылыми зерттеудің міндеттерін мыналар құрайды:
- сақтандыру қызметі саласындағы құқықтық қатынастарынының құқықтық
табиғатын талдау, заңдылықтарын және нарық жағдайында олардың
ерекшеліктерін анықтау;
- сақтандыру қызметі саласындағы құқықтық қатынастарынының
қағидаларының жүйесін талдау;
- Сақтандыру қызметі субъектілерінің құқықтық қатынастарындағы цессия
шартының түсінігі мен түрлерін анықтау және мазмұнын ашу;
- Қайта сақтандырудың цессиядан, ретроцессиядан айырмашылығына жалпы
сипаттама беру.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Зерттеу пәнін кешенді зерттеу
негізінде, зерттеу танымның жалпы ғылымдық әдістері, қоғам мен табиғаттың
ара-қатынасының тұжырымдамасына сүйенді, қисынды-заңдылық, құрылымдық-
функционалдық және салымтырмалы-құқықтық әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық негіздері. Жоғарыда көрсетілген міндеттерді
орындау жолында ғылыми зерттеудің әдістемелік негізін жалпы диалектикалық
танымдық әдістермен қатар, заңи логикалық, жүйелік, тарихи, салыстырмалы,
әлеуметтік ғылыми әдістер қолданылды.
Магистрлік диссертациялық зерттеудің қайнар көздерін Қазақстан
Республикасының Конституциясы, ұлттық және шетел сақтандыру заңнамасы,
басқа құқық салаларының нормалары, сақтандыру қатынастарын реттеуде
қолданылатын халықарарлық шарттар мен келісімдер құрайды.
Магистрлік диссертацияның ғылыми жаңалығы. Магистрлік диссертациялық
зерттеуде ғылыми жаңалығы зерттеудің мақсаты және міндеттерімен тығыз
байланысты. Ұсынылып отырған жұмыс Қазақстан Республикасындағы сақтандыру
қызметі субъектілерінің құқықтық қатынастарындағы цессия шартының құқықтық
негіздеріне арналған кешенді түрде алғаш рет зерттелген еңбек болып
табылады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Жүргізілген зерттеу негізінде
қорғауға мынадай ережелер мен тұжырымдар ұсынылады:
- сақтандыру саласындағы мемлекеттік ретеудiң рөлi мен мағынасын
айкындау кажет;
- әлеуметтiк, медициналық және экологиялық салаларда міндетті
мемлекеттiк сақтандыруды енгiзудiң делелдемесiн айқындау және олардың
нормативтiк-құқықтық базасын казiргi заман талаптарына сай болатындай етiп
құру қажет;
- сақтандыру және кайта сақтандыру ұйымдарының каржылық орнықгылығын
және төлем қабiлеттiлiгiн қамсыздандыру, ұйымдық құқықтық нысандарын,
жарғылық капиталдары мен өз қаражаттарының ең аз мөлшерiн калыптастыруды
заң жүзiнде көздеу, сақтандыру қызметiн жүзеге асырушыларды лицензиялау,
сақтандыру ұйымдары мен басқа да катысушыларына мiндеттi пруденциалдық және
өзге де нормативтер мен лимиттердi белгiлеу, инспекциялау, сақтандыру
кадағалауын жүзеге асыру, санкциялар қолдану мемлекеттік ыкпал ету шаралары
ретiнде қарастырылды;
- сақтандыру қатынастарының және сақтандыру құқықтық қатынастарының
өздерiне тән белгiлерi мен ұғымдары жаңадан калыптастырылды;
- Сақтандыру қьгзметi туралы Қазақстан Республикасы заңының
қабылданылуына байланысты жүзеге асыру шаралары мен механизмдерi заң
жүзінде айқындалмаған міндеттi сақтандыру түрлерi бойынша Ұлттық Банк пен
басқа да уәкiлеттi мемлекеттiк органдардың қатысуымен әзiрленiлетiн заң
жобаларын жасауға кажетті ұсыныстар берiлді;
- сақтандыру құқықтық қатынастары сақтандыру резервтерiн қалыптастыруға
және пайдалануға байланысты экономикалық сақтандыру қатынастарын, сондай-ақ
сақтандыру iсiн ұйымдастырып, дамытуға байланысты ұйымдастырушы сақтандыру
қатынастарын құқықтық реттеу нәтижесiнде туындайды деп тұжырымдалған;
- сақтандыру саласында туындайтын шарттарға негiзделген сақтандыру
қатынастарын азаматтық құқық нормалары реттесе, ал мемлекеттiк - өктем
талаптарға негiзделген қаржылық- сақтандыру қатынастарын қаржылық құқық
нормаларын реттейдi;
- сақтандыру құқықтық қатынастары Ұлттық Банктің Сақтандыруды қадағалау
департаментi мен сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары -
сақтандырушылардың арасындағы лицензия беруге, сақтандыру резервтерiн
қалыптастыру және орналастыру ережелерiн белгiлеуге, сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарының қаржылық көрсеткiштерi мен есеп беру нысандарын
белгiлеуге, сақтандыруды тоқтатып қоюға немесе шектеуге, сондай-ақ
лицензияны қайтарып алуға байланысты туындайтын қатынастар.
Зерттеудің эмпирикалық негізі. Зерттеу мәліметтерінің жинақталуы
зерттеу жүргізу, мемлекеттік органдарының тәжірибелік қызметін, сот
тәжірибесінің статистикалық мәліметтерін зерттеу барысында жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университеті заң факультетінің азаматтық құқық және азаматтық
іс жүргізу кафедрасында дайындалды.
Зерттеу нәтижесінің негізін қалаушы басты ғылыми тұжырымдар мен
тәжірибелік ұсыныстары әртүрлі ғылыми-тәжірибелік конференцияларда, ғылыми
хабарламаларда баяндалды. Магистрлік диссертацияның зерттеу бағыты бойынша
жасалған тұжырымдар магистрдің Ғылым, білім және инновация: Жастардың
ғылыми шығармашылығы атты ғылыми жинақта, Қорқыт ата атындағы Қызылорда
мемлекеттік университетінің хабаршысында көрініс тапты.
Дисертацияның құрылымы мен көлемi Магистрлік диссертация көлемі 80
бетті құрайды. Магистрлік диссертацияның құрылымы зерттеудің негізгі мақсат
міндеттеріне сай. кіріспеден, сегіз бөлімшені қамтитын екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІ САЛАСЫНДАҒЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандыру қызметі саласындағы құқықтық қатынастардың түсінігі және
жалпы сипаттамасы
Сақтандыру деген сөз "сақтан" не үрей деген сөзден шыққан.
А.И.Худяковтың пікірінше, сақтандыру термині үрей деген сөзден пайда
болды. Кез келген саналы адам өзінің тіршілік жағдайлары мен шарттарының
нашарлауынан қорқады (өмір жағдайының, өндіріс шарттарының және т.б.) және
өзінің келешектегі қамын ойлай барынша өзін қауіпсіздендіруге ұмтылады
(сақтандырады) [3, 7 б.].
Сонымен қатар, сақтандыру деген сөз (сақтандыру, сақтандырылу) қандай
болмасын істе кейде сүйеу мағынасында қолданылады, қай кезде де сәттіліктің
кепілдіктері және т.б. Қазіргі уақытта осы терминді барлық жеке және заңды
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау құралы ретіндегі мағынада жиірек
қолданылады.
Сақтандырудың алғашқы түрлері ерте заманда пайда болды. Қазіргі
уақыттағы қайнар көздерге сүйенсек, сақтандыру сипаты бар келісімдер құл
иеленушілік қоғамда да кездескен. Бұл келісімдер жылжымайтын мүлікке,
саудаға, қарыз шарттарына, сонымен қатар теңізде кеме жүзуде кездеседі.
Келісімдердің ең басты мәні болып, теңіз кемелері және теңіз жүктерін
тасуға байланысты мүмкін болатын зиянның тәуекелін осы келісімдерге мүдделі
тұлғалар арасындағы бөлу. Сақтандырудың ең ертедегі ережелерінің бірі
Талмуд кітаптарыда баяндалған. Егер бір малшының малы жоғалып кетсе,
Талмуд басқа малшыларға жоғалған малдың орнына тек мал беруге бұйрық берді,
бірақ не болса да ақша емес. Сол кезде негізгі қағидалар қаланған болатын:
сақтандыру – тәуекелден сақтану, ол еш жағдайда байытуға қызмет ете
алмайды.
Сақтандыру пайда бола бастаған кезінде, бастапқы түрлерінің негізінде
өзара міндеттемелермен қамтамасыз етілетін өзара ұжымдық көмек болды [4, 23
б.].
Төңкеріске дейінгі азаматтық құқық оқулықтарында сақтандыру шарты
ретінде бір тұлға – сақтандырушы басқа тұлғадан – сақтанушы өз
тәукеліне мүлікті қабылдайды, яғни жазатайым оқиғадан мүлік жойылған
жағдайда төлеуге міндеттенуіне байланысты шарт ретінде анықтама берген.
Экономиканың дамуымен мүліктік мүдделердің артуынан сақтандыру
ұйымдарының саны өсті, олардың шаруашылықтың басқада салаларына салымдары
және айналымдағы капиталы өсті. XVIII ғ. 60-жылдары басында Батыста 100
түрілі мүліктік және жеке сақтандырудың түрлері болды. Сақтандыру дамып
экономиканың қажеттіліктеріне толық жауап берді және адамның барлық қызмет
саласында сақтандыру жылдам тарады. Сақтандырудың түрлері мен әдістері
уақыт қажеттілігіне қарай өзгеріп отырды. Мысалы, 1706 ж. өмірді
сақтандыратын бірінші қоғам құрылған болатын, ал XVII-XIX ғғ. сақтандыру
қызметтерінің жаңа түрлері пайда болды, оларға малдарды сақтандыру, бұзу
арқылы ұрлықтан, қаржылық шығындардан, жазатайым оқиғалардан және
сақтандырудың басқа түрлері.
Ресей империясының құрамына кірген Қазақстан аумағында сақтандыру
жеткілікті деңгейде дамыған жоқ. Жергілікті қазақ халқының өмір салты мен
шаруашылығы (көшпенді және жартылай көшпенді мал шаруашылығы), экономиканың
және өндіріс күштерінің төмен деңгейде дамуы сақтандыруды кең тарауына
жағдай жасамады. Егер сақтандыру келісім-шарттары жасалса да, ол тек қана
Ресеймен шекараға шектесті ірі қалаларда (Орынборда, Оралда, Атырауда және
т.б.) және жер шаруашылығымен айналысатын аймақтарында жасалды.
Қазақстан халқының күнделікті өмірінде және экономикасына сақтандырудың
нақты енуі төңкерістен кейінгі кезеңде орын алды.
Кең мағынада сақтандыру кез келген нәрсенің жағымсыз садарынан
қорғануды білдіреді. Осы мағынада сақтандыру адамның өзімен пайда болды
және табиғаттың, сонымен қатар барлық тірі жанның ажырамас бөлігі ретінде
пайда болды. Сақтандырудың алғышарттары болмыс, адамдардың арасындағы қарым-
қатынастар негіздерінде қаланған. Адам өмірі мен денсаулығы, оған тиесілі
мүліктің тағдыры бұлтартпас оқиғаларға тәуелді болады. Соңғылардың
салдарына адамның қызметімен байланысты материалдық объектілер ұшырайды.
Осы арада сақтандырудың жаңа түрі пайда болды өзін-өзі сақтандыру
немесе дербес сақтандыру олардың мәні адам ойда болмаған жағдайлар мен
оқиғалардың өндірістегі кідірістің алдын алу үшін материалдық және ақша
қаражаттары құралдардың қорларын құратындығында. А.И. Худяковтың пікірінше,
өзін–өзі сақтандыру деп тұлғаның өз қауіпсіздігін қамтамасыз етуі үшін
дербес шаралар қабылдайтындығын түсінеміз. Осы сақтандыруда тұлға өзін өзі
сақтандырушы болып табылады. Аталған сақтандыру белгілі бір зардаптың,
қандай болмасын зиянды оқиғаның нәтижесінде (келтірілген зардаптың орнын
толтыру мақсатында) жағымсыз салдарын жою үшін қажет арнайы
(сақтандырушы) табиғи және ақшалай қорларды жинауды білдіреді [3, 8 б.].
Сонымен қатар әр түрлі өзара сақтандырулар пайда болды, яғни қандай
да болмасын қасіреттен бірнеше адамдар тобының бірін біріне көмек көрсету
туралы келісімдері, өзара жәрдем кассасын құру арқылы. Осылай сақтандырудың
екінші түрі пайда болды, оны қазіргі уақытта өзін сақтандыру деп атайды.
Ағылшын тілінде сақтандыру термині сенімділік деген сөзден
туындаған, қандай да бір нәрсенің тағдырдына байланысты ұайымдамау сияқты
түсіндіруге де болады, біреуден көмек алатынына үміттенуі. Сонымен,
күнделікті тәжірибеде сақтандыру ісінде тәуекел ұғымы әр түрлі
құбылыстардың белгілеуі үшін қолданылады, оған: сақтандыру оқиғасының
туындауының мүмкіндігі, сақтандырудың объектісі мен сақтандырушының
жауаптылығы [5, 19 б.].
Бұл фактіге М.Б. Смирнова назар аударады: сақтандыру қысқаша
тұжырымдамасы келесідей түсінктерімен қызықтырады. Барлық европалық
тілдерде сақтандыру термині қамтамасыз ету мағынасын білдіреді (неміс
тілінде Versicherung және Assekuranz; француз тілінде assurance; ағылшынша
assurance және insurance; итальян тілінде assicurazione; испан тілінде
seguridad және т.б.). Кейбір латын түбірін қолданбайтын тілдерде де орын
алады (securus), мысалы, поляк тілінде - ubezpieszenie.
Демек, бізге айқыны, бірнеше ғасыр бойы сақтандыру жүйе ретінде, ең
алдымен тәуекелдің әртүрінен халықтың мүліктік мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етеді. Бұдан, сақтандыру тәуекелдердің превенциясы бойынша ең
басты институты болып табылады [6, 8 б.].
Сақтандыру инвестициялық әлеуетті жоғарлатады және ұлттың жай күйі мен
байлығы арттыруға мүмкіндік береді [7, 3 б.].
Сақтандыру қазіргі таңда өмірдің әр түрлі аясында жиі кездесетін, түрлі
жағдайлардың жағымсыз салдарынан азаматтар мен заңды тұлғалардың мүдделерін
қорғаудың бір тәсілі. А.В. Серебровскидің айтуы бойынша: Тәуекелді барынша
азайту шаруашылық қызметтің иесі - адамның болашаққа сенімділікпен
қарауына мүмкіндік береді. Осылайша сақтандыру моральдық мағынаға ие: ол
адамның белсенділігін арттырады [8, 434 б.].
Адамдар өздерінің жылжитын және жылжымайтын мүліктерін өрттен, селден,
опат болуынан барынша сақтауға тырысады. Кәсіпкерліктің дамуы бизнес
бойынша серіктердің сенімсіздігі, нарықтың өзгеруі, контрагенттердің
дәрменсіздігі және т.б. жағдайлардың нәтижесінде зардаптардың пайда болу
тәуекелінің дәрежесінің артуына әкелді. Бұл өз кезегінде сақтандырудың
дамуына себебін тигізді. Уақыт өте осы қажеттіліктер азаймайды, керісінше
азаматтардың мүліктік жағдайының өсуіне байланысты өзектілігі артады.
Бірте-бірте сақтандыру кәсіби айналысатын адамдар мен ұйымдарды бөле
отырып, қоғамдық өндірісте қызмет етудің арнайы саласына айналды. Осыдан
келе сақтандыру қызметін құқықтық реттеу қажеттілігі пайда болды.
Сақтандыруды дамыту мемлекеттік бағдарламасында заманауи және тұрақты
ұлттық сақтандыру нарығын құру көрсетілген. Бұндай сақтандыру нарығы
мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылық субъектілердің мүдделерін
қорғайтын құрал болуы керек. Сонымен қатар, тиімді сақтандыру жүйесін құру
мемлекеттің әлеуметтік саясатының құрамдас бөлігі болу керек [9].
Бағдарламаға сәйкес, сақтандыру саласы адамның өмірінің барлық жақтарын
қамтиды, өндіріс және әлеуметтік-экономикалық қызметі. Сақтандырудың
дәстүрлі–өтем ақылығынан басқа да қызметі көрсетілген. Қазіргі таңда
сақтандыру жинақтаушы-сақтаушы қызметін жүзеге асырады.
Сақтандырудың маңыздылығын көрсететін бірнеше факторлар бар. Ол
мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен мөлшеріне тәуелсіз қоғам
мен ұйымдардың әртүрлі мүдделерін қорғауға қосымша мүмкіндік береді. Табиғи
және техногенді апаттар салдарын жою ауыртпалығы мемлекеттік бюджетке
түседі және ол өз шегінде объективті шектеулі болады. Сонымен қатар,
сақтандыру тетігін қолдану кәсіпкерлік қызметтің дамуын жетелдетуге,
пайдаланылатын өндіріс технологияларын жетілдіруді қамтамасыз етеді.
Сақтандыру жүйесі республиканың экономикасының сенімді және тұрақты
дамуына, халықтың әлеуметтік қорғалуын, азаматтардың және шаруашылық
субъектілердің мүліктерін сақтандыруды жоғарылатуға жағдай жасау керек.
Сақтандыру сұрақтары, медициналық сақтандыруды қоса алғанда әлеуметтік
қамтамасыз ету мәселелеріне тікелей байланысты. Қазіргі заманға сай
сақтандыру индустриясы мемлекетке келесі міндеттерді шешуге мүмкіндік
береді:
1. Табиғи – техногенногенді сипаттағы апаттардан келген шығындардың
орнын толтыру жағынан мемлекеттік бюджетке ауыртпалықты барынша азайту;
2. Сақтандыру арқылы әлеуметтік қамтамасыз ету мәселелерін шешу
(жинақталған зейнетақыны, жұмыссыздық бойынша, еңбекке жарамдылығын
жоғалтуымен немесе асыраушысының қайтыс болуына байланысты жәрдемақыларды
төлеу, дәрігерлік шығындарды төлеу), нарықтық экономика қағидаларына
сәйкес;
3. Халықтың және ұйымдардың жинақталған қаражатын ұлттық экономикаға
ұзақ мерзім негізінде тарту [10, 24 б.].
Мемлекет тағы да бұрын болған ауқымды әлеуметтік кепілдік жүйесін
толыққанды қамтамасыз етуге дәрменсіз болды. Бұл ауыртпалық сақтандыруға
жүктелді. Сонымен қатар, кейбір мамандықтардың тәуекел дәрежесінің
жоғарлауы байқалды, құқық қорғау органдары ұйымдасқан (кәсіптік)
қылмыстылықпен бетпе-бет келді, техногенді апаттардың саны өсті. Нарықтың
шарттарына сәйкес адамның өміріне және денсаулығына келтірілген зардаптың
орнын толтыруына қандай да болмасын кепілдіктің болуы маңызды. Қауіптілігі
жоғары қайнар көздер, соның ішінде көлік құралдары және т.б. келтірілген
зардаптың орнын толтыру өзекті мәселелердің қатарына кірді.
Сақтандыру ісіндегі тәуекелді кезеңдері болып сақтандыру оқиғасының
орын алуы мен осы сақтандыру жағдайы нәтижесінде зардаптың пайда болу
тәуекелі табылады. Осындай тәуекелдерге сақтандыру құрылымы есептелген:
сақтандыру оқиғасының болуы да болмауы да мүмкін, сақтандыру оқиғасы болса
да зардартар болуы не болмауы мүмкін. Сақтандыру сүйенетін тәуекел санаты,
зиянның және оның нақты болуы мүмкіндігі жағдайында сақтандыру жағдайының
болжамаған оқиғасының орын алуын білдіреді.
Демек, сақтандыру құрылымы барлық жағдайларда тізбектелген болуы керек:
сақтандыру оқиғасы – себепті байланыс – зиян .
Сақтандырудың терең тарихи тамыры болғанымен, осы уақытқа дейін осы
ұғымның нақты ғылыми анықтамасы болған жоқ және сақтандырудың табиғаты мен
шекаралары айқын болмаған. Сақтандыру - күрделі, тұрақты дамитын құбылыс
ретінде негізделеді.
Сақтандыру ұғымы көп қырлы болып келеді және әртүрлі жағдайларда
әртүрлі мағынаға ие болады. Сақтандыру теориясында сақтандыру түсінігіне
байланысты даулар туындайды: олар сақтандыруды тәсіл, нысан, әдіс,
реттеуші, шаралардың немесе құқықтық қатынастардың жиынтығы ретінде [11, 25-
29 бб.].
Орыс тілінде сақтандыру сөзі әртүрлі мағыналарға ие болады. Ең кең
мағынасында сақтандыру сөзі бір нәрсенің жағымсыз зардаптан қорғануы
ретінде түсіндіріледі. Салыстырмалы мағынада сақтандыру, Ожеговтің орыс
тілі сөздігіне сәйкес, белгілі жағымсыз, қаламаған бір нәсседен қорғауды
білдіреді. Арнайы мағынада – сақтандыру: зиян орын алғанда ақшалай төлемді
төлейтін арнайы мекемеге мерзімді жарналарды енгізу жолымен мүмкін зияннан
сақтануды қамтамасыз ету [12, 543 б.].
Кеңестік уақытта сақтандыру шаралардың жүйесі арқылы анықталды. Үлкен
кеңестік энциклопедиясында сақтандыру болып табиғи апаттар, жазымдар және
өзге де оқиғалар нәтижесінде төленетін ақшалай төлемдер зиянды толтыратын
ақшалай (сақтандыру) қорларын құруға байланысты шарарлар жүйесі.
Осы анықтамаға ұқсас, сақтандыру саласындағы мемлекеттердің
монополиясын көрсететін, бірақ сақтандыру қорын құру үшін негізгі құрал
ретінде ақшаға нақты нұсқаумен, 1984 жылы Заңи Энциклопедия сөздігінде:
мемлекеттік сақтандыру – табиғат апат күштерінен, жазатайым оқиғалармен
немесе басқа жағдайлардың болуынан материалдық зиян, сонымен қатар басқа
ақша төлемдерін төлеуін мамандандырылған мемлекеттік сақтандыру ұйымдары
қаражат алатын қатысушылардың жарналарынан құрылған арнайы ақшалай
(сақтандыру) қорын құруға байланысты шаралардың жиынтығы.
Кейбір авторлардың еңбектерінде бұл екі анықтама біріктірілген және
онда сақтандыру қорын құрудың ақшалай және мүліктік тәсілдері көрсетілген.
К.А. Граве және Л.А. Лунц пікірлері бойынша сақтандыру – материалдық
және (немесе) ақшалай құралдар ресурстарын қалыптастыру бойынша шаралардың
жиынтығы, олардың есебінен қоғамдық шаруашылықта табиғи апаттар мен
жазатайым оқиғалар орын алғанда шығынның орнын толтыру мен зиянды жою
жүзеге асырылады. Осы анықтама сақтандыруды кең мағынада қарастырады. Тар
мағынада сақтандыру, олардың пікірі бойынша, жеке ұйымдар, жеке тұлғалар
немесе заңды тұлғалармен жасалынған жарналар есебінен құрылған, арнайы
ұйымдардың басқаруында болатын сақтандыру қорын құруды білдіреді.
Бір топ авторлар сақтандыруды әдіс ретінде қарастырады. Ф.В. Коньшиннің
пікірі бойынша: сақтандыру табиғи апаттар мен кездейсоқ жағдайлардан,
сондай-ақ сақтандырылғандардың еңбекке қабілеттілік пен өміріне байланысты
жағдайлардың орын алуына байланысты зиян үшін сәйкес төлемдер сомасын
төлеуде халық шаруашылығында сақтандыру төлемдерін өтеу үшін
орталықтандырылған сақтандыру қорын құрудағы әдістердің бірі болып
табылады.
А.П. Плешков атап көрсеткендей: Кеңестік сақтандыру арнайы сақтандыру
қорының және оны шығындаудың жеке және заңды тұлғалардың (колхоздардың,
басқа да кооперативті және қоғамдық ұйымдардың, азаматтардың) алдын ала
ақшалай төлемдер есебінен қалыптастыру әдісі болып табылады, бір жағынан
сақтанушыға табиғи апаттардан және кездейсоқ жағдайлардан келтірілген
мүліктік зиянды өтеу үшін, ал бір жағынан азаматтардың (сақтандырылған мен
оның жанұясы) өмірінде белгілі бір оқиғалардың орын алған кезде ақшалай
сомаларын төленуін қалыптастыру әдісі болып табылады.
КСРО уақытында қалыптасқан анықтама бойынша орталықтанған сипаттамада
және сақтандыру қызметінде мемлекеттің монополиялық сипатта екенін ашық
көрсеткен. Мұнда сақтандыру келісім-шарттық түрде болғаны туралы мәлімдеме
жоқ.
Кейіннен, сақтандыру анықтамасында келісім-шарттық қатынас көріне
бастады. Страхование: теория, практика и зарубежный опыт атты оқулық
авторлар ұжымының пікірлері бойынша, сақтандыру жеке және заңды тұлғалардың
арасындағы ерекше экономикалық келісімдік қатынас болып табылады, бір
жағынан сақтандыру қызметін ұсынуға арнайы ұйымдастырылған құрылым болады
[13, 97 б.]. Кейбір ғалымдар сақтандыру ұғымын сақтандыру шартымен
теңдестіреді. Мысалы, В.Р. Идельсон пікірі бойынша: сақтандыру бір
контрагент (сақтанушы) белгілі бір сыйақысын төлеу барысында басқа
контрагенттің (сақтандырушы) келісімде көрсетілген жағдайлардың орын алуы
кезінде мүліктік зиянды (сақтандыру сомасын немесе оның бөлігін алу құқығын
иемдену) өтеу құқығын иемденетін сауда-саттық келісім болып табылады [14,
76 б.].
Сақтандыру туралы түсінік оның қатынастар жүйесі ретінде немесе жеке
қатынас ретінде түсіндіреді. Сонымен қатар, мынандай көзқарас бар, ол
бойынша сақтандыру негізі – қандай да бір ақша (сақтандыру) қорының
қалыптасуы және мүмкін болатын залалды өтеу бойынша оның уақыты мен
кеңістігі бойынша бөлінуі [15, 7 б.]. Алайда, А.И. Худяков дұрыс
байқағандай, сақтандыру ұғымын қорлар мен резервтердің құрылуымен
байланысты кез келген қызмет ауқымын қамтып шексіздікке дейін кеңейтпеу
керек.
Сақтандыру – бұл тек табиғи апаттар мен өндірістік жарақат немесе басқа
да кездейсоқ жағдайлардың орын алуы кезінде келтірілген зияндарды өтеуге
арналған арнайы ақша қорларын (мемлекеттік немесе жеке) құру ғана емес.
Сақтандыру (экономикалық санат ретінде) – бұл ең біріншіден, экономикалық
қатынас, мұнда субъект ретінде сақтанушы мен сақтандырушы болады,
сақтандырушы сақтандыру сыйақысы төлемі түрінде сақтандырылған тұлғаның
сақтандыру қорғанысын материалданған сақтандыру төлемімен қамтамасыз
етеді. Сақтандыру қатынасы жоқ болса, сақтандырудың өзі де болмайды [15, 9
б.].
Қоғамдық қатынас ретінде сақтандыруды түсіну кең мағынадағы ұғымынан
сақтандыру ұғымын шектеуге (сақтандыру тар мағынаға) әкеледі, ал кең
мағынадағы сақтандыруға біздің зерттеу пәні болып табылмайтын әлеуметтік
сақтандыру сияқты сақтандыру түрін жатқызамыз. Әлеуметтік сақтандыру жария
және көбіне міндетті сипатта, қоғамдық мүдделерді көздеп және келісімсіз
нысанда жүзеге асады.
Экономист ғалымдар сақтандыруды экономикалық қатынастар жүйесі ретінде
түсіндіреді. М.И. Басаков сақтандырудың экономикалық сипатын көрсетеді:
сақтандыру – сақтанушының есебінен арнайы құралдар қорын құру және
сақтандыру жағдайы орын алған кезде сақтандырылғанның материалды немесе
басқа да зияндарын өтеу үшін осы құралдарын қолдануды қамтитын
экономикалық қатынастар жүйесі болып табылады [16, 64 б.].
А.А. Гвозденко, А.А. Веретенов, Н.Н. Кузьминов және тағы басқалары
сақтандыруды қандай да бір құқықтық элементтері бар екенін есепке ала
отырып, сақтандыру қатысушылары арасында зияндарды бөлу негізі болып
табылатын тек экономикалық санат деп есептейді [17, 7 б.].
В.В. Шахов сақтандыруды екі тұрғыда мағынасын ашады: жалпы және
экономикалық мағынада. Соған сәйкес, біріншіден: сақтандыру – жеке немесе
заңды тұлғалар шеккен зияндарды көп тұлғалар арасында бөлу арқылы зиянды
өтеу әдісі болып табылады, екіншіден: бұл азаматтарға олардың өмірінде
әртүрлі жағдайлар орын алғанда жәрдемдесу үшін арнайы құрылған қор бойынша
экономикалық қатынастар жүйесі [18, 14-17 бб.].
Заңгер ғалымдар сақтандырудың анықтамасын кейде сақтандырудың
экономикалық табиғатын жоққа шығарып заң категориясы ретінде қарастырады.
Ю. Фогельсон бойынша: Сақтандыру – бұл сыртқы жағымсыз факторлардың
әсерінен ақшалай сомасын төлеу арқылы адамдар мен ұйым мүдделерін қорғау
нысаны [19, 2 б.]. М.И. Брагинский сақтандыру мәнін жауапкершіліктің
бөлінуі ұғымы арқылы нақты ашты [20, 5 б.].
Көрсетілген пікірталасты А.И. Худяков аяқтады, ол өзінің зерттеуінде
мынаны атап көрсетті: Осыған байланысты сақтандыру құқықтық мағынасында
әрқашан аз немесе көп деңгейде экономикалық санатқа тән сақтандыру
белгілеріне негізделеді. Бұл құқықтық мағынадағы сақтандырудың анықтамасы
сақтандыру заңдылығы берген түсіндірмесін қоданумен көрініс алады. Ал
сақтандыру заңнамасы экономикалық санаттағы сақтандыруға сай келуі тиіс.
Егер де заңнама экономика талаптарына жауап бермесе, ертелі ме кеш пе
сәйкессіздік анықталып,сақтандыру қызметінің сапасына әсер етеді және
заңнамаға сәйкесінше түзетулер енгізуді талап етіледі.
Сонымен қатар, сол уақыттан бері мемлекет қабылданған құқықтық нормалар
арқылы сақтандыру қатынасын реттеуді жүргізе бастады, бұл реттеу
сақтандырудың объективті сипаттамасының элементі болып, сақтандыруды
жүзеге асыруда өз ізін қалдырды. Бұл сақтандыруды экономикалық мағынада
өзі қолданатын құқықтық шындыққа тәуелді етеді.
Сондықтан, сақтандыру экономикалық мағынада әрқашан қандай да бір
деңгейде сақтандырудың құқықтық мағынасымен байланысты болады және
керісінше. Осыдан шығатыны, қазіргі таңда сақтандырудың экономикалық және
құқықтық мағыналарының әртүрлі түсініктердің болуы тәжірибе немесе
теория жүзінде айқандалған деуге болмайды [20, 11-12 бб.].
Құқықтық мағынадағы сақтандырудың анықтамасы 2000 жылдың 18
желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі туралы
Заңының 4-бабында көрсетілген: Сақтандыру өз алдына жеке немесе заңды
тұлғалардың заңды мүліктік мүдделерін келісімде көрсетілген сақтандыру
жағдайларының орын алған кездегі сақтандыру ұйымдарының өз актив
шоттарынан сақтандыру төлемі арқылы қорғау бойынша қатынастар кешені болып
табылады [21].
Бұл анықтаманың А.И. Худяков өзінің зерттеуінде назар аударған өзіндік
оң және теріс жақтарын байқаған. Оның пікірінше, берілген анықтама
көптеген қателіктерге толы. Біріншіден, сақтандыру қатынастардың кешені
ретінде анықталады. Екіншіден, қарастырылып отырған анықтама сақтандыруды
жеке немесе заңды тұлғаның мүліктік мүдделерін қорғауға әкеледі. Үшіншіден,
бұл ең бастысы, осы анықтамадан шығатыны - сақтандыру жағдайы болмағанда
сақтандырудың жүзеге асу мүмкіндігі. Төртіншіден, берілген анықтама
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде көрсетілген сақтандыру
жағдайы орын алғанда ғана сақтандыру төлемін алу негізі көрсетілген
сақтандыру келісім-шарты анықтамасына қайшы келеді [5, 13 б.].
Біз, А.И. Худяковтың пікірімен толықтай келісеміз, тек бір жағдайдан
басқа. Біз сақтандырудың заңнамалық анықтамасына әділ сын деп келесіні
есептейміз: әрине, сақтандыру тек жеке немесе заңды тұлғалардың мүліктік
мүдделерін қорғауға ғана бағытталмаған. Біздің жағдайымызда ауыл
шаруашылығы саласындағы әкімшілік-аумақтық бірліктерінің, мемлекеттің
мүдделері бар. Сонымен қатар, жеке немесе заңды тұлғаларға жатпайтын шаруа
және фермерлік шаруашылығының заңды мүдделері назардан тыс қалмауы тыс.
Және де анықтамада келісім-шартпен белгіленген басқа да абстрактілі
жағдайлар емес, тек сақтандыру жағдайлары көрсетілуі тиіс.
Анықтамада тек сақтандыру жағдайларын ғана көрсету керек, алайда
сақтандыру жағдайы ұғымын анықтау қажет. Сонымен, осы анықтама мен
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде көрсетілген сақтандыру
жағдайы орын алғанда ғана сақтандыру төлемін алу негізі көрсетілген
сақтандыру шарты анықтамасына қайшы келмейтін болады (АК,803б.1т.).
Біздің келіспейтініміз - сақтандырудың қатынастар кешені ретінде қарала
алмайтығында. Біздің пікірімізше, сақтандыру нақты бір қатынас ретінде де
және қатынастар кешені ретінде де қарастырыла алады. Мәселен, біз Қазақстан
Республикасына байланысты сақтандыру туралы айтқанда түгелдей қатынастар
кешені туралы айтамыз. Ең дұрысы жеке нақты қатынастарды сақтандыру
демей, сақтандыру қатынастары дегеніміз жөн.
Сонымен қатар, қаралып отырған анықтаманың кемшілігі ретінде тек
мүліктік мүдделердің қорғалуының ғана көрсетілуі. Субъектілердің мүліктік
емес мүдделері де қорғалуға жатуы тиіс. Ю.Б. Фогельсон Ресей Федерациясының
Ресей Федерациясындағы сақтантандыру ісін ұйымдастыру туралы Заңында
бекітілген сақтандыру анықтамасын талқылай келе тек мүліктік мүдде
сипаттамасы туралы талаптардан басқа, ол кейбір деңгейде анохронизм болып
табылады, дегенмен де сақтандырудың қазіргі көріністеріне толық жауап
береді. Мүліктік мүдде – бұл тұлғаның затқа деген мүліктік құқығына
байланысты мүдде... Қазіргі заңнама жүйелері азаматтардың құқықтық
объектілеріне материалды емес игіліктерді де жатқызады – денсаулығы, өмірі
және т.б. Сақтандыру қорғанысы осы игіліктерге байланысты мүдделерге де
қолданылады [22, 13-14 бб.].
Сонымен сақтандыруды келесі мағыналарда түсінуге болады:
а) жеке нақты қатынас ретінде (сақтандыру қатынасы);
б) қатынастардың кешені ретінде;
в) құқықтық институт ретінде;
г) белгілі бір қызмет түрі ретінде.
А.И. Худяков сақтандыруды жеке қатынас ретінде қарастырады: сақтандыру
өз алдына заңнамада немесе келісім-шартта қарастырылған сақтандыру жағдайы
орын алған кезде сақтандырушымен сақтандырылған тұлғаға сақтандыру
қорғанысы ретінде материалды тұрғыда сақтандыру сыйақысын төлеу және басқа
да төлемдер төлеу бойынша сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы қатынастар
болып табылады [3, 14 б.].
Ю.Б. Фогельсонмен сақтандыру қатынастарына тән белгілерін көрсетті:
а) белгілі бір жағдайлардың орын алғандағы ақша сомасын төлеу;
б) осы жағдайлардың орын алуының кездейсоқтығы;
в) қатынастың бір қатысушысының мүдделерінің болуы (мүліктік немесе
мүліктік емес), оның қорғанысы көрсетілген ақша сомасының төленуімен
қамтамасыз етіледі;
г) қорғаныс қызметін ұсынудағы қызметтің ақылылығы;
д) арнайы қалыптасқан ақша қорының болуы, осылардың есебінен қорғаныс
қамтамасыз етіледі [3, 14 б.].
Сақтандыруды қатынастар жүйесі ретінде келесідей қалыптастыруға болады:
бұл жеке немесе заңды тұлғалардың, шаруа және фермерлік шаруашылықтары мен
әкімшілік-аумақтық бірліктердің, мемлекеттің заңды мүдделерін (мүліктік
және мүліктік емес) сақтандыру шартымен белгіленген сақтандыру жағдайының
орын алуы кезінде сақтандыру ұйымдарының өз қаражаты есебінен сақтандыру
төлемін төлеу арқылы қорғалуын қамтамасыз ету бойынша қатынастардың кешені.
Құқықтық институт ретіндегі сақтандыру ұғымы жеке немесе заңды
тұлғалардың, шаруа және фермерлік шаруашылықтары мен әкімшілік-аумақтық
бірліктердің, мемлекеттің заңды мүдделерін (мүліктік және мүліктік емес)
сақтандыру шартымен белгіленген сақтандыру жағдайының орын алуы кезінде
сақтандыру ұйымдарының өз қаражаты есебінен сақтандыру төлемін төлеу арқылы
қорғалуын реттейтін құқықтық нормалар жиынтығын білдіреді.
Белгілі бір қызмет түрі ретінде сақтандыру мағынасының анықтамасы 2000
жылдың 18 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі
туралы Заңының 4-бабында көрсетілген: Сақтандыру қызметі – Қазақстан
Республикасының екі жақты сақтандыру туралы заңнамалық актіге сәйкес
лицензиясыз не Қазақстан Республикасының заңнамасының талаптарына сай
уәкілетті органның лицензия негізінде сақтандыру келісім-шартын жасау және
орындаумен байланысты сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қызметі [21].
Бұл анықтама да А.И. Худяков тарапынан сынға алынды: Біріншіден, қайта
сақтандыру сақтандыру келісім-шартының бір түрі болып табылады. Екіншіден,
сақтандыру келісім-шартының орындалуына байланысты қызмет осы анықтамада
айтылғандай уәкілетті органнның лицензиясы негізінде емес, келісім-
шарттың шарттарына сәйкес жүзеге асады. Үшіншіден, сақтандыру қызметі
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады деп көрсету
тым артық. Қандай да бір қызмет болмасын сәйкес заңнаманың талаптары
негізінде жүзеге асады. Сондықтан да, сақтандыру қызметін сақтандыру шартын
жасау мен орындау бойынша сақтандыру ұйымдарының қызметі ретінде анықтау
оңай және дұрыс [3, 14 б.].
Біз көрсетілген кемшіліктермен келісеміз, алайда А.И. Худяков берген
анықтама сақтандыру қызметін тар мағынада қарастырады, яғни сақтандыру
ұйымдарының қызметі ретінде ғана. Бір жағынан бұл дұрыс. Оның атауында
көрсетілгендей сақтандыру қызметі сақтандырумен үздіксіз байланыста,
сақтандыру бойынша қызмет болып табылады. Сақтандыру қызметі термині
мазмұнындағы іс-әрекеттер жүйелі түрде жүзеге асады деп айтылғандықтан
оның мүмкін болатын субъектілер қатарынан сақтандыру міндеттемесінде қатысу
кәсіби қызметі болып табылмайтын сақтанушыны, пайда алушыны және
сақтандырылған тұлғаны алып тастау керек.
Кейбір авторлардың пікірі бойынша сақтандыру қызметі сақтандыру шартын
жасау мен орындау бойынша сақтандыру ұйымдарының қызметі ретінде ғана
шектелмейді. Мәселен, Ю.Б. Фогельсон бойынша, сақтандыру қызметі екі
құрамадас бөліктен тұрады:
а) сақтандыру келісім-шартын жасау және орындау;
б) сақтандыру қорының құралдарын басқару – сақтандыру төлемдерін
сақтандырушы қамтамасыз ету үшін қалыптасқан арнайы ақша қорларын басқару.
Сақтандыру қызметінің мазмұны бұл мағынада сақтандыру
міндеттеммесіндегі сақтандырушының қызметтері шегінен шығады және жария
құқығы (мысалы,сақтандыру қорларының қалыптасуы мен орналастыру бойынша)
саласымен реттелетін іс-әрекеттерді өзіне қосады.
Сонымен қатар, сақтандыру қатынастары экономикалық тұрғыда өз алдына
капиталдардың қоғамдық қайта бөлуін білдіреді, ал бұл қызметке мемлекет
арнайы қадағалауды жүзеге асырады [22, 10 б.].
Сондықтан да, сақтандыру қызметін тар және кең мағынада қарастыруға
болады.
Тар мағынада оны сақтандыру ісі ретінде белгілеуге болады (мәселен,
Ресей Федерациясының Ресей Федерациясындағы сақтантандыру ісін ұйымдастыру
туралы Заңымен осындай термин айналымға енген), және сақтандыру келісім-
шартын жасау мен орындау бойынша сақтандыру ұйымдарының қызметі ретінде
қарастырады.
Кең мағынада сақтандыру келісім-шартын жасау мен орындаумен, сақтандыру
қорының құралдарын басқарумен және сақтандыру қадағалауын ұйымдастырумен
байланысты барлық қызмет түрін ұғынуға болады.
Сақтандыру қызметі саласындағы қатынастың ұғымын сипаттай келе, біз
келесідей анықтама ұсына аламыз:
Сақтандыру қатынасы бұл келісім-шартта немесе заңнамада қарастырылған
сақтандыру жағдайы орын алған кезде сақтандырылған тауар өндірушілерге
мүліктік және мүліктік емес мүдделерін қорғау ретінде сақтандырушымен
өндірілген сақтандыру сыйақысын төлеу және басқа да төлемдер төлеу бойынша
сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы қоғамдық қатынастар болып табылады.
Сақтанушы – сақтандырушыға сақтандыру қорғанысын алу мақсатында
сақтандыру төлемін төлейтін тұлға.
Сақтандырушы – сақтандырылған тұлғаға сақтанушыдан сақтандыру төлемі
есебі негізінде сақтандыру қорғанысын қамтамасыз ететін тұлға.
Сақтандырылған – оның мүддесі сақтандыру объектісі болатын тұлға.
Біздің жағдайымызда сақтандырылғандар болып ауыл шаруашылық тауар
өндірушілер табылады. Сақтанушы мен сақтандырылған бір адам ретінде орын
алуы мүмкін, алмауы да мүмкін (егер сақтанушы басқа бір тұлғаның мүддесін
сақтандырса).
Сақтандыру төлемі - жинақтаушы сақтандыру шартында анықталған,
сақтандыру жағдайының келіп түсуінде немесе мерзімнің келіп түсуіндегі
сақтандыру сомасы мөлшерінде сақтандырушымен сақтанушыға (пайда алушыға)
төленетін ақша сомасы. Сөйтіп, сақтандыру төлемі сақтандырушы іс жүзінде
төлетін ақшалай сомасы болып келеді.
Сақтандыру жағдайы – сақтандыру шарты сақтандыру төлемін қарастыратын
жағдай. Сақтандыру жағдайы табиғи әсер, техногенді сипат және нақта адам
әрекеті ретінде өз пайда болу себебін иемденетін жағдай. Сонымен қатар,
сақтандыру жағдайы ретіндегі қарастырылатын жағдай кездейсоқтылық және
ықтималдық белгілерін иемдену керек. Сақтандыру жағдайының түсу
ықтималдығының деңгейі шарт тараптарымен өз бетінше бағаланады, сонымен
қатар жағдайдың болмай қоймайтындыққа жақын болмауы қажет, егер соңғысы
орын алса ол жағдай кездейсоқтық болмайды. Жағдай орын алудың ықтималдылығы
мен кездейсоқтығының талаптары жинақтау сақтандыру шарттары бойынша
қарастырылатын жағдайларға қолданылмайды. Сақтандыру жағдайларының түрі заң
актілерімен (сақтандыру міндеті болып келген кезде) және шарттармен
(сақтандыру ерікті болып келген кезде) анықталады.
Сақтандыру объектісі сақтандыру қорғанысына (яғни, сақтандыру неге
бағытталған) жататын сақтандырылғанның мүдессі болып табылады.
Сақтандыру пәні – сақтандыру объектісі болып табылатын материалды
құндылықтар, сондай-ақ жеке мүліктік емес құқықтар.
Сақтандыру құқықтық қатынастар – азаматтық құқықтық қатынастардың бір
түрі болғандықтан оларға жалпы және арнайы белгілері тән болады. Оларды
құқықпен реттелетін қатынастар ретінде атауға болатын жалпы белгілер
ретінде келесілерді жатқызуға блады:
- сақтандыру құқықтық қатынас жігерлі сипатта болады;
- ол салыстырмалы қатынас болып табылады, оған әрқашан нақты тараптар
қатысады;
- заңи және фактілік іс-әрекет сақтандыру құқықтық қатынастың объектісі
болап табылады;
- субъективті азаматтық құқықтардың және заңи міндеттемелердің болуы.
Ғылыми және оқу әдебиеттерінде азаматтық құқықтық қатынастардың басқа
да жалпы белгілері көрсетілген.
Сақтандыру құқықтық қатынастардың ерекшелігі кез келген құқықтық
қатынастардың (субъективті құрам, объект және мазмұны) дәстүрлі элементтер
призмасы арқылы көрінеді. Алайда осы ( жалпы ) қасиетпен қатар сақтандыру
құқығы мен сақтандыру бизнесінің теориясы мен тәжірибесі сақтандыру
құқықтық қатынастары үшін сақтандыру мүддесі, сақтандыру жағдайы,
сақтандыру тәуекелі, сақтандыру төлемі және т.б. секілді негізгі
элементтерді өңдіріп шығарды.
Айта кететін жайт, сақтандыру құқықтық қатынастардың анықтамасы аса
сирек кездеседі. В.И. Серебровский сақтандыру құқықтық қатынастарға
келесідей анықтама берді: құқықтық қатынастарға байланысты бір тарап
(сақтандырушы) белгілі бір мерзім ағымында белгілі бір оқиғаның (сақтандыру
жағдайы) басталуынан осы тұлғаның мүлкіне не өміріне байланысты туындайтын
зардаптарға тәуекел ету міндетті болып табылады, ал осы оқиға орын алған
жағдайда өзге тарапқа (сақтанушыға) сақтандыру төлемін (сақтандыру сомасын)
төлейді. Өзге тарап (сақтанушы) сақтандырушыға белгілі бір көлемде жарна
(сақтандыру сыйақысы) төлеуге міндетті.
В.С. Белых, И.В. Кривошеев сақтандыру міндеттемесінде бір кемшілігі
бар: сақтандыру құқықтық қатынастардың сақтандырушы жауапкершілігімен
байланысты кейбір теңдестірулерге жол беріледі деп есептейді. Сақтандыру
міндеттемесінің сипаттамасында бірінші орында сақтандырушының қандайда
болмасын зардаптар үшін тәуекел ету міндеті тұрады.
Көрсетілген теңдестіру сақтанушы жауапкершілігімен байланысты
сақтандыру құқықтық қатынастары сақтандыру міндеттемесінің өз бетінше
дербес екендігіне күмән тудырады.
Осы авторлардың пікірінше, сақтандыру құқықтық қатынастарды азматтық-
құқықтық міндеттеме ретінде анықтауға болады, ол бойынша сақтандырушы
(борышкер) тиімсіз зардаптардың сақтандыру тәуекеліне сәйкес сақтанушының
(сақтандырылған тұлға) оған (кредиторға) сақтандыру төлемін немесе
сақтануды қамсыздандыруын (сақтандыру сомасын) төлеу арқылы сақтандыру
мүддесін жүзеге асыру тиіс, ал сақтанушы сақтандырушының міндеттерінің
орындалуын талап етуге құқылы.
1.2 Сақтандыру қызметі саласындағы құқықтық қатынастардың объектілері
мен субъектілері
Объект ұғымын субъектінің (тұлғаның) кез келген қызметі (тәжірибелік не
танымдық) бағытталған құбылыс немесе зат ретінде түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасынының сақтандыру заңдылығына сәйкес, мүліктік
және жеке сақтандыру объектісі азаматтардың, заңды тұлғалардың, шаруа және
фермерлік шаруашылықтардың жеке мүліктік емес мүдделерімен тығыз байланысты
кез келген мүліктік мүдделер болуы мумкін.
18 желтоқсан 2000 жылғы ҚР Сақтандыру қызметі туралы Заңында
сақтандыру объектісі ұғымы көрсетілмеген. Жалпы талқылау 1999 жылдың 1
шілдесінен ҚР–ның Азаматтың кодексінің 807-бабында көрсетілген [23]. Онда
азаматтардың және заңды тұлғалардың кез келген мүліктік мүдделері мүліктік
және жеке сақтандыру объектілері болуы мүмкін екені айтылған, соның ішінде:
1) азаматтардың белгілі бір жасқа дейін немесе сақтандыру шартында
белгіленген мерзімге дейін өмір сүруіне, өліміне, азаматтардың өмірінде
белгілі бір оқиғалардың басталуына;
2) жазатайым жағдайлардың және өзге де оқиғалардың, аурулардың
салдарынан азаматтардың өмірі мен денсаулығына зиян келтірілуіне;
3) мүлікті иеленуіне, пайдалануына және оған билік етуіне;
4) басқа тұлғаларға, соның ішінде шартты (міндеттемелерді) бұзу
салдарынан келтірілген зиянды өтеу міндетіне байланысты кез келген мүліктік
мүдделері мүліктік және жеке сақтандыру объектілері бола алады.
Берілген анықтамада кемшілік жоқ емес, мұнда тек сақтандыру объектілері
атап көрсетілген, бірақ жалпы теориялық ұғым берілмеген. Сонымен қатар,
мұнда азаматтардың және заңды тұлғалардың тағы да тек мүліктік мүдделері
көрсетілген және олармен тығыз байланысты жеке мүліктік емес мүдделер
көрсетілмеген. Барлық субъектілер қамтылмаған - шаруа және фермерлік
шаруашылық шетте қалған.
Жалпы сақтандыру құқығының мәселелерінің бірі сақтандыру объектісінің
анықтамасын беру мәселесі болып табылады.
А.И. Худяков бойынша сақтандыру объектісі - өзіндік көрінісіндегі көп
қыры бар күрделі санат болып табылады.
Сақтандыру объектісі өзіндік субъективтік көрінісінде - өзіндік
материалдық жағдайына (өзіндік бар болу шарттары туралы) немесе өзге
тұлғаның материалдық жағдайына сақтандыру арқылы ұйымдасқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертациялық зерттеу егеменді
Қазақстанда нарықтың қалыптасу және даму жағдайында сақтандыру қызметі
субъектілерінің құқықтық қатынастарындағы цессия шартының құқықтық
мәселелерін зерттеуге арналған. Жұмыста сақтандыру қызметі саласындағы
құқықтық қатынастардың түсінігі мен мазмұны ашылған, осы қатынастардың
субъектілері мен объектілерін анықтаудың тұжырымдамалық мәселелері
талданған, берілген қатынастардың субъектілерінің құқықтық жағдайларының
ерекшеліктері анықталған, сақтандыру саласындағы құқықтық қатынастарының
негізгі қағидаларына сипаттама берілген. Зерттеу нәтижесінде қолданыстағы
заңнама және оны қолдануды жетілдіруге байланысты теориялық тұжырымдар мен
ұсыныстар жасалынды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның дамуының қазіргі кезеңі
және бастаған реформаларды тереңдетуге бағытталып қабылданған стартегиялық
құжаттар елдің ішкі қорын және өзінің инвестициялық мүмкіндіктерін
пайдалануды көздейді. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму үшін
маңызды салаларының бірі болып қазіргі күнде сақтандыру табылады.
Біздің елімізде көптеген онжылдықтар бойы сақтандыру мемлекеттік
монополия негізінде дамыды, және сақтандыру мәселелері бір күшті
орталықтандырылған ұйымның (КСРО Мемсақтандыру) қызметінің жағдайларына
қатысты дамыды. Сондықтан, көпжылдық мемлекеттік монополия және жоспарлы
экономикадан кейін, тәуелсіздік алған соң, Қазақстанның алдында
экономиканың негізгі салаларын дамытумен қатар халықтың мүдделерен,
меншіктің барлық нысандарының ұйымдасуын, және мемлекеттің мүдделерін
қорғайтын ұлттық сақтандыру нарығын дамыту қажеттілігі пайда болды.
Ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастырудың алғашқы кезеңі Қазақстанның
жеке өзіндік мемлекет ретінде қалыптасуының қиын жағдайларында болды. Осы
жылдар ішінде сақтандыру ұйымдары сақтандыру қызметін жүзеге асыру
саласында тәжірибе жинады.
Қазіргі кезде сақтандыру нарығын дамыту қоғам мен мемлекеттің алдына
қойылған міндеттерінің бірі болып табылады.
Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру — мемлекеттік саясаттың басты
мақсаты атты Жолдауында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаев Үкімет, Ұлттық банк, Қаржылық бақылау агенттігінің алдына жаңа
міндеттер қойды: мемлекеттің қаржылық тұрақсыздық қатерлеріне қарсы жүйелі
де жедел іс-қимылдар жасауының ықпалды тетігін қалыптастырып, халықаралық
рыноктардың Қазақстан экономикасына деген сенімін нығайтуы керек.
Бізге жеке сектордағы да, сонымен бірге, мемлекеттік сектордағы да
жүйелік тәуекелдерді басқаруды дамыта түсу қажет. Үкімет, ҚБА және Ұлттық
банк тәуекелдерді басқарудың икемді де сенімді жүйесін құруы керек. Осы
міндетті шешуде сақтандыру қызметі де өз орнын алатыны байқалады.
Бірақ қоғам, көптеген кәсіпорындардың (ұйымдар, мекемелер)
басқарушылары, жеке кәсіпкерлер, және де әртүрлі билік пен басқару
органдарының өкілдері сақтандыру немесе оның жеке түрлерінің рөлін, сонымен
қатар сақтандыру ұйымдарының қызметін мемлекеттік реттеу қажеттілігі мен
маңызын қажетті деңгейде бағаламайды. Нәтижесінде нарық жағдайында
сақтандыруды дамыту ойына күмән тудыртады, ал сақтандыру көптеген дамыған
нарықтық мемлекеттердің экономикалық және әлеуметтік өмірінің негізгі
құрамдас бөлігі болып табылады.
Экономиканы нарыққа бағыттау, Республиканың саяси және экономикалық
тәуелсіздігі, халықаралық қатынастардың дамуы сақтандырудың орны, рөлі мен
сипатына жаңа көзқараспен қарауды мәжбүрледі. 1992-1995 жж. елдің
сақтандыру нарығындағы ретсіздіктен кейін кейінгі жылдары сақтандыруды
дамыту қажеттілігі туындады. Қазақстанның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
пікірінше, сақтандыру бизнесі арнайы реттеуді талап етпейтін қызмет туралы
ойдан арылу қажет. Сақтандыру ұйымдары – банктер, брокерлік компаниялар
және зейнетақыны басқару ұйымдары сияқты қаржылық делдалдар және солар
сияқты мемлекеттік реттеу объектісі болулары тиіс [1].
Сондықтан, стратегиялық мақсаттарды белгілеген кезде, біз азаматтан
бастап мемлекеттің мүдделерімен аяқтап өміріміздің барлық жағдайын
қамтитындай барлық қол жетімді шараларды қолдана отырып әртүрлі келеңсіз
жағдайлардан бір уақытта сақтандырылуымыз қажет. Яғни, объективті
заңдылықтары бар нарықтың билігі кезінде тәуекел орын алады, демек
сақтандыру қызметінің қажеттілігі туындайды.
Сақтандырудың өзекті мәселелері нақтырақ Қазақстан Республикасының
президенті Н.Ә. Назарбаевтың VI Қазақстан қаржыгерлер конгресінде сөйлеген
сөзінде айтылған (Астана қ., 15 қараша 2006 жыл). Ол, қаржылық сектор
құрылған күш, кәсіптілік және батылдылық төмендемеу керек. Құрылғандарға
сүйене отырып, біз ары қарай стратегиялық мақсатымызға жылжуымыз қажет –
Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елдерінің қатарына кіруі деп
атап өтті.
Ол, отандық қаржы секторының дамытудың негізгі міндеттерінің бірі
ретінде сақтандыру нарығын кеңейтуді көрсетеді. Сақтандыру нарығы үлкен
әлеуетке ие халықтың сақтандыру ұйымдарына деген сенімін, сонымен қатар
сақтандыру қатынастарының субъектілерінің сақтандыру мәдениетін арттыру
қажет. Міндетті сақтандыру жүйесі жетілдіруді талап етеді. Халықтың
әлеуметтік қорғану құралы ретінде өмірді сақтандыруды дамыту қажет [1].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014 жыл 17
қаңтардағы Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты
Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауында да ауыл өндірушілерінің
қарыздарын кепілдендіру және сақтандырудың тиімді жүйесін құру және
міндетті медициналық сақтандыру енгізу мәселесін зерттеген жөн деп атап
өткен болатын [2].
Көріп отырғанымыздай, сақтандыру мәселелері өзектілігін жоғалтпайды.
Бүгінде сақтандыру пайда табу мақсатында капиталы мен өз күшін салатын
негізгі сала ретінде кәсіпкерлерді қызықтырады. Екінші жағынан, сақтандыру
халықтың әртүрлі топтарын қызықтырады – әртүрлі апаттардан, болжауға
келмейтін қоғамдық құбылыстардан болатын зиянның орнын толтыруға, өз
коммерциялық қызметінің сәтсіздіктері, коммерция бойынша контрагенттік
міндеттемелерді орындамау, банктердің дәрменсіздігі кезінде салымдарды
жоғалтпауға кепіл беретін жүйе ретінде әртүрлі тауар өндірушілер,
тұтынушылар, шаруаларды да қызықтырады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сақтандыру құқығы ғылымындағы
ғалымдарымыздың ғылыми ізденістегі жеткен жетістігін бағалай отырып,
сонымен бірге оның нарықтық жолындағы көптеген теориялық мәселелері
айтарлықтай зерттеліп, шешімін таппағандықтан сақтандыру құқығы әлі де
ғылыми зерттеу жұмыстарының табандылықпен жүргізіле беруін талап
ететіндігін мойындауымыз қажет.
Қазақстандық ғалым-заңгерлердің сақтандыру қызметі субъектілерінің
құқықтық қатынастарындағы цессия шартының құқықтық негіздері әртүрлі
қырларынан ашуға негіз болған көптеген құнды ғылыми еңбектері бар. Олардың
ішінен сақтандыру қызметі саласындағы құқықтық қатынастарынының түсінігі,
объектілері мен субъектілері, қағидалары, қайта сақтандырудың түсінігі мен
түрлеріне байланысты Ю.Г. Басин, В.А. Белов, В.В. Байбак, Бремер,
М.И.Брагинский, Д.А. Братусь, М. Винавер, Е.Б. Осипов, И.А.Покровский, Б.В.
Покровский, В.В. Почуйкин, Ф. Релельсбергер, В. Ровный, Ф.К. Савиньи, М.К.
Сулейменов, Н.Г. Сарсенов, М.К. Сулейменов, Е.А. Суханов, В.И. Сенчищев,
Н.Г. Сарсенов, Самонд, В.С. Толстой, Б. Хаскельберг, З.М. Черниловский,
Л.А. Чеговадзе, Б.Б. Черепахин, Г.Ф. Шершеневич, Е.Е. Шевченко, Л.
Эннекцерус Дүсіпов, Н.Б. Батырбаев, С.Т. Мұстафаев, Б.А. Жұмаділов және
т.б. ерекше атауға болады.
Диссертациялық зерттеудің объектісі болып Қазақстанда нарықтың
қалыптасуы мен дамуы жағдайында сақтандыру қызметі субъектілерінің құқықтық
қатынастарындағы цессия шартының құқықтық негіздері болып табылады.
Зерттеудің пәні болып Қазақстан Республикасында сақтандыру қызметі
субъектілерінің құқықтық қатынастарындағы цессия шартын құқықтық реттеу
тетігі табылады.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты. Сақтандыру қызметі субъектілерінің
құқықтық қатынастарындағы цессия шартын кешенді түрде зерттеу, осы саладағы
заңнаманы жетілдіру және оны қолдану тәжірибесіне байланысты тұжырымдамалық
негіздер, теориялық ережелер, тұжырымдар, тәжірибелік ұсыныстар дайындау
және негіздеу.
Диссертацияда зерттеудің мақсатына негізделген міндеттер қойылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес ғылыми зерттеудің міндеттерін мыналар құрайды:
- сақтандыру қызметі саласындағы құқықтық қатынастарынының құқықтық
табиғатын талдау, заңдылықтарын және нарық жағдайында олардың
ерекшеліктерін анықтау;
- сақтандыру қызметі саласындағы құқықтық қатынастарынының
қағидаларының жүйесін талдау;
- Сақтандыру қызметі субъектілерінің құқықтық қатынастарындағы цессия
шартының түсінігі мен түрлерін анықтау және мазмұнын ашу;
- Қайта сақтандырудың цессиядан, ретроцессиядан айырмашылығына жалпы
сипаттама беру.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Зерттеу пәнін кешенді зерттеу
негізінде, зерттеу танымның жалпы ғылымдық әдістері, қоғам мен табиғаттың
ара-қатынасының тұжырымдамасына сүйенді, қисынды-заңдылық, құрылымдық-
функционалдық және салымтырмалы-құқықтық әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық негіздері. Жоғарыда көрсетілген міндеттерді
орындау жолында ғылыми зерттеудің әдістемелік негізін жалпы диалектикалық
танымдық әдістермен қатар, заңи логикалық, жүйелік, тарихи, салыстырмалы,
әлеуметтік ғылыми әдістер қолданылды.
Магистрлік диссертациялық зерттеудің қайнар көздерін Қазақстан
Республикасының Конституциясы, ұлттық және шетел сақтандыру заңнамасы,
басқа құқық салаларының нормалары, сақтандыру қатынастарын реттеуде
қолданылатын халықарарлық шарттар мен келісімдер құрайды.
Магистрлік диссертацияның ғылыми жаңалығы. Магистрлік диссертациялық
зерттеуде ғылыми жаңалығы зерттеудің мақсаты және міндеттерімен тығыз
байланысты. Ұсынылып отырған жұмыс Қазақстан Республикасындағы сақтандыру
қызметі субъектілерінің құқықтық қатынастарындағы цессия шартының құқықтық
негіздеріне арналған кешенді түрде алғаш рет зерттелген еңбек болып
табылады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Жүргізілген зерттеу негізінде
қорғауға мынадай ережелер мен тұжырымдар ұсынылады:
- сақтандыру саласындағы мемлекеттік ретеудiң рөлi мен мағынасын
айкындау кажет;
- әлеуметтiк, медициналық және экологиялық салаларда міндетті
мемлекеттiк сақтандыруды енгiзудiң делелдемесiн айқындау және олардың
нормативтiк-құқықтық базасын казiргi заман талаптарына сай болатындай етiп
құру қажет;
- сақтандыру және кайта сақтандыру ұйымдарының каржылық орнықгылығын
және төлем қабiлеттiлiгiн қамсыздандыру, ұйымдық құқықтық нысандарын,
жарғылық капиталдары мен өз қаражаттарының ең аз мөлшерiн калыптастыруды
заң жүзiнде көздеу, сақтандыру қызметiн жүзеге асырушыларды лицензиялау,
сақтандыру ұйымдары мен басқа да катысушыларына мiндеттi пруденциалдық және
өзге де нормативтер мен лимиттердi белгiлеу, инспекциялау, сақтандыру
кадағалауын жүзеге асыру, санкциялар қолдану мемлекеттік ыкпал ету шаралары
ретiнде қарастырылды;
- сақтандыру қатынастарының және сақтандыру құқықтық қатынастарының
өздерiне тән белгiлерi мен ұғымдары жаңадан калыптастырылды;
- Сақтандыру қьгзметi туралы Қазақстан Республикасы заңының
қабылданылуына байланысты жүзеге асыру шаралары мен механизмдерi заң
жүзінде айқындалмаған міндеттi сақтандыру түрлерi бойынша Ұлттық Банк пен
басқа да уәкiлеттi мемлекеттiк органдардың қатысуымен әзiрленiлетiн заң
жобаларын жасауға кажетті ұсыныстар берiлді;
- сақтандыру құқықтық қатынастары сақтандыру резервтерiн қалыптастыруға
және пайдалануға байланысты экономикалық сақтандыру қатынастарын, сондай-ақ
сақтандыру iсiн ұйымдастырып, дамытуға байланысты ұйымдастырушы сақтандыру
қатынастарын құқықтық реттеу нәтижесiнде туындайды деп тұжырымдалған;
- сақтандыру саласында туындайтын шарттарға негiзделген сақтандыру
қатынастарын азаматтық құқық нормалары реттесе, ал мемлекеттiк - өктем
талаптарға негiзделген қаржылық- сақтандыру қатынастарын қаржылық құқық
нормаларын реттейдi;
- сақтандыру құқықтық қатынастары Ұлттық Банктің Сақтандыруды қадағалау
департаментi мен сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары -
сақтандырушылардың арасындағы лицензия беруге, сақтандыру резервтерiн
қалыптастыру және орналастыру ережелерiн белгiлеуге, сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарының қаржылық көрсеткiштерi мен есеп беру нысандарын
белгiлеуге, сақтандыруды тоқтатып қоюға немесе шектеуге, сондай-ақ
лицензияны қайтарып алуға байланысты туындайтын қатынастар.
Зерттеудің эмпирикалық негізі. Зерттеу мәліметтерінің жинақталуы
зерттеу жүргізу, мемлекеттік органдарының тәжірибелік қызметін, сот
тәжірибесінің статистикалық мәліметтерін зерттеу барысында жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университеті заң факультетінің азаматтық құқық және азаматтық
іс жүргізу кафедрасында дайындалды.
Зерттеу нәтижесінің негізін қалаушы басты ғылыми тұжырымдар мен
тәжірибелік ұсыныстары әртүрлі ғылыми-тәжірибелік конференцияларда, ғылыми
хабарламаларда баяндалды. Магистрлік диссертацияның зерттеу бағыты бойынша
жасалған тұжырымдар магистрдің Ғылым, білім және инновация: Жастардың
ғылыми шығармашылығы атты ғылыми жинақта, Қорқыт ата атындағы Қызылорда
мемлекеттік университетінің хабаршысында көрініс тапты.
Дисертацияның құрылымы мен көлемi Магистрлік диссертация көлемі 80
бетті құрайды. Магистрлік диссертацияның құрылымы зерттеудің негізгі мақсат
міндеттеріне сай. кіріспеден, сегіз бөлімшені қамтитын екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІ САЛАСЫНДАҒЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандыру қызметі саласындағы құқықтық қатынастардың түсінігі және
жалпы сипаттамасы
Сақтандыру деген сөз "сақтан" не үрей деген сөзден шыққан.
А.И.Худяковтың пікірінше, сақтандыру термині үрей деген сөзден пайда
болды. Кез келген саналы адам өзінің тіршілік жағдайлары мен шарттарының
нашарлауынан қорқады (өмір жағдайының, өндіріс шарттарының және т.б.) және
өзінің келешектегі қамын ойлай барынша өзін қауіпсіздендіруге ұмтылады
(сақтандырады) [3, 7 б.].
Сонымен қатар, сақтандыру деген сөз (сақтандыру, сақтандырылу) қандай
болмасын істе кейде сүйеу мағынасында қолданылады, қай кезде де сәттіліктің
кепілдіктері және т.б. Қазіргі уақытта осы терминді барлық жеке және заңды
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау құралы ретіндегі мағынада жиірек
қолданылады.
Сақтандырудың алғашқы түрлері ерте заманда пайда болды. Қазіргі
уақыттағы қайнар көздерге сүйенсек, сақтандыру сипаты бар келісімдер құл
иеленушілік қоғамда да кездескен. Бұл келісімдер жылжымайтын мүлікке,
саудаға, қарыз шарттарына, сонымен қатар теңізде кеме жүзуде кездеседі.
Келісімдердің ең басты мәні болып, теңіз кемелері және теңіз жүктерін
тасуға байланысты мүмкін болатын зиянның тәуекелін осы келісімдерге мүдделі
тұлғалар арасындағы бөлу. Сақтандырудың ең ертедегі ережелерінің бірі
Талмуд кітаптарыда баяндалған. Егер бір малшының малы жоғалып кетсе,
Талмуд басқа малшыларға жоғалған малдың орнына тек мал беруге бұйрық берді,
бірақ не болса да ақша емес. Сол кезде негізгі қағидалар қаланған болатын:
сақтандыру – тәуекелден сақтану, ол еш жағдайда байытуға қызмет ете
алмайды.
Сақтандыру пайда бола бастаған кезінде, бастапқы түрлерінің негізінде
өзара міндеттемелермен қамтамасыз етілетін өзара ұжымдық көмек болды [4, 23
б.].
Төңкеріске дейінгі азаматтық құқық оқулықтарында сақтандыру шарты
ретінде бір тұлға – сақтандырушы басқа тұлғадан – сақтанушы өз
тәукеліне мүлікті қабылдайды, яғни жазатайым оқиғадан мүлік жойылған
жағдайда төлеуге міндеттенуіне байланысты шарт ретінде анықтама берген.
Экономиканың дамуымен мүліктік мүдделердің артуынан сақтандыру
ұйымдарының саны өсті, олардың шаруашылықтың басқада салаларына салымдары
және айналымдағы капиталы өсті. XVIII ғ. 60-жылдары басында Батыста 100
түрілі мүліктік және жеке сақтандырудың түрлері болды. Сақтандыру дамып
экономиканың қажеттіліктеріне толық жауап берді және адамның барлық қызмет
саласында сақтандыру жылдам тарады. Сақтандырудың түрлері мен әдістері
уақыт қажеттілігіне қарай өзгеріп отырды. Мысалы, 1706 ж. өмірді
сақтандыратын бірінші қоғам құрылған болатын, ал XVII-XIX ғғ. сақтандыру
қызметтерінің жаңа түрлері пайда болды, оларға малдарды сақтандыру, бұзу
арқылы ұрлықтан, қаржылық шығындардан, жазатайым оқиғалардан және
сақтандырудың басқа түрлері.
Ресей империясының құрамына кірген Қазақстан аумағында сақтандыру
жеткілікті деңгейде дамыған жоқ. Жергілікті қазақ халқының өмір салты мен
шаруашылығы (көшпенді және жартылай көшпенді мал шаруашылығы), экономиканың
және өндіріс күштерінің төмен деңгейде дамуы сақтандыруды кең тарауына
жағдай жасамады. Егер сақтандыру келісім-шарттары жасалса да, ол тек қана
Ресеймен шекараға шектесті ірі қалаларда (Орынборда, Оралда, Атырауда және
т.б.) және жер шаруашылығымен айналысатын аймақтарында жасалды.
Қазақстан халқының күнделікті өмірінде және экономикасына сақтандырудың
нақты енуі төңкерістен кейінгі кезеңде орын алды.
Кең мағынада сақтандыру кез келген нәрсенің жағымсыз садарынан
қорғануды білдіреді. Осы мағынада сақтандыру адамның өзімен пайда болды
және табиғаттың, сонымен қатар барлық тірі жанның ажырамас бөлігі ретінде
пайда болды. Сақтандырудың алғышарттары болмыс, адамдардың арасындағы қарым-
қатынастар негіздерінде қаланған. Адам өмірі мен денсаулығы, оған тиесілі
мүліктің тағдыры бұлтартпас оқиғаларға тәуелді болады. Соңғылардың
салдарына адамның қызметімен байланысты материалдық объектілер ұшырайды.
Осы арада сақтандырудың жаңа түрі пайда болды өзін-өзі сақтандыру
немесе дербес сақтандыру олардың мәні адам ойда болмаған жағдайлар мен
оқиғалардың өндірістегі кідірістің алдын алу үшін материалдық және ақша
қаражаттары құралдардың қорларын құратындығында. А.И. Худяковтың пікірінше,
өзін–өзі сақтандыру деп тұлғаның өз қауіпсіздігін қамтамасыз етуі үшін
дербес шаралар қабылдайтындығын түсінеміз. Осы сақтандыруда тұлға өзін өзі
сақтандырушы болып табылады. Аталған сақтандыру белгілі бір зардаптың,
қандай болмасын зиянды оқиғаның нәтижесінде (келтірілген зардаптың орнын
толтыру мақсатында) жағымсыз салдарын жою үшін қажет арнайы
(сақтандырушы) табиғи және ақшалай қорларды жинауды білдіреді [3, 8 б.].
Сонымен қатар әр түрлі өзара сақтандырулар пайда болды, яғни қандай
да болмасын қасіреттен бірнеше адамдар тобының бірін біріне көмек көрсету
туралы келісімдері, өзара жәрдем кассасын құру арқылы. Осылай сақтандырудың
екінші түрі пайда болды, оны қазіргі уақытта өзін сақтандыру деп атайды.
Ағылшын тілінде сақтандыру термині сенімділік деген сөзден
туындаған, қандай да бір нәрсенің тағдырдына байланысты ұайымдамау сияқты
түсіндіруге де болады, біреуден көмек алатынына үміттенуі. Сонымен,
күнделікті тәжірибеде сақтандыру ісінде тәуекел ұғымы әр түрлі
құбылыстардың белгілеуі үшін қолданылады, оған: сақтандыру оқиғасының
туындауының мүмкіндігі, сақтандырудың объектісі мен сақтандырушының
жауаптылығы [5, 19 б.].
Бұл фактіге М.Б. Смирнова назар аударады: сақтандыру қысқаша
тұжырымдамасы келесідей түсінктерімен қызықтырады. Барлық европалық
тілдерде сақтандыру термині қамтамасыз ету мағынасын білдіреді (неміс
тілінде Versicherung және Assekuranz; француз тілінде assurance; ағылшынша
assurance және insurance; итальян тілінде assicurazione; испан тілінде
seguridad және т.б.). Кейбір латын түбірін қолданбайтын тілдерде де орын
алады (securus), мысалы, поляк тілінде - ubezpieszenie.
Демек, бізге айқыны, бірнеше ғасыр бойы сақтандыру жүйе ретінде, ең
алдымен тәуекелдің әртүрінен халықтың мүліктік мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етеді. Бұдан, сақтандыру тәуекелдердің превенциясы бойынша ең
басты институты болып табылады [6, 8 б.].
Сақтандыру инвестициялық әлеуетті жоғарлатады және ұлттың жай күйі мен
байлығы арттыруға мүмкіндік береді [7, 3 б.].
Сақтандыру қазіргі таңда өмірдің әр түрлі аясында жиі кездесетін, түрлі
жағдайлардың жағымсыз салдарынан азаматтар мен заңды тұлғалардың мүдделерін
қорғаудың бір тәсілі. А.В. Серебровскидің айтуы бойынша: Тәуекелді барынша
азайту шаруашылық қызметтің иесі - адамның болашаққа сенімділікпен
қарауына мүмкіндік береді. Осылайша сақтандыру моральдық мағынаға ие: ол
адамның белсенділігін арттырады [8, 434 б.].
Адамдар өздерінің жылжитын және жылжымайтын мүліктерін өрттен, селден,
опат болуынан барынша сақтауға тырысады. Кәсіпкерліктің дамуы бизнес
бойынша серіктердің сенімсіздігі, нарықтың өзгеруі, контрагенттердің
дәрменсіздігі және т.б. жағдайлардың нәтижесінде зардаптардың пайда болу
тәуекелінің дәрежесінің артуына әкелді. Бұл өз кезегінде сақтандырудың
дамуына себебін тигізді. Уақыт өте осы қажеттіліктер азаймайды, керісінше
азаматтардың мүліктік жағдайының өсуіне байланысты өзектілігі артады.
Бірте-бірте сақтандыру кәсіби айналысатын адамдар мен ұйымдарды бөле
отырып, қоғамдық өндірісте қызмет етудің арнайы саласына айналды. Осыдан
келе сақтандыру қызметін құқықтық реттеу қажеттілігі пайда болды.
Сақтандыруды дамыту мемлекеттік бағдарламасында заманауи және тұрақты
ұлттық сақтандыру нарығын құру көрсетілген. Бұндай сақтандыру нарығы
мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылық субъектілердің мүдделерін
қорғайтын құрал болуы керек. Сонымен қатар, тиімді сақтандыру жүйесін құру
мемлекеттің әлеуметтік саясатының құрамдас бөлігі болу керек [9].
Бағдарламаға сәйкес, сақтандыру саласы адамның өмірінің барлық жақтарын
қамтиды, өндіріс және әлеуметтік-экономикалық қызметі. Сақтандырудың
дәстүрлі–өтем ақылығынан басқа да қызметі көрсетілген. Қазіргі таңда
сақтандыру жинақтаушы-сақтаушы қызметін жүзеге асырады.
Сақтандырудың маңыздылығын көрсететін бірнеше факторлар бар. Ол
мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен мөлшеріне тәуелсіз қоғам
мен ұйымдардың әртүрлі мүдделерін қорғауға қосымша мүмкіндік береді. Табиғи
және техногенді апаттар салдарын жою ауыртпалығы мемлекеттік бюджетке
түседі және ол өз шегінде объективті шектеулі болады. Сонымен қатар,
сақтандыру тетігін қолдану кәсіпкерлік қызметтің дамуын жетелдетуге,
пайдаланылатын өндіріс технологияларын жетілдіруді қамтамасыз етеді.
Сақтандыру жүйесі республиканың экономикасының сенімді және тұрақты
дамуына, халықтың әлеуметтік қорғалуын, азаматтардың және шаруашылық
субъектілердің мүліктерін сақтандыруды жоғарылатуға жағдай жасау керек.
Сақтандыру сұрақтары, медициналық сақтандыруды қоса алғанда әлеуметтік
қамтамасыз ету мәселелеріне тікелей байланысты. Қазіргі заманға сай
сақтандыру индустриясы мемлекетке келесі міндеттерді шешуге мүмкіндік
береді:
1. Табиғи – техногенногенді сипаттағы апаттардан келген шығындардың
орнын толтыру жағынан мемлекеттік бюджетке ауыртпалықты барынша азайту;
2. Сақтандыру арқылы әлеуметтік қамтамасыз ету мәселелерін шешу
(жинақталған зейнетақыны, жұмыссыздық бойынша, еңбекке жарамдылығын
жоғалтуымен немесе асыраушысының қайтыс болуына байланысты жәрдемақыларды
төлеу, дәрігерлік шығындарды төлеу), нарықтық экономика қағидаларына
сәйкес;
3. Халықтың және ұйымдардың жинақталған қаражатын ұлттық экономикаға
ұзақ мерзім негізінде тарту [10, 24 б.].
Мемлекет тағы да бұрын болған ауқымды әлеуметтік кепілдік жүйесін
толыққанды қамтамасыз етуге дәрменсіз болды. Бұл ауыртпалық сақтандыруға
жүктелді. Сонымен қатар, кейбір мамандықтардың тәуекел дәрежесінің
жоғарлауы байқалды, құқық қорғау органдары ұйымдасқан (кәсіптік)
қылмыстылықпен бетпе-бет келді, техногенді апаттардың саны өсті. Нарықтың
шарттарына сәйкес адамның өміріне және денсаулығына келтірілген зардаптың
орнын толтыруына қандай да болмасын кепілдіктің болуы маңызды. Қауіптілігі
жоғары қайнар көздер, соның ішінде көлік құралдары және т.б. келтірілген
зардаптың орнын толтыру өзекті мәселелердің қатарына кірді.
Сақтандыру ісіндегі тәуекелді кезеңдері болып сақтандыру оқиғасының
орын алуы мен осы сақтандыру жағдайы нәтижесінде зардаптың пайда болу
тәуекелі табылады. Осындай тәуекелдерге сақтандыру құрылымы есептелген:
сақтандыру оқиғасының болуы да болмауы да мүмкін, сақтандыру оқиғасы болса
да зардартар болуы не болмауы мүмкін. Сақтандыру сүйенетін тәуекел санаты,
зиянның және оның нақты болуы мүмкіндігі жағдайында сақтандыру жағдайының
болжамаған оқиғасының орын алуын білдіреді.
Демек, сақтандыру құрылымы барлық жағдайларда тізбектелген болуы керек:
сақтандыру оқиғасы – себепті байланыс – зиян .
Сақтандырудың терең тарихи тамыры болғанымен, осы уақытқа дейін осы
ұғымның нақты ғылыми анықтамасы болған жоқ және сақтандырудың табиғаты мен
шекаралары айқын болмаған. Сақтандыру - күрделі, тұрақты дамитын құбылыс
ретінде негізделеді.
Сақтандыру ұғымы көп қырлы болып келеді және әртүрлі жағдайларда
әртүрлі мағынаға ие болады. Сақтандыру теориясында сақтандыру түсінігіне
байланысты даулар туындайды: олар сақтандыруды тәсіл, нысан, әдіс,
реттеуші, шаралардың немесе құқықтық қатынастардың жиынтығы ретінде [11, 25-
29 бб.].
Орыс тілінде сақтандыру сөзі әртүрлі мағыналарға ие болады. Ең кең
мағынасында сақтандыру сөзі бір нәрсенің жағымсыз зардаптан қорғануы
ретінде түсіндіріледі. Салыстырмалы мағынада сақтандыру, Ожеговтің орыс
тілі сөздігіне сәйкес, белгілі жағымсыз, қаламаған бір нәсседен қорғауды
білдіреді. Арнайы мағынада – сақтандыру: зиян орын алғанда ақшалай төлемді
төлейтін арнайы мекемеге мерзімді жарналарды енгізу жолымен мүмкін зияннан
сақтануды қамтамасыз ету [12, 543 б.].
Кеңестік уақытта сақтандыру шаралардың жүйесі арқылы анықталды. Үлкен
кеңестік энциклопедиясында сақтандыру болып табиғи апаттар, жазымдар және
өзге де оқиғалар нәтижесінде төленетін ақшалай төлемдер зиянды толтыратын
ақшалай (сақтандыру) қорларын құруға байланысты шарарлар жүйесі.
Осы анықтамаға ұқсас, сақтандыру саласындағы мемлекеттердің
монополиясын көрсететін, бірақ сақтандыру қорын құру үшін негізгі құрал
ретінде ақшаға нақты нұсқаумен, 1984 жылы Заңи Энциклопедия сөздігінде:
мемлекеттік сақтандыру – табиғат апат күштерінен, жазатайым оқиғалармен
немесе басқа жағдайлардың болуынан материалдық зиян, сонымен қатар басқа
ақша төлемдерін төлеуін мамандандырылған мемлекеттік сақтандыру ұйымдары
қаражат алатын қатысушылардың жарналарынан құрылған арнайы ақшалай
(сақтандыру) қорын құруға байланысты шаралардың жиынтығы.
Кейбір авторлардың еңбектерінде бұл екі анықтама біріктірілген және
онда сақтандыру қорын құрудың ақшалай және мүліктік тәсілдері көрсетілген.
К.А. Граве және Л.А. Лунц пікірлері бойынша сақтандыру – материалдық
және (немесе) ақшалай құралдар ресурстарын қалыптастыру бойынша шаралардың
жиынтығы, олардың есебінен қоғамдық шаруашылықта табиғи апаттар мен
жазатайым оқиғалар орын алғанда шығынның орнын толтыру мен зиянды жою
жүзеге асырылады. Осы анықтама сақтандыруды кең мағынада қарастырады. Тар
мағынада сақтандыру, олардың пікірі бойынша, жеке ұйымдар, жеке тұлғалар
немесе заңды тұлғалармен жасалынған жарналар есебінен құрылған, арнайы
ұйымдардың басқаруында болатын сақтандыру қорын құруды білдіреді.
Бір топ авторлар сақтандыруды әдіс ретінде қарастырады. Ф.В. Коньшиннің
пікірі бойынша: сақтандыру табиғи апаттар мен кездейсоқ жағдайлардан,
сондай-ақ сақтандырылғандардың еңбекке қабілеттілік пен өміріне байланысты
жағдайлардың орын алуына байланысты зиян үшін сәйкес төлемдер сомасын
төлеуде халық шаруашылығында сақтандыру төлемдерін өтеу үшін
орталықтандырылған сақтандыру қорын құрудағы әдістердің бірі болып
табылады.
А.П. Плешков атап көрсеткендей: Кеңестік сақтандыру арнайы сақтандыру
қорының және оны шығындаудың жеке және заңды тұлғалардың (колхоздардың,
басқа да кооперативті және қоғамдық ұйымдардың, азаматтардың) алдын ала
ақшалай төлемдер есебінен қалыптастыру әдісі болып табылады, бір жағынан
сақтанушыға табиғи апаттардан және кездейсоқ жағдайлардан келтірілген
мүліктік зиянды өтеу үшін, ал бір жағынан азаматтардың (сақтандырылған мен
оның жанұясы) өмірінде белгілі бір оқиғалардың орын алған кезде ақшалай
сомаларын төленуін қалыптастыру әдісі болып табылады.
КСРО уақытында қалыптасқан анықтама бойынша орталықтанған сипаттамада
және сақтандыру қызметінде мемлекеттің монополиялық сипатта екенін ашық
көрсеткен. Мұнда сақтандыру келісім-шарттық түрде болғаны туралы мәлімдеме
жоқ.
Кейіннен, сақтандыру анықтамасында келісім-шарттық қатынас көріне
бастады. Страхование: теория, практика и зарубежный опыт атты оқулық
авторлар ұжымының пікірлері бойынша, сақтандыру жеке және заңды тұлғалардың
арасындағы ерекше экономикалық келісімдік қатынас болып табылады, бір
жағынан сақтандыру қызметін ұсынуға арнайы ұйымдастырылған құрылым болады
[13, 97 б.]. Кейбір ғалымдар сақтандыру ұғымын сақтандыру шартымен
теңдестіреді. Мысалы, В.Р. Идельсон пікірі бойынша: сақтандыру бір
контрагент (сақтанушы) белгілі бір сыйақысын төлеу барысында басқа
контрагенттің (сақтандырушы) келісімде көрсетілген жағдайлардың орын алуы
кезінде мүліктік зиянды (сақтандыру сомасын немесе оның бөлігін алу құқығын
иемдену) өтеу құқығын иемденетін сауда-саттық келісім болып табылады [14,
76 б.].
Сақтандыру туралы түсінік оның қатынастар жүйесі ретінде немесе жеке
қатынас ретінде түсіндіреді. Сонымен қатар, мынандай көзқарас бар, ол
бойынша сақтандыру негізі – қандай да бір ақша (сақтандыру) қорының
қалыптасуы және мүмкін болатын залалды өтеу бойынша оның уақыты мен
кеңістігі бойынша бөлінуі [15, 7 б.]. Алайда, А.И. Худяков дұрыс
байқағандай, сақтандыру ұғымын қорлар мен резервтердің құрылуымен
байланысты кез келген қызмет ауқымын қамтып шексіздікке дейін кеңейтпеу
керек.
Сақтандыру – бұл тек табиғи апаттар мен өндірістік жарақат немесе басқа
да кездейсоқ жағдайлардың орын алуы кезінде келтірілген зияндарды өтеуге
арналған арнайы ақша қорларын (мемлекеттік немесе жеке) құру ғана емес.
Сақтандыру (экономикалық санат ретінде) – бұл ең біріншіден, экономикалық
қатынас, мұнда субъект ретінде сақтанушы мен сақтандырушы болады,
сақтандырушы сақтандыру сыйақысы төлемі түрінде сақтандырылған тұлғаның
сақтандыру қорғанысын материалданған сақтандыру төлемімен қамтамасыз
етеді. Сақтандыру қатынасы жоқ болса, сақтандырудың өзі де болмайды [15, 9
б.].
Қоғамдық қатынас ретінде сақтандыруды түсіну кең мағынадағы ұғымынан
сақтандыру ұғымын шектеуге (сақтандыру тар мағынаға) әкеледі, ал кең
мағынадағы сақтандыруға біздің зерттеу пәні болып табылмайтын әлеуметтік
сақтандыру сияқты сақтандыру түрін жатқызамыз. Әлеуметтік сақтандыру жария
және көбіне міндетті сипатта, қоғамдық мүдделерді көздеп және келісімсіз
нысанда жүзеге асады.
Экономист ғалымдар сақтандыруды экономикалық қатынастар жүйесі ретінде
түсіндіреді. М.И. Басаков сақтандырудың экономикалық сипатын көрсетеді:
сақтандыру – сақтанушының есебінен арнайы құралдар қорын құру және
сақтандыру жағдайы орын алған кезде сақтандырылғанның материалды немесе
басқа да зияндарын өтеу үшін осы құралдарын қолдануды қамтитын
экономикалық қатынастар жүйесі болып табылады [16, 64 б.].
А.А. Гвозденко, А.А. Веретенов, Н.Н. Кузьминов және тағы басқалары
сақтандыруды қандай да бір құқықтық элементтері бар екенін есепке ала
отырып, сақтандыру қатысушылары арасында зияндарды бөлу негізі болып
табылатын тек экономикалық санат деп есептейді [17, 7 б.].
В.В. Шахов сақтандыруды екі тұрғыда мағынасын ашады: жалпы және
экономикалық мағынада. Соған сәйкес, біріншіден: сақтандыру – жеке немесе
заңды тұлғалар шеккен зияндарды көп тұлғалар арасында бөлу арқылы зиянды
өтеу әдісі болып табылады, екіншіден: бұл азаматтарға олардың өмірінде
әртүрлі жағдайлар орын алғанда жәрдемдесу үшін арнайы құрылған қор бойынша
экономикалық қатынастар жүйесі [18, 14-17 бб.].
Заңгер ғалымдар сақтандырудың анықтамасын кейде сақтандырудың
экономикалық табиғатын жоққа шығарып заң категориясы ретінде қарастырады.
Ю. Фогельсон бойынша: Сақтандыру – бұл сыртқы жағымсыз факторлардың
әсерінен ақшалай сомасын төлеу арқылы адамдар мен ұйым мүдделерін қорғау
нысаны [19, 2 б.]. М.И. Брагинский сақтандыру мәнін жауапкершіліктің
бөлінуі ұғымы арқылы нақты ашты [20, 5 б.].
Көрсетілген пікірталасты А.И. Худяков аяқтады, ол өзінің зерттеуінде
мынаны атап көрсетті: Осыған байланысты сақтандыру құқықтық мағынасында
әрқашан аз немесе көп деңгейде экономикалық санатқа тән сақтандыру
белгілеріне негізделеді. Бұл құқықтық мағынадағы сақтандырудың анықтамасы
сақтандыру заңдылығы берген түсіндірмесін қоданумен көрініс алады. Ал
сақтандыру заңнамасы экономикалық санаттағы сақтандыруға сай келуі тиіс.
Егер де заңнама экономика талаптарына жауап бермесе, ертелі ме кеш пе
сәйкессіздік анықталып,сақтандыру қызметінің сапасына әсер етеді және
заңнамаға сәйкесінше түзетулер енгізуді талап етіледі.
Сонымен қатар, сол уақыттан бері мемлекет қабылданған құқықтық нормалар
арқылы сақтандыру қатынасын реттеуді жүргізе бастады, бұл реттеу
сақтандырудың объективті сипаттамасының элементі болып, сақтандыруды
жүзеге асыруда өз ізін қалдырды. Бұл сақтандыруды экономикалық мағынада
өзі қолданатын құқықтық шындыққа тәуелді етеді.
Сондықтан, сақтандыру экономикалық мағынада әрқашан қандай да бір
деңгейде сақтандырудың құқықтық мағынасымен байланысты болады және
керісінше. Осыдан шығатыны, қазіргі таңда сақтандырудың экономикалық және
құқықтық мағыналарының әртүрлі түсініктердің болуы тәжірибе немесе
теория жүзінде айқандалған деуге болмайды [20, 11-12 бб.].
Құқықтық мағынадағы сақтандырудың анықтамасы 2000 жылдың 18
желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі туралы
Заңының 4-бабында көрсетілген: Сақтандыру өз алдына жеке немесе заңды
тұлғалардың заңды мүліктік мүдделерін келісімде көрсетілген сақтандыру
жағдайларының орын алған кездегі сақтандыру ұйымдарының өз актив
шоттарынан сақтандыру төлемі арқылы қорғау бойынша қатынастар кешені болып
табылады [21].
Бұл анықтаманың А.И. Худяков өзінің зерттеуінде назар аударған өзіндік
оң және теріс жақтарын байқаған. Оның пікірінше, берілген анықтама
көптеген қателіктерге толы. Біріншіден, сақтандыру қатынастардың кешені
ретінде анықталады. Екіншіден, қарастырылып отырған анықтама сақтандыруды
жеке немесе заңды тұлғаның мүліктік мүдделерін қорғауға әкеледі. Үшіншіден,
бұл ең бастысы, осы анықтамадан шығатыны - сақтандыру жағдайы болмағанда
сақтандырудың жүзеге асу мүмкіндігі. Төртіншіден, берілген анықтама
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде көрсетілген сақтандыру
жағдайы орын алғанда ғана сақтандыру төлемін алу негізі көрсетілген
сақтандыру келісім-шарты анықтамасына қайшы келеді [5, 13 б.].
Біз, А.И. Худяковтың пікірімен толықтай келісеміз, тек бір жағдайдан
басқа. Біз сақтандырудың заңнамалық анықтамасына әділ сын деп келесіні
есептейміз: әрине, сақтандыру тек жеке немесе заңды тұлғалардың мүліктік
мүдделерін қорғауға ғана бағытталмаған. Біздің жағдайымызда ауыл
шаруашылығы саласындағы әкімшілік-аумақтық бірліктерінің, мемлекеттің
мүдделері бар. Сонымен қатар, жеке немесе заңды тұлғаларға жатпайтын шаруа
және фермерлік шаруашылығының заңды мүдделері назардан тыс қалмауы тыс.
Және де анықтамада келісім-шартпен белгіленген басқа да абстрактілі
жағдайлар емес, тек сақтандыру жағдайлары көрсетілуі тиіс.
Анықтамада тек сақтандыру жағдайларын ғана көрсету керек, алайда
сақтандыру жағдайы ұғымын анықтау қажет. Сонымен, осы анықтама мен
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде көрсетілген сақтандыру
жағдайы орын алғанда ғана сақтандыру төлемін алу негізі көрсетілген
сақтандыру шарты анықтамасына қайшы келмейтін болады (АК,803б.1т.).
Біздің келіспейтініміз - сақтандырудың қатынастар кешені ретінде қарала
алмайтығында. Біздің пікірімізше, сақтандыру нақты бір қатынас ретінде де
және қатынастар кешені ретінде де қарастырыла алады. Мәселен, біз Қазақстан
Республикасына байланысты сақтандыру туралы айтқанда түгелдей қатынастар
кешені туралы айтамыз. Ең дұрысы жеке нақты қатынастарды сақтандыру
демей, сақтандыру қатынастары дегеніміз жөн.
Сонымен қатар, қаралып отырған анықтаманың кемшілігі ретінде тек
мүліктік мүдделердің қорғалуының ғана көрсетілуі. Субъектілердің мүліктік
емес мүдделері де қорғалуға жатуы тиіс. Ю.Б. Фогельсон Ресей Федерациясының
Ресей Федерациясындағы сақтантандыру ісін ұйымдастыру туралы Заңында
бекітілген сақтандыру анықтамасын талқылай келе тек мүліктік мүдде
сипаттамасы туралы талаптардан басқа, ол кейбір деңгейде анохронизм болып
табылады, дегенмен де сақтандырудың қазіргі көріністеріне толық жауап
береді. Мүліктік мүдде – бұл тұлғаның затқа деген мүліктік құқығына
байланысты мүдде... Қазіргі заңнама жүйелері азаматтардың құқықтық
объектілеріне материалды емес игіліктерді де жатқызады – денсаулығы, өмірі
және т.б. Сақтандыру қорғанысы осы игіліктерге байланысты мүдделерге де
қолданылады [22, 13-14 бб.].
Сонымен сақтандыруды келесі мағыналарда түсінуге болады:
а) жеке нақты қатынас ретінде (сақтандыру қатынасы);
б) қатынастардың кешені ретінде;
в) құқықтық институт ретінде;
г) белгілі бір қызмет түрі ретінде.
А.И. Худяков сақтандыруды жеке қатынас ретінде қарастырады: сақтандыру
өз алдына заңнамада немесе келісім-шартта қарастырылған сақтандыру жағдайы
орын алған кезде сақтандырушымен сақтандырылған тұлғаға сақтандыру
қорғанысы ретінде материалды тұрғыда сақтандыру сыйақысын төлеу және басқа
да төлемдер төлеу бойынша сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы қатынастар
болып табылады [3, 14 б.].
Ю.Б. Фогельсонмен сақтандыру қатынастарына тән белгілерін көрсетті:
а) белгілі бір жағдайлардың орын алғандағы ақша сомасын төлеу;
б) осы жағдайлардың орын алуының кездейсоқтығы;
в) қатынастың бір қатысушысының мүдделерінің болуы (мүліктік немесе
мүліктік емес), оның қорғанысы көрсетілген ақша сомасының төленуімен
қамтамасыз етіледі;
г) қорғаныс қызметін ұсынудағы қызметтің ақылылығы;
д) арнайы қалыптасқан ақша қорының болуы, осылардың есебінен қорғаныс
қамтамасыз етіледі [3, 14 б.].
Сақтандыруды қатынастар жүйесі ретінде келесідей қалыптастыруға болады:
бұл жеке немесе заңды тұлғалардың, шаруа және фермерлік шаруашылықтары мен
әкімшілік-аумақтық бірліктердің, мемлекеттің заңды мүдделерін (мүліктік
және мүліктік емес) сақтандыру шартымен белгіленген сақтандыру жағдайының
орын алуы кезінде сақтандыру ұйымдарының өз қаражаты есебінен сақтандыру
төлемін төлеу арқылы қорғалуын қамтамасыз ету бойынша қатынастардың кешені.
Құқықтық институт ретіндегі сақтандыру ұғымы жеке немесе заңды
тұлғалардың, шаруа және фермерлік шаруашылықтары мен әкімшілік-аумақтық
бірліктердің, мемлекеттің заңды мүдделерін (мүліктік және мүліктік емес)
сақтандыру шартымен белгіленген сақтандыру жағдайының орын алуы кезінде
сақтандыру ұйымдарының өз қаражаты есебінен сақтандыру төлемін төлеу арқылы
қорғалуын реттейтін құқықтық нормалар жиынтығын білдіреді.
Белгілі бір қызмет түрі ретінде сақтандыру мағынасының анықтамасы 2000
жылдың 18 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі
туралы Заңының 4-бабында көрсетілген: Сақтандыру қызметі – Қазақстан
Республикасының екі жақты сақтандыру туралы заңнамалық актіге сәйкес
лицензиясыз не Қазақстан Республикасының заңнамасының талаптарына сай
уәкілетті органның лицензия негізінде сақтандыру келісім-шартын жасау және
орындаумен байланысты сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қызметі [21].
Бұл анықтама да А.И. Худяков тарапынан сынға алынды: Біріншіден, қайта
сақтандыру сақтандыру келісім-шартының бір түрі болып табылады. Екіншіден,
сақтандыру келісім-шартының орындалуына байланысты қызмет осы анықтамада
айтылғандай уәкілетті органнның лицензиясы негізінде емес, келісім-
шарттың шарттарына сәйкес жүзеге асады. Үшіншіден, сақтандыру қызметі
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады деп көрсету
тым артық. Қандай да бір қызмет болмасын сәйкес заңнаманың талаптары
негізінде жүзеге асады. Сондықтан да, сақтандыру қызметін сақтандыру шартын
жасау мен орындау бойынша сақтандыру ұйымдарының қызметі ретінде анықтау
оңай және дұрыс [3, 14 б.].
Біз көрсетілген кемшіліктермен келісеміз, алайда А.И. Худяков берген
анықтама сақтандыру қызметін тар мағынада қарастырады, яғни сақтандыру
ұйымдарының қызметі ретінде ғана. Бір жағынан бұл дұрыс. Оның атауында
көрсетілгендей сақтандыру қызметі сақтандырумен үздіксіз байланыста,
сақтандыру бойынша қызмет болып табылады. Сақтандыру қызметі термині
мазмұнындағы іс-әрекеттер жүйелі түрде жүзеге асады деп айтылғандықтан
оның мүмкін болатын субъектілер қатарынан сақтандыру міндеттемесінде қатысу
кәсіби қызметі болып табылмайтын сақтанушыны, пайда алушыны және
сақтандырылған тұлғаны алып тастау керек.
Кейбір авторлардың пікірі бойынша сақтандыру қызметі сақтандыру шартын
жасау мен орындау бойынша сақтандыру ұйымдарының қызметі ретінде ғана
шектелмейді. Мәселен, Ю.Б. Фогельсон бойынша, сақтандыру қызметі екі
құрамадас бөліктен тұрады:
а) сақтандыру келісім-шартын жасау және орындау;
б) сақтандыру қорының құралдарын басқару – сақтандыру төлемдерін
сақтандырушы қамтамасыз ету үшін қалыптасқан арнайы ақша қорларын басқару.
Сақтандыру қызметінің мазмұны бұл мағынада сақтандыру
міндеттеммесіндегі сақтандырушының қызметтері шегінен шығады және жария
құқығы (мысалы,сақтандыру қорларының қалыптасуы мен орналастыру бойынша)
саласымен реттелетін іс-әрекеттерді өзіне қосады.
Сонымен қатар, сақтандыру қатынастары экономикалық тұрғыда өз алдына
капиталдардың қоғамдық қайта бөлуін білдіреді, ал бұл қызметке мемлекет
арнайы қадағалауды жүзеге асырады [22, 10 б.].
Сондықтан да, сақтандыру қызметін тар және кең мағынада қарастыруға
болады.
Тар мағынада оны сақтандыру ісі ретінде белгілеуге болады (мәселен,
Ресей Федерациясының Ресей Федерациясындағы сақтантандыру ісін ұйымдастыру
туралы Заңымен осындай термин айналымға енген), және сақтандыру келісім-
шартын жасау мен орындау бойынша сақтандыру ұйымдарының қызметі ретінде
қарастырады.
Кең мағынада сақтандыру келісім-шартын жасау мен орындаумен, сақтандыру
қорының құралдарын басқарумен және сақтандыру қадағалауын ұйымдастырумен
байланысты барлық қызмет түрін ұғынуға болады.
Сақтандыру қызметі саласындағы қатынастың ұғымын сипаттай келе, біз
келесідей анықтама ұсына аламыз:
Сақтандыру қатынасы бұл келісім-шартта немесе заңнамада қарастырылған
сақтандыру жағдайы орын алған кезде сақтандырылған тауар өндірушілерге
мүліктік және мүліктік емес мүдделерін қорғау ретінде сақтандырушымен
өндірілген сақтандыру сыйақысын төлеу және басқа да төлемдер төлеу бойынша
сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы қоғамдық қатынастар болып табылады.
Сақтанушы – сақтандырушыға сақтандыру қорғанысын алу мақсатында
сақтандыру төлемін төлейтін тұлға.
Сақтандырушы – сақтандырылған тұлғаға сақтанушыдан сақтандыру төлемі
есебі негізінде сақтандыру қорғанысын қамтамасыз ететін тұлға.
Сақтандырылған – оның мүддесі сақтандыру объектісі болатын тұлға.
Біздің жағдайымызда сақтандырылғандар болып ауыл шаруашылық тауар
өндірушілер табылады. Сақтанушы мен сақтандырылған бір адам ретінде орын
алуы мүмкін, алмауы да мүмкін (егер сақтанушы басқа бір тұлғаның мүддесін
сақтандырса).
Сақтандыру төлемі - жинақтаушы сақтандыру шартында анықталған,
сақтандыру жағдайының келіп түсуінде немесе мерзімнің келіп түсуіндегі
сақтандыру сомасы мөлшерінде сақтандырушымен сақтанушыға (пайда алушыға)
төленетін ақша сомасы. Сөйтіп, сақтандыру төлемі сақтандырушы іс жүзінде
төлетін ақшалай сомасы болып келеді.
Сақтандыру жағдайы – сақтандыру шарты сақтандыру төлемін қарастыратын
жағдай. Сақтандыру жағдайы табиғи әсер, техногенді сипат және нақта адам
әрекеті ретінде өз пайда болу себебін иемденетін жағдай. Сонымен қатар,
сақтандыру жағдайы ретіндегі қарастырылатын жағдай кездейсоқтылық және
ықтималдық белгілерін иемдену керек. Сақтандыру жағдайының түсу
ықтималдығының деңгейі шарт тараптарымен өз бетінше бағаланады, сонымен
қатар жағдайдың болмай қоймайтындыққа жақын болмауы қажет, егер соңғысы
орын алса ол жағдай кездейсоқтық болмайды. Жағдай орын алудың ықтималдылығы
мен кездейсоқтығының талаптары жинақтау сақтандыру шарттары бойынша
қарастырылатын жағдайларға қолданылмайды. Сақтандыру жағдайларының түрі заң
актілерімен (сақтандыру міндеті болып келген кезде) және шарттармен
(сақтандыру ерікті болып келген кезде) анықталады.
Сақтандыру объектісі сақтандыру қорғанысына (яғни, сақтандыру неге
бағытталған) жататын сақтандырылғанның мүдессі болып табылады.
Сақтандыру пәні – сақтандыру объектісі болып табылатын материалды
құндылықтар, сондай-ақ жеке мүліктік емес құқықтар.
Сақтандыру құқықтық қатынастар – азаматтық құқықтық қатынастардың бір
түрі болғандықтан оларға жалпы және арнайы белгілері тән болады. Оларды
құқықпен реттелетін қатынастар ретінде атауға болатын жалпы белгілер
ретінде келесілерді жатқызуға блады:
- сақтандыру құқықтық қатынас жігерлі сипатта болады;
- ол салыстырмалы қатынас болып табылады, оған әрқашан нақты тараптар
қатысады;
- заңи және фактілік іс-әрекет сақтандыру құқықтық қатынастың объектісі
болап табылады;
- субъективті азаматтық құқықтардың және заңи міндеттемелердің болуы.
Ғылыми және оқу әдебиеттерінде азаматтық құқықтық қатынастардың басқа
да жалпы белгілері көрсетілген.
Сақтандыру құқықтық қатынастардың ерекшелігі кез келген құқықтық
қатынастардың (субъективті құрам, объект және мазмұны) дәстүрлі элементтер
призмасы арқылы көрінеді. Алайда осы ( жалпы ) қасиетпен қатар сақтандыру
құқығы мен сақтандыру бизнесінің теориясы мен тәжірибесі сақтандыру
құқықтық қатынастары үшін сақтандыру мүддесі, сақтандыру жағдайы,
сақтандыру тәуекелі, сақтандыру төлемі және т.б. секілді негізгі
элементтерді өңдіріп шығарды.
Айта кететін жайт, сақтандыру құқықтық қатынастардың анықтамасы аса
сирек кездеседі. В.И. Серебровский сақтандыру құқықтық қатынастарға
келесідей анықтама берді: құқықтық қатынастарға байланысты бір тарап
(сақтандырушы) белгілі бір мерзім ағымында белгілі бір оқиғаның (сақтандыру
жағдайы) басталуынан осы тұлғаның мүлкіне не өміріне байланысты туындайтын
зардаптарға тәуекел ету міндетті болып табылады, ал осы оқиға орын алған
жағдайда өзге тарапқа (сақтанушыға) сақтандыру төлемін (сақтандыру сомасын)
төлейді. Өзге тарап (сақтанушы) сақтандырушыға белгілі бір көлемде жарна
(сақтандыру сыйақысы) төлеуге міндетті.
В.С. Белых, И.В. Кривошеев сақтандыру міндеттемесінде бір кемшілігі
бар: сақтандыру құқықтық қатынастардың сақтандырушы жауапкершілігімен
байланысты кейбір теңдестірулерге жол беріледі деп есептейді. Сақтандыру
міндеттемесінің сипаттамасында бірінші орында сақтандырушының қандайда
болмасын зардаптар үшін тәуекел ету міндеті тұрады.
Көрсетілген теңдестіру сақтанушы жауапкершілігімен байланысты
сақтандыру құқықтық қатынастары сақтандыру міндеттемесінің өз бетінше
дербес екендігіне күмән тудырады.
Осы авторлардың пікірінше, сақтандыру құқықтық қатынастарды азматтық-
құқықтық міндеттеме ретінде анықтауға болады, ол бойынша сақтандырушы
(борышкер) тиімсіз зардаптардың сақтандыру тәуекеліне сәйкес сақтанушының
(сақтандырылған тұлға) оған (кредиторға) сақтандыру төлемін немесе
сақтануды қамсыздандыруын (сақтандыру сомасын) төлеу арқылы сақтандыру
мүддесін жүзеге асыру тиіс, ал сақтанушы сақтандырушының міндеттерінің
орындалуын талап етуге құқылы.
1.2 Сақтандыру қызметі саласындағы құқықтық қатынастардың объектілері
мен субъектілері
Объект ұғымын субъектінің (тұлғаның) кез келген қызметі (тәжірибелік не
танымдық) бағытталған құбылыс немесе зат ретінде түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасынының сақтандыру заңдылығына сәйкес, мүліктік
және жеке сақтандыру объектісі азаматтардың, заңды тұлғалардың, шаруа және
фермерлік шаруашылықтардың жеке мүліктік емес мүдделерімен тығыз байланысты
кез келген мүліктік мүдделер болуы мумкін.
18 желтоқсан 2000 жылғы ҚР Сақтандыру қызметі туралы Заңында
сақтандыру объектісі ұғымы көрсетілмеген. Жалпы талқылау 1999 жылдың 1
шілдесінен ҚР–ның Азаматтың кодексінің 807-бабында көрсетілген [23]. Онда
азаматтардың және заңды тұлғалардың кез келген мүліктік мүдделері мүліктік
және жеке сақтандыру объектілері болуы мүмкін екені айтылған, соның ішінде:
1) азаматтардың белгілі бір жасқа дейін немесе сақтандыру шартында
белгіленген мерзімге дейін өмір сүруіне, өліміне, азаматтардың өмірінде
белгілі бір оқиғалардың басталуына;
2) жазатайым жағдайлардың және өзге де оқиғалардың, аурулардың
салдарынан азаматтардың өмірі мен денсаулығына зиян келтірілуіне;
3) мүлікті иеленуіне, пайдалануына және оған билік етуіне;
4) басқа тұлғаларға, соның ішінде шартты (міндеттемелерді) бұзу
салдарынан келтірілген зиянды өтеу міндетіне байланысты кез келген мүліктік
мүдделері мүліктік және жеке сақтандыру объектілері бола алады.
Берілген анықтамада кемшілік жоқ емес, мұнда тек сақтандыру объектілері
атап көрсетілген, бірақ жалпы теориялық ұғым берілмеген. Сонымен қатар,
мұнда азаматтардың және заңды тұлғалардың тағы да тек мүліктік мүдделері
көрсетілген және олармен тығыз байланысты жеке мүліктік емес мүдделер
көрсетілмеген. Барлық субъектілер қамтылмаған - шаруа және фермерлік
шаруашылық шетте қалған.
Жалпы сақтандыру құқығының мәселелерінің бірі сақтандыру объектісінің
анықтамасын беру мәселесі болып табылады.
А.И. Худяков бойынша сақтандыру объектісі - өзіндік көрінісіндегі көп
қыры бар күрделі санат болып табылады.
Сақтандыру объектісі өзіндік субъективтік көрінісінде - өзіндік
материалдық жағдайына (өзіндік бар болу шарттары туралы) немесе өзге
тұлғаның материалдық жағдайына сақтандыру арқылы ұйымдасқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz