Замана желімен жарысқан жаңа дәстүр
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-7
I тарау. Замана желімен жарысқан жаңа дәстүр ... ... ... ... ... ... ... 8-36
II тарау. Бабалар дәстүрі – баспасөз бетінде ... ... ... ... ... ... ... ... . 37-67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68-70
Сілтемелер мен пайдаланылѓан єдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... 71-73
Ќосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74-82
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Осы күнгі ақпарат деп аталатын аласапыран
өмірі бар ортаның тәкәппар басып төріне озған баспасөздің қай салада
болмасын ықпал ету мүмкіндігі ерекше. Ұлттық құндылықтарымыздың басты
нысаналарының бірі болып табылатын халықтық салт-дәстүрімізді кеңінен
жазып, ұрпақ санасына әсер ету жүгін де осы баспасөз арқалайды. Баспасөздің
белсенді өкілдері журналистердің ата-дәстүрімізді аянбай жазудағы
мүмкіндіктері қандай? Бұл туралы кейінірек(II тарауда). Аспан астын дауыл
сапырса да теңселмей екі аяқты тең басу үшін мемлекет арға араша ата-
дәстүрін сақтап қалу керек. Түптеп келгенде, түгел жайттың түбірі – салттық
ерекшелегімізді екшелеуде.
Төменде осы жайында.
Дәстүр – атадан балаға мұра болып берілетін өмір сүру қалпы,
көзқарас, талғам түрлі салттық өзгешеліктер және күнделікті
тіршілік барысында қалыптасқан тек қана осы халыққа тән тұрмыс деп
түсінеміз. Қай қоғамда болмасын ертеден келе жатқан немесе жаңадан
пайда болған дәстүрлер адам өмірінде ерекше орын алады. Бұл –
жазылмаған заңдылық. Біздің халқымыздың рухани мәдениетінде салт-
дәстүрлер ұрпақтан – ұрпаққа беріліп, олардың адамгершілік, эстетикалық
күш-жігерін арттыруға әлеуметтік үрдістегі сабақтастықты қамтамасыз
етуге қызмет етті. Уақыт сынына төтеп бере алмағандары табиғи түрде
жаңаларына орын беріп отырды. Түптеп келгенде салт-дәстүрді қадірлеу
әрі сақтай білудің арқасында халқымыздың Жер-анаға деген шексіз
сүйіспеншілігі, азаматтық парыз сезімі, еңбектегі әлеуметтік оптимизм,
отбасындағы үйлесімділік, үлкеннің кішіге қамқорлығының артатындығы
анық.
Кешегі әміршіл -әкімшіл жүйе кемеліне келіп тұрған мезгілде
басты назар кењестіњ идеологиялық принциптеріне сай жаңа салт-
дәстүрлерді орнықтыруға аударылды. Ғасырдан- ғасырға созылып, атадан
балаға мирас болып келе жатырған салт- дәстүрлер шолақ
белсенділіктің құрбаны болып кете барды. Әйткенмен де барлық жаңа
салт дәстүрлер шағын ғана билеуші топтың қалауымен, субъективті
себептермен дүниеге келген екен деуге әсте бола бермейді.
Оның қайнар көздері еліміздің әлеуметтік-экономикалық және
мәдени тұрмыстық дамуындағы түбірлі өзгерістерде жатыр. Екінші
жағынан, жаңа салт, жаңа дәстүрдің қай-қайсысын болмасын ойлап
тапқан әрі өмірге енгізген нақты адам жоқ. Олар - өмірдің өзінен,
халық шығармашылығынан туған құбылыстар. Яғни, объективтік факторлар
басым тұр. Әрине, субъективтік себептер де жоқ емес. Оларсыз жаңа
дәстүр, жаңа салттар кең тарап, биік дәрежеге жете қалуы да
неғайбыл болар еді. Субъективтік деп жаңа салттарды орнықтыру,
дамыту мақсатымен мемлекеттік мекемелер, қоғамдық ұйымдар нысаналы
түрде жүзеге асырған шараларды, бұл іске ірі-ірі әлеуметтік
топтардың араласуын айтамыз.
“Салт дегеніміз – шартты символикалық іс-әрекет. Осы арқылы оған
қатысушылар қоғам өміріндегі немесе жеке басындағы маңызды оқиғаны
атап өтеді, куәландырады. Салттардың тағы бір ұтымды, қажетті жағы
адамдарды бір-біріне жақындастыруында. Өйткені, қалың қауымға жақын
жүргенде ғана достық, туысқандық қарым-қатынастар бар екендігі
сезілгенде ғана әрбір адам өзіне өзі сенімді болып қоймайды, ертеңгі
күнге зор үмітпен қарайды” [1].
Басқаша айтқанда, салт – жеке адамдардың немесе олардың
қауымдастығының өміріндегі маңызды оқиға туралы қоғамнан түскен хабар және
осы оқиғаға қоғамның рұқсат бергенін бейнелейтін ерекше іс-әрекет түрі десе
де болады.
Әлбетте, кеңес қоғамы тұсында пайда болып, өркен жайған жаңа салттар
діни, бейресми немесе буржуазиялық мазмұнда болмауын тиісті құрылымдар жіті
бақылап, қадағалап келді. Адамдардың бір-біріне, табиғатқа, қоғамға деген
қатынасын ресми идеалогия шеңберінен шықпауы басты назарда ұсталды. Ол ол
ма, осынау институтты тиімді пайдалану арқылы жаңа қоғам орнату ісін тиімді
бағытта жүргізуге мүмкіндік молайды. 1991 жылғы тамыз оқиғасына дейінгі
кеңес қоғамының бар кезеңдерінде осылай болып келген еді. Мәселен, кеңес
қоғамының бастапқы кезеңінде ревалюциялық мейрамдарда – 1 Мамыр, Ұлы Ќазан
социялистік ревалюциясының күндеріне байланысты көшпелілік – азаматтық
дәстүрлер туды. Кейініректе адамдардың тұрмысына қатысты салттар шықты.
Айталық, өлген адамды жерлегенде құрметті қарауылға тұру, үйленгендерді
шіркеу, мешітте некелестірмей кеңес мекемелерінде некелестіру тағы сол
сияқтылар. Сөз жоқ жаңа салт-дәстүрлер бар жерде егіз қозыдай бір-бірінен
айнымай қалған жоқ. Оларға әр аумақтың ұлттық құрамы, шаруашылық бейнесі,
тарихи дамуы, басқа елдермен, халықтармен араласу – құраласу мүмкіндіктері
үлкен әсер етеді.
...Салттар адамдардың басын біріктіріп, көңіл толқуын туғызатын,
өзгеше эмоциялық күйге түсіретін болғандықтан, яғни адамға
бағытталғандықтан, оларды өресіне қарай бірнеше топтарға жіктеуге болады
[2], - деп жазды кезінде академик Ю.В.Бромлей. Ол топтар мынадай:
1. Қоғамдық, азаматтық салт дәстүрлер.
2. Жеке азаматтық салт-дәстүрлер.
3. Жеке отбасылық салт-дәстүрлер.
Бірінші топқа белгілі бір оқиғаға байланысты қалың әлеуметтік топтардың
қатысуымен атқарылатын салттар кіреді. 1-Мамыр мейрамы, Жеңіс күні,
Конституция қабылдаған күн, сабан той, шопандар күні тағы да басқа айтулы
мерекелер жатады.
Жеке азаматтық деп бір адамның басындағы айтулы оқиғаға байланысты
салттар аталады. (Баланың бірінші сыныпқа баруы, мектеп бітіруі, адамдардың
жеке куәлік алуы, зейнетке шығуы т.б)
Үшінші топқа жеке адам мен оның отбасы үшін маңызы бар салттар
жатады.
Бромлейдің пікірімен келісуге болады. Бірақ өз ұлтымызға тән, тарихи
дамуымыз бен шаруашылық бейнемізге бейімделген өз дәстүріміз жеткілікті
деңгейде. Академиктің тұжырымдамасына халқымызға тән төрт түлік малымызға
қатысты дәстүрді қосып айтсақ та болады. Тек бұл ғана емес ата
бабаларымыздан мирас болып келе жатқан салт-дәстүрімізді зерттегенде
бірнеше тұжырымды қоса айтуға мәжбүр боласың. Бұл - біздің ата
дәстүріміздің сан алуандығының айғағы.
Сөзіміздің басында айтып өткендей салт-дәстүріміздің замана желімен
жарыса уақыт талабына орай өзгеріске ұшырағандығын, оның әр аймақта әр
түрлі сақталғандығын, кемел ойлайтын, қаламы өрт журналист-жазушы қауымының
бұл жолдағы қалтқысыз қызметін жүйелі түрде сөз етуге, талдауға бекіндік.
Біздің зерттеуіміздің өзектілігін танытатын бірінші мәселе ата-
дәстүрді келешек ұрпақ санасына қоғамдық ойдың тезіне сала отырып
жеткізілуін қарастыру болса, екінші мәселе бүгінгі бізді мазалап отырған
ойлардың шиырынан шыға саралайтын баспасөздің салт-дәстүрімізді сақтап
қалудағы алар орнын, жауапкершілігін саралау.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Республикалық басылымдарға (Алтын
Орда, Қазақ елі, Жас қазақ үні, Егемен Ќазаќстан, Қазақ єдебиеті)
социологиялық зерттеулер жүргізілді. Жұмыс тақырыбын ашу мақсатында
баспасөз бетінде ізденіс нәтижесін көрсететін мақалалар жарияланды.
Диплом жұмысының мақсаты: Салт-дәстүрдің дамуы өзінен-өзі туындаған
өзекті тақырып. Тамыры тереңде жатќан тақырыптың жаңашылдығы – ата-
дәстүрімізді арға араша ете отырып заман ағымымен қатар алып келудегі
баспасөз өкілдерінің атқарар жүгінің салмақтылығын дұрыс таразылап, жете
бағдарлау.
Осы мақсатқа жету жолында мынандай міндеттерді басшылыққа алдық:
- Ұлттық-халықтық салт-дәстүріміздің өзгешеліктерін жүйелеу.
- Әр аймақта жергілікті тұрақтаған халықтарға орай сақталған салт-
сананы саралау.
- Сарапқа түсер салт-дәстүрді насихаттап, халыққа ақ-қарасын анықтап
жеткізетін баспасөз міндетін зерделеу.
- Ақиқатқа жүгініп, мәдениетіміздің маңызды жақтарына да
жауапкершілікпен қарауға тиісті журналистің осы тақырыптағы
ықпалын көрсету.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: Рухани байлығымыз сор да болмай, қол
аяғы байлаулы қор да болмай, алпауыт мемлекеттердің боданына түсіп
қалмаумен қатар бойымыздағы жасампаздық қасиеттерді жаңғыртатын
мүмкіндіктің салт-дәстүрімізде жатқандығы жан-жақты қарастырылып айтылады.
Диплом жұмысының әдістемесі: Еларасында жүргізілген сауалнамалар,
мемлекеттік, республикалық газеттер, салт-дәстүрге байланысты жарияланған
кітаптар, интернет сайдтарында жазылған пікірлер пайдаланылды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Мектеп оқушылары үшін де, жоғарғы
оқу орнындағы барлық мамандықтың студенттері үшін де тәрбие сағаттарында
қолданылатын өмірлік маңызы бар мәліметтер алуға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден екі тараудан, қорытындыдан
тұрады. Алѓашќы тарауда ±лттыќ салт-дєст‰рімізді ел ішінде µз дењгейінде
ќолданылуы мен насихатталуы жазылѓан. Екінші бµлімде жоѓарыда аталѓан
аталмыш басылым беттерінде жариаланѓан ѓалымдар мен баспасµз µкілдерініњ
материалдарына шолу жасалып, маќаланыњ шыѓуы пайыздыќ µлшеммен кµрсетілген,
жан-жаќты талданѓан. Оған қоса пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер
тізімі және көрнекілік құралдар көрсетілген.
I ТАРАУ
Замана желімен жарысқан жаңа дәстүр
Дәстүрдің озығы да, тозығы да бар. Ал оларды анықтайтын уақыт болса,
жаңасын өмірге әкелетін адамдардың өздері. Осы орайда біраз тәжірибе 70-80
жылдары жинақталды. Ең бастысы салт-дәстүрдің ескісі болсын жаңасы болсын
адам мүддесінен туындап жатуы керек екендігі даусыз. Сонда ғана олардың
ғұмыры ұзақ болып, қоғам өміріне кідірусіз енетіні ақиқат. Енді соларға
тоқталсақ.
Евразияның қуаң даласының шұрайлы алабының табиғи – экологиялық
факторларына үйлескен көшпелі шаруашылық мәдени типінің арқауы – төрт
түлік. Далалықтар үшін менталитеттің басты өлшемі, әрі критериі және
мәдениеттің айқындаушы басты атрибуты болып табылады. Қазақтардың малым –
жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы немесе мал, малдан
кейін ал, ел сүйген мал сақтайды, мал сүйген жан сақтайды деп
келетін маќалдары – төрт түлікке қатысты идеализациялардың басты
қағидасы.
Мұндай қағида мен үрдіс принциптері көне сенім, діни наным,
дәстүр салтпен кіріге отырып, көшпелілер қоғамының жекеленген
саласында белгілеуші нысаны ретінде орныққан. Айталық, қоғам мүшелері
арасындағы қатынас пен этика нормаларында төрт түлік қамына айрықша
мән беріліп, ден қойылады. Қазақтардың ең алдымен малдың, содан
соң адамның есендік - саулығына назар аударуы, яғни сәлемдескен кезде
мал, жан аман ба? немесе маусымға сәйкес төл дін аман ба? деп
басталатын сәлем түрлері мен шаруашылық қарекетіне байланысты көш
көлікті болсын! т.б. сәлем орнына жүретін сµздері шаруашылықтың
қалыпты ырғағын үнемі ескертеді.
Әр түліктің өз желеп- жебеушісі, қамқоршысы, иесі, пірі бар деп
сенген қазақтар түйені – ұлық малы, түлік төресі немесе түйе –
байлық, жылқы – сәндік деп бағалаған. Бағзыда егіншілікпен шұғылданған
оңтүстіктегі жұрттар арасында шаруашылықтағы маңызына қарай сиырдың
ардақталуы мен оның құтпанының (бұқаның) сакральды дәрежеде әспеттелуі
оңтүстіктегі қазақтарға әсер етті. Сиыр түлігінің пірі – Зеңгі бабаны
қазақтар кейде Арыстан бабтың бесінші ұрпағына телиді. Қазақстанның
басқа өңірлерінде оны сасық мал, қара мал, пұшық мал атап
елемеген, өлікке арнап соймаған, оны құрбандыққа шалар болса 40 күн
ашықтыру қажет деп санайды. Сиырды шайтан мініп жүреді деп
сенгендіктен түнде бейсауыт ұшырасса, басынан тартып жібереді. Бұл
даланың эклогиялық жағдайына аталмыш түлікті өсіруге қолайсыздығына
байланысты. Отаршылық тұсында Арқаға әкелінген сиыр түлігіне қазақтар
жатырқай қараса, ақындар Ақша деген пұл шықты, сиыр деген мал
шықты деп, оның дәстүрлі шаруашылық үрдісіне жат екендігін сынаған.
Сондықтанда болар сиыр төңірегінде өрбитін наным, ғұрыптар аз.
Қазақтар ешкіні түлік санатына қоспайды. Кесірлі жынға баланатын
безгек ауруы сазды жерлерде, ойда, иесіз мекиен далада ешкі кейпінде
жүреді деп санайтындықтан, жапанда кездескен жалғыз- жарым ешкіден
қазақтардың үрейі ұша қорқады. Ешкіні қазақтар сайтанның малына
балайды, себебі ол зиратқа шығады деген сөз бар.
Орта Азия жұрттарында кең тараған, өлген адамның жаны зооморфтық
кейіпке, яғни қой бейнесіне енеді деген түсініктен туған қой
түлігіне қатысты мєдениет қазақтардың құрбандық ғұрпында да берік
орныққан. Өліктің басына құрбандыққа шалынған қой малының рәмізі
қойтас, қошқартас, ал жылқының бейнесі құлыптас немесе бағана
тұрпатында нышандалған. Өлікке неғұрлым көп қой сойылса, марқұмның
күнәсі жеңілдей түседі деген сеніммен қаза мен асқа неғұрлым көп
қой союға тырысқан. Қазаға сойылған қой марқұм жанының қияметтің
қыл көпірінен өтуіне көмектеседі де, кейін өліктің о дүниедегі
кәдесіне жаратылады деп сенген. Қой денесінің бөліктері сакральды зат
ретінде пәле-жаладан қорғаушы, қар жілігі, қозы құлағына салынған ен
қиындылары, ішіне шөп толтырылған терісі тұмарлық орнына жүрген.
Өліктің рухы мен қой арасындағы байланыс нәтижесінде белгілі
уақыт өткен соң адамның қайта жанданған рухы арқар, бұғы, тау ешкі,
елік қатарлы тағыларға көшетіндіктен, кез келген аңды жөн- жосықсыз
көп ату аңшыға қатер, қайғы әкеледі деп ырымдаған (Жыр, дастандар,
қиял-ғажайып ертегілердегі жәйттерді, мәселен, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”
дастанындағы Сарыбай қазасын еске алыңыз ). Сондықтан да киелі
аңдарды қазақтар “қоңыр аң”, “құдайдың малы” деп түсінген. Дәл осындай
сенім қырғыздар мен оңтүстік Саян – Алтай түркілерінде бар.
“Орта ғасыр түркілерінің адам мал түлігі, дүние- мүлкі және
туыс- туғандарымен о дүниеде қайта қауышады деген өз сорабын сақтауда.
Көне түркілердегі төрт түліктен құрбандық пен тасаттыққа ақ (көк) ат,
қой, өгіз шалуы мен жылқыны байлық өлшеміне балауы халқымыздың
ғұрпында жалғастығын тауып отыр” [3].
“Көне аңыз, мифологияда “жылқы – күн - аспан” космологиялық үштігі
желісіндегі ойларды байланыстырушы басты дәнекер – жылқының ролі
жоғары. О дүниеде “бағуы” үшін өлікке арнап құрбанға шалған қоймен
қатар, жылқы өсіріп, тіршілік етуіне қажетті “егей атын” (өздік ат,
қаза аты) қоса сояды. О дүниеде арнап сойылған жылқының мүшелері
кемтар болып қалмас үшін таратылмаған еті түгелдей үлестіріледі. Және
сүйектері шағылып, өртеп жіберіледі. Сүйектің толық сындырылмауы мал
жанының толық шықпағанына саналатындықтан, оны мұқият қадағалайды.
Құрбандыққа шалынған малдың арнап сойған “иесіне” тез жетуі үшін
сүйегін дереу шағып (сындырып), етін пісіреді. Түркілер мен
моңғолдардың сенімінде Тәңір елшісімен шендестірілетін жылқыны өліктің
рухын Тәңірге қиналтпай жеткізетін медиаторлық қызмет атқарушыға
балайды. Өлікті арулаған (жуған) орынға шырақ жағу рәсімінде,
“Жаққаның шырақ болсын, мінгенің пырақ болсын!” деп марқұмға тілек
арнауы аталған қағиданың реминисценциясы деуге тұрады. Құрбандыққа
шалынған ұсақ малдың басы отқа жағылса, түйе мен жылқының бас
сүйегін адам аяғы жетпейтін шың, құз, ағаш басына қояды. Немесе тас
байлап, терең суға салып жіберсе, “шөлдемей жатады” днп сенген. Ең
үлкені – зарыға күткен теңдессіз қуанышқа арнап “ақ түйенің қарнын
жару ”. Құрбандыққа арнап шалған малды бағыштағанда түр – түсі, жасы,
құлағындағы енін толық атап, батасын айтады [4].
Малы мен жаны бір ќазаќ халќы малдыњ т‰сіне, с±лулыѓына аса назар
аударып, ќадаѓалап отырѓан. Олар єсіресе, төрт түліктің көк түстісін
артық тұтқан. Ел арасындағы аңызда жерді көтеріп тұратын көк өгіз
туралы ањыз көп. Ең үлкен мінажатта құрбандыққа “көкқасқа айту”,
“көкқасқа шалу” немесе сыбызғыны “көк қойдың өңешімен қапталған” деп
әспеттеу, жел-құз, шетпе, қызылша ауруларына қарсы көк серкенің
терісіне орану аталмыш түске қатысты т‰сініктерден туындаған. Ақбоз,
сары, құла түсті малды да кем тұтпайды: ақбоз биенің сүтіне шомылу,
“ақсарбас” айту бар. Хан Абылайға қысылған кездерде ақбоз ат шалып,
мойнына кісе салғанда, қыдыр дарыған [5]. Бұқар жырау сәуе еткен “Сары
бура Хан туының түбіне келіп, шабынған бағытына қарай аттанса”,
олжалы жеңіспен оралатын болған [6]. Қазақтарда жалы мен құйрығындағы
ақ қылы бар жылқылар құт, береке тұрағына саналады. Абақ керейлерді
Алтайдан Қобда бетіне бастап көшерде ел ағалары “Серттен тайсаң, қара
пәле бассын” деп қара қойдың қанына саусақтарын батырып, серттескен
екен” [7].
Дәстүрлі сенімде төрт түлік кез келген адамға емес, іске,
шаруаға, қыры бар жанға бітеді. Осыған орай “сиыр қалың нуға, қоры
үзілген қуға; қой қара тасқа, жабағы жеген насқа; жылқы бетегелі белге,
найза ұстаған ерге; түйе ащы оты көп сорға, ел ішінде зорға бітеді ”
[8] деп сенген. Халық аңызында жылқы-желден, түйе- сордан, қой-бейіттен
(оттан), сиыр- судан, ешкі тастан жаратылған деп әспеттейді. Қазақтың
үй жануарларының шығу тегі туралы аңыз-ертегіде жылқының арғы тегі
Жұпар деп аталатындығы келтіріледі.
Шығыстағы қазақтарда жас отау иелері қара шаңырақтан еншіге алған
малының маңдайына ақ бүркіп, мал мен басы тең өскен, өмірде жолы болған
адамға арқанмен қосақтатып алуды жақсылыққа жориды. Келер жылы сол енші
малдан туған “тума малына” қырқым кезінде “бісміллә, үйірімен үш тоғыз”
деп ырымдап, ен салады. Алайда күйекте ең алғаш туған “көгенбастарына” ен
салу, пішу төлдердің жаппай қырылуына бастайды деп сенгендіктен, көбінен
бөліп, арнайы бір күні жасайды. Сондай-ақ, жаңа қонысқа қонған күні қан
шығаруға ( мал союға ) тыйым салынады.
Қазақ сенімінде төрт түлік те аса киелі жануарлар санатында. Кез
келген малды сол түліктің қарасы ауылдан ұзаған соң бауыздайды. Әрбір
шаңырақтың, әр түліктің қолдаушы күштері, қора-қотанның жебеушісі сол үйдің
жылқысының жалында шырмалып жүреді деп сенген. Айғырдың жалын күзесе,
күші қайтады деп, оған қол тигізіп, қырықпайды, жылқыға өлік артпаған.
Түйеге мәйітті артқан кезде өркешін қымтай қомдап, екі құлағын тығындап
қояды. Себебі оның күші қайтады-мыс деп сенген.
Малдың тік ішегі “мал бастың құтына” баланып, үй иесі немесе қойшыға
ғана тиесілі сыбаға саналған. Сондай-ақ оның мал төлдеуі басталған уақытта
берілетін “көтенасарда” міндетті түрде уызға қосылып тартылуы қажет.
Құттың тағы бір тұрағы – келіннің аяғы мен қойшының таяғы. Осы қағида
бойынша қойшы таяғын қастерлейді, оны үйдің белдеуіне қыстырып қояды, жерге
тастамайды, үстінен аттамайды, отқа жақпайды, себебі малдың көзіне – ақ,
үстіне қотыр түседі деседі.
“Құт пен берек майға да тұрақтайды деп ұққан. Сондықтан да төрт
түлікке қатысты ғұрыптардың атауы “қоныс майлау”, “қос майлау”,“көген
майлау ”, “желі майлау”,“кере шашу”, “күйек шашу” ... болып аталады. Айғыр
(құтпан мал) қою рәсімінде оның сауырына сары май жағып, “Иә, жарықтық ай,
бауырың өссін” деп игі тілеп, шоқтығына дұғалық байлап, құйрығына жеті тал
үкі байлап, үйіріне қосады” [9].
Қасиетті деп танылған малға қол жұмсауға, шыбыртқы қамшымен осу, ұру,
тебуге, тіптен балағаттауға, кеюге болмайды. Себебі мал “киесі” теріс
айналса, ешқандай құрбандықпен, тасаттық ырыммен де қайрылмайды, сөйтіп құт
қашады, ырыс ортаяды, “киесі” ашуланған малдың өнімі азайып, ауру шырмайды
деген т‰сінік бар.
Малдың дене бөліктерінің де қасиеттері бар деп сенген. “Жіліктерді оң,
сол жақтағыларының өз мәні бар.Оң жақтағысы оң үсті дәріптеу символы болып,
“істің оңына келуі мен сәттілікті нышандайды” [10].
Қазақтарды мал әбзелдері, аспап құралдары киелі саналады, оларды
(арқан, көгенді) аттаған әйел адам құрсақ көтермейді, бедеу болып қалуы
мүмкін, ал аяғы ауыр әйелдерге әбзелдерді басуға, үстінен аттауға тыйым
салынады.
Өсіп- өніп, көбею магиясында төл жабдықтары аса қастерленеді.
Ақан серінің атасы Жарқынбай көпке дейін немере сүймеген соң, 9 қызы мен
бәйбішесі көгеннің бұршағын мойнына салып тілегенде, Тәңірден тілеген
тілеуі болып, Қорамсадан Ақан ( Ақжігіт ) туған” [11]. Бұқар жыраудың хан
Абылайды “мойнына бұршақ сап тілеген” халықтың ұлына балауының ұшығы сонда
жатыр. Балалы бола алмай ж‰рген ата-аналар ‰шін осынау тµрт т‰лікке ќатысты
дєст‰р мањызды рµл атќаратын болѓанын осыдан соњ-аќ ањѓаруѓа болады.
“Қазақтардың түсінігінше, найзағай – бұлттардың билеушісі, ол
періштенің жаңбыр жауғызуға қарсы тұрған қаскөй шайтанға қарсы оқ атуынан
болады-мыс. Сол кезде зәресі ұшып, адамға, малға, бой тасалап тығылған
шайтанның ізіне періште түседі, оның қаһарланып айқайлаған дауысы жерге
күркіреп естіледі, ал найзағай – періштенің бұлтты ұрып- соққан
шыбыртқысының ізі. Қазақтар найзағай жарқылдаған кезде атпен жүрмейді,
себебі найзағайдан қашқан шайтан жылқының тұяғына кіріп паналайды деген
сенім бар. Мұндайда қазақтар аттан түсіп, оның тұяғына зәр сындырса, шайтан
ада болады деп сенген. Маңғыстау даласында шөбі өртенген далада кездесетін
садақ жебесінің ұшын найзағай періштесінің жебесі деп есептеп, оларды
түйенің мойнына тұмар етіп таққан” [12].
Қазақ бақсылары ойынымен малға келген індетті кәдімгідей көшірген
деседі ...Бақсылар індетке шалдыққан малды жеке иіртіп, аралап,жүріп,ойын
салып, малға келген ауруды ескі қаңқаларына көшіреді де, оларды ел
қонбайтын көне жұртққа апарып тастайды. Бұл кезде бір-бір қылаң ат мініп,
анадайдан қойға қарай: “Кетті ме, кетті ме?” деп шабады. Ауыл әйелдері
“кетті, кетті” деп айқайлайды [12]. Баќсылар тµрт т‰лікке тµнген ќатерлі
ауруды осылай “ќуалап” отырѓан. Б±л дєст‰р ќазіргі тањда єлі де кµрініс
тауып келеді деп айтсаќ та ќателеспейміз.
“Көшіру тәсілі ауруды жұқтырмас үшін басқа бір затқа бояу арқылы таңып
байлау” [13] деген мәнге саяды. Ауруды көшірген малдың бас сүйегін бояп,
жолға алып шығып, иен далаға, тоғыз жолдың торабына немесе жолай кездескен
адамның аяғының астына тастай салып қашатын ќимыл осыныњ айѓаѓы.
Көшірудің кең тараған түрі – сөз құдіретіне сүйеніп, сиқырлы күштер
тудырған пәле-жала, аурудан айықтыратын, улы жәндік шаққан малға да көмек
іздейтін кµшіру т‰рі. Осылардыњ ќатарынан табылушыныњ бірі болып саналатын
кµшіру т‰рі - бәдік пен арбау.
Түн ортасында жастар ( ертеде тек қыздар атқарған ) қотан шетіне от
жағып, бәдік өлең айтып, жаппай келген аурудың бетін қайтаруға талпынған.
Жын-шайтан бейнесіндегі қаскөй, жанды күш - “бәдікті”, қараңғы үйіріле
жиналған кезінде, айқай- шу, сөз құдіретімен және қолға ұстаған қарумен
қорқытады. Малға келген ауруды басқа адамға, жан- жануарға, жанды- жансыз
заттарға “көш!” деп келетін қайталауларда өтіну, сұрау, қорқыту, үркіту,
шошыту тәрізді сарындар бар:
Бір ауру бар бәдік деген келді хабар,
Бәдіктің, көп жиналса, емін табар.
Уа, бәдік, көшер болсаң молдаға көш,
Мойныңа әшекейлеп тұмар тағар.
...Болмаса көк балғалы ұстаға көш,
Төбеңнен тойтармалап шеге қағар.
Немесе: Бәдік, құрғыр,
Тасбақадан жығылып мойның сынғыр,
Жардай болып алдыңда бәдік жатыр,
“Көш” деп айтсаң болмай ма, жетең құрғыр [14].
Малды шаққан жылан, бүйі, шаян, қарақұрт, өрмекші уын арнайы
маманданған арбаушы адам магиялық-мистикалық жолмен қайтарған. Арбау өлеңі
қысқа, көбіне түсініксіз-мағынасыз, әрі дем алмай айтылады:
Әскер, мұзкер,
Жия, жия, пара, пара,
Сиырағыңда секерқыңда,
Ұылабыз куле настан,
Дарындаву, мирандау
Килюки, килю сасыр,
Бары була, бары тула (14(.
Арбауда қарақұрт, жылан, бүйіні мадақтаумен басталған жыр соңы
қорқыту, үрей туғызу мағынасындағы жолдарға ұласады. Жыр соңында олардың
керемет қарғыс күшімен байланғаны, Сүлейменнің шынжырымен маталғаны
айтылады. Мұнан соң жылан шаққан жерді тәуіп 3 түсті жіппен байлап, кесеге
құйылған суға қойдың құмалағын салады да, арбауын айта жүріп, үйдің ішіне
шашады. Сондай-ақ жылан шаққан кезде атын тауып атаса, ауру ісігі
жеңілдейді жән байлап түю тәрізді имитатив арқылы әрекет жасау уытты жылдам
қайтарады деп есептейді.
Жылан “жылқының иісі мен терісінен қорқады” деген сенімге орай
қазақтар түзде түнегенде ерді жастанып, тоқымды төсеніп, айыр-тұрманын
айналасына тізіп қояды. Немесе шаққан жыланды ұстап алып, арқанмен малдың
қасына байлап қойса, малдың тісін шықырлатқанына шыдай алмаған жылан қатып
қалады, сөйтіп оның шаққан уыты қайтады деп сенген. Жоғалған малды
жыртқыштан қорғау мақсатында дұға ( арбау ) оқып, жіп түйіп, белгілі бір
уақыт өткен соң шешкен.
Қазақтың дәстүрлі танымында қалыптан алшақ, нысаналы болып туған төлді
қасиеттіге балайды. Мәселен, көзінде қал, аузында артық тіс, сирақтарында
қосымша башпайлары болуын жақсылықтың нышанына теңеп, құрметпен қарайды.
Нысаналы малды ешкімге бермейді, себепсіз соймайды, сойғанда көзден таса
сойып, өздері ғана жеп, сүйек-аяғын жерге көміп тастайды. Орасан жаман,
адам көргісіз нысаналы төлді қоралы малдың өріске шығар жолына немесе
тоғыз жолдың торабына апарып көмеді. Солайша малға келген кесепат, пәлекет
мал аяғымен тапталып, аласталады деп сенген.
“Бітеу немесе мес болып туған төлдің терісінен қазақтар “толұқ”
(долұқ) атты қауғаға ұқсас тұлып жасап қолданған. Өлген төлді алмастырушы
тұлыпты сауатын малды иітуге қолданған және өлген адамның жанының өтеушісі
деп те есептеген. Бұл тұлыптың моңғолдардағы ырыс, бақыт тілеу ғұрпында
қолданылатын мес ( бітеу ) төлдің терісінен жасалатын қауға тәрізді
“ырыздық тұлыбымен” ұқсас жақтары бар” (15(.
Мал індеті бой көрсеткен кезде қазақтар ең әуелі қора-қотаннан бастап
жүргізетін шараның түрі сан қырлы: меңсіз қара мысықтың немесе тілеулес
адамның сау қойын ұрлап әкеліп, жасырын сойып, сүйегіне тіс тигізбей
мүжіген соң сүйектері мен қан-жынын көмеді,күл ауруынан өлген малдың
сүйегін өртеп шашады; доңыз торайының үстіне от қойып, қорадағы мал арасына
жібереді немесе бауыздау қанын үш немесе жеті шелек суға араластырып,
қораға себеді. Арқар, құлжа қатарлы аңдардың мүйізін өртеп, күлін шашады.
Шараларды жасаған соң от қойып, сақтандырушы киелі ағаш, өсімдіктер-
адыраспан, арша, меңдуана шөптерін тұтатып, түтінімен аластайды және жиде,
тұт ағашын да қолданады.
Қазақ арасында өлген кісінің басын әкеліп, қораның ортасына көмсе,
науқас тыйылады деген сөз бар. “Қой дерттеніп жатқанда Сәтқожаның ойына
салыпты. Бұл көп ойламай-ақ... өзімен ауылдас... Қошқар деген кісінің басын
көрден қазып алып келіп, қораның ортасына көміпті. ... Мұнан басқа қазақ
ішінде осындай сенімге нанатындар малға топалаң, жаманат келгенде адамның
бейітіне түнеп, қасына от жағып, өлген малдың терісі, сүйегін соған салып
өртейді. Сөйтсе тыйылады дегенге олар нанатын болѓан екен. Отқа күйген мал
терілерін құрыққа байлап алып, қазақтар қойларды үркітіп һәм отты айналдыра
қуады. Кейбір уақытта топалаңнан өлген қойдың бір кесек етін шүберекке
жеті қара домалақ таспен орап, көршілес елдің қотанына тастайды...Мұнан
басқа да әр істейтұғын нәрселері көп. Қойларды қара қозымен көшіргенде
біреудің қотанына өлген қойдың етін тастағанда, тоқым, жүгенді жемге
тастағанда, ойлайды біздің қазақтар – малдың науқасы өзге бір ауылдың
малына жұғып, өздерінің малдарының науқасы тыйылады ғой деп" (16(.
Далада мал түлікті жаппай қыратын індет-топалаңға қарсы қазақтар
бірнеше түрлі шаралар қолданады:
1.Өлген қой, ешкінің терісін сыпырмастан, арқасымен жерге жатқызып,
аяғын – көкке, басын Меккеге қарап көмеді.
2.Өлген қойдың терісін бітеу сыпырып алады да, шөппен толтырып,
үйдің шаңырағына іліп қояды.
3.Топалаң болған қойды сойып, он екі бөлікке мүшелеп бөліп, етін
пісіріп жейді де, сүйектерін жинап өртеп, күлін Мекке бағытына қарай шашып:
"Құдай, бұл топалаңның басы әрі соңы болсын" деп ырым жасайды (17(.
Топалаңның себебін неден екенін айырмаса да, қарсы шаралардың бірі
ретінде, “Торғай қазақтары жақын туысының түйнекпен ауырмаған бір қойын
әкеліп сойып, қанын сау қойларға жағады да, сол түні бейіт басына түнетеді.
Ал, қанын жаққан қойдың басын кесіп, бақанға шаншып, үйдің қасына қадап
қояды” (18(.
Топалаңнан өлген малдың өкпесі мен етін боршалап, ұсатып (кейде
шикілей, кейде шала қайнатып) алып, қорадағы малды сонымен сабалап, "кет,
пәлекет,"деп айқалап қуалап, "мал-жанды пәледен сақта, тәңір!" деп
жаратқанға жалбарына, қағу және көшіру ғұрыптарын жасауы стихиялы түрде
болса да, індетті жұқтыру болып табылады. Топалаң шыққан мекеннен көшіп,
қоныс жаңалайды, түлікті әулиелер зиратына айдап апарып, түнетіп келеді.
Өлген қойдың қан-жынын, ішек-қарнын жерге көміп тастайды.
Малда жіті өтетін, қауіпті сырқаттар саналатын "өлі тию", “түйнек”,
“қаратүйнек” сырқаттарына қарсы түлік ерекшелігіне қарай алуан шаралар
жасайды: қойға тиген түйнекке ала жіпті бауырынан өткізіп ысқылау, ине
шаншу, тұншықтырып сигізу немесе қара ала жіптің екінші ұшын шалып
байлап, "шешіл, түйнегім, шешіл!" деп қайталап айту. "Өлі тиген" жылқыны
жерге аунатады, құран аяттарын арнап оқиды, өз бопайымен ұрады, айранды
бүйіріне тамызып, итке жалатады, сол атпен бейітке шауып барып, "Ей,
аруақ, өліңді тарт, тіріңді бер!" деп үш мәрте дауыстап айтады да, моланы
айналады. Бейіт топырағын әкеліп шашатындары да бар.
Қазақ дәстүрінде төрт түлікке қатысты жасалатын шаралардың
кейбірі қарапайым ұқсастық табуға негізделген, ел арасында "домдау"
деп аталатын тәсілдердің түрлері өте көп. Мәселен, безгекке қарсы
безгелдек жұмыртқасын кептіріп берсе, қоянның терісін сыздауыққа, жылқы
талағын жылыдай ісікке таңған, қасқырдың бауырын құтырған ит қапқанда
жегізген. Башқұрттар көзге ақ түскенде, соқыр боп қалғанда, жыланды
өлтіре салысымен терісін сылып көзге жапсырса, қазақтар "суқараңғы"
атайтын көз ауруына қолданады. Көзге түскен сүйелді торғай саңғырығының
шыланған суымен жуған, бидайды көзге жақындатып тұрып үрлеген. "Құстай
ұшатын жүйрік" болады деп, бәйге атының жеміне құс етін қосып берсе,
жорғаға "қаздай жорғалайды" деп, қаз еті мен өнімдерін қосып беру ырымы
бар.
Далада кең таралған малдың өкпе ауруларына қарсы әдістің бірі – малдың
қанын үстіне шашып, жас өкпесімен "ем бол!" деп кеудесін қаққан. Немесе
малдың басы, жоны, кеудесін көк, қызыл түске бояп, оны қоянның жас
өкпесімен жемдеген. Қоскіндік ауруына шалдыққан ботаның кіндік тұсындағы
ісікті екі қатар тісі бар, яғни "ұры тісті" адамға тістетіп үздірген.
Көшпелілер эмпирикасы мен дәстүрлі дүниетаным үлгілерінің ұштасуынан
туған төрт түлікке қатысты шаралардың бірі – сөз бен ырғақ құдіретіне
сүйеніп, одағай сөз бен жыр жолдарын қалыптасқан интонациялық тонмен айта
отырып, малға жасанды рефлекске негізделген дыбыстық жүйемен әсер ету. Төл
мен саулық арасындағы байланысты реттеуге бағытталған сондай бір шара -
"телу". “Телу шарасында түлік табиғатына сәйкес түрлі одағайлар айтылады:
құлынды телігенде – гүру-гүру, бұзауды - әукім-әукім, лақты – шөре-шөре,
қозыны - төйге-төйге. Құлынынан жеріген биеге "тоқым тартады", тарпаң
биелердің аяғын бекітіп, батпаққа аунатып, әлсіреткен соң телісе, "қолаба"
аталатын, басына киіз бекітілген таяқпен сиырдың шаранасын сүртіп, оны
бұзаудың шонданайына жағады” (19(.
Қой, ешкі, түйе түлігінде бұл шара өзгеше жыр жолдары немесе музыкалық
аспаптар көмегімен атқарылады. Ең алдымен жылбысқа төлдің басы, жоны,
шонданайы, құйрығы тәрізді саулық иіскейтін дене мүшелеріне езілген тұз,
ащы ерітінді, жаңа сауылған сүт тамызып сылау, тіптен өлген төлінің
елтірісін жабу тәрізді заттық – контагиоздық тәсілдермен әсерлейді. Мұнан
соң саулық пен тіленуші қозыға бағыттап, мынадай жыр жолдарын орындайды:
Төйге, төйге, төйге,
Ала ғой, қойым, ала ғой,
Бауырыңа сала ғой.
Өзіңнен туған "бала" ғой.
Төйге, қойым, төйге,
Изен жесең, иіп бер,
Жусан жесең, "жуып" бер.
Төйге, төйге, төйге,
Өз "балаңнан" жерісең
Өз басыңа көрінсін.
Төйге, төйге, төйге... (20(
Жырдың орындалу мәнерінде екіленіп, өршелену жоқ, қоңыр, баяу ырғақты,
біртекті созылыңқы. Жырдың қайырмасы деуге тұратын "төйге" одағайына
көтеріңкі екпін беріп, ерекше шаттықпен үш-үштен қосарланып айтылады. Жыр
арнайы аспапсыз болса да, белгілі музыкалық ырғақпен орындалуы саулық малды
елітеді. Қозысынан жеріген қойдың мұрнынан шуда жіппен сабақталған тебен
өткізіп, қозының артқы аяғынан байлап та қояды. Бұл ғұрып қырғыз, тува,
моңғол, қалмақ жұртында ұшырасады. Төрт түліктің ішінде аса сезімтал,
аналық мейірімі ерекше дамыған, үн мен сазға еліткіш түлік – інгенге ботаны
телу үшін ертеректе қазақтар қобыз бен сыбызғыға, кейінгі кездері домбыра
сүйемеліне сүйенген. Қырғыздарда ауру мен ұры, жыртқыштан қорғап жүреді
деген наныммен бұзауға "кылоо" арбауы жасалады. Қазақтардың төрт түлікке
қатысты дәстүрлі ырым, ғұрыптарының әлі де беймәлім, жете назар
аударылмаған, тілдік деректермен шендестіре қаралатын тұстары аз емес.
Қысқаша түйіндесек, төрт түлікке қатысты наным-сенімдер мен ғұрып-
жосындар, саќталѓан дєст‰рлер көшпелілердің бағзыдағы дүниетанымдық-
пәлсафалық танымдары мен діни-идеологиялық қағидаларынан бастау алып,
қоғамның әлеуметтік- мәдении қатынастарында берік орныққандығы және оның
сораптары әлі де болса өміршеңдігін танытып отырѓандыѓы белгілі болып отыр.
Тарихи кеңістік пен уақыттың қатаң сұрыпталуынан өткен, көшпенділердің
өздерін қоршаған орта, әлемдік құрылым, әлеуметтік космос, жаратқан ие,
адам, қоғамдық қатынастар және бұлардың өзара функциялық байланыстары
жөніндегі қадым замандар қойнауында қалыптасқан түсінік-дүниетанымының
қоғамдық өмірдегі ерекше оқиғаларға ғана байланысты пайдаланатын қолданбалы
моделінің бірі — бесік жөне осы бесікке байланысты жосын-жоралғылар.
"Бесік " сөзінің шығу төркіні туралы әр түрлі пікірлер кездеседі. Бесік жас
нәрестеге арналып жасалған төсек екені белгілі.
Ал енді, "бесік " атауының шығуына байланысты тілші-ғалым
Ә.Нұрмағамбетов былай дейді: "Нәресте жататын төсекті ана тілімізде "бесік"
деп атайтынын білесіздер. Қазақтармен туыс саналатын якут, сары ұйғыр, т.б.
халықтар тілінде бұл сөз түбірі "би", "пе", "бээ" болып келеді де, мағынасы
"тербету", "әлдилеу" деген түсінік береді. Ал, осы түбірлердің біріне,
әсіресе "бээ" түбіріне өз тілімізге тән жұрнақ қоссақ, "тербету" мағынасын
беретін "бесік" сөзі пайда болады" Біздіңше, неге біз қазақ сөзінің шығу
төркінін немесе түбір сөзді басқа ұлттардың "бээ" түбірінен іздеп, оған
құлаққа қолайсыздау естілетін жұрнақты жапсыра теліп, "бесік" сөзін
туындатуымыз керек? Егерде бізге "бесікті" тербеу, қозғау, қимылдау, шайқау
қажет болса, онда қазақтың без, безек, безілдеу, безу, безеу, безгелдек,
безбен, т.т. толып жатқан төл сөздері бар емес пе? Осы аталған сөздердің
барлығының түбірі — без. Бұл сөздердің барлығы қозғалу, ырғалу, шайқалу,
тербелу деген үғымға сайып түрғандықтан, "бесік " әу баста "безек" немесе
"безік" болып, бертін "з" дыбысы қатаң "с" дыбысына ауысып, "бесік "болып
қалыптасса керек. Бұл — біздің бірінші жорамалымыз. Екінші ойымыз: бесіктің
жасалу жолына қарай, оны құрайтын негізгі бес ағашқа байланысты "бес уық
"сөзінен де туыңдауы мүмкін-ау деген тұжырым жасауға болады. Олай
дейтініміз, қазақ халқы негізінде бесіктің екі түрін тұтынған. Оның ертерек
пайда болған түрі "аспалы бесік " деп аталады. Аспалы бесіктің жасалу
жолдары өте қарапайым. Оны әзірлеу үшін бес тал, жуандығы біркелкі, жүмыр
таддар болса болғаны. Оңдай бесікті көшіп-қону кезінде уықтап құрап жасай
салу әбден мүмкін жай. Кейін келе бес уық — бесық — бесік болып қалыптасып
кеткен тәрізді” (21(. Қалай айтсақ та, қазақтың бесік деген сөзі якуттың
немесе сары ұйғырдың сөзінен шықты деу көкейге қоныңқырамайды.Сондықтан
"бесік" сөзінің шығуы әлі де болса терең зерттеуді қажет ететіні даусыз.
Қазақ салтында баланы бесікке бөлеу үлкен той, қуаныш деп есептеліп,
ырымдарға толы болады. "Бесікке салу "ырымы бала дүниеге келгеніне 7-8 күн
өткен соң барып өткізіледі. Алдын ала баланы күміс теңгелер салынған шілде
суға түсіріп, бала-шағалы, сый-сияпатты әйел адамға бесікке бөлетеді. Шүмек
салуға арналған түбектің айналасын ақ шүберекпен жауып, бесікке бөлеуші
әйел "тышты ма?" деп сұрайды. Бала-шаға "тышты "деп шуласып, бесік түбіне
алдын ала салынған тәтті тағамдарды үлестіріп алып, риза болады
Содан соң, баланы бесікке бөлейтін әйел "бісміллә, бісміллә, ата-
ененің жоралғысы" деп, баланы бесікке салады. Баланың басына жүзі жарқын
болсын деп айна, тарақ жастайды. Бесікті жеті түрлі затпен жабады: көрпе,
қамшы, жүген, шапан, тон, кебенек, шекпен. Кей жерлерде ең сыйлы, көп
жасаған әжей қолына қамшы алып, бесікке мінеді де: "Сатамын, кім алады?"
деп, бесікке жабылған заттарды үлестіреді. "Сатып алғандар" әжейге ырымын
береді.
Металл, қыш ыдысқа адыраспан, арша, қаражусан, т. с. с. хош иісті
өсімдіктердің бүрін түтетіп:
Алас, алас,
Бәледен қалас,
Бәле-жаладан сақта,
Көзі қызыл болмасын,
Көті қызыл болмасын, —
деген сөздерді айтып бесікті аластайды (21(.
Бесікте жатқан баланы емізудің де өзіндік әдістері бар:
-Мойны бір жағына бейім болмасын деп, баланы бесіктің екі жағынан
кезек-кезек емізеді.
-Нәрестені бесіктің арқалығына қолтығын сүйеп, тізерлеп отырып
емізеді.
-Бала шошыса, тұмар тағады, басына пышақ жастайды.
-Баланы "Бисмилләһи-р-рахман-и-рахим" деп емізеді.
-Баланы қараңғыда емізбейді, емізер алдында шам жануы шарт.
-Бала шоши берсе, ішіңце суы бар жез легенді баланың басынан жоғары
ұстап түрып, суға балқыған қорғасын құйып жібереді. Осыны "қорықтық"
деп атайды. Легеннің түбіндегі қорғасын суып, қатты күйге түскенде оның
сұлбасы бір затқа үқсайды. Егер итке үқсас болса, "ит тиген "екен дейді.
-Екіқабат әйел шошыса, етегін бүріп қояды (21(.
Сәбиді бесікке бөлеу туралы Мағжан Жұмабаев "Педагогика" атты
еңбегінде өзінің ой-толғамын айтып өтеді: "Педагогика ғалымдары бала
бөлеуге атымен қарсы. Баланың дұрыс өсуіне, қаны жүруіне, асы сіңуіңе кесел
деп дәлелдер көрсетеді. Бұл дәлелдердің салмақты екендігіне талас жоқ.
Бірақ қазақ тұрмысы көзінен қарағанда, бөлеуден безуге бола қоймас. Көшпелі
абыр-сабыр тұрмыста бөлеудің пайдасы да болып шығар. Әңгіме — бөлей білуде.
Тас қылып бөлеп тастасаң, қанын тоқтатпақ түгіл, жанын да шығарып аларсың"
(22(.
Көшпенді қазақ тұрмысын білмеген Н. Жартыкин, Н. Лебединская сияқты
зерттеушілер бесікке мүлдем қарсы.
Бесік — қазақ ұғымында киелі орын. Тұңғыш баласы жатқан бесікке
немере, шөберелерін бөлеген әжелер өздерін өте бақытты санаған. Бүгінгі жас
жұбайлардың нәрестелерін бесікке бөлеп үйреткендері жөн-ақ. Әр қазақтың
үйінде асқан шеберлікпен жасалған бесік тұрса, ол қасиетті де қадірлі жиһаз
ретінде үй ішінің сәнін кіргізбей ме? Ендеше, атадан балаға мирас болып
келген мүлік, әрбір қазақтың жылы ұясы — бесікті сақтай білгеніміз дұрыс.
Бала дүниеге келмес бұрын, әйел бойына біткеннен бастап жасалатын
ырымдар да бар. Құрсағына бала біткен әйелді "екіқабат", "жүкті", "аяғы
ауыр" , "құрсақ көтерді" , "іші білінді" , "көжеге тойды" деп қатты
қадірлейді.
Екіқабат әйелдер түрлі аң, құс, т.б. жануарлардың етіне жерік болуы
мүмкін. Олар "жерік асын" тауып жесе, онда "жерігі қанады". Қазақта аяғы
ауыр әйел қандай аң, құс, мал, т. б. жерік болса, соның етін жеп жерігі
қанса, айы-күні жетіп аман-есен босанғанда, баланың мінез-қүлқы етіне жерік
болған жануарға тартады-мыс деген сенім қалыптасқан.
Аңшының, балықшының олжасын екіқабат әйелдерге жеуге болмайды. Себебі
осы уақытқа шейін халық арасында аңшылар мен саятшылардың, балықшылардың
түзу мылтық (садақ, сақпан), қанды қақпан, т.б. құрал-саймандарына, қару-
жарағына тіл, көз тиеді, "бұзылады" деген наным-сенім сақталған. Әсіресе
қақпанға түскен, мылтықпен атып алынған аңның, құстың етін жерік болған
әйел жеп қойса, онда мылтық немесе қақпан "бұзылады". Соңдықтан, жерік әйел
қақпанға түскен, атып алынған аң мен құстың немесе ауға түскен балықтың
етін, әлде белгілі бір мүшесін жеп жерігін қандырам десе, аңшының
мылтығына, қақпанына, балықшының қармағына, т.б. құрал-саймандарына "ақтық"
байлайды. Ақтық дегеніміз - ақ шүберекке (матаға) түйілген дәм, ақша, т. б.
Яғни әйел аңшыға ырымьн, жол-жоралғысын беруі шарт. Мүлдем еш нәрсе жоқ
болса, кәдімгі жіпті ширатып байласа да болады. Осыны қазақ "аптау" дейді.
Егерде қару-жараққа, құрал-сайманға ақтық байланбаса, онда иесі оларды
"аптауға " мәжбүр болады.
“Аптау дегеніміз — мылтықты үш рет оқтап, үш мәрте жезді кері шығарып,
ішіндегі оқ-дәрісін төгіп, қайта оқтап, үш түсті жіпті ширатып қаруға
байлап, салқын сумен жуу. Содан соң байланған жіпті шешеді. Аптау сөзінің
төркіні арабтың "аб" — "су"деген сөзінен шықса керек, яғни сулау немесе жуу
деген мағынаны біддіреді (223(”.
Қақпанға да үш түрлі ширатылған жіп байлап, жерге үш рет ұрып, сумен
жуып, жібін шешеді немесе жуып, тазалап қаруды "түзейді". Міне, осыны
"аптау" дейді. Аптау кезінде мылтыққа:
Ата алмасам, маған серт,
Атылмасаң (от алмасаң), саған серт,
Аңның (құстың, балықтың) етін жеген әйелге серт! -
дейді (23(. Қақпанға да осылай:
Құра алмасам, маған серт,
Тұра алмасаң (қаба алмасаң), саған серт,
Аңның (құстың) етін жеген әйелге серт! -
дейді (23(. Сонда не қару түзіледі, не иесіне қатер төнеді, не жерік әйел
түсік тастайды. Түсік дегеніміз — аяғы ауыр әйелдің айы-күніне жетпей,
баланы өлі тууы.
Жас келін тұңғыш баласын тапқанша желегін тастамайды. Үлкен кісілерді
көргенде, инабат көрсетіп, бетін желегімен көлегейлеп сөйлеседі.
“Желек дегеніміз — жаңа түскен жас келіннің сәукелесіне тағылатын
жібек, торқа тәрізді жұқа матадан тігілген жамылғы. Желектің сыртында
тобыққа түсетін ұзын ақ жаулық болады. Жаңа түскен келіннің бетін желекпен
бүркеп қояды. Беташар айтқан жігіт өнмен жас келінге құттықтау сөздерін
айтып, үлкендер тілек-батасын берген соң, қамшымен желекті түріп, келіннің
бетін ашады" (24(. Ел аузында "Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық болады"
деген сөз бар.
Әдетте, нәресте дүниеге келмей тұрып, аяғы ауыр әйел аман-есен
босансын деген тілекпен көршілерді, жақын абысын-ажындарды шақырып, шашу
той жасайды. Осыны қазақ "құрсақ шашу "деп атайды. Ал, нәресте дүниеге
келген кезде жасалатын тойды "шілдехана " дейді.
Шілдехана, шілде күзет — қазақтың ұлттық салт-жорасы, нәрестенің
дүниеге келу құрметіне өткізілетін ойын-сауық кеші. Шілдехана алғаш
нәрестені үш күнге шейін жын-періден қорғап, "күзету" секілді діни рәсімге
(шілде күзет) байланысты туған. Кейін дәстүрлі ойын-сауық кешіне ай-налды.
“Қалжа - жас босанған әйелдің сыбағасы. Ертеден келе жатқан қазақ
салты бойынша, жас босанған әйелге арнайы қой сойып, жас сорпа ішкізіледі.
Ана мен баланың қуанышына көрші-көлем, абысын-ажындарын қалжаға шақырады.
Қалжа беру босанған әйелге деген ерекше құрметген туған” (24(.
Бала туған соң қалжа бергенде, мүмкін болса қара қой сойып, мойын
омыртқасын ("азат омыртқадан" кейінгі алты омыртқа) бұзбай, қазанға тұтас
салып, бабымен пісіру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-7
I тарау. Замана желімен жарысқан жаңа дәстүр ... ... ... ... ... ... ... 8-36
II тарау. Бабалар дәстүрі – баспасөз бетінде ... ... ... ... ... ... ... ... . 37-67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68-70
Сілтемелер мен пайдаланылѓан єдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... 71-73
Ќосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74-82
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Осы күнгі ақпарат деп аталатын аласапыран
өмірі бар ортаның тәкәппар басып төріне озған баспасөздің қай салада
болмасын ықпал ету мүмкіндігі ерекше. Ұлттық құндылықтарымыздың басты
нысаналарының бірі болып табылатын халықтық салт-дәстүрімізді кеңінен
жазып, ұрпақ санасына әсер ету жүгін де осы баспасөз арқалайды. Баспасөздің
белсенді өкілдері журналистердің ата-дәстүрімізді аянбай жазудағы
мүмкіндіктері қандай? Бұл туралы кейінірек(II тарауда). Аспан астын дауыл
сапырса да теңселмей екі аяқты тең басу үшін мемлекет арға араша ата-
дәстүрін сақтап қалу керек. Түптеп келгенде, түгел жайттың түбірі – салттық
ерекшелегімізді екшелеуде.
Төменде осы жайында.
Дәстүр – атадан балаға мұра болып берілетін өмір сүру қалпы,
көзқарас, талғам түрлі салттық өзгешеліктер және күнделікті
тіршілік барысында қалыптасқан тек қана осы халыққа тән тұрмыс деп
түсінеміз. Қай қоғамда болмасын ертеден келе жатқан немесе жаңадан
пайда болған дәстүрлер адам өмірінде ерекше орын алады. Бұл –
жазылмаған заңдылық. Біздің халқымыздың рухани мәдениетінде салт-
дәстүрлер ұрпақтан – ұрпаққа беріліп, олардың адамгершілік, эстетикалық
күш-жігерін арттыруға әлеуметтік үрдістегі сабақтастықты қамтамасыз
етуге қызмет етті. Уақыт сынына төтеп бере алмағандары табиғи түрде
жаңаларына орын беріп отырды. Түптеп келгенде салт-дәстүрді қадірлеу
әрі сақтай білудің арқасында халқымыздың Жер-анаға деген шексіз
сүйіспеншілігі, азаматтық парыз сезімі, еңбектегі әлеуметтік оптимизм,
отбасындағы үйлесімділік, үлкеннің кішіге қамқорлығының артатындығы
анық.
Кешегі әміршіл -әкімшіл жүйе кемеліне келіп тұрған мезгілде
басты назар кењестіњ идеологиялық принциптеріне сай жаңа салт-
дәстүрлерді орнықтыруға аударылды. Ғасырдан- ғасырға созылып, атадан
балаға мирас болып келе жатырған салт- дәстүрлер шолақ
белсенділіктің құрбаны болып кете барды. Әйткенмен де барлық жаңа
салт дәстүрлер шағын ғана билеуші топтың қалауымен, субъективті
себептермен дүниеге келген екен деуге әсте бола бермейді.
Оның қайнар көздері еліміздің әлеуметтік-экономикалық және
мәдени тұрмыстық дамуындағы түбірлі өзгерістерде жатыр. Екінші
жағынан, жаңа салт, жаңа дәстүрдің қай-қайсысын болмасын ойлап
тапқан әрі өмірге енгізген нақты адам жоқ. Олар - өмірдің өзінен,
халық шығармашылығынан туған құбылыстар. Яғни, объективтік факторлар
басым тұр. Әрине, субъективтік себептер де жоқ емес. Оларсыз жаңа
дәстүр, жаңа салттар кең тарап, биік дәрежеге жете қалуы да
неғайбыл болар еді. Субъективтік деп жаңа салттарды орнықтыру,
дамыту мақсатымен мемлекеттік мекемелер, қоғамдық ұйымдар нысаналы
түрде жүзеге асырған шараларды, бұл іске ірі-ірі әлеуметтік
топтардың араласуын айтамыз.
“Салт дегеніміз – шартты символикалық іс-әрекет. Осы арқылы оған
қатысушылар қоғам өміріндегі немесе жеке басындағы маңызды оқиғаны
атап өтеді, куәландырады. Салттардың тағы бір ұтымды, қажетті жағы
адамдарды бір-біріне жақындастыруында. Өйткені, қалың қауымға жақын
жүргенде ғана достық, туысқандық қарым-қатынастар бар екендігі
сезілгенде ғана әрбір адам өзіне өзі сенімді болып қоймайды, ертеңгі
күнге зор үмітпен қарайды” [1].
Басқаша айтқанда, салт – жеке адамдардың немесе олардың
қауымдастығының өміріндегі маңызды оқиға туралы қоғамнан түскен хабар және
осы оқиғаға қоғамның рұқсат бергенін бейнелейтін ерекше іс-әрекет түрі десе
де болады.
Әлбетте, кеңес қоғамы тұсында пайда болып, өркен жайған жаңа салттар
діни, бейресми немесе буржуазиялық мазмұнда болмауын тиісті құрылымдар жіті
бақылап, қадағалап келді. Адамдардың бір-біріне, табиғатқа, қоғамға деген
қатынасын ресми идеалогия шеңберінен шықпауы басты назарда ұсталды. Ол ол
ма, осынау институтты тиімді пайдалану арқылы жаңа қоғам орнату ісін тиімді
бағытта жүргізуге мүмкіндік молайды. 1991 жылғы тамыз оқиғасына дейінгі
кеңес қоғамының бар кезеңдерінде осылай болып келген еді. Мәселен, кеңес
қоғамының бастапқы кезеңінде ревалюциялық мейрамдарда – 1 Мамыр, Ұлы Ќазан
социялистік ревалюциясының күндеріне байланысты көшпелілік – азаматтық
дәстүрлер туды. Кейініректе адамдардың тұрмысына қатысты салттар шықты.
Айталық, өлген адамды жерлегенде құрметті қарауылға тұру, үйленгендерді
шіркеу, мешітте некелестірмей кеңес мекемелерінде некелестіру тағы сол
сияқтылар. Сөз жоқ жаңа салт-дәстүрлер бар жерде егіз қозыдай бір-бірінен
айнымай қалған жоқ. Оларға әр аумақтың ұлттық құрамы, шаруашылық бейнесі,
тарихи дамуы, басқа елдермен, халықтармен араласу – құраласу мүмкіндіктері
үлкен әсер етеді.
...Салттар адамдардың басын біріктіріп, көңіл толқуын туғызатын,
өзгеше эмоциялық күйге түсіретін болғандықтан, яғни адамға
бағытталғандықтан, оларды өресіне қарай бірнеше топтарға жіктеуге болады
[2], - деп жазды кезінде академик Ю.В.Бромлей. Ол топтар мынадай:
1. Қоғамдық, азаматтық салт дәстүрлер.
2. Жеке азаматтық салт-дәстүрлер.
3. Жеке отбасылық салт-дәстүрлер.
Бірінші топқа белгілі бір оқиғаға байланысты қалың әлеуметтік топтардың
қатысуымен атқарылатын салттар кіреді. 1-Мамыр мейрамы, Жеңіс күні,
Конституция қабылдаған күн, сабан той, шопандар күні тағы да басқа айтулы
мерекелер жатады.
Жеке азаматтық деп бір адамның басындағы айтулы оқиғаға байланысты
салттар аталады. (Баланың бірінші сыныпқа баруы, мектеп бітіруі, адамдардың
жеке куәлік алуы, зейнетке шығуы т.б)
Үшінші топқа жеке адам мен оның отбасы үшін маңызы бар салттар
жатады.
Бромлейдің пікірімен келісуге болады. Бірақ өз ұлтымызға тән, тарихи
дамуымыз бен шаруашылық бейнемізге бейімделген өз дәстүріміз жеткілікті
деңгейде. Академиктің тұжырымдамасына халқымызға тән төрт түлік малымызға
қатысты дәстүрді қосып айтсақ та болады. Тек бұл ғана емес ата
бабаларымыздан мирас болып келе жатқан салт-дәстүрімізді зерттегенде
бірнеше тұжырымды қоса айтуға мәжбүр боласың. Бұл - біздің ата
дәстүріміздің сан алуандығының айғағы.
Сөзіміздің басында айтып өткендей салт-дәстүріміздің замана желімен
жарыса уақыт талабына орай өзгеріске ұшырағандығын, оның әр аймақта әр
түрлі сақталғандығын, кемел ойлайтын, қаламы өрт журналист-жазушы қауымының
бұл жолдағы қалтқысыз қызметін жүйелі түрде сөз етуге, талдауға бекіндік.
Біздің зерттеуіміздің өзектілігін танытатын бірінші мәселе ата-
дәстүрді келешек ұрпақ санасына қоғамдық ойдың тезіне сала отырып
жеткізілуін қарастыру болса, екінші мәселе бүгінгі бізді мазалап отырған
ойлардың шиырынан шыға саралайтын баспасөздің салт-дәстүрімізді сақтап
қалудағы алар орнын, жауапкершілігін саралау.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Республикалық басылымдарға (Алтын
Орда, Қазақ елі, Жас қазақ үні, Егемен Ќазаќстан, Қазақ єдебиеті)
социологиялық зерттеулер жүргізілді. Жұмыс тақырыбын ашу мақсатында
баспасөз бетінде ізденіс нәтижесін көрсететін мақалалар жарияланды.
Диплом жұмысының мақсаты: Салт-дәстүрдің дамуы өзінен-өзі туындаған
өзекті тақырып. Тамыры тереңде жатќан тақырыптың жаңашылдығы – ата-
дәстүрімізді арға араша ете отырып заман ағымымен қатар алып келудегі
баспасөз өкілдерінің атқарар жүгінің салмақтылығын дұрыс таразылап, жете
бағдарлау.
Осы мақсатқа жету жолында мынандай міндеттерді басшылыққа алдық:
- Ұлттық-халықтық салт-дәстүріміздің өзгешеліктерін жүйелеу.
- Әр аймақта жергілікті тұрақтаған халықтарға орай сақталған салт-
сананы саралау.
- Сарапқа түсер салт-дәстүрді насихаттап, халыққа ақ-қарасын анықтап
жеткізетін баспасөз міндетін зерделеу.
- Ақиқатқа жүгініп, мәдениетіміздің маңызды жақтарына да
жауапкершілікпен қарауға тиісті журналистің осы тақырыптағы
ықпалын көрсету.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: Рухани байлығымыз сор да болмай, қол
аяғы байлаулы қор да болмай, алпауыт мемлекеттердің боданына түсіп
қалмаумен қатар бойымыздағы жасампаздық қасиеттерді жаңғыртатын
мүмкіндіктің салт-дәстүрімізде жатқандығы жан-жақты қарастырылып айтылады.
Диплом жұмысының әдістемесі: Еларасында жүргізілген сауалнамалар,
мемлекеттік, республикалық газеттер, салт-дәстүрге байланысты жарияланған
кітаптар, интернет сайдтарында жазылған пікірлер пайдаланылды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Мектеп оқушылары үшін де, жоғарғы
оқу орнындағы барлық мамандықтың студенттері үшін де тәрбие сағаттарында
қолданылатын өмірлік маңызы бар мәліметтер алуға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден екі тараудан, қорытындыдан
тұрады. Алѓашќы тарауда ±лттыќ салт-дєст‰рімізді ел ішінде µз дењгейінде
ќолданылуы мен насихатталуы жазылѓан. Екінші бµлімде жоѓарыда аталѓан
аталмыш басылым беттерінде жариаланѓан ѓалымдар мен баспасµз µкілдерініњ
материалдарына шолу жасалып, маќаланыњ шыѓуы пайыздыќ µлшеммен кµрсетілген,
жан-жаќты талданѓан. Оған қоса пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер
тізімі және көрнекілік құралдар көрсетілген.
I ТАРАУ
Замана желімен жарысқан жаңа дәстүр
Дәстүрдің озығы да, тозығы да бар. Ал оларды анықтайтын уақыт болса,
жаңасын өмірге әкелетін адамдардың өздері. Осы орайда біраз тәжірибе 70-80
жылдары жинақталды. Ең бастысы салт-дәстүрдің ескісі болсын жаңасы болсын
адам мүддесінен туындап жатуы керек екендігі даусыз. Сонда ғана олардың
ғұмыры ұзақ болып, қоғам өміріне кідірусіз енетіні ақиқат. Енді соларға
тоқталсақ.
Евразияның қуаң даласының шұрайлы алабының табиғи – экологиялық
факторларына үйлескен көшпелі шаруашылық мәдени типінің арқауы – төрт
түлік. Далалықтар үшін менталитеттің басты өлшемі, әрі критериі және
мәдениеттің айқындаушы басты атрибуты болып табылады. Қазақтардың малым –
жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы немесе мал, малдан
кейін ал, ел сүйген мал сақтайды, мал сүйген жан сақтайды деп
келетін маќалдары – төрт түлікке қатысты идеализациялардың басты
қағидасы.
Мұндай қағида мен үрдіс принциптері көне сенім, діни наным,
дәстүр салтпен кіріге отырып, көшпелілер қоғамының жекеленген
саласында белгілеуші нысаны ретінде орныққан. Айталық, қоғам мүшелері
арасындағы қатынас пен этика нормаларында төрт түлік қамына айрықша
мән беріліп, ден қойылады. Қазақтардың ең алдымен малдың, содан
соң адамның есендік - саулығына назар аударуы, яғни сәлемдескен кезде
мал, жан аман ба? немесе маусымға сәйкес төл дін аман ба? деп
басталатын сәлем түрлері мен шаруашылық қарекетіне байланысты көш
көлікті болсын! т.б. сәлем орнына жүретін сµздері шаруашылықтың
қалыпты ырғағын үнемі ескертеді.
Әр түліктің өз желеп- жебеушісі, қамқоршысы, иесі, пірі бар деп
сенген қазақтар түйені – ұлық малы, түлік төресі немесе түйе –
байлық, жылқы – сәндік деп бағалаған. Бағзыда егіншілікпен шұғылданған
оңтүстіктегі жұрттар арасында шаруашылықтағы маңызына қарай сиырдың
ардақталуы мен оның құтпанының (бұқаның) сакральды дәрежеде әспеттелуі
оңтүстіктегі қазақтарға әсер етті. Сиыр түлігінің пірі – Зеңгі бабаны
қазақтар кейде Арыстан бабтың бесінші ұрпағына телиді. Қазақстанның
басқа өңірлерінде оны сасық мал, қара мал, пұшық мал атап
елемеген, өлікке арнап соймаған, оны құрбандыққа шалар болса 40 күн
ашықтыру қажет деп санайды. Сиырды шайтан мініп жүреді деп
сенгендіктен түнде бейсауыт ұшырасса, басынан тартып жібереді. Бұл
даланың эклогиялық жағдайына аталмыш түлікті өсіруге қолайсыздығына
байланысты. Отаршылық тұсында Арқаға әкелінген сиыр түлігіне қазақтар
жатырқай қараса, ақындар Ақша деген пұл шықты, сиыр деген мал
шықты деп, оның дәстүрлі шаруашылық үрдісіне жат екендігін сынаған.
Сондықтанда болар сиыр төңірегінде өрбитін наным, ғұрыптар аз.
Қазақтар ешкіні түлік санатына қоспайды. Кесірлі жынға баланатын
безгек ауруы сазды жерлерде, ойда, иесіз мекиен далада ешкі кейпінде
жүреді деп санайтындықтан, жапанда кездескен жалғыз- жарым ешкіден
қазақтардың үрейі ұша қорқады. Ешкіні қазақтар сайтанның малына
балайды, себебі ол зиратқа шығады деген сөз бар.
Орта Азия жұрттарында кең тараған, өлген адамның жаны зооморфтық
кейіпке, яғни қой бейнесіне енеді деген түсініктен туған қой
түлігіне қатысты мєдениет қазақтардың құрбандық ғұрпында да берік
орныққан. Өліктің басына құрбандыққа шалынған қой малының рәмізі
қойтас, қошқартас, ал жылқының бейнесі құлыптас немесе бағана
тұрпатында нышандалған. Өлікке неғұрлым көп қой сойылса, марқұмның
күнәсі жеңілдей түседі деген сеніммен қаза мен асқа неғұрлым көп
қой союға тырысқан. Қазаға сойылған қой марқұм жанының қияметтің
қыл көпірінен өтуіне көмектеседі де, кейін өліктің о дүниедегі
кәдесіне жаратылады деп сенген. Қой денесінің бөліктері сакральды зат
ретінде пәле-жаладан қорғаушы, қар жілігі, қозы құлағына салынған ен
қиындылары, ішіне шөп толтырылған терісі тұмарлық орнына жүрген.
Өліктің рухы мен қой арасындағы байланыс нәтижесінде белгілі
уақыт өткен соң адамның қайта жанданған рухы арқар, бұғы, тау ешкі,
елік қатарлы тағыларға көшетіндіктен, кез келген аңды жөн- жосықсыз
көп ату аңшыға қатер, қайғы әкеледі деп ырымдаған (Жыр, дастандар,
қиял-ғажайып ертегілердегі жәйттерді, мәселен, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”
дастанындағы Сарыбай қазасын еске алыңыз ). Сондықтан да киелі
аңдарды қазақтар “қоңыр аң”, “құдайдың малы” деп түсінген. Дәл осындай
сенім қырғыздар мен оңтүстік Саян – Алтай түркілерінде бар.
“Орта ғасыр түркілерінің адам мал түлігі, дүние- мүлкі және
туыс- туғандарымен о дүниеде қайта қауышады деген өз сорабын сақтауда.
Көне түркілердегі төрт түліктен құрбандық пен тасаттыққа ақ (көк) ат,
қой, өгіз шалуы мен жылқыны байлық өлшеміне балауы халқымыздың
ғұрпында жалғастығын тауып отыр” [3].
“Көне аңыз, мифологияда “жылқы – күн - аспан” космологиялық үштігі
желісіндегі ойларды байланыстырушы басты дәнекер – жылқының ролі
жоғары. О дүниеде “бағуы” үшін өлікке арнап құрбанға шалған қоймен
қатар, жылқы өсіріп, тіршілік етуіне қажетті “егей атын” (өздік ат,
қаза аты) қоса сояды. О дүниеде арнап сойылған жылқының мүшелері
кемтар болып қалмас үшін таратылмаған еті түгелдей үлестіріледі. Және
сүйектері шағылып, өртеп жіберіледі. Сүйектің толық сындырылмауы мал
жанының толық шықпағанына саналатындықтан, оны мұқият қадағалайды.
Құрбандыққа шалынған малдың арнап сойған “иесіне” тез жетуі үшін
сүйегін дереу шағып (сындырып), етін пісіреді. Түркілер мен
моңғолдардың сенімінде Тәңір елшісімен шендестірілетін жылқыны өліктің
рухын Тәңірге қиналтпай жеткізетін медиаторлық қызмет атқарушыға
балайды. Өлікті арулаған (жуған) орынға шырақ жағу рәсімінде,
“Жаққаның шырақ болсын, мінгенің пырақ болсын!” деп марқұмға тілек
арнауы аталған қағиданың реминисценциясы деуге тұрады. Құрбандыққа
шалынған ұсақ малдың басы отқа жағылса, түйе мен жылқының бас
сүйегін адам аяғы жетпейтін шың, құз, ағаш басына қояды. Немесе тас
байлап, терең суға салып жіберсе, “шөлдемей жатады” днп сенген. Ең
үлкені – зарыға күткен теңдессіз қуанышқа арнап “ақ түйенің қарнын
жару ”. Құрбандыққа арнап шалған малды бағыштағанда түр – түсі, жасы,
құлағындағы енін толық атап, батасын айтады [4].
Малы мен жаны бір ќазаќ халќы малдыњ т‰сіне, с±лулыѓына аса назар
аударып, ќадаѓалап отырѓан. Олар єсіресе, төрт түліктің көк түстісін
артық тұтқан. Ел арасындағы аңызда жерді көтеріп тұратын көк өгіз
туралы ањыз көп. Ең үлкен мінажатта құрбандыққа “көкқасқа айту”,
“көкқасқа шалу” немесе сыбызғыны “көк қойдың өңешімен қапталған” деп
әспеттеу, жел-құз, шетпе, қызылша ауруларына қарсы көк серкенің
терісіне орану аталмыш түске қатысты т‰сініктерден туындаған. Ақбоз,
сары, құла түсті малды да кем тұтпайды: ақбоз биенің сүтіне шомылу,
“ақсарбас” айту бар. Хан Абылайға қысылған кездерде ақбоз ат шалып,
мойнына кісе салғанда, қыдыр дарыған [5]. Бұқар жырау сәуе еткен “Сары
бура Хан туының түбіне келіп, шабынған бағытына қарай аттанса”,
олжалы жеңіспен оралатын болған [6]. Қазақтарда жалы мен құйрығындағы
ақ қылы бар жылқылар құт, береке тұрағына саналады. Абақ керейлерді
Алтайдан Қобда бетіне бастап көшерде ел ағалары “Серттен тайсаң, қара
пәле бассын” деп қара қойдың қанына саусақтарын батырып, серттескен
екен” [7].
Дәстүрлі сенімде төрт түлік кез келген адамға емес, іске,
шаруаға, қыры бар жанға бітеді. Осыған орай “сиыр қалың нуға, қоры
үзілген қуға; қой қара тасқа, жабағы жеген насқа; жылқы бетегелі белге,
найза ұстаған ерге; түйе ащы оты көп сорға, ел ішінде зорға бітеді ”
[8] деп сенген. Халық аңызында жылқы-желден, түйе- сордан, қой-бейіттен
(оттан), сиыр- судан, ешкі тастан жаратылған деп әспеттейді. Қазақтың
үй жануарларының шығу тегі туралы аңыз-ертегіде жылқының арғы тегі
Жұпар деп аталатындығы келтіріледі.
Шығыстағы қазақтарда жас отау иелері қара шаңырақтан еншіге алған
малының маңдайына ақ бүркіп, мал мен басы тең өскен, өмірде жолы болған
адамға арқанмен қосақтатып алуды жақсылыққа жориды. Келер жылы сол енші
малдан туған “тума малына” қырқым кезінде “бісміллә, үйірімен үш тоғыз”
деп ырымдап, ен салады. Алайда күйекте ең алғаш туған “көгенбастарына” ен
салу, пішу төлдердің жаппай қырылуына бастайды деп сенгендіктен, көбінен
бөліп, арнайы бір күні жасайды. Сондай-ақ, жаңа қонысқа қонған күні қан
шығаруға ( мал союға ) тыйым салынады.
Қазақ сенімінде төрт түлік те аса киелі жануарлар санатында. Кез
келген малды сол түліктің қарасы ауылдан ұзаған соң бауыздайды. Әрбір
шаңырақтың, әр түліктің қолдаушы күштері, қора-қотанның жебеушісі сол үйдің
жылқысының жалында шырмалып жүреді деп сенген. Айғырдың жалын күзесе,
күші қайтады деп, оған қол тигізіп, қырықпайды, жылқыға өлік артпаған.
Түйеге мәйітті артқан кезде өркешін қымтай қомдап, екі құлағын тығындап
қояды. Себебі оның күші қайтады-мыс деп сенген.
Малдың тік ішегі “мал бастың құтына” баланып, үй иесі немесе қойшыға
ғана тиесілі сыбаға саналған. Сондай-ақ оның мал төлдеуі басталған уақытта
берілетін “көтенасарда” міндетті түрде уызға қосылып тартылуы қажет.
Құттың тағы бір тұрағы – келіннің аяғы мен қойшының таяғы. Осы қағида
бойынша қойшы таяғын қастерлейді, оны үйдің белдеуіне қыстырып қояды, жерге
тастамайды, үстінен аттамайды, отқа жақпайды, себебі малдың көзіне – ақ,
үстіне қотыр түседі деседі.
“Құт пен берек майға да тұрақтайды деп ұққан. Сондықтан да төрт
түлікке қатысты ғұрыптардың атауы “қоныс майлау”, “қос майлау”,“көген
майлау ”, “желі майлау”,“кере шашу”, “күйек шашу” ... болып аталады. Айғыр
(құтпан мал) қою рәсімінде оның сауырына сары май жағып, “Иә, жарықтық ай,
бауырың өссін” деп игі тілеп, шоқтығына дұғалық байлап, құйрығына жеті тал
үкі байлап, үйіріне қосады” [9].
Қасиетті деп танылған малға қол жұмсауға, шыбыртқы қамшымен осу, ұру,
тебуге, тіптен балағаттауға, кеюге болмайды. Себебі мал “киесі” теріс
айналса, ешқандай құрбандықпен, тасаттық ырыммен де қайрылмайды, сөйтіп құт
қашады, ырыс ортаяды, “киесі” ашуланған малдың өнімі азайып, ауру шырмайды
деген т‰сінік бар.
Малдың дене бөліктерінің де қасиеттері бар деп сенген. “Жіліктерді оң,
сол жақтағыларының өз мәні бар.Оң жақтағысы оң үсті дәріптеу символы болып,
“істің оңына келуі мен сәттілікті нышандайды” [10].
Қазақтарды мал әбзелдері, аспап құралдары киелі саналады, оларды
(арқан, көгенді) аттаған әйел адам құрсақ көтермейді, бедеу болып қалуы
мүмкін, ал аяғы ауыр әйелдерге әбзелдерді басуға, үстінен аттауға тыйым
салынады.
Өсіп- өніп, көбею магиясында төл жабдықтары аса қастерленеді.
Ақан серінің атасы Жарқынбай көпке дейін немере сүймеген соң, 9 қызы мен
бәйбішесі көгеннің бұршағын мойнына салып тілегенде, Тәңірден тілеген
тілеуі болып, Қорамсадан Ақан ( Ақжігіт ) туған” [11]. Бұқар жыраудың хан
Абылайды “мойнына бұршақ сап тілеген” халықтың ұлына балауының ұшығы сонда
жатыр. Балалы бола алмай ж‰рген ата-аналар ‰шін осынау тµрт т‰лікке ќатысты
дєст‰р мањызды рµл атќаратын болѓанын осыдан соњ-аќ ањѓаруѓа болады.
“Қазақтардың түсінігінше, найзағай – бұлттардың билеушісі, ол
періштенің жаңбыр жауғызуға қарсы тұрған қаскөй шайтанға қарсы оқ атуынан
болады-мыс. Сол кезде зәресі ұшып, адамға, малға, бой тасалап тығылған
шайтанның ізіне періште түседі, оның қаһарланып айқайлаған дауысы жерге
күркіреп естіледі, ал найзағай – періштенің бұлтты ұрып- соққан
шыбыртқысының ізі. Қазақтар найзағай жарқылдаған кезде атпен жүрмейді,
себебі найзағайдан қашқан шайтан жылқының тұяғына кіріп паналайды деген
сенім бар. Мұндайда қазақтар аттан түсіп, оның тұяғына зәр сындырса, шайтан
ада болады деп сенген. Маңғыстау даласында шөбі өртенген далада кездесетін
садақ жебесінің ұшын найзағай періштесінің жебесі деп есептеп, оларды
түйенің мойнына тұмар етіп таққан” [12].
Қазақ бақсылары ойынымен малға келген індетті кәдімгідей көшірген
деседі ...Бақсылар індетке шалдыққан малды жеке иіртіп, аралап,жүріп,ойын
салып, малға келген ауруды ескі қаңқаларына көшіреді де, оларды ел
қонбайтын көне жұртққа апарып тастайды. Бұл кезде бір-бір қылаң ат мініп,
анадайдан қойға қарай: “Кетті ме, кетті ме?” деп шабады. Ауыл әйелдері
“кетті, кетті” деп айқайлайды [12]. Баќсылар тµрт т‰лікке тµнген ќатерлі
ауруды осылай “ќуалап” отырѓан. Б±л дєст‰р ќазіргі тањда єлі де кµрініс
тауып келеді деп айтсаќ та ќателеспейміз.
“Көшіру тәсілі ауруды жұқтырмас үшін басқа бір затқа бояу арқылы таңып
байлау” [13] деген мәнге саяды. Ауруды көшірген малдың бас сүйегін бояп,
жолға алып шығып, иен далаға, тоғыз жолдың торабына немесе жолай кездескен
адамның аяғының астына тастай салып қашатын ќимыл осыныњ айѓаѓы.
Көшірудің кең тараған түрі – сөз құдіретіне сүйеніп, сиқырлы күштер
тудырған пәле-жала, аурудан айықтыратын, улы жәндік шаққан малға да көмек
іздейтін кµшіру т‰рі. Осылардыњ ќатарынан табылушыныњ бірі болып саналатын
кµшіру т‰рі - бәдік пен арбау.
Түн ортасында жастар ( ертеде тек қыздар атқарған ) қотан шетіне от
жағып, бәдік өлең айтып, жаппай келген аурудың бетін қайтаруға талпынған.
Жын-шайтан бейнесіндегі қаскөй, жанды күш - “бәдікті”, қараңғы үйіріле
жиналған кезінде, айқай- шу, сөз құдіретімен және қолға ұстаған қарумен
қорқытады. Малға келген ауруды басқа адамға, жан- жануарға, жанды- жансыз
заттарға “көш!” деп келетін қайталауларда өтіну, сұрау, қорқыту, үркіту,
шошыту тәрізді сарындар бар:
Бір ауру бар бәдік деген келді хабар,
Бәдіктің, көп жиналса, емін табар.
Уа, бәдік, көшер болсаң молдаға көш,
Мойныңа әшекейлеп тұмар тағар.
...Болмаса көк балғалы ұстаға көш,
Төбеңнен тойтармалап шеге қағар.
Немесе: Бәдік, құрғыр,
Тасбақадан жығылып мойның сынғыр,
Жардай болып алдыңда бәдік жатыр,
“Көш” деп айтсаң болмай ма, жетең құрғыр [14].
Малды шаққан жылан, бүйі, шаян, қарақұрт, өрмекші уын арнайы
маманданған арбаушы адам магиялық-мистикалық жолмен қайтарған. Арбау өлеңі
қысқа, көбіне түсініксіз-мағынасыз, әрі дем алмай айтылады:
Әскер, мұзкер,
Жия, жия, пара, пара,
Сиырағыңда секерқыңда,
Ұылабыз куле настан,
Дарындаву, мирандау
Килюки, килю сасыр,
Бары була, бары тула (14(.
Арбауда қарақұрт, жылан, бүйіні мадақтаумен басталған жыр соңы
қорқыту, үрей туғызу мағынасындағы жолдарға ұласады. Жыр соңында олардың
керемет қарғыс күшімен байланғаны, Сүлейменнің шынжырымен маталғаны
айтылады. Мұнан соң жылан шаққан жерді тәуіп 3 түсті жіппен байлап, кесеге
құйылған суға қойдың құмалағын салады да, арбауын айта жүріп, үйдің ішіне
шашады. Сондай-ақ жылан шаққан кезде атын тауып атаса, ауру ісігі
жеңілдейді жән байлап түю тәрізді имитатив арқылы әрекет жасау уытты жылдам
қайтарады деп есептейді.
Жылан “жылқының иісі мен терісінен қорқады” деген сенімге орай
қазақтар түзде түнегенде ерді жастанып, тоқымды төсеніп, айыр-тұрманын
айналасына тізіп қояды. Немесе шаққан жыланды ұстап алып, арқанмен малдың
қасына байлап қойса, малдың тісін шықырлатқанына шыдай алмаған жылан қатып
қалады, сөйтіп оның шаққан уыты қайтады деп сенген. Жоғалған малды
жыртқыштан қорғау мақсатында дұға ( арбау ) оқып, жіп түйіп, белгілі бір
уақыт өткен соң шешкен.
Қазақтың дәстүрлі танымында қалыптан алшақ, нысаналы болып туған төлді
қасиеттіге балайды. Мәселен, көзінде қал, аузында артық тіс, сирақтарында
қосымша башпайлары болуын жақсылықтың нышанына теңеп, құрметпен қарайды.
Нысаналы малды ешкімге бермейді, себепсіз соймайды, сойғанда көзден таса
сойып, өздері ғана жеп, сүйек-аяғын жерге көміп тастайды. Орасан жаман,
адам көргісіз нысаналы төлді қоралы малдың өріске шығар жолына немесе
тоғыз жолдың торабына апарып көмеді. Солайша малға келген кесепат, пәлекет
мал аяғымен тапталып, аласталады деп сенген.
“Бітеу немесе мес болып туған төлдің терісінен қазақтар “толұқ”
(долұқ) атты қауғаға ұқсас тұлып жасап қолданған. Өлген төлді алмастырушы
тұлыпты сауатын малды иітуге қолданған және өлген адамның жанының өтеушісі
деп те есептеген. Бұл тұлыптың моңғолдардағы ырыс, бақыт тілеу ғұрпында
қолданылатын мес ( бітеу ) төлдің терісінен жасалатын қауға тәрізді
“ырыздық тұлыбымен” ұқсас жақтары бар” (15(.
Мал індеті бой көрсеткен кезде қазақтар ең әуелі қора-қотаннан бастап
жүргізетін шараның түрі сан қырлы: меңсіз қара мысықтың немесе тілеулес
адамның сау қойын ұрлап әкеліп, жасырын сойып, сүйегіне тіс тигізбей
мүжіген соң сүйектері мен қан-жынын көмеді,күл ауруынан өлген малдың
сүйегін өртеп шашады; доңыз торайының үстіне от қойып, қорадағы мал арасына
жібереді немесе бауыздау қанын үш немесе жеті шелек суға араластырып,
қораға себеді. Арқар, құлжа қатарлы аңдардың мүйізін өртеп, күлін шашады.
Шараларды жасаған соң от қойып, сақтандырушы киелі ағаш, өсімдіктер-
адыраспан, арша, меңдуана шөптерін тұтатып, түтінімен аластайды және жиде,
тұт ағашын да қолданады.
Қазақ арасында өлген кісінің басын әкеліп, қораның ортасына көмсе,
науқас тыйылады деген сөз бар. “Қой дерттеніп жатқанда Сәтқожаның ойына
салыпты. Бұл көп ойламай-ақ... өзімен ауылдас... Қошқар деген кісінің басын
көрден қазып алып келіп, қораның ортасына көміпті. ... Мұнан басқа қазақ
ішінде осындай сенімге нанатындар малға топалаң, жаманат келгенде адамның
бейітіне түнеп, қасына от жағып, өлген малдың терісі, сүйегін соған салып
өртейді. Сөйтсе тыйылады дегенге олар нанатын болѓан екен. Отқа күйген мал
терілерін құрыққа байлап алып, қазақтар қойларды үркітіп һәм отты айналдыра
қуады. Кейбір уақытта топалаңнан өлген қойдың бір кесек етін шүберекке
жеті қара домалақ таспен орап, көршілес елдің қотанына тастайды...Мұнан
басқа да әр істейтұғын нәрселері көп. Қойларды қара қозымен көшіргенде
біреудің қотанына өлген қойдың етін тастағанда, тоқым, жүгенді жемге
тастағанда, ойлайды біздің қазақтар – малдың науқасы өзге бір ауылдың
малына жұғып, өздерінің малдарының науқасы тыйылады ғой деп" (16(.
Далада мал түлікті жаппай қыратын індет-топалаңға қарсы қазақтар
бірнеше түрлі шаралар қолданады:
1.Өлген қой, ешкінің терісін сыпырмастан, арқасымен жерге жатқызып,
аяғын – көкке, басын Меккеге қарап көмеді.
2.Өлген қойдың терісін бітеу сыпырып алады да, шөппен толтырып,
үйдің шаңырағына іліп қояды.
3.Топалаң болған қойды сойып, он екі бөлікке мүшелеп бөліп, етін
пісіріп жейді де, сүйектерін жинап өртеп, күлін Мекке бағытына қарай шашып:
"Құдай, бұл топалаңның басы әрі соңы болсын" деп ырым жасайды (17(.
Топалаңның себебін неден екенін айырмаса да, қарсы шаралардың бірі
ретінде, “Торғай қазақтары жақын туысының түйнекпен ауырмаған бір қойын
әкеліп сойып, қанын сау қойларға жағады да, сол түні бейіт басына түнетеді.
Ал, қанын жаққан қойдың басын кесіп, бақанға шаншып, үйдің қасына қадап
қояды” (18(.
Топалаңнан өлген малдың өкпесі мен етін боршалап, ұсатып (кейде
шикілей, кейде шала қайнатып) алып, қорадағы малды сонымен сабалап, "кет,
пәлекет,"деп айқалап қуалап, "мал-жанды пәледен сақта, тәңір!" деп
жаратқанға жалбарына, қағу және көшіру ғұрыптарын жасауы стихиялы түрде
болса да, індетті жұқтыру болып табылады. Топалаң шыққан мекеннен көшіп,
қоныс жаңалайды, түлікті әулиелер зиратына айдап апарып, түнетіп келеді.
Өлген қойдың қан-жынын, ішек-қарнын жерге көміп тастайды.
Малда жіті өтетін, қауіпті сырқаттар саналатын "өлі тию", “түйнек”,
“қаратүйнек” сырқаттарына қарсы түлік ерекшелігіне қарай алуан шаралар
жасайды: қойға тиген түйнекке ала жіпті бауырынан өткізіп ысқылау, ине
шаншу, тұншықтырып сигізу немесе қара ала жіптің екінші ұшын шалып
байлап, "шешіл, түйнегім, шешіл!" деп қайталап айту. "Өлі тиген" жылқыны
жерге аунатады, құран аяттарын арнап оқиды, өз бопайымен ұрады, айранды
бүйіріне тамызып, итке жалатады, сол атпен бейітке шауып барып, "Ей,
аруақ, өліңді тарт, тіріңді бер!" деп үш мәрте дауыстап айтады да, моланы
айналады. Бейіт топырағын әкеліп шашатындары да бар.
Қазақ дәстүрінде төрт түлікке қатысты жасалатын шаралардың
кейбірі қарапайым ұқсастық табуға негізделген, ел арасында "домдау"
деп аталатын тәсілдердің түрлері өте көп. Мәселен, безгекке қарсы
безгелдек жұмыртқасын кептіріп берсе, қоянның терісін сыздауыққа, жылқы
талағын жылыдай ісікке таңған, қасқырдың бауырын құтырған ит қапқанда
жегізген. Башқұрттар көзге ақ түскенде, соқыр боп қалғанда, жыланды
өлтіре салысымен терісін сылып көзге жапсырса, қазақтар "суқараңғы"
атайтын көз ауруына қолданады. Көзге түскен сүйелді торғай саңғырығының
шыланған суымен жуған, бидайды көзге жақындатып тұрып үрлеген. "Құстай
ұшатын жүйрік" болады деп, бәйге атының жеміне құс етін қосып берсе,
жорғаға "қаздай жорғалайды" деп, қаз еті мен өнімдерін қосып беру ырымы
бар.
Далада кең таралған малдың өкпе ауруларына қарсы әдістің бірі – малдың
қанын үстіне шашып, жас өкпесімен "ем бол!" деп кеудесін қаққан. Немесе
малдың басы, жоны, кеудесін көк, қызыл түске бояп, оны қоянның жас
өкпесімен жемдеген. Қоскіндік ауруына шалдыққан ботаның кіндік тұсындағы
ісікті екі қатар тісі бар, яғни "ұры тісті" адамға тістетіп үздірген.
Көшпелілер эмпирикасы мен дәстүрлі дүниетаным үлгілерінің ұштасуынан
туған төрт түлікке қатысты шаралардың бірі – сөз бен ырғақ құдіретіне
сүйеніп, одағай сөз бен жыр жолдарын қалыптасқан интонациялық тонмен айта
отырып, малға жасанды рефлекске негізделген дыбыстық жүйемен әсер ету. Төл
мен саулық арасындағы байланысты реттеуге бағытталған сондай бір шара -
"телу". “Телу шарасында түлік табиғатына сәйкес түрлі одағайлар айтылады:
құлынды телігенде – гүру-гүру, бұзауды - әукім-әукім, лақты – шөре-шөре,
қозыны - төйге-төйге. Құлынынан жеріген биеге "тоқым тартады", тарпаң
биелердің аяғын бекітіп, батпаққа аунатып, әлсіреткен соң телісе, "қолаба"
аталатын, басына киіз бекітілген таяқпен сиырдың шаранасын сүртіп, оны
бұзаудың шонданайына жағады” (19(.
Қой, ешкі, түйе түлігінде бұл шара өзгеше жыр жолдары немесе музыкалық
аспаптар көмегімен атқарылады. Ең алдымен жылбысқа төлдің басы, жоны,
шонданайы, құйрығы тәрізді саулық иіскейтін дене мүшелеріне езілген тұз,
ащы ерітінді, жаңа сауылған сүт тамызып сылау, тіптен өлген төлінің
елтірісін жабу тәрізді заттық – контагиоздық тәсілдермен әсерлейді. Мұнан
соң саулық пен тіленуші қозыға бағыттап, мынадай жыр жолдарын орындайды:
Төйге, төйге, төйге,
Ала ғой, қойым, ала ғой,
Бауырыңа сала ғой.
Өзіңнен туған "бала" ғой.
Төйге, қойым, төйге,
Изен жесең, иіп бер,
Жусан жесең, "жуып" бер.
Төйге, төйге, төйге,
Өз "балаңнан" жерісең
Өз басыңа көрінсін.
Төйге, төйге, төйге... (20(
Жырдың орындалу мәнерінде екіленіп, өршелену жоқ, қоңыр, баяу ырғақты,
біртекті созылыңқы. Жырдың қайырмасы деуге тұратын "төйге" одағайына
көтеріңкі екпін беріп, ерекше шаттықпен үш-үштен қосарланып айтылады. Жыр
арнайы аспапсыз болса да, белгілі музыкалық ырғақпен орындалуы саулық малды
елітеді. Қозысынан жеріген қойдың мұрнынан шуда жіппен сабақталған тебен
өткізіп, қозының артқы аяғынан байлап та қояды. Бұл ғұрып қырғыз, тува,
моңғол, қалмақ жұртында ұшырасады. Төрт түліктің ішінде аса сезімтал,
аналық мейірімі ерекше дамыған, үн мен сазға еліткіш түлік – інгенге ботаны
телу үшін ертеректе қазақтар қобыз бен сыбызғыға, кейінгі кездері домбыра
сүйемеліне сүйенген. Қырғыздарда ауру мен ұры, жыртқыштан қорғап жүреді
деген наныммен бұзауға "кылоо" арбауы жасалады. Қазақтардың төрт түлікке
қатысты дәстүрлі ырым, ғұрыптарының әлі де беймәлім, жете назар
аударылмаған, тілдік деректермен шендестіре қаралатын тұстары аз емес.
Қысқаша түйіндесек, төрт түлікке қатысты наным-сенімдер мен ғұрып-
жосындар, саќталѓан дєст‰рлер көшпелілердің бағзыдағы дүниетанымдық-
пәлсафалық танымдары мен діни-идеологиялық қағидаларынан бастау алып,
қоғамның әлеуметтік- мәдении қатынастарында берік орныққандығы және оның
сораптары әлі де болса өміршеңдігін танытып отырѓандыѓы белгілі болып отыр.
Тарихи кеңістік пен уақыттың қатаң сұрыпталуынан өткен, көшпенділердің
өздерін қоршаған орта, әлемдік құрылым, әлеуметтік космос, жаратқан ие,
адам, қоғамдық қатынастар және бұлардың өзара функциялық байланыстары
жөніндегі қадым замандар қойнауында қалыптасқан түсінік-дүниетанымының
қоғамдық өмірдегі ерекше оқиғаларға ғана байланысты пайдаланатын қолданбалы
моделінің бірі — бесік жөне осы бесікке байланысты жосын-жоралғылар.
"Бесік " сөзінің шығу төркіні туралы әр түрлі пікірлер кездеседі. Бесік жас
нәрестеге арналып жасалған төсек екені белгілі.
Ал енді, "бесік " атауының шығуына байланысты тілші-ғалым
Ә.Нұрмағамбетов былай дейді: "Нәресте жататын төсекті ана тілімізде "бесік"
деп атайтынын білесіздер. Қазақтармен туыс саналатын якут, сары ұйғыр, т.б.
халықтар тілінде бұл сөз түбірі "би", "пе", "бээ" болып келеді де, мағынасы
"тербету", "әлдилеу" деген түсінік береді. Ал, осы түбірлердің біріне,
әсіресе "бээ" түбіріне өз тілімізге тән жұрнақ қоссақ, "тербету" мағынасын
беретін "бесік" сөзі пайда болады" Біздіңше, неге біз қазақ сөзінің шығу
төркінін немесе түбір сөзді басқа ұлттардың "бээ" түбірінен іздеп, оған
құлаққа қолайсыздау естілетін жұрнақты жапсыра теліп, "бесік" сөзін
туындатуымыз керек? Егерде бізге "бесікті" тербеу, қозғау, қимылдау, шайқау
қажет болса, онда қазақтың без, безек, безілдеу, безу, безеу, безгелдек,
безбен, т.т. толып жатқан төл сөздері бар емес пе? Осы аталған сөздердің
барлығының түбірі — без. Бұл сөздердің барлығы қозғалу, ырғалу, шайқалу,
тербелу деген үғымға сайып түрғандықтан, "бесік " әу баста "безек" немесе
"безік" болып, бертін "з" дыбысы қатаң "с" дыбысына ауысып, "бесік "болып
қалыптасса керек. Бұл — біздің бірінші жорамалымыз. Екінші ойымыз: бесіктің
жасалу жолына қарай, оны құрайтын негізгі бес ағашқа байланысты "бес уық
"сөзінен де туыңдауы мүмкін-ау деген тұжырым жасауға болады. Олай
дейтініміз, қазақ халқы негізінде бесіктің екі түрін тұтынған. Оның ертерек
пайда болған түрі "аспалы бесік " деп аталады. Аспалы бесіктің жасалу
жолдары өте қарапайым. Оны әзірлеу үшін бес тал, жуандығы біркелкі, жүмыр
таддар болса болғаны. Оңдай бесікті көшіп-қону кезінде уықтап құрап жасай
салу әбден мүмкін жай. Кейін келе бес уық — бесық — бесік болып қалыптасып
кеткен тәрізді” (21(. Қалай айтсақ та, қазақтың бесік деген сөзі якуттың
немесе сары ұйғырдың сөзінен шықты деу көкейге қоныңқырамайды.Сондықтан
"бесік" сөзінің шығуы әлі де болса терең зерттеуді қажет ететіні даусыз.
Қазақ салтында баланы бесікке бөлеу үлкен той, қуаныш деп есептеліп,
ырымдарға толы болады. "Бесікке салу "ырымы бала дүниеге келгеніне 7-8 күн
өткен соң барып өткізіледі. Алдын ала баланы күміс теңгелер салынған шілде
суға түсіріп, бала-шағалы, сый-сияпатты әйел адамға бесікке бөлетеді. Шүмек
салуға арналған түбектің айналасын ақ шүберекпен жауып, бесікке бөлеуші
әйел "тышты ма?" деп сұрайды. Бала-шаға "тышты "деп шуласып, бесік түбіне
алдын ала салынған тәтті тағамдарды үлестіріп алып, риза болады
Содан соң, баланы бесікке бөлейтін әйел "бісміллә, бісміллә, ата-
ененің жоралғысы" деп, баланы бесікке салады. Баланың басына жүзі жарқын
болсын деп айна, тарақ жастайды. Бесікті жеті түрлі затпен жабады: көрпе,
қамшы, жүген, шапан, тон, кебенек, шекпен. Кей жерлерде ең сыйлы, көп
жасаған әжей қолына қамшы алып, бесікке мінеді де: "Сатамын, кім алады?"
деп, бесікке жабылған заттарды үлестіреді. "Сатып алғандар" әжейге ырымын
береді.
Металл, қыш ыдысқа адыраспан, арша, қаражусан, т. с. с. хош иісті
өсімдіктердің бүрін түтетіп:
Алас, алас,
Бәледен қалас,
Бәле-жаладан сақта,
Көзі қызыл болмасын,
Көті қызыл болмасын, —
деген сөздерді айтып бесікті аластайды (21(.
Бесікте жатқан баланы емізудің де өзіндік әдістері бар:
-Мойны бір жағына бейім болмасын деп, баланы бесіктің екі жағынан
кезек-кезек емізеді.
-Нәрестені бесіктің арқалығына қолтығын сүйеп, тізерлеп отырып
емізеді.
-Бала шошыса, тұмар тағады, басына пышақ жастайды.
-Баланы "Бисмилләһи-р-рахман-и-рахим" деп емізеді.
-Баланы қараңғыда емізбейді, емізер алдында шам жануы шарт.
-Бала шоши берсе, ішіңце суы бар жез легенді баланың басынан жоғары
ұстап түрып, суға балқыған қорғасын құйып жібереді. Осыны "қорықтық"
деп атайды. Легеннің түбіндегі қорғасын суып, қатты күйге түскенде оның
сұлбасы бір затқа үқсайды. Егер итке үқсас болса, "ит тиген "екен дейді.
-Екіқабат әйел шошыса, етегін бүріп қояды (21(.
Сәбиді бесікке бөлеу туралы Мағжан Жұмабаев "Педагогика" атты
еңбегінде өзінің ой-толғамын айтып өтеді: "Педагогика ғалымдары бала
бөлеуге атымен қарсы. Баланың дұрыс өсуіне, қаны жүруіне, асы сіңуіңе кесел
деп дәлелдер көрсетеді. Бұл дәлелдердің салмақты екендігіне талас жоқ.
Бірақ қазақ тұрмысы көзінен қарағанда, бөлеуден безуге бола қоймас. Көшпелі
абыр-сабыр тұрмыста бөлеудің пайдасы да болып шығар. Әңгіме — бөлей білуде.
Тас қылып бөлеп тастасаң, қанын тоқтатпақ түгіл, жанын да шығарып аларсың"
(22(.
Көшпенді қазақ тұрмысын білмеген Н. Жартыкин, Н. Лебединская сияқты
зерттеушілер бесікке мүлдем қарсы.
Бесік — қазақ ұғымында киелі орын. Тұңғыш баласы жатқан бесікке
немере, шөберелерін бөлеген әжелер өздерін өте бақытты санаған. Бүгінгі жас
жұбайлардың нәрестелерін бесікке бөлеп үйреткендері жөн-ақ. Әр қазақтың
үйінде асқан шеберлікпен жасалған бесік тұрса, ол қасиетті де қадірлі жиһаз
ретінде үй ішінің сәнін кіргізбей ме? Ендеше, атадан балаға мирас болып
келген мүлік, әрбір қазақтың жылы ұясы — бесікті сақтай білгеніміз дұрыс.
Бала дүниеге келмес бұрын, әйел бойына біткеннен бастап жасалатын
ырымдар да бар. Құрсағына бала біткен әйелді "екіқабат", "жүкті", "аяғы
ауыр" , "құрсақ көтерді" , "іші білінді" , "көжеге тойды" деп қатты
қадірлейді.
Екіқабат әйелдер түрлі аң, құс, т.б. жануарлардың етіне жерік болуы
мүмкін. Олар "жерік асын" тауып жесе, онда "жерігі қанады". Қазақта аяғы
ауыр әйел қандай аң, құс, мал, т. б. жерік болса, соның етін жеп жерігі
қанса, айы-күні жетіп аман-есен босанғанда, баланың мінез-қүлқы етіне жерік
болған жануарға тартады-мыс деген сенім қалыптасқан.
Аңшының, балықшының олжасын екіқабат әйелдерге жеуге болмайды. Себебі
осы уақытқа шейін халық арасында аңшылар мен саятшылардың, балықшылардың
түзу мылтық (садақ, сақпан), қанды қақпан, т.б. құрал-саймандарына, қару-
жарағына тіл, көз тиеді, "бұзылады" деген наным-сенім сақталған. Әсіресе
қақпанға түскен, мылтықпен атып алынған аңның, құстың етін жерік болған
әйел жеп қойса, онда мылтық немесе қақпан "бұзылады". Соңдықтан, жерік әйел
қақпанға түскен, атып алынған аң мен құстың немесе ауға түскен балықтың
етін, әлде белгілі бір мүшесін жеп жерігін қандырам десе, аңшының
мылтығына, қақпанына, балықшының қармағына, т.б. құрал-саймандарына "ақтық"
байлайды. Ақтық дегеніміз - ақ шүберекке (матаға) түйілген дәм, ақша, т. б.
Яғни әйел аңшыға ырымьн, жол-жоралғысын беруі шарт. Мүлдем еш нәрсе жоқ
болса, кәдімгі жіпті ширатып байласа да болады. Осыны қазақ "аптау" дейді.
Егерде қару-жараққа, құрал-сайманға ақтық байланбаса, онда иесі оларды
"аптауға " мәжбүр болады.
“Аптау дегеніміз — мылтықты үш рет оқтап, үш мәрте жезді кері шығарып,
ішіндегі оқ-дәрісін төгіп, қайта оқтап, үш түсті жіпті ширатып қаруға
байлап, салқын сумен жуу. Содан соң байланған жіпті шешеді. Аптау сөзінің
төркіні арабтың "аб" — "су"деген сөзінен шықса керек, яғни сулау немесе жуу
деген мағынаны біддіреді (223(”.
Қақпанға да үш түрлі ширатылған жіп байлап, жерге үш рет ұрып, сумен
жуып, жібін шешеді немесе жуып, тазалап қаруды "түзейді". Міне, осыны
"аптау" дейді. Аптау кезінде мылтыққа:
Ата алмасам, маған серт,
Атылмасаң (от алмасаң), саған серт,
Аңның (құстың, балықтың) етін жеген әйелге серт! -
дейді (23(. Қақпанға да осылай:
Құра алмасам, маған серт,
Тұра алмасаң (қаба алмасаң), саған серт,
Аңның (құстың) етін жеген әйелге серт! -
дейді (23(. Сонда не қару түзіледі, не иесіне қатер төнеді, не жерік әйел
түсік тастайды. Түсік дегеніміз — аяғы ауыр әйелдің айы-күніне жетпей,
баланы өлі тууы.
Жас келін тұңғыш баласын тапқанша желегін тастамайды. Үлкен кісілерді
көргенде, инабат көрсетіп, бетін желегімен көлегейлеп сөйлеседі.
“Желек дегеніміз — жаңа түскен жас келіннің сәукелесіне тағылатын
жібек, торқа тәрізді жұқа матадан тігілген жамылғы. Желектің сыртында
тобыққа түсетін ұзын ақ жаулық болады. Жаңа түскен келіннің бетін желекпен
бүркеп қояды. Беташар айтқан жігіт өнмен жас келінге құттықтау сөздерін
айтып, үлкендер тілек-батасын берген соң, қамшымен желекті түріп, келіннің
бетін ашады" (24(. Ел аузында "Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық болады"
деген сөз бар.
Әдетте, нәресте дүниеге келмей тұрып, аяғы ауыр әйел аман-есен
босансын деген тілекпен көршілерді, жақын абысын-ажындарды шақырып, шашу
той жасайды. Осыны қазақ "құрсақ шашу "деп атайды. Ал, нәресте дүниеге
келген кезде жасалатын тойды "шілдехана " дейді.
Шілдехана, шілде күзет — қазақтың ұлттық салт-жорасы, нәрестенің
дүниеге келу құрметіне өткізілетін ойын-сауық кеші. Шілдехана алғаш
нәрестені үш күнге шейін жын-періден қорғап, "күзету" секілді діни рәсімге
(шілде күзет) байланысты туған. Кейін дәстүрлі ойын-сауық кешіне ай-налды.
“Қалжа - жас босанған әйелдің сыбағасы. Ертеден келе жатқан қазақ
салты бойынша, жас босанған әйелге арнайы қой сойып, жас сорпа ішкізіледі.
Ана мен баланың қуанышына көрші-көлем, абысын-ажындарын қалжаға шақырады.
Қалжа беру босанған әйелге деген ерекше құрметген туған” (24(.
Бала туған соң қалжа бергенде, мүмкін болса қара қой сойып, мойын
омыртқасын ("азат омыртқадан" кейінгі алты омыртқа) бұзбай, қазанға тұтас
салып, бабымен пісіру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz