Сақтау шарты және оның жалпы жағдайы
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті
Балтаев Әбдірасул
Сақтау шарты және оның жалпы жағдайы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
В5030100-мамандығы - Құқықтану
Түркістан-2014
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Заң факультеті
Азаматтық құқық және іс жүргізу кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Азаматтық құқық және іс жүргізу
кафедрасының меңгерушісі, м.а., аға
оқытушы
Қ.А.Тұрлыбеков______________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сақтау шарты және оның жалпы жағдайы
В5030100-мамандығы - Құқықтану
Орындаған студент Ә.Балтаев
ЗҚТ-015
Ғылыми жетекшісі Қ.А.Тұрлыбеков
Аға оқытушы
Түркістан-2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Сақтау шартының түсінігі және жалпы жағдайлары
1.1 Сақтау шартының ұғымы және шарт жасасу тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Сақтау шартының елеулі жағдайлары ... ... 26
1.3 Сақтау шартының мазмұны мен оның жарамдылығын қамтамасыз ететін
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
1.4 Сақтау шартын өзгерту және бұзу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2 Сақтау шартының жекелеген түрлерінің құқықтық реттелуі
2.1 Ломбардта және құндылықтарды банкте сақтаудың ұғымы, құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.2 Көлiк ұйымдарының сақтау камераларында және ұйымдардың киiмiлгiш-
терiнде, қонақүйде сақтаудың ұғымы мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .50
2.3 Тауар қоймасында сақтадың түсінігі мен жалпы
жағдайлары ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..65
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сақтау шарты қоғам және шаруашылық
өмірінің көптеген аумағында қолданылатын кең ауқымды құжаттар тобының бірі
болып табылады. Қазіргі кезде, мемлекеттік және мемлекеттік емес
мекемелердің көбейген кезінде, шарттық қатынастың ерекше дамуы орын алды.
Сондықтан да шарттың жасалуы мен рәсімделу ережелерін ұғынуға көп көңіл
бөлу керек.
Шарт-көп уақыттан бері келе жатқан құқық нысаны. Оның тарихы мыңдаған
жылдармен есептеледі. Шарттың осындай ұзақ кезеңге созылуы, шарттың
қоғамдық қатынастың әр түрлі сипатты қамтитын ыңғайлы кұқық нысаны болып
табылатындығымен түсіндіріледі. Әлеуметтік-экономикалық мазмұнының
өзгеруіне қарамастан шарт құрылымы өзгеріссіз қалып отыр.
Уақыттың өтуіне сәйкес шартқа қатысушылардың құрамы өсе түсті. Жеке
тұлғалармен қатар бұл рөлге ұжымдық сипаттағы ұйымдар, яғни заңды тұлғалар
да шартқа қатысушылар болып табылды.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 14-бабы тегіне, әлеуметтік,
лауазымды және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге көзғарасына, намысына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез-келген
өзге жағдайлар бойынша ешкімді де кемсітуге болмайды және заң мен сот
алдында бәрі тең деп жариялайды [1]. Сол себепті кез-келген азаматтық құқық
субъектісінің коммерциялық жоспарын жарыққа шығару, ол жеке кәсіпкер немесе
өнеркәсіп болмасын, мәмілелер мен шарттар жасаудан тысқары қала алмайды.
Сонымен қатар, заңды, сауатты жасалған сақтау шарты-бұл субъектілердің
алдарындағы мақсаттары мен тапсырмаларының сәтті орындалуының және олардың
құқықтары мен мүдделерінің жақсы, сапалы қорғалуының кепілі.
Ал, алдын-ала болжаусыз жасалған шарттың нәтижесінде азаматтық
айналымға қатысушылар арасында даулар туады. Олардың қатарына мыналарды
жатқызуға болады: шарты орындау кезінде туатын даулар, шарт талаптарын
бұзғандығы үшін айыппұл өндіру т.б.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Бұл дипломдық жұмыстағы көзделген басты
мақсат сақтау шарты туралы жалпы ережелерге қатысты сұрақтардың жауаптарын
жарыққа шығарып, осы мәселеле жөнінде тың көзқарас, тұжырымдама беру.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Дипломдық жұмыс екі бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлім-сақтау шартының жалпы жағдайлары, соның ішінде: сақтау
шартының түсінігі, пайда болып, дамуы, шарттың мазмұны, елеулі жағдайлары,
шарт жасасу тәртібі, сақтау шартының жарамдылығын қамтамасыз ететін
жағдайлар, шартты өзгерту және бұзу тәртібі сипатталады. Жұмыстың екінші
бөлімінде-сақтау шартының жекелеген түрлерінің құқықтық реттелуі
сипатталады.
Соның ішінде, кәсіпкерлік саласында жаңадан қолданысқа түскен тауар
қоймасында сақтау, даулы заттарды сақтау шарттарына жекелей тоқталып,
аталған шарт түрлеріне мысалдар келтіріледі.
Сақтау шартын құрастырудың негізгі заңнамалық қайнар көздері Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі және басқа да жекелеген заң актілері
болып табылады.
Азаматтық кодекстің ерекше бөлімінде сақтау шартын құқықтық реттеуге
арналған нормалар бар. Сақтау шарты жөнінде толық және дұрыс мағлұмат
беретін материалдарды дипломдық жұмыс барысында ашып, анықтап, саралап,
тұжырымдап көрсете келе, оны жасаудағы маңыздылықты, ұқыптылықты, тәртіпті
сақтау жөнінде мәлімдемелер сипатталады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Сонымен сақтау шартының пайда болып,
даму сатысындағы жетістіктер, қоғамның өзгеруіне байланысты туындаған
ерекшеліктер, нарықтық экономикаға өту кезеңінде пайда болған қажеттіліктер
туралы ақпараттар жүйесі дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігіне арқау
болып отыр.
Субьектілердің санасында шарт жөнінде дәйекті, сапалы, дұрыс ұғымды
қалыптастыру және қоғамның әлеуметтік-экономикалық, шаруашылық саласында
даму жолдарына дұрыс бағыт сілтеу, нарықтық экономика кезеңінде тараптар
арасында кездесіп жататын әр түрлі келеңсіздіктерді болдырмауға, даулардың
пайда болуын тежеуге ат салысу- дипломдық жұмысты жазудағы негізгі
мақсаттардың бірі болып отыр.
Кез-келген білімді адамның, әсіресе мемлекеттік тілде өзінің азаматтық
құқығын оқып, зерттеп жүрген заңгердің құқық қағидалары хақында орныққан
өзінің көзқарасы, өз елінің көп қырлы азаматтық кұқығы туралы, соның ішінде-
шарттық құқық жөнінде де дұрыс бағыт-бағдары болуы тиіс.
Келешек өсіп келе жатқан ұрпақ тек нақты мәселелерді шешетін жаңа буын
ғана емес, бұлар сонымен қатар құқықтық, егемендік қазақ мемлекетінің биік
мұратын жүзеге асырушылар. Сондықтан бұл жұмыс қазақ азаматтарына сақтау
шарттарының негізгі мәселелерін түсінуге өзіндік көмегін тигізсе, жұмысты
жазудағы негізгі мақсат орындалды деп есептеуге болады.
1 Сақтау шартының түсінігі және жалпы жағдайлары
1.1 Шарт түрлерінің жалпы сипаттамасы және құрылымы
Шарт дегеніміз екі немесе одан көп субъектілердің азаматтық құқықтар
мен міндеттемелерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі.
Шарт термині азаматтық заңнамада әр түрлі мағынада қолданылады. Өзінен
міндеттеме туындайтын зандық факты; сол зандық міндеттеменің өзі; шарттық
міндеттемені рәсімдеген құжат. Шарттар екі жақты мәміле болып табылады,
себебі шарттан, әдетте міндеттемелік құқық қатынастары туындайды, ал
міндеттеме үшін мүдделері қарама-қарсы екі тарап болуы керек: біреуінде
талап ету құкығы (несие беруші), екіншіснде-сол құқыққа икемделген міндет
(борышқор) болады.
Кейбір мүліктік емес жеке құқықтық қатынастар жасалуының негізі шарт
болып табылса, онда кұқық саласындағы айтарлықтай дамудың тағы бір көрінісі
орын алар еді (Мысалы, авторлық құқық саласында). Азаматтық-құқықтық
шарттардың көпшілігі өздеріне тән жалпы қасиеттермен қатар, оларды өзара
бір-бірінен ажырататын белгілерге де ие. Көптеген және әр түрлі шарттарды
дұрыс жасау, қолдану үшін олар жекеленген түрлерге бөлінген.
Шарттарды жекелеген түрлерге бөлудің маңызы теория жүзінде ғана емес,
тәжірибе жүзінде де зор болып отыр. Шарттарды жекелеген түрлерге бөлу
азаматтық қатынастың субъектілерінің өз іс-әрекетінің неғұрлым елеулі
жағдайларын дұрыс ескеріп, тәжірибе жүзінде өз қажеттілігін толық
қанағаттандыратын шарт жасауына себебін көптеп тигізеді.
Азаматтық -құқықтық шарттар мына түрлерге бөлінеді:
Нақты және консенсуалдық шарттар.
Ақылы және ақысыз шарттар.
Қарапайым және күрделі шарттар.
Бір типті және аралас шарттар.
Негізгі және алдын ала шарттар.
Еркін және міндетті шарттар.
Өзара келісілген шарттар және қосылу шарттары.
Өз қатысушыларының пайдасына жасалған шарттар және
үшінші тұлғалардың пайдасына жасалған шарттар.
Ауызша және жазбаша шарттар.
Шарттарды топтастыру әртүрлі негізде жүргізіледі. Міндеттемелер туралы
мәселені қарастырғанда жүргізілген топтастыруда, атап айтқанда, тауарды
беру, жұмыс жасау, қызмет көрсету сияқты шарттарға да қолданылуы мүмкін.
Нақты және консенсуалды шарттар. Егер, заң актілеріне сәйкес шарт
жасалу үшін мүліктің берілуі қажет болса, шарт тиісті мүлік берілген кезден
бастап жасалынған болып саналады. ҚР азаматтық кодексінің 393-баптың 2-
тармағында нақты шарттың жасалу кезі туралы сөз болады [2]. Шарттардың
көпшілігі консенсуалдық болып табылады, яғни оларды жасау үшін ол жайында
келісім болса жеткілікті. Мысалы, сатып алушы мен сатушы арасындағы
келісімге қол жеткен кезден бастап сатып алу-сату шарты жасалды деп
саналады. Затты беру, ақша төлеу және басқа әрекеттер жасалынып қойған
шартты орындау мақсатында атқарылады. Бірақ, кейбір шарттар (мысалы сыйға
тарту, сақтау, заем, жүк тасымалдау) шарт нысанасы берілген кезден бастап
қана жасалады деп саналады. Мұндай шарт нақты деп аталады, ол заң
актілерінде негізін табуға тиіс.
Шарттың консенсуалдық немесе нақты сипаты, әдетте, шарттың
анықтамасының өзінде көрсетіледі. Мысалы, сатып алу-сату шартында сатушының
міндеті былайша қалыптасады: сатушы затты беруге міндеттенді, ал сатып
алушы ақша төлеуге міндеттенеді. Болашақта міндеттеме осылай орындалуы
тиіс.
Нақты шарттарда тараптардың міндеттері басқаша анықталады. Мысалы,
сақтау шарты бойынша сақтаушы зат иесінің өзіне тапсырған затын сақтауға
міндетті, тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы өзіне сеніп тапсырылған
жүкті апаратын жерге жеткізуге міндетті яғни, шарт бойынша міндеттеме
екінші тарап затты бергеннен кейін ғана туындайды. Бұл жерде орындау кезі
мен шарт жасасу кезін шатастырмау керек. Консенсуалдық шарттарда олар,
әдетте, сәйкес келмейді, бірақ тараптар сатып алу-сату шарты бойынша зат
беру кезін шарт жасасу кезімен сәйкестендіруге келісе алады. Бірақ, бұдан
сатып алу-сату шарты нақты шарт бола алмайды.
Ал енді қоғамда қолданыста бар шарттарға жеке тоқталар болсам.
Ақылы және ақысыз шарттар. Шарт бойынша тараптар өз міндеттемелерін
орындағаны үшін ақы алуы немесе біріне бірі нәрсе беруі керек болса, бұл
шарт ақылы шарт болып табылады. Бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай
немесе еш нәрсе бермей бір нәрсені ұсынуды міндетіне алған шарт ақысыз
шарт болып табылады.
Ақылы және ақысыз шарттар арасындағы айырмашылық-шарт бойынша өз
міндеттерін орындағаны үшін біріне бірінің бір нәрсені ұсыну-ұсынбауында.
Жалпы шарттьң көпшілігі ақылы. ҚР азаматтық кодексте негізін тапқан
ақысыз шарттардың ішінен сыйға тарту шартын атауға болады.
Кейбір шарттар заң бойынша ақылы да, ақысыз да болуы мүмкін (тапсыру,
сақтау, заем). Сондықтан да, ҚР азаматтық кодекстің 284-бабында қандай да
бір күдік туса, шарт ақылы деп танылады, егер ол заңнамадан, шарттың
мазмұнынан немесе мәнінен туындайтын болса.
Азаматтық айналымда ақысыз шарттардың бар болуы елімізде қалыптасып
келе жатқан қатынастардың мәніне қайшы келмейді. Мысалы, қайырымдылық,
мәдени, білім беру және басқа қоғамдық қорлардың қызметі, демеушілік жасау,
еркімен қайыр садақа беру және осыларға ұқсас қызмет, әлеуметтік маңыз
алуда, ақысыз сыйға тарту шарты көбінесе олардың құқықтық формасына
айналуда.
Қарапайым және күрделі шарттар тараптардың құқықтары мен міндеттерінің
бөліну сипатына қарай ажыратылады. Қарапайым шартта бір тарапта тек құқық,
екіншісінде тек міндет туындайды (мысалы, сыйға тарту шарты). Күрделі
шартта тараптардың әрқайсысында құқықтар да, міндеттерде болады, олар
міндеттемелер де көтереді (сатып алу-сату шарты бойынша сатушы берген заты
үшін сатып алушының ақша төлеуін талап етуге құқылы және өзі сол затты
сатып алушыға беруге міндетті, ал сатып алушы заттың өзіне берілуін талап
етуге құқылы және сол зат үшін ақша төлеуге міндетті).
Бір типті және аралас шарттар. Бір типті шарттар сан алуан қыры бар
(жеткізу, тұрмыстық мердігерлік, жалдау, рента және т.б.) белгілі бір
түрдегі (тауарды беру, жұмыс орындау, қызмет көрсету) міндеттемелерді
тудырады. Аралас шарттарда заңнамада көзделген әртүрлі шарттардың
элементтері болады.
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында әртүрлі жаңа қатынастар
туындатуда, оларды шарттың бір түрімен қамту мүмкін емес, шарттардың екі
немесе бірнеше түрлерінің нормаларымен ғана оларды реттеуге болады.
Тараптардың аралас шарт бойынша қатынастарына, егер тараптардың
келісімімен немесе аралас шарттың мәнінен өзгеше туындамаса, аралас шартта
элементтері бар шарттар туралы заңдардың тиісті бөліктері қолданылады.
Негізгі және алдын ала шарттар. Мүлікті беруге, жұмыс орындауға және
қызмет көрсетуге байланысты құқықтар мен міндеттер тікелей негізгі шарттан
туындайды. Алдын ала шарт дегеніміз-сол шартта көзделген ережелерді сақтап,
тараптардың келешекте негізгі шарт жасауға міндет алған шарты.
Алдын ала шарттардың мысалы ретінде жүк тасымалын ұйымдастыру туралы
шартты, банктың тараптар келіскен мөлшерде және жағдайларда ақша қаражатын
беруге міндеті көзделген шартты, келешекте пәтер сатып алу шартын (тұрғын
үй контрактысын) алуға болады.
Алдын ала шартқа жекешелендіру туралы жарлықта көзделген сауда
нәтижелері туралы хаттаманы да жатқызуға болады. Жекешелендіру туралы
жарлықта сауда ұнатқан адам мен сатушы аукцион немесе тендер жүргізген
күні сауданың, нәтижелері туралы хаттамаға қол қояды делінген.
Алдын ала шарт пен негізгі шарттың ұқсастығы-олардың екеуінің формалары
бірдей болуында. Егер белгілі бір нысандағы шарттарды жасағанда заңнамада
олардың нотариалдық формасы белгіленсе (мысалы, рента шарты), онда алдын
ала шарт та нотариалдық формада жасалуы тиіс.
Бірақ, егер заңнамада негізгі шарт формасы анықталмаған болса (мысалы,
әдеттегі сатып алу-сату шарты), алдын ала шарт, заңсыз болып қалады деген
қауіппен, жазбаша формада жасалады. Алдын ала шартта тым болмаса негізгі
шарттың нысанын, сондай-ақ басқа да елеулі шарттың нысанын анықтауға
мүмкіндік беретіндей ережелер болуға тиіс.
Негізгі шарттың жасалу мерзімі алдын ала шарт үшін міндетті жағдай
болып табылады, сондықтан ҚР азаматтық кодекстің 390-бабының 4-тармағында,
егер алдын ала шартта мерзім белгіленбеген болса, негізгі шартты жасасудың
бір жылдық мерзімі анықталған. Мұндай мерзімнің маңыздылығы сонда, егер
негізгі шарт мерзім өткенше жасалмаған болса, онда бұл мерзім өткеннен
кейін алдын ала шарт күшін жояды.
Еркін және міндетті шарттар. Жасалуы түгелдей тараптардың қалауына
байланысты шарт еркін шарт деп аталады. Міндетті шартты жасау тараптардың
біреуі үшін міндетті болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында шарттардың басым көпшілігі
еркін жасалады. Дегенмен, шарттардың кейбір түрлері міндетті шарттар
(мысалы, мемлекеттік кәсіпорын мемлекеттік тапсырыс негізінде жасалатын
шарт). Міндетті шарттар арасында жария шарттардың орны ерекше. Коммерциялық
ұйыммен жасалған және қызметінің сипатына қарай оған өтінішпен келетін
әркімге тауарларды сату, жұмыстарды атқару немесе қызмет көрсету жөнінде
оның міндеттемелерін белгілейтін шарт жария шарт деп аталады (бөлшек сауда,
көпшілік пайдаланатын көлікпен тасымалдау, байланыс қызметін көрсету,
энергиямен қамтамасыз ету, медицина, мейманхана қызметін көрсету және т.б.)
Өзара келісілген шарттар және қосылу шарттары. Өзара келісілген шарт
жасасқанда оның ережелерін тараптардың екеуі анықтайды. Қосылу шартын
жасасқанда оның ережелерін тараптардың біреуі дайындайды, екінші тарап ол
ережелерді түгелімен құптайды.
Қосылу шарты өзінің жасалу процедурасы жағынан басқа шарттардан өзгеше.
Егер әдеттегі шарт хат алмасу, шарт ережелерін келісу жолымен стандартты
формаларда (бланк, формуляр, т.б.) анықталады. Екінші тарап шартқа ешқандай
өзгерту енгізе алмайды. Егер енгізетін болса, шарт қосылу шартынан жай
шартқа айналады.
Қосылу шарты экономиканын, әртүрлі салаларына таралды. Оның мысалы
ретінде электр және жылу қуатын, газды және коммуналдық кәсіпорындардың
басқадай қызметін пайдалану туралы шарттарды, көлік ұйымдарымен шарттарды
атауға болады.
Көптеген жария шарттар, бір жағынан қосылу шарттары болып табылады.
Мысалы, затты пайдалануға беру ательесі ол жайында шарт жасасқанда ол
ателье клиентке шарт ережелері баяндалған бланк ұсынады. Клиент оған
ешнәрсе қоспастан, шартқа қол қоя салады. Егер қосатын болса, онда ол жай
шартқа айналады.
Ауызша және жазбаша шарттар. Шарттар ауызша немесе жазбаша нысанда
жасалады (жай немесе нотариалдық). 3аңдармен немесе тараптардың келісімімен
жазбаша (жай не нотариалдық) немесе өзге белгілі бір нысан белгіленбеген
шарт атап айтқанда, олар жасалған кезде атқарылатын шарттардың бәрі ауызша
жасалуы мүмкін. Мұндай шарт адамның мінез- құлқынан оның шарт жасау еркі
айқын көрініп тұрған ретте де жасалған деп саналады [3].
Жетон, билет немесе әдеттегідей қабылданған өзге де растайтын белгілер
арқылы расталған шарт, егер зандарда өзгеше белгіленбесе, ауызша түрде
жасалған болып табылады. Шарт жасасу тәртібі Қазақстан Республикасының
азаматтық кодексінің 23-тарауындағы ережелер бойынша анықталады. Тараптар
өзара келісіп, шарт жасасуы үшін олардың біреуі шарт жасасу жөнінде ұсыныс
жасауы, ал екіншісі сол ұсынысты қабылдауы тиіс.
Шарт жасасу екі кезеңнен тұрады. Шарт жасасуға ұсыныс (оферта) және ол
ұсынысты басқа тараптың қабыл алуы (акцепт). Ұсыныс жасаған тұлға оферент
деп, ал ұсынысты қабыл алған тарап акцептант деп аталады.
ҚР азаматтық кодекстің 395-бабына сәйкес офертада бірнеше нысандар
болуға тиіс:
ол анық және тұлғаның шарт жасасуға аса ниеттілігін білдіруге;
мүмкіндігінше толық, яғни шарттың елеулі ережелерінің барлығын қамтуға;
белгілі бір тұлғаның атына бағытталған болуы тиіс.
Егер ұсыныс жалпылама жасалса (мысалы, азамат Тұран газетінде
телевизорын сатамын деп хабарлама береді), ол оферта емес тек оферта
жасауға шақыру. Сондықтан, мұндай хабарландыру, оны жасаған адамға шарт
жасасу міндетін жүктемейді. Бұл ретте сол хабарландыруға үн қатқан
адамдардың ұсынысы оферта болады. Ал, түскен ұсынысты қабылдау- қабылдамау
сатушының өзіне байланысты.
Шарт жасасу қандай да бір тараптың міндеті емес, офертаны олардың кез
келгені жібере алады. ҚР азаматтық кодекстің 395-бабы оференттің
байланыстылығы ұғымын енгізеді. Бұл шарт әлі болмаса да белгілі бір
міндеттемелердің туындағанын көрсетеді. Ол адресат офертаны алған кезден
акцепт немесе акцепт үшін белгіленген мерзім өткен кезге дейін туындайды.
Оференттің байланыстылығы ұғымынан офертаның қайталап
алынбайтындығы ұғымы туындайды. Оферент офертамен байланыста болатын
мерзім өткенше ол офертаны қайтарып ала алмайды. Бұл ережені бұзу екінші
тараптың офертаны қайтарып алудан көрген шығынын өтеу міндетінің туындауына
әкеліп соғады [4].
Сонымен қатар, офертаның қайтарып алынбайтындығы туралы ереже
диспозитивтік болып табылады. Егер ондай мүмкіндік офертаның өзінде айтылса
не ұсыныстың мәнінен немесе ол жасалған жағдайдан ондай мүмкіндік туындаса
офертаны қайтарып алуға болады.
ҚР азаматтық кодекстің 395-бабының 4-тармағында оферта емес, тек
офертаға шақыру болып табылатын жарнама мен жария оферта арасындағы
айырмашылық көрсетілген. Жалпылама жасалған ұсыныс пен барлығына және
әркімге арнап жасалған ұсынысты айыра білу керек.
Жария офертаны өзінің қызметінің сипаты жағынан мүмкіндігінше көп
адамға ұсыныс жасауға міндетті адамдар мен ұйымдар жасайды. Мысалы,
витринаға немесе сатып алушылар өзіне өзі қызмет көрсететін залға бағасы
көрсетілген тауарлар қойып қойған дүкен оферент болып саналады. Сол тауарды
сатып алуға ұсыныс жасаған кез келген адам акцептант болып табылады.
Сондықтан, тауар тұрған кезде дүкен өз офертасымен байланысты болады және
тауарды сатудан бас тарта алмайды.
Тауар жаймада жоқ болса, сатушы оны витринадан алып сатуға міндетті.
Ұсынысты жария оферта деп тану үшін мынандай белгілер болуға тиіс:
одан тұлғаның шарттық қатынастарға баруға ерікті екендігі
сезілуі тиіс;
ол шарттың барлық елеулі ережелерін қамтуы тиіс;
тұлғаның шарттық қатынастарға еркімен баруы бұл ұсынысқа
үн қатқандарының барлығына қатысты болады.
Сонымен, егер дүкен қандай да бір тауардың бар екендігі жайында жарнама
берсе-ол офертаға шақыру, егер дүкен тауарын витринаға қойса-ол жария
оферта. Оферта жолданған жақтың оны қабылдағаны туралы жауабы акцепт деп
танылады.
Акцептанттың өзінің офертамен толық және сөзсіз келісетіндігін
білдірген жауабы ғана акцепт деп саналады. Мысалы: акцептант өзіне
жолданған жобаға сөзсіз және өзгертусіз қол қояды. Шарт ережелерінен бас
тарту немесе өз ережелерін ұсыну, ережелерді өзгерту немесе оларға
толықтыру енгізу келісімнің анықталмағандығы акцепт болып табылмайды, одан
шарт тумайды және ол не шарт жасасудан бас тарту немесе жаңа оферта
ұсынғандық болады.
Бұрынғы заңнамада үндемейтін акцепт арқылы шарт жасасуға жол берілген
еді, яғни, егер белгілі бір мерзім өткенше басқа тарап шарт жасасудан бас
тартатынын хабарламаса, шарт жасалды деп саналады. АК 396-баптың 2-тармағы
кері жүреді: үндемей қою акцепт емес. Бірақ бұл норма диспозитивтік болып
табылады [5].
Мысалы, банктердің корреспонденттік есепшоттары бойынша есеп-қисап
операцияларын электрондық хабарламалар түрінде жүргізуді белгілейтін
банкаралық келісімдерде егер ондай хабарлама келіп түскеннен кейін белгілі
бір мерзім өткенше корреспондент ол хабарламаға келіспейтінін білдірмесе,
ұсыныс қабылданған болып саналады делінген.
ҚР азаматтық кодекстің 396-бабының 3-тармағына сәйкес акцепт ауызша
немесе жазбаша формадағы мәлімдеу немесе үндемей қою түрінде ғана емес,
конклюденттік әрекеттер жасау, яғни тауарлар жіберу, қызмет көрсету, тиісті
сомада ақша төлеу және т.б. түрде болады. Бірақ бұл әрекеттерден офертаны
сөзсіз қолдау сезіліп тұруы тиіс және бұл әрекеттер өзінің акцепті үшін
оферта белгілеген мерзімде жасалуы керек.
Оферта сияқты акцепт те, ол оферентке барып жеткенше қайтарып алынуы
мүмкін, оның акцептантқа еш салдары болмайды. Мысалы, акцептант оференттен
алған шарт жобасына қол қойып, оны почтамен жібереді, бірақ кейін өзінің
акцепттен бас тартатындығын оферентке телеграммамен немесе факспен хабарлай
алады.
Оферент акцептті алғаннан кейін шарт жасалған болып саналады, оны
шартты бұзудың жалпы ереже бойынша ғана тоқтатуға болады.
Шарт жасау ұсынысы сол жерде бар контрагентке тез жауап беруге болатын
жағдайларда, ол жерде жоқ контрагентке жауап алу үшін қалайда уақыт қажет
болатын жағдайда жасалады. Мерзімі көрсетілген ұсыныс ауызша да, жазбаша да
жасалуы мүмкін. Жауап күтетін мерзімін ұсынушының өзі анықтағандықтан
(пианино сатып алыңыз, жауабын 2 апта күтемін), ол сол мерзіммен байланып
қалады, және өз ұсынысынан бас тартуға немесе оның мазмұнын өзгерте
алмайды. Мерзім өткенге дейін ұсынысынан бас тартса оферентке екінші
тарапқа келген шығынды өтеу түрінде теріс салдар келеді.
Жазбаша офертада акцепт үшін мерзім көрсетілмесе шарт жасалған болып
саналады, егер акцепті оферта жолдаған адам заңнамада белгіленген мерзімі
аяқталғанша, егер ондай мерзім белгіленбеген болса-ол үшін жеткілікті уақыт
ішінде алған болса, ал оферта акцепт үшін мерзім көрсетілмей ауызша
жасалса, басқа тарап өзінің акцепті жайында тез мәлімдеген жағдайда шарт
жасалған болып саналады [6].
Оферент, жауап ала алмағандықтан, басқа адаммен шарт жасасуы мүмкін. Ол
оның құқығы, себебі оферент өз ұсынысымен байланып тұрған жоқ. Ал, жауапты
дер кезінде жіберген акцептант та, мерзімнің өтіп кеткенін білмей, шартты
орындау үшін өз тарапынан әрекет жасауы мүмкін (көлік дайындауы, басқа зат
іздеуді тоқтатуы және т.б.) беруге тиіс. Егер оферент мұны істемесе жауап
кешіккен деп саналмайды, яғни шарт жасалған болып табылады, және шартты
орындаудан бас тартса оферент акцептантқа келген шығынды өтеуге міндетті.
Шарт жасасу процедурасы екінші тараптың (акцептанттың) ұсынысты оферент
белгілеген ережелер бойынша ғана қабылдауын көздейді. Егер ол ережелерді
акцептант қабылдамайтын болса шарт жасалмаған болып табылады, барлық
процедура қайтадан басталады. Сондықтан ережеге қандай да бір өзгеріс
енгізу жаңа ұсыныс жасау болып табылады. Алғашкы оферент акцептантқа
айналады, жаңа ұсынысты қабылдауға да, шарт жасасудан бас тартуға да оның
құқығы бар немесе ол жаңа ұсыныс жасап қайтадан жаңа оферентке айнала
алады. Ол шарт жасалғанша немесе тараптар өздерінің бос әурешілігін
түсінгенше жалғаса береді.
Шарт жасасатын жер. Егер шартта оны жасасатын жер көрсетілмесе, шарт
азаматтың тұрғылықты жерінде жасалған болып табылады. Шарт жасасқан жерді
анқытаудың сыртқы экономикалық шарттар жасасқанда маңызы зор. Мұндай
жағдайларда заң, әдетте, егер келісімде басқадай көрсетілмесе, мәміле
формасының ол жасалған жердің құқығына бағынатындығын, ал тараптардың
құқықтары мен міндеттерінің мәміле жасалған жердің құқығы бойынша
анықталғандығын белгілейді.
Азамат тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекен оның тұрғылықты жері
деп танылады. Заңды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы орналасқан жері
оның тұрған жері болып табылады. Жалпы ереже бойынша шарт жасасу кезінде
туындаған пікір қайшылықтарын тараптардың өздері шешеді, оларды соттың
қарауына бермейді. Егер ол қайшылықтарды тараптардың өздері шеше алмаса
шарт жасалмаған болып саналады, тараптар арасындағы қатынас тоқтайды. ҚР
азаматтық кодекстің 400-бабына сәйкес шартқа дейінгі дауларды сотта қарауға
болатын тек екі жағдай бар: шарт жасасудан бас тартушы тарап үшін шарт
жасасу міндетті болғанда, пікір қайшылығын сот (мемлекеттік немесе төрелік)
қарауына беру жөнінде тараптардың келісімі болса. Мұндай келісім
пророгациялық немесе төрелік деп аталады. Пікір қайшылығы сотта қаралғанда,
шарттың тараптар келісе алмаған ережелерін сот анықтайды, ол шешімге
тараптар бағынуға тиіс. Шарт алдындағы даулар бойынша сот шешімдері
мәжбүрлеп орындату жөнінде ешқандай әрекеттерді керек етпейді, онда тек
құкықтық қатынастың маңыз бар.
Шарт дегеніміз екі немесе бірнеше субъектінің келісімі, ерік білдіруі.
Әр шартта көптеген ережелер болуы мүмкін, олардың ішінен, егер келісілмесе,
шарт жасалды деп саналмайтындарын бөліп алу қажет. Бұл-шарттың елеулі
ережесі. ҚР азаматтық кодекстің 393-бабына сәйкес, тараптар арасында
шарттың барлық елеулі жағдайлары бойынша ортақ келісімге қол жеткен кезде
шарт жасалды деп есептеледі. Осы 393-бап елеулі ережелердің тізбесін
бермейді, тек жалпылай олардың нышандарын атап өтеді.
Ережелердің елеулі болып табылатын мына топтарын бөліп айтуға болады,
олар:
1) шарттың нысаны. Шарт нысаны анъқталмайынша бірде-бір шарт жасалған болып
саналмайды;
Егер тараптар белгілі бір нысанда шарт жасауға уағдаласса, заң бойынша
шарттардың осы түрі үшін бұл нысан талап етілмесе де, шарт оған уағдаласқан
нысан берілген кезден бастап жасалды деп есептеледі. Шарт жасасу жөніндегі
жазбаша ұсыныс Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінің 396-бабының 3-
тармағында көзделген тәртіп бойынша қабылданса шарттың жазбаша нысаны
сақталған болып табылады.
2) шарттъң бағасы;
Шарттың орындалуы тараптардың келісімімен белгіленген баға бойынша
төленеді. Заң құжаттарында көзделген жағдайларда оған уәкілдік берілген
мемлекттік органдар белгілейтін немесе реттейтін баға (тарифтер, бағалар,
ставкалар және т.б.) қолданылады. Шарт жасалғаннан кейін бағаны өзгертуге
шартта, заң құжаттарында белгіленген тәртіп бойынша жол беріледі.
Ақылы шартта баға көзделмеген және шарт ережелерін негізге ала отырып
оны анықтау мүмкін болмаған реттерде шартты орындау шарт жасасу кезінде
осыған ұқсас жағдайларда әдетте осы сияқты тауарлар, жұмыс немесе қызмет
үшін алынатын баға бойынша жүргізілуге тиіс деп есептеледі.
3) шарттың мерзімі;
Егер зандарда немесе шартта шарттың қолданылу мерзімі көзделсе осы
мерзімнің аяқталуы, шарт бойынша тараптар міндеттемелерінің тоқтатылуына
әкеліп соқтырады. Қолданылу мерзімі көрсетілмеген шарт тараптардың онда
белгіленген міндеттемелерді орындауы аяқталып біткен кезге дейін
қолданылады.
4) тараптардъң құқықтары мен міндеттері;
Тараптардың құқықтары мен міндеттері шартта өзгеше көзделмесе заң
бойынша реттеледі. Екі жақты міндеттеуші шарттарда шартқа қатысушы
тараптардың біреуіне тиесілі құқықтар екіншісінің міндеттері болып
табылады. Ал, бір жақты міндеттеуші шарт түрлеріне қатысушы тараптардың
біреуінде тек құқықтар, ал екіншісінде тек міндеттер болады. Мысалы, сыйға
тарту шартында бір тарап, екіншісіне шарт объектісін сыйға беруге тек
міндеттенеді, ал екіншісі оны алуға немесе одан бас тартуға тек құқылы.
5) заңнамада елеулі деп танылған ережелер, мысалы, брокер-диллер мен оның
клиенті, арасында жасалған шартта мыналар болуға тиіс;
а) шарт нысаны: номиналдық ұстаушы ретіндегі клиенттің тапсырмасы
бойынша брокер-диллердің өз қызметін жүзеге асыруы;
б) тараптардың оның ішінде брокер-диллерлердің клиенттердің есепшоты
туралы коммерциялық құпияны сақтау міндеттемесін қоса алғандағы құқықтары
мен міндеттері;
в) брокер-диллердің қызметіне ақы төлеудің мөлшері мен тәртібі;
г) брокер-диллердің клиент алдында есеп беруінің нысаны мен кезеңділігі;
д) тараптардың шарт ережесін бұзғандық үшін жауаптылығы;
е) бағалы қағаздар бойынша табыс алудың және оны клиенттің есепшотына
аударудың, сондай-ақ ақша қаражатын клиенттің бұйрығы бойынша төлеудің
шарттары мен тәртібі.
6) шарттардың осы түрі үшін қажетті ережелер;
7) тараптардың біреуінің талабы бойынша оған қатысты келісім болуға тиіс
жағдайлар. Мысалы, жүк алушы шартта жүкті темір жолмен емес су көлігімен
жеткізу туралы ереже болуын талап етеді. Ондай елеулі ережелер
болмағандықтан немесе ондағы ережелер бойынша келісімге келмегендіктен
шарттың заңсыз деп танылуы мәмілені заңсыз деп танығандай салдарларға
әкеледі.
Елеуліден басқа шартардың дағдылы және кездейсоқ ережелерін бөліп алуға
болады. Олардың ерекшеліктері сонда бұл ереженің болған-болмағандығы
шарттардың зандық күйіне әсер етпейді [7].
Шарттың құрылымы. Шарт жасасу үшін оның төменде көрсетілген құрылымын
білу өте қажет және маңызды болып табылады.
Шарт құрылымы:
1. Премабула;
2. Шарттъң заты (мәні);
3. Тараптардың құқықтары мен міндеттері;
4. Орындау мерзімі;
5. Төлемдер мерзімі және баға жөніндегі жағдайлар;
6. Үшінші тұлғаның қатыспайтындыгы жөніндегі көрсетпелер;
7. Саны және сапасы;
8. Тауарды орау және маркерлеу;
9. Сапаның сақтандырылуы және кепілдігі;
10. Тараптардың жауаптылығы;
11. Форс-мажорлық жағдайлар;
12. Шартқа өзгертулер мен толықтырулар енгізу;
13. Шарттьң бұзылуы.
Кіріспе бөлім. Қызметтік қатынастардың тәрбиелік және әдет-ғұрыптық
негізіне сәйкес кез келген шарт реквизиттерден және шарт түрін көрсетуден
басталады. Одан әрі оның жасалған мерзімі мен жасалған жері көрсетіледі.
Кіріспе бөлімде шартқа қатысушы субъектілер анықталады. Бұл жерде
тараптардың құқықтық мәртебесі, олардың шарт мәтінінде аталатын шартты
қысқартылатын атаулары (мысалы, Сақтаушы және жүк беруші , т.б.)
көрсетіледі.
Шарт жасаушы тұлғалардың қызметтік мәртебесі мен құзыретіне ерекше
назар аудару қажет. Сонымен қатар, кез келген контрактінің кіріспе
бөлімінде шартқа қатысатын тұлғаның құзыретін белгілейтін құжат атауы
міндетті түрде көрсетілуі керек.
Ұйымдар, кәсіпорындар және қоғам жетекшілері шартқа жарғы негізіне
сәйкес сенімхатсыз қатыса алады. Ал, басқа тұлғалар-жетекшінің
орынбасарлары, вице-президенттер, филиал жетекшілері рәсімделіп,
бекітілген сенімхат негізінде қатыса алады. Шарт жасасу кезінде бұл талапты
сақтамау оны жарамсыз деп тануға әкеп соғады.
Осымен қатар, шарттық қатынасқа түсуші тараптар, жасалынатын шарттың
жарғы құжаттарына қайшы келмейтіндігін және олардың рұқсаты мен
лицензияларының бар екендігін, анықтап біліп алулары қажет.
Шарттың мазмұндамалық бөлімі: Бұл шарттың ең негізгі бөлімі болып табылады.
Мазмұндама көлемі, құрылымы шарттың түрімен нақты жағдайларына байланысты
болады. Шарттың сауатсыз жасалуы салдарынан болатын кемшіліктерді болғызбау
үшін төменгі жағдайларды ескеру қажет.
• шарттың мазмұны дұрыс болу үшін, барлық қосымшалардың (жұмыс жоспары,
мүліктер тізбесі, құралдар, графиктер, сызба нұсқа) байланысы болу
міндетті;
• шарт мәтіні нақты жағдайлардан тұру керек, сондықтан да шарт мәтініне
мазмұны анық емес сөздерді қосуға жол бермеуі қадағаланады. (Мысалы,
уақытында орындау, дереу жеткізу, кешіктірмей ескерту т.б.)
Осындай сөздер шартта күрделі түсініспеушілікті тудыруы мүмкін. Өзге
пиғылдағы тарап ондай кемшіліктерді өз пайдасына тиімді етіп пайдалануға
тырысады;
• шартта қолданылатын терминдер, соның ішінде арнайы сипаттағы
терминдерді қолдану тараптар арасында бір мағынада келісілуі тиіс.
Бұл терминдерді қысқарту қажет болған жағдайда мазмұндамалық бөлімнің
бірінші тармағында немесе қосымшада көрсетілуі қажет;
• шартта шарт талаптарын бұзушыға қолданылатын санкциялар түрін
көрсетумен қоса шарттың барлық кезеңдерінің әсер ету өлшемі сипат алуы
міндетті. Көп жағдайларда жауаптылыққа декларативті жіберудің істе
реттелмеуі, оның анықталмағандығына байланысты болатындығы тәжірибе
жүзінде дәлелденген;
• түсініспеушіліктерді болдырмау үшін шартта орындалатын жұмыстың жолы
мен сапасын анықтау тәртібі, сонымен қатар тапсырма берушінің
орындаушыдан қабылдау тәртібі көрсетілуі тиіс.
Шарттың мазмұндамалық бөлімінің Есеп айырысу тәртібі мен жағдайлары
деп аталатын маңызды тармағына көп көңіл бөлу керек. Онда аванстың және
толық төлемдер мөлшерінің мерзімі жөнінде мәліметтер сипатталады. Өзге де
мазмұндамалық бөлімдегі тараптардың құқықтары мен міндеттері деп
аталатын тармақты атап айтқан жөн. Бұл тармақ толығымен жасалынатын
шарттың түріне байланысты болады [8].
Одан басқа шарттың мақсаты, бағасы, тараптардың жауапкершілігін
қамтамасыз ету тәсілі, дауларды шешу тәртібі, ерекше жағдайлар
көрсетіледі. Орындалмаған шарттық міндеттемелерге жауапкершілік негізі мен
мөлшерін қарастыратын тармақ сауатты жасалған шарттың бір негізін
құрайды.
Міне, шарттың нақты осы бөлімі тараптардың мүддесін қорғайтын және
заңға бағынатын серіктің өзінің құқығына нұқсан келген кезде, оны сот
алдында қорғауына кепіл болады. Сондықтан да, аталған бөлім шарттың
негізгі бөлімі болып табылады және бұл жерде құқықтық нормаларды сақтау
өте маңызды болып келеді.
Шарттың қорытынды бөлімі. Қорытынды бөлімде міндетті түрде мына
жағдайларды көрсету көзделген:
• шарттың мерзімі және оны ұзарту, өзгертулер мен толықтырулар
жағдайлары. Бұл жерде келесі жағдайларды атап өтуге болады: шартқа
енгізілген кез келген өзгертулер мен толықтырулар, егер олар жазбаша
түрде рәсімделіп және екі жақ тараптың да қолы қойылған кезде
ғана күшіне енеді. Тараптар шарттың мәтініне қосымша енгізу қажет деп
тапса және оны мәтінге жазбалар арқылы толықтырса, онда тараптардың
екеуі де міндетті түрде қол қоюлары арқылы бекітулері қажет.
Төмендегі жайттарды атап көрсетулері тиіс:
• Жасалған шарттардың даналары және оларды сақтау орыны;
• Шартқа енгізілген қосымшалардың мазмұны мен саны;
• тараптардың қолдары мен төлем реквизиттері, заңды мекен-жайлары.
Шартқа қол қояр алдында тараптар бір-біріне реквизиттерімен сәйкес келетін
құжаттарын көрсетулері қажет.
Форс мажор. Шартқа қатысушылар бой бермейтін күш, яғни форс-мажор
жағдайлары жөнінде шартқа нақты анықтамалар енгізуге тиіс. Форс-мажор
жағдайлары тәжірибелік қызмет қатынастарында сирек кездескенімен, олар
жөнінде ұмытпау керек. Сондықтан да шартта мына жағдайлар көрсетіледі:
• Төтенше жағдайлар туындаған кезде, нақтырақ айтқанда: әскери іс-
әрекеттер, көтерілістер, тәртіпсіздіктер, мемлекетік органдардың тыйым
салатын және шектейтін заңды шешімдері, апатық жағдайлар кезінде
нақты шартқа қол қойғаннан кейін және шарт бойынша қандай да бір
міндеттеменің толық немесе ішінара орындалу мерзімі уақытша
созылады.
• Жоғарыда көрсетілген жағдайлардың күші әсерінен нақты шарттағы қандай
да бір міндеттеменің орындалуы мүмкін болмаған жағдайда, шартқа
қатысушы тарап екінші тарапқа дереу (10 күн ішінде) ескертуге
міндетті. Мұндай фактілер компоненті мемлекеттік органдармен
бекітілген құжат түрінде болуы керек.
• Тараптардың біреуінің төтенше жағдай жөнінде уақытында ескертілуі
немесе уақытында ескертілмеуі осы аталған жағдайдың негізінде оны
шарттың міндеттемені орындау жауапкершілігінен босату құқығынан
айырады.
Егер төтенше жағдай үш ай және одан да көп мерзімге созылса,
тараптардың кез келгені екінші тарапқа ескерте отырып, шартты толығымен
немесе ішінара жоққа шығару туралы шешім қабылдауға құқылы. Бұл жағдайда
тараптардың ешқайсысы да мүмкін болатын шығындарды өтеуге міндетті емес
[9]. Заңдық факт деп саналатын шарттың мазмұнын оны жасасқан кезде тараптар
құрастырған ережелер жиынтығы құрайды. Шарт ережелерін, егер тиісті
ереженің мазмұны заңнамамен міндеттелген болмаса, тараптар өз қалауларымен
анықтайды.
Шарт ережелерін анықтаудың жалпы қағидасы шарт еркіндігінен туындайды.
ҚР азаматтық кодекстің 382-бабының 1-тармағында императивтік және
диспозитивтік нормалар арасындағы айырмашылық көрсетілген.
Тиісті ереженің мазмұны заңда тікелей міндеттелген болса (императивтік
норма) тараптар оны өзгертуге құқылы емес. Олар ол нормаларды шартта
қарастыруы да, қарастырмауы да мүмкін, бірақ оған қарамастан, оны олар
заңда көрсетілген қалпында орындауға міндетті.
Мысалы, ҚР азаматтық кодекстің 282-бабында ақша міндеттемесі Қазақстан
аумағында теңгемен көрсетілуге тиіс делінген. Немесе, Осы кодекстің 304-
бабында ортақ меншік болып табылатын мүлік кепілге тек барлық меншік
иелерінің келісімімен ғана берілуі мүмкін деп көрсетілген. Сондықтан да,
шарттың тараптары (заңда көзделмегеннен басқа реттерде) есеп-қисапты
доллармен жасау туралы немесе мүлікті кепілге басқа меншік иелерінің
келісімінсіз беру туралы ережені шартта көрсете алмайды.
Егер шарт ережелерінде диспозитивтік норма көзделген болса, тараптар
оны қолданбауға немесе оларды өзгеше белгілеуге құқылы.
Мысалы, ҚР азаматтық кодекстің 285-бабына сәйкес екі немесе бірнеше
әрекеттің бірін жасауға міндетті борышкерге, егер заңнамадан немесе
міндеттеменің шарттарынан өзгеше туындамаса, таңдау құқығы беріледі.
Сондықтан, тараптар балама міндеттемені орындаудың өзге тәртібін қарастыра
алады.
Егер тараптар шартта осы ережеге қатысты ешнәрсе қарастыр-маған болса,
онда заңмен белгіленген норма қолданылады.
Азаматтық заңнамада императивтік нормалар көп емес. Олардың басым
көпшілігі диспозитивтік нормалар. Ол шарт еркіндігіне сүйене отырып,
тараптардың оның барлық ерекшеліктерін өздері анықтай алатындығымен
байланысты. Тараптар шартта кез-келген жағдайды қарастыруға құқылы, егер
олар оны істемесе (білместіктен немесе көңіл аудармай), онда диспозитивтік
нормалар қолданылады.
Қандай да бір ережені тараптардың өздері де, диспозитивтік нормалар да
қарастырмаған жағдайлар кездесуі мүмкін. Ондай, іскерлік айналым дағдысы
бар болып, оны дәлелдеу мүмкін болса, сол жағдайда дағды басшылыққа алынады
[10].
Дегенмен, мұндай жағдайлар өте сирек кездеседі және әрқашан да дау
туғызады. Бұған байланысты дауларды сот шешеді.
Шарттардың жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Шарттардың
жарамды болу жағдайларына жататындар: мазмұны заң талаптарына сәйкестігі,
мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабілеттілігі, еркі мен
ерік білдіруінің сәйкестігі, нысанын сақтау. Шарт шын мәнінде заңға қайшы
келмеуі тиіс, яғни кез келген құқықтық нормативтік құжаттарға сай келуі
қажет. Мысалы, азаматтық құқықтық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін
шектеуге бағытталған шарт жарамсыз болып табылады.
Шарт ерікті әрекет болғандықтан, оны әрекет қабілеттілігі бар әрбір
азамат жасай алады, ал заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет
қабілеттілігі болғандықтан шарт жасауға қабілетті деп саналады.
Шарттың жарамды болуы үшін ерік және ерік білдіру бір бірімен сәйкес
келуі керек. Олардың арасындағы сәйкессіздік шартты жарамсыз етіп
көрсетеді. Шарт оның нысанын сақтау кезінде құқықтар мен міндеттер
туғызады, сол арқылы тұлғалардың ерік білдіруі немесе ресми куәландыру
әдісі көрінеді. Мәселен, оған шартты нотариалдық куәландыру мен тіркеуді
айтуға болады.
Сонымен, шарттың жарамдылығын қамтамасыз ету үшін оның еріктілігіне,
субъектісіне, объектісіие нысанына қойылатын талаптар сақталуы тиіс.
Азаматтар мен заңды тұлғаларға шарт жасасуда еркіндік берілген. ҚР
азаматтық кодексте, заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылданған
міндеттемеде, шарт жасасу міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт
жасасуға мәжбүрлеуге жол берілмейді [11].
Шарт еркіндігі туралы норма АК 8-бабы азаматтар мен заңды тұлғалар
өздеріне берілген азаматтық құқықтарды өз қалауынша пайдаланады деген
ережесіне негізделген.
Шарт еркіндігі ҚР азаматтық кодексте негізін тапқан кәсіпкерлік қызмет
еркіндігімен және тұтынушылардың тауарлар иеленуге, жұмыстар мен қызметтер
пайдалануға шарт жасасу еркіндігі құқығымен үйлестікте болады.
ҚР азаматтық кодекстің 380-бабының ережесі мүлде жаңа, себебі жоспарлы-
бөлу экономикасында шарт еркіндігі болмады, барлығын жоспарлы қорлармен
бөліп тарату анықталды соларға сәйкес шарттар жасалынды. Шарттарда
формальдық сипат болды, ең басты маңыздылық жоспарлық актілерге берілді.
Мұның барлығы заңнамада, оның ішінде азаматтық кодексте мұқият реттелді.
Қазір шарт жасасуға мәжбүрлеу айрықша жағдайларда ғана болады. Міндетті
түрде шарт жасасу туралы ережелер ҚР азаматтық кодекстің арнайы бабында
жинақталған.
Сатып алу-сату шартын жасасу міндетті жекешелендіру туралы жарлықтың 14-
бабының 6-тармағында және Мемлекеттік мүлікті сатып алу туралы Заңының 23-
бабында негізін тапқан. Мемлекеттік мүлікті сатушы мен мемлекеттік мүлікті
сату жөніндегі ашық сауданың жеңімпазы осындай шарт жасасуға міндетті [12].
Шарт жасасу міндеті еркімен қабылданған міндеттемеден туындайтын
жағдайларға алдын ала шарт жасасу жатады.
АК 306-бабының 1-тармағына сәйкес, кепіл ұстаушыға оның иеленуіне
берілген кепілге салынған мүлікті сақтандыру міндеті шартпен немесе заң
актілерімен жүктелуі мүмкін. Кепіл берушінің пайдалануында қалатын кепіл
мүлкін сақтандыру кепіл берушіге жүктеледі.
Шарт еркіндігі принципі тараптардың зандарда көзделген шартты да,
көзделмеген шартты да жасаса алатындығынан көрініс табады.
ҚР азаматтық кодексінің ерекше бөлімі баптарының басым көпшілігі
заңнамада көзделген шарттарға арналған. Айта кететін бір жағдай 380 баптың
екінші тармағында әңгіме заң актілері жайында емес, заңнама жайында
сондықтан шарттың жаңа түрлерін Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулылары
және ондай құқық берілген мемлекеттік органдар белгілей алады. Ондай
шарттардың мысалы ретінде толлинг операцияларын жүргізу туралы шартты алуға
болады.
Шарт еркіндігі азаматтық құқықтың аса маңызды принциптерінің бірі болып
табылады. Бұл кез келген адам өз қалауы бойынша және сырттан мәжбүрлеусіз
мыналарды атқаруға құқылы екенін білдіреді:
белгілі бір шартты жасасуға немесе жасаспауға;
өзі шарт жасасуды қалайтын серіктесін тандауға;
шарттың түрін тандауға:
шарттың жағдайларын анықтауға.
Бұл арада шарттас серіктестің де осындай құқықтары болатынын ескеру
керек. Сондықтан ерікті түрде және өзара қабылданған келісім ғана шынайы
азаматтық-құқыктық шарт ретінде танылуы мүмкін. Шарт жасаса отырып, оған
қатысушылар өздеріне қабыл алған шектеулерді шарттың еркіндігі принципімен
шатастыруға болмайды. Өзіне-өзі қоятын мұндай шектеулер міндетті болып
шығады және олардан біржақты бас тартуға болмайды. Шарттар орындалуға
тиісті.
Шарт еркіндігінің заң жүзінде тыйым салу немесе құқықтық нормалардың
императивтік ұйғарымы түріндегі тағы бір шекарасы болады. Шарттың
қатысушысын іріктеп алу немесе конкурстық тәртіппен шарттың жағдайларын
анықтау жөніндегі заң талаптары да шарттың еркіндігіне ықпал етеді. Бұл
тәртіп көп ретте тауарларды сату, жұмыстарды орындау немесе мемлекет
мүдделері үшін орындаушыны іріктеуде қолданылады. Мұндай жағдайларда
конкурстық шарттарға сәйкес оның жеңімпаздарымен шарт жасалады [13].
Шарттың объектілері болып азаматтық айналымда еркін жүретін, егер
арнайы мемлекеттік органның рұқсаты бар болса айналымы шектелген объектілер
бола алады.
Шарттың объектілерінің негізгілерінің бірі-мүлік. Материалдық заттарда
мүліктің немесе мүліктік игіліктің қасиеті-бұл оларға табиғаттан емес,
қоғамдық қатынастардан берілген қоғамдық, заңдық қасиет. Құқықытық
субъектінің материалдық және өзге де қажеттерін қанағаттандыра алатын және
азаматтық құқықты реттейтін қатынастар саласына тартылатын материалдық
заттар мен өзге де құндылықтарды ғана мүлік деп түсіну керек. Табиғат
ресурстары болып табылатын табиғат объектілері ғана, яғни адам әрекетінің
объектілері болатындықтан, зандарда меншік объектілері ретінде танылатын
себепті мүліктік игіліктерге жатады.
Шарттың объектілеріне қатысты мүліктің мынандай түрлерін атап көрсетуге
болады:
Заттар;
Ақша және бағалы қағаздар;
Жұмыстар және көрсетілген қызметтер;
Ақпарат;
Мүліктік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті
Балтаев Әбдірасул
Сақтау шарты және оның жалпы жағдайы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
В5030100-мамандығы - Құқықтану
Түркістан-2014
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Заң факультеті
Азаматтық құқық және іс жүргізу кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Азаматтық құқық және іс жүргізу
кафедрасының меңгерушісі, м.а., аға
оқытушы
Қ.А.Тұрлыбеков______________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сақтау шарты және оның жалпы жағдайы
В5030100-мамандығы - Құқықтану
Орындаған студент Ә.Балтаев
ЗҚТ-015
Ғылыми жетекшісі Қ.А.Тұрлыбеков
Аға оқытушы
Түркістан-2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Сақтау шартының түсінігі және жалпы жағдайлары
1.1 Сақтау шартының ұғымы және шарт жасасу тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Сақтау шартының елеулі жағдайлары ... ... 26
1.3 Сақтау шартының мазмұны мен оның жарамдылығын қамтамасыз ететін
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
1.4 Сақтау шартын өзгерту және бұзу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2 Сақтау шартының жекелеген түрлерінің құқықтық реттелуі
2.1 Ломбардта және құндылықтарды банкте сақтаудың ұғымы, құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.2 Көлiк ұйымдарының сақтау камераларында және ұйымдардың киiмiлгiш-
терiнде, қонақүйде сақтаудың ұғымы мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .50
2.3 Тауар қоймасында сақтадың түсінігі мен жалпы
жағдайлары ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..65
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сақтау шарты қоғам және шаруашылық
өмірінің көптеген аумағында қолданылатын кең ауқымды құжаттар тобының бірі
болып табылады. Қазіргі кезде, мемлекеттік және мемлекеттік емес
мекемелердің көбейген кезінде, шарттық қатынастың ерекше дамуы орын алды.
Сондықтан да шарттың жасалуы мен рәсімделу ережелерін ұғынуға көп көңіл
бөлу керек.
Шарт-көп уақыттан бері келе жатқан құқық нысаны. Оның тарихы мыңдаған
жылдармен есептеледі. Шарттың осындай ұзақ кезеңге созылуы, шарттың
қоғамдық қатынастың әр түрлі сипатты қамтитын ыңғайлы кұқық нысаны болып
табылатындығымен түсіндіріледі. Әлеуметтік-экономикалық мазмұнының
өзгеруіне қарамастан шарт құрылымы өзгеріссіз қалып отыр.
Уақыттың өтуіне сәйкес шартқа қатысушылардың құрамы өсе түсті. Жеке
тұлғалармен қатар бұл рөлге ұжымдық сипаттағы ұйымдар, яғни заңды тұлғалар
да шартқа қатысушылар болып табылды.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 14-бабы тегіне, әлеуметтік,
лауазымды және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге көзғарасына, намысына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез-келген
өзге жағдайлар бойынша ешкімді де кемсітуге болмайды және заң мен сот
алдында бәрі тең деп жариялайды [1]. Сол себепті кез-келген азаматтық құқық
субъектісінің коммерциялық жоспарын жарыққа шығару, ол жеке кәсіпкер немесе
өнеркәсіп болмасын, мәмілелер мен шарттар жасаудан тысқары қала алмайды.
Сонымен қатар, заңды, сауатты жасалған сақтау шарты-бұл субъектілердің
алдарындағы мақсаттары мен тапсырмаларының сәтті орындалуының және олардың
құқықтары мен мүдделерінің жақсы, сапалы қорғалуының кепілі.
Ал, алдын-ала болжаусыз жасалған шарттың нәтижесінде азаматтық
айналымға қатысушылар арасында даулар туады. Олардың қатарына мыналарды
жатқызуға болады: шарты орындау кезінде туатын даулар, шарт талаптарын
бұзғандығы үшін айыппұл өндіру т.б.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Бұл дипломдық жұмыстағы көзделген басты
мақсат сақтау шарты туралы жалпы ережелерге қатысты сұрақтардың жауаптарын
жарыққа шығарып, осы мәселеле жөнінде тың көзқарас, тұжырымдама беру.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Дипломдық жұмыс екі бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлім-сақтау шартының жалпы жағдайлары, соның ішінде: сақтау
шартының түсінігі, пайда болып, дамуы, шарттың мазмұны, елеулі жағдайлары,
шарт жасасу тәртібі, сақтау шартының жарамдылығын қамтамасыз ететін
жағдайлар, шартты өзгерту және бұзу тәртібі сипатталады. Жұмыстың екінші
бөлімінде-сақтау шартының жекелеген түрлерінің құқықтық реттелуі
сипатталады.
Соның ішінде, кәсіпкерлік саласында жаңадан қолданысқа түскен тауар
қоймасында сақтау, даулы заттарды сақтау шарттарына жекелей тоқталып,
аталған шарт түрлеріне мысалдар келтіріледі.
Сақтау шартын құрастырудың негізгі заңнамалық қайнар көздері Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі және басқа да жекелеген заң актілері
болып табылады.
Азаматтық кодекстің ерекше бөлімінде сақтау шартын құқықтық реттеуге
арналған нормалар бар. Сақтау шарты жөнінде толық және дұрыс мағлұмат
беретін материалдарды дипломдық жұмыс барысында ашып, анықтап, саралап,
тұжырымдап көрсете келе, оны жасаудағы маңыздылықты, ұқыптылықты, тәртіпті
сақтау жөнінде мәлімдемелер сипатталады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Сонымен сақтау шартының пайда болып,
даму сатысындағы жетістіктер, қоғамның өзгеруіне байланысты туындаған
ерекшеліктер, нарықтық экономикаға өту кезеңінде пайда болған қажеттіліктер
туралы ақпараттар жүйесі дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігіне арқау
болып отыр.
Субьектілердің санасында шарт жөнінде дәйекті, сапалы, дұрыс ұғымды
қалыптастыру және қоғамның әлеуметтік-экономикалық, шаруашылық саласында
даму жолдарына дұрыс бағыт сілтеу, нарықтық экономика кезеңінде тараптар
арасында кездесіп жататын әр түрлі келеңсіздіктерді болдырмауға, даулардың
пайда болуын тежеуге ат салысу- дипломдық жұмысты жазудағы негізгі
мақсаттардың бірі болып отыр.
Кез-келген білімді адамның, әсіресе мемлекеттік тілде өзінің азаматтық
құқығын оқып, зерттеп жүрген заңгердің құқық қағидалары хақында орныққан
өзінің көзқарасы, өз елінің көп қырлы азаматтық кұқығы туралы, соның ішінде-
шарттық құқық жөнінде де дұрыс бағыт-бағдары болуы тиіс.
Келешек өсіп келе жатқан ұрпақ тек нақты мәселелерді шешетін жаңа буын
ғана емес, бұлар сонымен қатар құқықтық, егемендік қазақ мемлекетінің биік
мұратын жүзеге асырушылар. Сондықтан бұл жұмыс қазақ азаматтарына сақтау
шарттарының негізгі мәселелерін түсінуге өзіндік көмегін тигізсе, жұмысты
жазудағы негізгі мақсат орындалды деп есептеуге болады.
1 Сақтау шартының түсінігі және жалпы жағдайлары
1.1 Шарт түрлерінің жалпы сипаттамасы және құрылымы
Шарт дегеніміз екі немесе одан көп субъектілердің азаматтық құқықтар
мен міндеттемелерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі.
Шарт термині азаматтық заңнамада әр түрлі мағынада қолданылады. Өзінен
міндеттеме туындайтын зандық факты; сол зандық міндеттеменің өзі; шарттық
міндеттемені рәсімдеген құжат. Шарттар екі жақты мәміле болып табылады,
себебі шарттан, әдетте міндеттемелік құқық қатынастары туындайды, ал
міндеттеме үшін мүдделері қарама-қарсы екі тарап болуы керек: біреуінде
талап ету құкығы (несие беруші), екіншіснде-сол құқыққа икемделген міндет
(борышқор) болады.
Кейбір мүліктік емес жеке құқықтық қатынастар жасалуының негізі шарт
болып табылса, онда кұқық саласындағы айтарлықтай дамудың тағы бір көрінісі
орын алар еді (Мысалы, авторлық құқық саласында). Азаматтық-құқықтық
шарттардың көпшілігі өздеріне тән жалпы қасиеттермен қатар, оларды өзара
бір-бірінен ажырататын белгілерге де ие. Көптеген және әр түрлі шарттарды
дұрыс жасау, қолдану үшін олар жекеленген түрлерге бөлінген.
Шарттарды жекелеген түрлерге бөлудің маңызы теория жүзінде ғана емес,
тәжірибе жүзінде де зор болып отыр. Шарттарды жекелеген түрлерге бөлу
азаматтық қатынастың субъектілерінің өз іс-әрекетінің неғұрлым елеулі
жағдайларын дұрыс ескеріп, тәжірибе жүзінде өз қажеттілігін толық
қанағаттандыратын шарт жасауына себебін көптеп тигізеді.
Азаматтық -құқықтық шарттар мына түрлерге бөлінеді:
Нақты және консенсуалдық шарттар.
Ақылы және ақысыз шарттар.
Қарапайым және күрделі шарттар.
Бір типті және аралас шарттар.
Негізгі және алдын ала шарттар.
Еркін және міндетті шарттар.
Өзара келісілген шарттар және қосылу шарттары.
Өз қатысушыларының пайдасына жасалған шарттар және
үшінші тұлғалардың пайдасына жасалған шарттар.
Ауызша және жазбаша шарттар.
Шарттарды топтастыру әртүрлі негізде жүргізіледі. Міндеттемелер туралы
мәселені қарастырғанда жүргізілген топтастыруда, атап айтқанда, тауарды
беру, жұмыс жасау, қызмет көрсету сияқты шарттарға да қолданылуы мүмкін.
Нақты және консенсуалды шарттар. Егер, заң актілеріне сәйкес шарт
жасалу үшін мүліктің берілуі қажет болса, шарт тиісті мүлік берілген кезден
бастап жасалынған болып саналады. ҚР азаматтық кодексінің 393-баптың 2-
тармағында нақты шарттың жасалу кезі туралы сөз болады [2]. Шарттардың
көпшілігі консенсуалдық болып табылады, яғни оларды жасау үшін ол жайында
келісім болса жеткілікті. Мысалы, сатып алушы мен сатушы арасындағы
келісімге қол жеткен кезден бастап сатып алу-сату шарты жасалды деп
саналады. Затты беру, ақша төлеу және басқа әрекеттер жасалынып қойған
шартты орындау мақсатында атқарылады. Бірақ, кейбір шарттар (мысалы сыйға
тарту, сақтау, заем, жүк тасымалдау) шарт нысанасы берілген кезден бастап
қана жасалады деп саналады. Мұндай шарт нақты деп аталады, ол заң
актілерінде негізін табуға тиіс.
Шарттың консенсуалдық немесе нақты сипаты, әдетте, шарттың
анықтамасының өзінде көрсетіледі. Мысалы, сатып алу-сату шартында сатушының
міндеті былайша қалыптасады: сатушы затты беруге міндеттенді, ал сатып
алушы ақша төлеуге міндеттенеді. Болашақта міндеттеме осылай орындалуы
тиіс.
Нақты шарттарда тараптардың міндеттері басқаша анықталады. Мысалы,
сақтау шарты бойынша сақтаушы зат иесінің өзіне тапсырған затын сақтауға
міндетті, тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы өзіне сеніп тапсырылған
жүкті апаратын жерге жеткізуге міндетті яғни, шарт бойынша міндеттеме
екінші тарап затты бергеннен кейін ғана туындайды. Бұл жерде орындау кезі
мен шарт жасасу кезін шатастырмау керек. Консенсуалдық шарттарда олар,
әдетте, сәйкес келмейді, бірақ тараптар сатып алу-сату шарты бойынша зат
беру кезін шарт жасасу кезімен сәйкестендіруге келісе алады. Бірақ, бұдан
сатып алу-сату шарты нақты шарт бола алмайды.
Ал енді қоғамда қолданыста бар шарттарға жеке тоқталар болсам.
Ақылы және ақысыз шарттар. Шарт бойынша тараптар өз міндеттемелерін
орындағаны үшін ақы алуы немесе біріне бірі нәрсе беруі керек болса, бұл
шарт ақылы шарт болып табылады. Бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай
немесе еш нәрсе бермей бір нәрсені ұсынуды міндетіне алған шарт ақысыз
шарт болып табылады.
Ақылы және ақысыз шарттар арасындағы айырмашылық-шарт бойынша өз
міндеттерін орындағаны үшін біріне бірінің бір нәрсені ұсыну-ұсынбауында.
Жалпы шарттьң көпшілігі ақылы. ҚР азаматтық кодексте негізін тапқан
ақысыз шарттардың ішінен сыйға тарту шартын атауға болады.
Кейбір шарттар заң бойынша ақылы да, ақысыз да болуы мүмкін (тапсыру,
сақтау, заем). Сондықтан да, ҚР азаматтық кодекстің 284-бабында қандай да
бір күдік туса, шарт ақылы деп танылады, егер ол заңнамадан, шарттың
мазмұнынан немесе мәнінен туындайтын болса.
Азаматтық айналымда ақысыз шарттардың бар болуы елімізде қалыптасып
келе жатқан қатынастардың мәніне қайшы келмейді. Мысалы, қайырымдылық,
мәдени, білім беру және басқа қоғамдық қорлардың қызметі, демеушілік жасау,
еркімен қайыр садақа беру және осыларға ұқсас қызмет, әлеуметтік маңыз
алуда, ақысыз сыйға тарту шарты көбінесе олардың құқықтық формасына
айналуда.
Қарапайым және күрделі шарттар тараптардың құқықтары мен міндеттерінің
бөліну сипатына қарай ажыратылады. Қарапайым шартта бір тарапта тек құқық,
екіншісінде тек міндет туындайды (мысалы, сыйға тарту шарты). Күрделі
шартта тараптардың әрқайсысында құқықтар да, міндеттерде болады, олар
міндеттемелер де көтереді (сатып алу-сату шарты бойынша сатушы берген заты
үшін сатып алушының ақша төлеуін талап етуге құқылы және өзі сол затты
сатып алушыға беруге міндетті, ал сатып алушы заттың өзіне берілуін талап
етуге құқылы және сол зат үшін ақша төлеуге міндетті).
Бір типті және аралас шарттар. Бір типті шарттар сан алуан қыры бар
(жеткізу, тұрмыстық мердігерлік, жалдау, рента және т.б.) белгілі бір
түрдегі (тауарды беру, жұмыс орындау, қызмет көрсету) міндеттемелерді
тудырады. Аралас шарттарда заңнамада көзделген әртүрлі шарттардың
элементтері болады.
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында әртүрлі жаңа қатынастар
туындатуда, оларды шарттың бір түрімен қамту мүмкін емес, шарттардың екі
немесе бірнеше түрлерінің нормаларымен ғана оларды реттеуге болады.
Тараптардың аралас шарт бойынша қатынастарына, егер тараптардың
келісімімен немесе аралас шарттың мәнінен өзгеше туындамаса, аралас шартта
элементтері бар шарттар туралы заңдардың тиісті бөліктері қолданылады.
Негізгі және алдын ала шарттар. Мүлікті беруге, жұмыс орындауға және
қызмет көрсетуге байланысты құқықтар мен міндеттер тікелей негізгі шарттан
туындайды. Алдын ала шарт дегеніміз-сол шартта көзделген ережелерді сақтап,
тараптардың келешекте негізгі шарт жасауға міндет алған шарты.
Алдын ала шарттардың мысалы ретінде жүк тасымалын ұйымдастыру туралы
шартты, банктың тараптар келіскен мөлшерде және жағдайларда ақша қаражатын
беруге міндеті көзделген шартты, келешекте пәтер сатып алу шартын (тұрғын
үй контрактысын) алуға болады.
Алдын ала шартқа жекешелендіру туралы жарлықта көзделген сауда
нәтижелері туралы хаттаманы да жатқызуға болады. Жекешелендіру туралы
жарлықта сауда ұнатқан адам мен сатушы аукцион немесе тендер жүргізген
күні сауданың, нәтижелері туралы хаттамаға қол қояды делінген.
Алдын ала шарт пен негізгі шарттың ұқсастығы-олардың екеуінің формалары
бірдей болуында. Егер белгілі бір нысандағы шарттарды жасағанда заңнамада
олардың нотариалдық формасы белгіленсе (мысалы, рента шарты), онда алдын
ала шарт та нотариалдық формада жасалуы тиіс.
Бірақ, егер заңнамада негізгі шарт формасы анықталмаған болса (мысалы,
әдеттегі сатып алу-сату шарты), алдын ала шарт, заңсыз болып қалады деген
қауіппен, жазбаша формада жасалады. Алдын ала шартта тым болмаса негізгі
шарттың нысанын, сондай-ақ басқа да елеулі шарттың нысанын анықтауға
мүмкіндік беретіндей ережелер болуға тиіс.
Негізгі шарттың жасалу мерзімі алдын ала шарт үшін міндетті жағдай
болып табылады, сондықтан ҚР азаматтық кодекстің 390-бабының 4-тармағында,
егер алдын ала шартта мерзім белгіленбеген болса, негізгі шартты жасасудың
бір жылдық мерзімі анықталған. Мұндай мерзімнің маңыздылығы сонда, егер
негізгі шарт мерзім өткенше жасалмаған болса, онда бұл мерзім өткеннен
кейін алдын ала шарт күшін жояды.
Еркін және міндетті шарттар. Жасалуы түгелдей тараптардың қалауына
байланысты шарт еркін шарт деп аталады. Міндетті шартты жасау тараптардың
біреуі үшін міндетті болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында шарттардың басым көпшілігі
еркін жасалады. Дегенмен, шарттардың кейбір түрлері міндетті шарттар
(мысалы, мемлекеттік кәсіпорын мемлекеттік тапсырыс негізінде жасалатын
шарт). Міндетті шарттар арасында жария шарттардың орны ерекше. Коммерциялық
ұйыммен жасалған және қызметінің сипатына қарай оған өтінішпен келетін
әркімге тауарларды сату, жұмыстарды атқару немесе қызмет көрсету жөнінде
оның міндеттемелерін белгілейтін шарт жария шарт деп аталады (бөлшек сауда,
көпшілік пайдаланатын көлікпен тасымалдау, байланыс қызметін көрсету,
энергиямен қамтамасыз ету, медицина, мейманхана қызметін көрсету және т.б.)
Өзара келісілген шарттар және қосылу шарттары. Өзара келісілген шарт
жасасқанда оның ережелерін тараптардың екеуі анықтайды. Қосылу шартын
жасасқанда оның ережелерін тараптардың біреуі дайындайды, екінші тарап ол
ережелерді түгелімен құптайды.
Қосылу шарты өзінің жасалу процедурасы жағынан басқа шарттардан өзгеше.
Егер әдеттегі шарт хат алмасу, шарт ережелерін келісу жолымен стандартты
формаларда (бланк, формуляр, т.б.) анықталады. Екінші тарап шартқа ешқандай
өзгерту енгізе алмайды. Егер енгізетін болса, шарт қосылу шартынан жай
шартқа айналады.
Қосылу шарты экономиканын, әртүрлі салаларына таралды. Оның мысалы
ретінде электр және жылу қуатын, газды және коммуналдық кәсіпорындардың
басқадай қызметін пайдалану туралы шарттарды, көлік ұйымдарымен шарттарды
атауға болады.
Көптеген жария шарттар, бір жағынан қосылу шарттары болып табылады.
Мысалы, затты пайдалануға беру ательесі ол жайында шарт жасасқанда ол
ателье клиентке шарт ережелері баяндалған бланк ұсынады. Клиент оған
ешнәрсе қоспастан, шартқа қол қоя салады. Егер қосатын болса, онда ол жай
шартқа айналады.
Ауызша және жазбаша шарттар. Шарттар ауызша немесе жазбаша нысанда
жасалады (жай немесе нотариалдық). 3аңдармен немесе тараптардың келісімімен
жазбаша (жай не нотариалдық) немесе өзге белгілі бір нысан белгіленбеген
шарт атап айтқанда, олар жасалған кезде атқарылатын шарттардың бәрі ауызша
жасалуы мүмкін. Мұндай шарт адамның мінез- құлқынан оның шарт жасау еркі
айқын көрініп тұрған ретте де жасалған деп саналады [3].
Жетон, билет немесе әдеттегідей қабылданған өзге де растайтын белгілер
арқылы расталған шарт, егер зандарда өзгеше белгіленбесе, ауызша түрде
жасалған болып табылады. Шарт жасасу тәртібі Қазақстан Республикасының
азаматтық кодексінің 23-тарауындағы ережелер бойынша анықталады. Тараптар
өзара келісіп, шарт жасасуы үшін олардың біреуі шарт жасасу жөнінде ұсыныс
жасауы, ал екіншісі сол ұсынысты қабылдауы тиіс.
Шарт жасасу екі кезеңнен тұрады. Шарт жасасуға ұсыныс (оферта) және ол
ұсынысты басқа тараптың қабыл алуы (акцепт). Ұсыныс жасаған тұлға оферент
деп, ал ұсынысты қабыл алған тарап акцептант деп аталады.
ҚР азаматтық кодекстің 395-бабына сәйкес офертада бірнеше нысандар
болуға тиіс:
ол анық және тұлғаның шарт жасасуға аса ниеттілігін білдіруге;
мүмкіндігінше толық, яғни шарттың елеулі ережелерінің барлығын қамтуға;
белгілі бір тұлғаның атына бағытталған болуы тиіс.
Егер ұсыныс жалпылама жасалса (мысалы, азамат Тұран газетінде
телевизорын сатамын деп хабарлама береді), ол оферта емес тек оферта
жасауға шақыру. Сондықтан, мұндай хабарландыру, оны жасаған адамға шарт
жасасу міндетін жүктемейді. Бұл ретте сол хабарландыруға үн қатқан
адамдардың ұсынысы оферта болады. Ал, түскен ұсынысты қабылдау- қабылдамау
сатушының өзіне байланысты.
Шарт жасасу қандай да бір тараптың міндеті емес, офертаны олардың кез
келгені жібере алады. ҚР азаматтық кодекстің 395-бабы оференттің
байланыстылығы ұғымын енгізеді. Бұл шарт әлі болмаса да белгілі бір
міндеттемелердің туындағанын көрсетеді. Ол адресат офертаны алған кезден
акцепт немесе акцепт үшін белгіленген мерзім өткен кезге дейін туындайды.
Оференттің байланыстылығы ұғымынан офертаның қайталап
алынбайтындығы ұғымы туындайды. Оферент офертамен байланыста болатын
мерзім өткенше ол офертаны қайтарып ала алмайды. Бұл ережені бұзу екінші
тараптың офертаны қайтарып алудан көрген шығынын өтеу міндетінің туындауына
әкеліп соғады [4].
Сонымен қатар, офертаның қайтарып алынбайтындығы туралы ереже
диспозитивтік болып табылады. Егер ондай мүмкіндік офертаның өзінде айтылса
не ұсыныстың мәнінен немесе ол жасалған жағдайдан ондай мүмкіндік туындаса
офертаны қайтарып алуға болады.
ҚР азаматтық кодекстің 395-бабының 4-тармағында оферта емес, тек
офертаға шақыру болып табылатын жарнама мен жария оферта арасындағы
айырмашылық көрсетілген. Жалпылама жасалған ұсыныс пен барлығына және
әркімге арнап жасалған ұсынысты айыра білу керек.
Жария офертаны өзінің қызметінің сипаты жағынан мүмкіндігінше көп
адамға ұсыныс жасауға міндетті адамдар мен ұйымдар жасайды. Мысалы,
витринаға немесе сатып алушылар өзіне өзі қызмет көрсететін залға бағасы
көрсетілген тауарлар қойып қойған дүкен оферент болып саналады. Сол тауарды
сатып алуға ұсыныс жасаған кез келген адам акцептант болып табылады.
Сондықтан, тауар тұрған кезде дүкен өз офертасымен байланысты болады және
тауарды сатудан бас тарта алмайды.
Тауар жаймада жоқ болса, сатушы оны витринадан алып сатуға міндетті.
Ұсынысты жария оферта деп тану үшін мынандай белгілер болуға тиіс:
одан тұлғаның шарттық қатынастарға баруға ерікті екендігі
сезілуі тиіс;
ол шарттың барлық елеулі ережелерін қамтуы тиіс;
тұлғаның шарттық қатынастарға еркімен баруы бұл ұсынысқа
үн қатқандарының барлығына қатысты болады.
Сонымен, егер дүкен қандай да бір тауардың бар екендігі жайында жарнама
берсе-ол офертаға шақыру, егер дүкен тауарын витринаға қойса-ол жария
оферта. Оферта жолданған жақтың оны қабылдағаны туралы жауабы акцепт деп
танылады.
Акцептанттың өзінің офертамен толық және сөзсіз келісетіндігін
білдірген жауабы ғана акцепт деп саналады. Мысалы: акцептант өзіне
жолданған жобаға сөзсіз және өзгертусіз қол қояды. Шарт ережелерінен бас
тарту немесе өз ережелерін ұсыну, ережелерді өзгерту немесе оларға
толықтыру енгізу келісімнің анықталмағандығы акцепт болып табылмайды, одан
шарт тумайды және ол не шарт жасасудан бас тарту немесе жаңа оферта
ұсынғандық болады.
Бұрынғы заңнамада үндемейтін акцепт арқылы шарт жасасуға жол берілген
еді, яғни, егер белгілі бір мерзім өткенше басқа тарап шарт жасасудан бас
тартатынын хабарламаса, шарт жасалды деп саналады. АК 396-баптың 2-тармағы
кері жүреді: үндемей қою акцепт емес. Бірақ бұл норма диспозитивтік болып
табылады [5].
Мысалы, банктердің корреспонденттік есепшоттары бойынша есеп-қисап
операцияларын электрондық хабарламалар түрінде жүргізуді белгілейтін
банкаралық келісімдерде егер ондай хабарлама келіп түскеннен кейін белгілі
бір мерзім өткенше корреспондент ол хабарламаға келіспейтінін білдірмесе,
ұсыныс қабылданған болып саналады делінген.
ҚР азаматтық кодекстің 396-бабының 3-тармағына сәйкес акцепт ауызша
немесе жазбаша формадағы мәлімдеу немесе үндемей қою түрінде ғана емес,
конклюденттік әрекеттер жасау, яғни тауарлар жіберу, қызмет көрсету, тиісті
сомада ақша төлеу және т.б. түрде болады. Бірақ бұл әрекеттерден офертаны
сөзсіз қолдау сезіліп тұруы тиіс және бұл әрекеттер өзінің акцепті үшін
оферта белгілеген мерзімде жасалуы керек.
Оферта сияқты акцепт те, ол оферентке барып жеткенше қайтарып алынуы
мүмкін, оның акцептантқа еш салдары болмайды. Мысалы, акцептант оференттен
алған шарт жобасына қол қойып, оны почтамен жібереді, бірақ кейін өзінің
акцепттен бас тартатындығын оферентке телеграммамен немесе факспен хабарлай
алады.
Оферент акцептті алғаннан кейін шарт жасалған болып саналады, оны
шартты бұзудың жалпы ереже бойынша ғана тоқтатуға болады.
Шарт жасау ұсынысы сол жерде бар контрагентке тез жауап беруге болатын
жағдайларда, ол жерде жоқ контрагентке жауап алу үшін қалайда уақыт қажет
болатын жағдайда жасалады. Мерзімі көрсетілген ұсыныс ауызша да, жазбаша да
жасалуы мүмкін. Жауап күтетін мерзімін ұсынушының өзі анықтағандықтан
(пианино сатып алыңыз, жауабын 2 апта күтемін), ол сол мерзіммен байланып
қалады, және өз ұсынысынан бас тартуға немесе оның мазмұнын өзгерте
алмайды. Мерзім өткенге дейін ұсынысынан бас тартса оферентке екінші
тарапқа келген шығынды өтеу түрінде теріс салдар келеді.
Жазбаша офертада акцепт үшін мерзім көрсетілмесе шарт жасалған болып
саналады, егер акцепті оферта жолдаған адам заңнамада белгіленген мерзімі
аяқталғанша, егер ондай мерзім белгіленбеген болса-ол үшін жеткілікті уақыт
ішінде алған болса, ал оферта акцепт үшін мерзім көрсетілмей ауызша
жасалса, басқа тарап өзінің акцепті жайында тез мәлімдеген жағдайда шарт
жасалған болып саналады [6].
Оферент, жауап ала алмағандықтан, басқа адаммен шарт жасасуы мүмкін. Ол
оның құқығы, себебі оферент өз ұсынысымен байланып тұрған жоқ. Ал, жауапты
дер кезінде жіберген акцептант та, мерзімнің өтіп кеткенін білмей, шартты
орындау үшін өз тарапынан әрекет жасауы мүмкін (көлік дайындауы, басқа зат
іздеуді тоқтатуы және т.б.) беруге тиіс. Егер оферент мұны істемесе жауап
кешіккен деп саналмайды, яғни шарт жасалған болып табылады, және шартты
орындаудан бас тартса оферент акцептантқа келген шығынды өтеуге міндетті.
Шарт жасасу процедурасы екінші тараптың (акцептанттың) ұсынысты оферент
белгілеген ережелер бойынша ғана қабылдауын көздейді. Егер ол ережелерді
акцептант қабылдамайтын болса шарт жасалмаған болып табылады, барлық
процедура қайтадан басталады. Сондықтан ережеге қандай да бір өзгеріс
енгізу жаңа ұсыныс жасау болып табылады. Алғашкы оферент акцептантқа
айналады, жаңа ұсынысты қабылдауға да, шарт жасасудан бас тартуға да оның
құқығы бар немесе ол жаңа ұсыныс жасап қайтадан жаңа оферентке айнала
алады. Ол шарт жасалғанша немесе тараптар өздерінің бос әурешілігін
түсінгенше жалғаса береді.
Шарт жасасатын жер. Егер шартта оны жасасатын жер көрсетілмесе, шарт
азаматтың тұрғылықты жерінде жасалған болып табылады. Шарт жасасқан жерді
анқытаудың сыртқы экономикалық шарттар жасасқанда маңызы зор. Мұндай
жағдайларда заң, әдетте, егер келісімде басқадай көрсетілмесе, мәміле
формасының ол жасалған жердің құқығына бағынатындығын, ал тараптардың
құқықтары мен міндеттерінің мәміле жасалған жердің құқығы бойынша
анықталғандығын белгілейді.
Азамат тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекен оның тұрғылықты жері
деп танылады. Заңды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы орналасқан жері
оның тұрған жері болып табылады. Жалпы ереже бойынша шарт жасасу кезінде
туындаған пікір қайшылықтарын тараптардың өздері шешеді, оларды соттың
қарауына бермейді. Егер ол қайшылықтарды тараптардың өздері шеше алмаса
шарт жасалмаған болып саналады, тараптар арасындағы қатынас тоқтайды. ҚР
азаматтық кодекстің 400-бабына сәйкес шартқа дейінгі дауларды сотта қарауға
болатын тек екі жағдай бар: шарт жасасудан бас тартушы тарап үшін шарт
жасасу міндетті болғанда, пікір қайшылығын сот (мемлекеттік немесе төрелік)
қарауына беру жөнінде тараптардың келісімі болса. Мұндай келісім
пророгациялық немесе төрелік деп аталады. Пікір қайшылығы сотта қаралғанда,
шарттың тараптар келісе алмаған ережелерін сот анықтайды, ол шешімге
тараптар бағынуға тиіс. Шарт алдындағы даулар бойынша сот шешімдері
мәжбүрлеп орындату жөнінде ешқандай әрекеттерді керек етпейді, онда тек
құкықтық қатынастың маңыз бар.
Шарт дегеніміз екі немесе бірнеше субъектінің келісімі, ерік білдіруі.
Әр шартта көптеген ережелер болуы мүмкін, олардың ішінен, егер келісілмесе,
шарт жасалды деп саналмайтындарын бөліп алу қажет. Бұл-шарттың елеулі
ережесі. ҚР азаматтық кодекстің 393-бабына сәйкес, тараптар арасында
шарттың барлық елеулі жағдайлары бойынша ортақ келісімге қол жеткен кезде
шарт жасалды деп есептеледі. Осы 393-бап елеулі ережелердің тізбесін
бермейді, тек жалпылай олардың нышандарын атап өтеді.
Ережелердің елеулі болып табылатын мына топтарын бөліп айтуға болады,
олар:
1) шарттың нысаны. Шарт нысаны анъқталмайынша бірде-бір шарт жасалған болып
саналмайды;
Егер тараптар белгілі бір нысанда шарт жасауға уағдаласса, заң бойынша
шарттардың осы түрі үшін бұл нысан талап етілмесе де, шарт оған уағдаласқан
нысан берілген кезден бастап жасалды деп есептеледі. Шарт жасасу жөніндегі
жазбаша ұсыныс Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінің 396-бабының 3-
тармағында көзделген тәртіп бойынша қабылданса шарттың жазбаша нысаны
сақталған болып табылады.
2) шарттъң бағасы;
Шарттың орындалуы тараптардың келісімімен белгіленген баға бойынша
төленеді. Заң құжаттарында көзделген жағдайларда оған уәкілдік берілген
мемлекттік органдар белгілейтін немесе реттейтін баға (тарифтер, бағалар,
ставкалар және т.б.) қолданылады. Шарт жасалғаннан кейін бағаны өзгертуге
шартта, заң құжаттарында белгіленген тәртіп бойынша жол беріледі.
Ақылы шартта баға көзделмеген және шарт ережелерін негізге ала отырып
оны анықтау мүмкін болмаған реттерде шартты орындау шарт жасасу кезінде
осыған ұқсас жағдайларда әдетте осы сияқты тауарлар, жұмыс немесе қызмет
үшін алынатын баға бойынша жүргізілуге тиіс деп есептеледі.
3) шарттың мерзімі;
Егер зандарда немесе шартта шарттың қолданылу мерзімі көзделсе осы
мерзімнің аяқталуы, шарт бойынша тараптар міндеттемелерінің тоқтатылуына
әкеліп соқтырады. Қолданылу мерзімі көрсетілмеген шарт тараптардың онда
белгіленген міндеттемелерді орындауы аяқталып біткен кезге дейін
қолданылады.
4) тараптардъң құқықтары мен міндеттері;
Тараптардың құқықтары мен міндеттері шартта өзгеше көзделмесе заң
бойынша реттеледі. Екі жақты міндеттеуші шарттарда шартқа қатысушы
тараптардың біреуіне тиесілі құқықтар екіншісінің міндеттері болып
табылады. Ал, бір жақты міндеттеуші шарт түрлеріне қатысушы тараптардың
біреуінде тек құқықтар, ал екіншісінде тек міндеттер болады. Мысалы, сыйға
тарту шартында бір тарап, екіншісіне шарт объектісін сыйға беруге тек
міндеттенеді, ал екіншісі оны алуға немесе одан бас тартуға тек құқылы.
5) заңнамада елеулі деп танылған ережелер, мысалы, брокер-диллер мен оның
клиенті, арасында жасалған шартта мыналар болуға тиіс;
а) шарт нысаны: номиналдық ұстаушы ретіндегі клиенттің тапсырмасы
бойынша брокер-диллердің өз қызметін жүзеге асыруы;
б) тараптардың оның ішінде брокер-диллерлердің клиенттердің есепшоты
туралы коммерциялық құпияны сақтау міндеттемесін қоса алғандағы құқықтары
мен міндеттері;
в) брокер-диллердің қызметіне ақы төлеудің мөлшері мен тәртібі;
г) брокер-диллердің клиент алдында есеп беруінің нысаны мен кезеңділігі;
д) тараптардың шарт ережесін бұзғандық үшін жауаптылығы;
е) бағалы қағаздар бойынша табыс алудың және оны клиенттің есепшотына
аударудың, сондай-ақ ақша қаражатын клиенттің бұйрығы бойынша төлеудің
шарттары мен тәртібі.
6) шарттардың осы түрі үшін қажетті ережелер;
7) тараптардың біреуінің талабы бойынша оған қатысты келісім болуға тиіс
жағдайлар. Мысалы, жүк алушы шартта жүкті темір жолмен емес су көлігімен
жеткізу туралы ереже болуын талап етеді. Ондай елеулі ережелер
болмағандықтан немесе ондағы ережелер бойынша келісімге келмегендіктен
шарттың заңсыз деп танылуы мәмілені заңсыз деп танығандай салдарларға
әкеледі.
Елеуліден басқа шартардың дағдылы және кездейсоқ ережелерін бөліп алуға
болады. Олардың ерекшеліктері сонда бұл ереженің болған-болмағандығы
шарттардың зандық күйіне әсер етпейді [7].
Шарттың құрылымы. Шарт жасасу үшін оның төменде көрсетілген құрылымын
білу өте қажет және маңызды болып табылады.
Шарт құрылымы:
1. Премабула;
2. Шарттъң заты (мәні);
3. Тараптардың құқықтары мен міндеттері;
4. Орындау мерзімі;
5. Төлемдер мерзімі және баға жөніндегі жағдайлар;
6. Үшінші тұлғаның қатыспайтындыгы жөніндегі көрсетпелер;
7. Саны және сапасы;
8. Тауарды орау және маркерлеу;
9. Сапаның сақтандырылуы және кепілдігі;
10. Тараптардың жауаптылығы;
11. Форс-мажорлық жағдайлар;
12. Шартқа өзгертулер мен толықтырулар енгізу;
13. Шарттьң бұзылуы.
Кіріспе бөлім. Қызметтік қатынастардың тәрбиелік және әдет-ғұрыптық
негізіне сәйкес кез келген шарт реквизиттерден және шарт түрін көрсетуден
басталады. Одан әрі оның жасалған мерзімі мен жасалған жері көрсетіледі.
Кіріспе бөлімде шартқа қатысушы субъектілер анықталады. Бұл жерде
тараптардың құқықтық мәртебесі, олардың шарт мәтінінде аталатын шартты
қысқартылатын атаулары (мысалы, Сақтаушы және жүк беруші , т.б.)
көрсетіледі.
Шарт жасаушы тұлғалардың қызметтік мәртебесі мен құзыретіне ерекше
назар аудару қажет. Сонымен қатар, кез келген контрактінің кіріспе
бөлімінде шартқа қатысатын тұлғаның құзыретін белгілейтін құжат атауы
міндетті түрде көрсетілуі керек.
Ұйымдар, кәсіпорындар және қоғам жетекшілері шартқа жарғы негізіне
сәйкес сенімхатсыз қатыса алады. Ал, басқа тұлғалар-жетекшінің
орынбасарлары, вице-президенттер, филиал жетекшілері рәсімделіп,
бекітілген сенімхат негізінде қатыса алады. Шарт жасасу кезінде бұл талапты
сақтамау оны жарамсыз деп тануға әкеп соғады.
Осымен қатар, шарттық қатынасқа түсуші тараптар, жасалынатын шарттың
жарғы құжаттарына қайшы келмейтіндігін және олардың рұқсаты мен
лицензияларының бар екендігін, анықтап біліп алулары қажет.
Шарттың мазмұндамалық бөлімі: Бұл шарттың ең негізгі бөлімі болып табылады.
Мазмұндама көлемі, құрылымы шарттың түрімен нақты жағдайларына байланысты
болады. Шарттың сауатсыз жасалуы салдарынан болатын кемшіліктерді болғызбау
үшін төменгі жағдайларды ескеру қажет.
• шарттың мазмұны дұрыс болу үшін, барлық қосымшалардың (жұмыс жоспары,
мүліктер тізбесі, құралдар, графиктер, сызба нұсқа) байланысы болу
міндетті;
• шарт мәтіні нақты жағдайлардан тұру керек, сондықтан да шарт мәтініне
мазмұны анық емес сөздерді қосуға жол бермеуі қадағаланады. (Мысалы,
уақытында орындау, дереу жеткізу, кешіктірмей ескерту т.б.)
Осындай сөздер шартта күрделі түсініспеушілікті тудыруы мүмкін. Өзге
пиғылдағы тарап ондай кемшіліктерді өз пайдасына тиімді етіп пайдалануға
тырысады;
• шартта қолданылатын терминдер, соның ішінде арнайы сипаттағы
терминдерді қолдану тараптар арасында бір мағынада келісілуі тиіс.
Бұл терминдерді қысқарту қажет болған жағдайда мазмұндамалық бөлімнің
бірінші тармағында немесе қосымшада көрсетілуі қажет;
• шартта шарт талаптарын бұзушыға қолданылатын санкциялар түрін
көрсетумен қоса шарттың барлық кезеңдерінің әсер ету өлшемі сипат алуы
міндетті. Көп жағдайларда жауаптылыққа декларативті жіберудің істе
реттелмеуі, оның анықталмағандығына байланысты болатындығы тәжірибе
жүзінде дәлелденген;
• түсініспеушіліктерді болдырмау үшін шартта орындалатын жұмыстың жолы
мен сапасын анықтау тәртібі, сонымен қатар тапсырма берушінің
орындаушыдан қабылдау тәртібі көрсетілуі тиіс.
Шарттың мазмұндамалық бөлімінің Есеп айырысу тәртібі мен жағдайлары
деп аталатын маңызды тармағына көп көңіл бөлу керек. Онда аванстың және
толық төлемдер мөлшерінің мерзімі жөнінде мәліметтер сипатталады. Өзге де
мазмұндамалық бөлімдегі тараптардың құқықтары мен міндеттері деп
аталатын тармақты атап айтқан жөн. Бұл тармақ толығымен жасалынатын
шарттың түріне байланысты болады [8].
Одан басқа шарттың мақсаты, бағасы, тараптардың жауапкершілігін
қамтамасыз ету тәсілі, дауларды шешу тәртібі, ерекше жағдайлар
көрсетіледі. Орындалмаған шарттық міндеттемелерге жауапкершілік негізі мен
мөлшерін қарастыратын тармақ сауатты жасалған шарттың бір негізін
құрайды.
Міне, шарттың нақты осы бөлімі тараптардың мүддесін қорғайтын және
заңға бағынатын серіктің өзінің құқығына нұқсан келген кезде, оны сот
алдында қорғауына кепіл болады. Сондықтан да, аталған бөлім шарттың
негізгі бөлімі болып табылады және бұл жерде құқықтық нормаларды сақтау
өте маңызды болып келеді.
Шарттың қорытынды бөлімі. Қорытынды бөлімде міндетті түрде мына
жағдайларды көрсету көзделген:
• шарттың мерзімі және оны ұзарту, өзгертулер мен толықтырулар
жағдайлары. Бұл жерде келесі жағдайларды атап өтуге болады: шартқа
енгізілген кез келген өзгертулер мен толықтырулар, егер олар жазбаша
түрде рәсімделіп және екі жақ тараптың да қолы қойылған кезде
ғана күшіне енеді. Тараптар шарттың мәтініне қосымша енгізу қажет деп
тапса және оны мәтінге жазбалар арқылы толықтырса, онда тараптардың
екеуі де міндетті түрде қол қоюлары арқылы бекітулері қажет.
Төмендегі жайттарды атап көрсетулері тиіс:
• Жасалған шарттардың даналары және оларды сақтау орыны;
• Шартқа енгізілген қосымшалардың мазмұны мен саны;
• тараптардың қолдары мен төлем реквизиттері, заңды мекен-жайлары.
Шартқа қол қояр алдында тараптар бір-біріне реквизиттерімен сәйкес келетін
құжаттарын көрсетулері қажет.
Форс мажор. Шартқа қатысушылар бой бермейтін күш, яғни форс-мажор
жағдайлары жөнінде шартқа нақты анықтамалар енгізуге тиіс. Форс-мажор
жағдайлары тәжірибелік қызмет қатынастарында сирек кездескенімен, олар
жөнінде ұмытпау керек. Сондықтан да шартта мына жағдайлар көрсетіледі:
• Төтенше жағдайлар туындаған кезде, нақтырақ айтқанда: әскери іс-
әрекеттер, көтерілістер, тәртіпсіздіктер, мемлекетік органдардың тыйым
салатын және шектейтін заңды шешімдері, апатық жағдайлар кезінде
нақты шартқа қол қойғаннан кейін және шарт бойынша қандай да бір
міндеттеменің толық немесе ішінара орындалу мерзімі уақытша
созылады.
• Жоғарыда көрсетілген жағдайлардың күші әсерінен нақты шарттағы қандай
да бір міндеттеменің орындалуы мүмкін болмаған жағдайда, шартқа
қатысушы тарап екінші тарапқа дереу (10 күн ішінде) ескертуге
міндетті. Мұндай фактілер компоненті мемлекеттік органдармен
бекітілген құжат түрінде болуы керек.
• Тараптардың біреуінің төтенше жағдай жөнінде уақытында ескертілуі
немесе уақытында ескертілмеуі осы аталған жағдайдың негізінде оны
шарттың міндеттемені орындау жауапкершілігінен босату құқығынан
айырады.
Егер төтенше жағдай үш ай және одан да көп мерзімге созылса,
тараптардың кез келгені екінші тарапқа ескерте отырып, шартты толығымен
немесе ішінара жоққа шығару туралы шешім қабылдауға құқылы. Бұл жағдайда
тараптардың ешқайсысы да мүмкін болатын шығындарды өтеуге міндетті емес
[9]. Заңдық факт деп саналатын шарттың мазмұнын оны жасасқан кезде тараптар
құрастырған ережелер жиынтығы құрайды. Шарт ережелерін, егер тиісті
ереженің мазмұны заңнамамен міндеттелген болмаса, тараптар өз қалауларымен
анықтайды.
Шарт ережелерін анықтаудың жалпы қағидасы шарт еркіндігінен туындайды.
ҚР азаматтық кодекстің 382-бабының 1-тармағында императивтік және
диспозитивтік нормалар арасындағы айырмашылық көрсетілген.
Тиісті ереженің мазмұны заңда тікелей міндеттелген болса (императивтік
норма) тараптар оны өзгертуге құқылы емес. Олар ол нормаларды шартта
қарастыруы да, қарастырмауы да мүмкін, бірақ оған қарамастан, оны олар
заңда көрсетілген қалпында орындауға міндетті.
Мысалы, ҚР азаматтық кодекстің 282-бабында ақша міндеттемесі Қазақстан
аумағында теңгемен көрсетілуге тиіс делінген. Немесе, Осы кодекстің 304-
бабында ортақ меншік болып табылатын мүлік кепілге тек барлық меншік
иелерінің келісімімен ғана берілуі мүмкін деп көрсетілген. Сондықтан да,
шарттың тараптары (заңда көзделмегеннен басқа реттерде) есеп-қисапты
доллармен жасау туралы немесе мүлікті кепілге басқа меншік иелерінің
келісімінсіз беру туралы ережені шартта көрсете алмайды.
Егер шарт ережелерінде диспозитивтік норма көзделген болса, тараптар
оны қолданбауға немесе оларды өзгеше белгілеуге құқылы.
Мысалы, ҚР азаматтық кодекстің 285-бабына сәйкес екі немесе бірнеше
әрекеттің бірін жасауға міндетті борышкерге, егер заңнамадан немесе
міндеттеменің шарттарынан өзгеше туындамаса, таңдау құқығы беріледі.
Сондықтан, тараптар балама міндеттемені орындаудың өзге тәртібін қарастыра
алады.
Егер тараптар шартта осы ережеге қатысты ешнәрсе қарастыр-маған болса,
онда заңмен белгіленген норма қолданылады.
Азаматтық заңнамада императивтік нормалар көп емес. Олардың басым
көпшілігі диспозитивтік нормалар. Ол шарт еркіндігіне сүйене отырып,
тараптардың оның барлық ерекшеліктерін өздері анықтай алатындығымен
байланысты. Тараптар шартта кез-келген жағдайды қарастыруға құқылы, егер
олар оны істемесе (білместіктен немесе көңіл аудармай), онда диспозитивтік
нормалар қолданылады.
Қандай да бір ережені тараптардың өздері де, диспозитивтік нормалар да
қарастырмаған жағдайлар кездесуі мүмкін. Ондай, іскерлік айналым дағдысы
бар болып, оны дәлелдеу мүмкін болса, сол жағдайда дағды басшылыққа алынады
[10].
Дегенмен, мұндай жағдайлар өте сирек кездеседі және әрқашан да дау
туғызады. Бұған байланысты дауларды сот шешеді.
Шарттардың жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Шарттардың
жарамды болу жағдайларына жататындар: мазмұны заң талаптарына сәйкестігі,
мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабілеттілігі, еркі мен
ерік білдіруінің сәйкестігі, нысанын сақтау. Шарт шын мәнінде заңға қайшы
келмеуі тиіс, яғни кез келген құқықтық нормативтік құжаттарға сай келуі
қажет. Мысалы, азаматтық құқықтық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін
шектеуге бағытталған шарт жарамсыз болып табылады.
Шарт ерікті әрекет болғандықтан, оны әрекет қабілеттілігі бар әрбір
азамат жасай алады, ал заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет
қабілеттілігі болғандықтан шарт жасауға қабілетті деп саналады.
Шарттың жарамды болуы үшін ерік және ерік білдіру бір бірімен сәйкес
келуі керек. Олардың арасындағы сәйкессіздік шартты жарамсыз етіп
көрсетеді. Шарт оның нысанын сақтау кезінде құқықтар мен міндеттер
туғызады, сол арқылы тұлғалардың ерік білдіруі немесе ресми куәландыру
әдісі көрінеді. Мәселен, оған шартты нотариалдық куәландыру мен тіркеуді
айтуға болады.
Сонымен, шарттың жарамдылығын қамтамасыз ету үшін оның еріктілігіне,
субъектісіне, объектісіие нысанына қойылатын талаптар сақталуы тиіс.
Азаматтар мен заңды тұлғаларға шарт жасасуда еркіндік берілген. ҚР
азаматтық кодексте, заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылданған
міндеттемеде, шарт жасасу міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт
жасасуға мәжбүрлеуге жол берілмейді [11].
Шарт еркіндігі туралы норма АК 8-бабы азаматтар мен заңды тұлғалар
өздеріне берілген азаматтық құқықтарды өз қалауынша пайдаланады деген
ережесіне негізделген.
Шарт еркіндігі ҚР азаматтық кодексте негізін тапқан кәсіпкерлік қызмет
еркіндігімен және тұтынушылардың тауарлар иеленуге, жұмыстар мен қызметтер
пайдалануға шарт жасасу еркіндігі құқығымен үйлестікте болады.
ҚР азаматтық кодекстің 380-бабының ережесі мүлде жаңа, себебі жоспарлы-
бөлу экономикасында шарт еркіндігі болмады, барлығын жоспарлы қорлармен
бөліп тарату анықталды соларға сәйкес шарттар жасалынды. Шарттарда
формальдық сипат болды, ең басты маңыздылық жоспарлық актілерге берілді.
Мұның барлығы заңнамада, оның ішінде азаматтық кодексте мұқият реттелді.
Қазір шарт жасасуға мәжбүрлеу айрықша жағдайларда ғана болады. Міндетті
түрде шарт жасасу туралы ережелер ҚР азаматтық кодекстің арнайы бабында
жинақталған.
Сатып алу-сату шартын жасасу міндетті жекешелендіру туралы жарлықтың 14-
бабының 6-тармағында және Мемлекеттік мүлікті сатып алу туралы Заңының 23-
бабында негізін тапқан. Мемлекеттік мүлікті сатушы мен мемлекеттік мүлікті
сату жөніндегі ашық сауданың жеңімпазы осындай шарт жасасуға міндетті [12].
Шарт жасасу міндеті еркімен қабылданған міндеттемеден туындайтын
жағдайларға алдын ала шарт жасасу жатады.
АК 306-бабының 1-тармағына сәйкес, кепіл ұстаушыға оның иеленуіне
берілген кепілге салынған мүлікті сақтандыру міндеті шартпен немесе заң
актілерімен жүктелуі мүмкін. Кепіл берушінің пайдалануында қалатын кепіл
мүлкін сақтандыру кепіл берушіге жүктеледі.
Шарт еркіндігі принципі тараптардың зандарда көзделген шартты да,
көзделмеген шартты да жасаса алатындығынан көрініс табады.
ҚР азаматтық кодексінің ерекше бөлімі баптарының басым көпшілігі
заңнамада көзделген шарттарға арналған. Айта кететін бір жағдай 380 баптың
екінші тармағында әңгіме заң актілері жайында емес, заңнама жайында
сондықтан шарттың жаңа түрлерін Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулылары
және ондай құқық берілген мемлекеттік органдар белгілей алады. Ондай
шарттардың мысалы ретінде толлинг операцияларын жүргізу туралы шартты алуға
болады.
Шарт еркіндігі азаматтық құқықтың аса маңызды принциптерінің бірі болып
табылады. Бұл кез келген адам өз қалауы бойынша және сырттан мәжбүрлеусіз
мыналарды атқаруға құқылы екенін білдіреді:
белгілі бір шартты жасасуға немесе жасаспауға;
өзі шарт жасасуды қалайтын серіктесін тандауға;
шарттың түрін тандауға:
шарттың жағдайларын анықтауға.
Бұл арада шарттас серіктестің де осындай құқықтары болатынын ескеру
керек. Сондықтан ерікті түрде және өзара қабылданған келісім ғана шынайы
азаматтық-құқыктық шарт ретінде танылуы мүмкін. Шарт жасаса отырып, оған
қатысушылар өздеріне қабыл алған шектеулерді шарттың еркіндігі принципімен
шатастыруға болмайды. Өзіне-өзі қоятын мұндай шектеулер міндетті болып
шығады және олардан біржақты бас тартуға болмайды. Шарттар орындалуға
тиісті.
Шарт еркіндігінің заң жүзінде тыйым салу немесе құқықтық нормалардың
императивтік ұйғарымы түріндегі тағы бір шекарасы болады. Шарттың
қатысушысын іріктеп алу немесе конкурстық тәртіппен шарттың жағдайларын
анықтау жөніндегі заң талаптары да шарттың еркіндігіне ықпал етеді. Бұл
тәртіп көп ретте тауарларды сату, жұмыстарды орындау немесе мемлекет
мүдделері үшін орындаушыны іріктеуде қолданылады. Мұндай жағдайларда
конкурстық шарттарға сәйкес оның жеңімпаздарымен шарт жасалады [13].
Шарттың объектілері болып азаматтық айналымда еркін жүретін, егер
арнайы мемлекеттік органның рұқсаты бар болса айналымы шектелген объектілер
бола алады.
Шарттың объектілерінің негізгілерінің бірі-мүлік. Материалдық заттарда
мүліктің немесе мүліктік игіліктің қасиеті-бұл оларға табиғаттан емес,
қоғамдық қатынастардан берілген қоғамдық, заңдық қасиет. Құқықытық
субъектінің материалдық және өзге де қажеттерін қанағаттандыра алатын және
азаматтық құқықты реттейтін қатынастар саласына тартылатын материалдық
заттар мен өзге де құндылықтарды ғана мүлік деп түсіну керек. Табиғат
ресурстары болып табылатын табиғат объектілері ғана, яғни адам әрекетінің
объектілері болатындықтан, зандарда меншік объектілері ретінде танылатын
себепті мүліктік игіліктерге жатады.
Шарттың объектілеріне қатысты мүліктің мынандай түрлерін атап көрсетуге
болады:
Заттар;
Ақша және бағалы қағаздар;
Жұмыстар және көрсетілген қызметтер;
Ақпарат;
Мүліктік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz