Аймақ территориясындағы өзін өзі басқарудағы жергілікті салықтардың ролі
Мазмұны:
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . 3-бет
1-тарау Салықтар, салық салу және мемлекеттің салық жүйесі
1.1. Салықтардың пайда болу аспектіс. . . . . . . . . . . . . . . . .6-
бет
1.2. Қазақстан Республикасының салық жүйесі. . . . . . . . . 20-бет
1.3.Аймақтың қаржылық ресурстарын қалыптастыру және оларды басќару. .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .24-бет
2-тарау Жергілікті бюджеттің түсім көздері салықтың басқада
міндетті төлемдердің мәні мен аймақ территориясындағы өзін-өзі басқарудағы
ролі
2.1. Заңды жеке тұлғалардан алынатын мүлік салығы. . . . 27-бет
2.2. Жер салығы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 35-бет
2.3. Көлік құралдарына салынатын салық. . . . . . . . . . . . . .
. .44-бет
3-тарау Қазіргі заманғы жергілікті салық салу жүйесінің бағдарлы
мақсаттары мен тиімділігі
3.1. Жергілікті алымдардың түрлері мен сипаттамасы, олардың аймақ
терриеториясындағы өзін-өзі басқарудағы фискалдық мәні мен ролі. . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 48-бет
3.2. Жергілікті салық салу жүйесінің мақсаттары мен
маңызы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 60-бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .65-бет
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67-
бет
КІРІСПЕ
Ќазаќстан келешекте Б‰кілд‰ниеж‰зілік сауда ±йымына кіруге дайындыќ
жасауда. Ел президенті биылѓы Жолдауында Ќазаќстан алдыњѓы ќатарлы 50
дамыѓан елдіњ ќатарында болу керек деді. Осы орайда аймќ территориясында
µзін µзі басќаруда салыќ органдарыныњ алдында да аса к‰рделі мєселелер
т±р. Мемлекет басшысы салыќ органдарына µзара байланысты ‰ш міндетті, атап
айќтанда: салыќтардыњ жиналуын арттыру жєне салыќ тєртібін к‰шейту;
салыќтыќ єкімшіліктендіруді жењілдету; салыќ органдарындаѓы сыбайластыќ
дењгейін тµмендету міндеттерін ќойып отыр.
Мемлекеттік органдар кµрсететін ќызметтіњ сапасын жаќсарту – ірі
мєселелніњ бірі. Б‰гінде салыќ ж‰йесі µз тарапынан салыќ тµлеушілерге кµп
жаѓдайлар жасап отыр. Оныњ бірі – салыќ органдарында аќпаратты ќабылдау
жєне µњдеу орталыќтарыныњ ќ±рылуы. Орталыќтырдыњ ќ±рылуыныњ негізгі маќсаты
– салыќ тµлеушілерге салыќ есептерін тапсыруѓа м‰мкіндігінше ќолайлы жаѓдай
жасау, жылдам салыќ тµлеушілердіњ талаптарын ќанаѓаттандыру, олардан
ќабылданѓан ќ±жаттарды тіркеу жєне аныќтамалыќ негіздегі ќ±жаттарды
жеделдету тєртібімен ж‰ргізу. [1]
Қалыптасу механизмі бойынша салықтар тікелей және жанама деп
бөлінеді. Тікелей салық табыс алушыларға, мүлік иелеріне тікелей салынады.
Оларға халықтың табысына салық, капитал өсіміне салық, мүлік салығы,
мұрагерлік пен сыйға тартуға салынатын салықтар жатады. Жанама салық
тауарды тұтыну немесе сату кезінде салынады. Оған қосылған құн салығы,
акциздер, кеден салығы жатады.
Қазақстанда салық республикалық және жергілікті болып бөлінеді.
Республикалық салықтар – бұл міндетті салықтар, төлем сомасы республикалық
бюджетке түседі. Жергілікті салықтың мөлшері жергілікті үкіметтің шешімімен
анықталады.
Қазақстан Республикасында мынадай салықтың түрлері белгіленген:
1.Корпоративті табыс салығы
2. жеке табыс салығы
1. қосымша құн салығы
2. акциздер
3. жер қойнауын пайдаланушылар салығы мен арнайы төлемдері
4. әлеуметтік салық
5. жер салығы
6. көлік салығы
7. мүлік салығы
Салықтың экономикаға тигізетін әсері мен салық мөлшері жөнінде
экономистер арасында біржақты пікір жоқ. Бұл жөнінде экономикада екі
концепция бар:
1. Сұраныс экономикасы. Бұл теорияны жақтаушылардың пікірінше салықтың
жоғарғы деңгейі жалпы сұранысты төмендетеді. Демек, баға түседі,
инфляция мөлшері азаяды. Керісінше салықтың азаюы жалпы сұраныстың
өсуіне әкеледі, баға өседі де инфляция қарқыны жылдамдайды.
2. Ұсыныс экономикасы. Бұны жақтаушылар керісінше пікірде: салықтың
жоғары болуы кәсіпкердің шығынын көтереді де тауарын тұтынушыға
жоғары бағамен сатуға тырысады, бұл инфляцияға алып келеді.
Бюджет-салық саясаты адамдарды толық жұмысбастылық және ЖҰӨ
өндірісімен қамтамасыз етуге бағытталған салық салу мен мемлекеттік
шығындарды реттеу бойынша үкіметтің шаралар жиынтығы. [2]
Ќазіргі тањда жергілікті салыќтардыњ мањызы мен ролі мемлекеттік
жєне жергілікті органдарды ќаржы ресурстарымен ќамтамасыз етумен
шектелмейді. Жалпы салыќтар ±лттыќ табысты мемлекеттендірудіњ басты ќ±ралы.
Олардыњ макроэкономикалыќ шешуші ролі артып келеді. Салыќтар экономикалыќ
белсенділкіті артырудыњ, ±дайы µндіріс процессіне єрекет етудіњ басты бір
т±тќасы ретінде жања сипатќа ие болуда.
Салыќ арќылы реттеу єдістері салалардыњ бєсекелестігін ынталандыруѓа,
капиталдыњ ќорлануына ќолайлы жаѓдай жасауѓа, корпорациялардыњ єлеуметтік
ќызметін ќолдауѓа кењінен пайдаланылады. Осы маќсатта салыќты корпорация
ќызметтерініњ т‰рлеріне ќарай пайдалану жµнінде т‰рлі жењілдіктер беріледі.
М±ндай шараларѓа мысалы, µндіруші компанияларды салыќ арќылы ынталандыру
ж‰йесі жатады. Салыќтыќ жењілдіктер беру арќылы мемлекет µндіргіш к‰штерді
аймаќтйќ орналастыруѓа , инфраќ±рылым объектілерін салуѓа жєне т.б.
айтарлыќтай єсер ете алады. Жергілікті салыќтарды реттеуде басќару
органдары тек жекелеген шаралар ж‰ргізіп ќоймай, сонымен ќатар барлыќ
шаруашылыќ конъюнктураѓа ыќпал етеді.[3]
Салыќ салудыњ т‰рлі проблемаларын зерттеу саяси экономия
классиктерініњ ењбектерінде кµрініс тапќан. А.Смиттіњ пікірі бойынша
Салыќтар-б±л халыќтардыњ µздерініњ табыстары арќылы мемлекеттіњ
міндеттеріне байланысты шыѓындарды жабуѓа арналѓан мемлекеттік табысты
ќалыптастыруѓа ќатысудыњ бір тєсілі болып табылады
Салыќтардыњ экономикалыќ мєні ењ бірінші Давид Рикардоныњ ењбегінде
зерттелген болатын. Салыќтар – деп жазды ол – ‰кіметтіњ билігіне µтетін
елдіњ µнімдері мен ењбектерініњ бір бµлігін ќ±растырады олар ‰немі соњѓы
табысы мен капиталынан тµленіп отырады.
Ќазаќстанныњ салыќ кодексінде салыќтарѓа мынадай аныќтама берілген:
Салыќтар мемлекетпен зањды т‰рде бекітіліген белгілі бір мµлшерде,
ќайтарылмайтын жєне ќайтарымсыз т‰рде сипатталатын, бюджетке тµленетін
біржаќты міндетті аќшалай тµлемдер
Экономикалыќ катерогия ретінде, салыќтар шаруашылыќ ж‰ргізуші
субъектініњ жєне жеке т±лѓалардыњ мемлекетпен арасында туындайтын ќаржылыќ
ќатынастардыњ жиынтыѓы.
А.Вагнер 1890 жылы µзініњ саяси- єлеуметтік теориясын ±сынды. Онда
ол, салыќ саясаты тек ќана фискалды саясатты кµздемеу керек, саяси-
єлеуметтік маќсатты орындауды керек екенін атап кµрсетті: салыќ салу
ќаржылыќ саясатпен ќатар, -деп жазды ол µз ењбегінде, - басќа да маќсатты
кµздейді: салыќ кµмегімен кезгелген ќоѓамда байлыќты адамдар арасында
тењдей бµлінуін ќамтамасыз етуге болады. Ойын жалѓастыра келе ол салыќ тек
ќана фисќалды ќ±рал ѓана емес, шаруашылыќќа тікелей єсер етудіњ ќ±ралы деп
жазды ол[4]
Зерттеу таќырыбыныњ µзектілігі. Ќазаќстанныњ мемлекеттік
тєуелсіздігімен ќатар жеке дербес сыртќы жєне ішкі саясатта стратегиялыќ
курсќа бет б±ру. Дипломдыќ ж±мыс жергілікті салыќтар, олардыњ негізгі
т‰рлері жєне аймаќ территориясындаѓы µзін µзі басќарудаѓы ролін зерттеуге,
ќазіргі тањдаѓы осы мєселеніњ жаѓдайы мен келешекте даму проблемаларын
ќарастыруѓа арналѓан. Ж±мыстыњ авторы талдау жасауѓа тырысып, салыќ-бюджет
механизмін ќаржылыќ т±раќтылыќ факторы ретінде кµрсете білді, сонымен ќатар
жергілікті салыќтардыњ аймаќ территориясындаѓы µзін-µзі басќарудаѓы рµлін
ашып кµрсете білді.
Ѓылыми зерттеудіњ пєні. Аймаќ территориясындаѓы µзін µзі басќарудаѓы
жергілікті салыќтардыњ ролі, салыќ салу ж‰йесін ќалыптастыратын ±йымдастыру-
экономикалыќ ќатынастар жиынтыѓы ѓылыми зерттеудіњ пєні болып табылады.
Зерттеу нысанына Ќазаќстан Республикасындаѓы салыќтар, олардыњ ішінде
жергілікті салыќтар алынды.
Ѓылыми зерттеулердіњ маќсаты мен міндеттері. Аймаќ территориясындаѓы
µзін µзі басќарудаѓы жергілікті салыќтардыњ ролі, жања салыќ ж‰йесі бойынша
жергілікті салыќтардыњ ѓылыми-тєжірибелік жєне теориялыќ-єдіснамалыќ
т±рѓыда танып білу дипломдыќ ж±мыстыњ негізгі маќсаты болып табылады.
Зерттеу барысында алѓа ќойылѓан маќсаттарѓа ќол жеткізу ‰шін мынадай
негізгі мєселелер белгіленді:
- салыќ салудыњ, жергілікті салыќтардыњ дєст‰рлі т‰рлерініњ теориялыќ
негізін зерттеу;
- аймаќ территориясындаѓы µзін- µзі басќарудаѓы жергілікті
салыќтардыњ ролі, оларды реттеу тетіктері мен формаларын,
єдістерін топтастыру жєне жалпылау;
- аймаќ территориясындаѓы µзін- µзі басќарудаѓы жергілікті
салыќтардыњ µзіндік ерекшеліктерін аныќтау;
- аймаќ территориясындаѓы µзін- µзі басќарудаѓы жергілікті
салыќтардыњ мемлекеттік реттеудіњ басты баѓыттарын негіздеу.
Дипломдыќ ж±мыстыњ кµлемі мен ќ±рылымы. Дипломдыќ ж±мыс компьютерде
терілген, 65 беттен (оныњ ішінде 3 кесте, 4 сурет) баяндалѓан.
Кіріспе, 3 тарау, ќорытындылар мен ±сыныстардан, ќолданылѓан
єдебиеттер тізімінен т±рады.
1-тарау Салықтар, салық салу және мемлекеттің салық жүйесі
1.1Салықтардың пайда болуның аспектісі
Салықтар қоғамдық қатынастарды біртіндеп дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған болатын. Кезінде Інжілдегі
Ізгі хабарын жазғанда Лука Исаның (Христостың) тууы туралы өзінің баяндауын
Сол күндері цесарь (патша) Август жер жүзінің барлық тұрғындары салық
төлеу үшін тізімге тіркелсін деген бұйрық берді деп бастаған еді. Осы
оқиға салықтар мен алымдарға байланысты санақ есебін алу және тізімге
тіркеу ісінің бастамасы болды, сондай-ақ халық санағы мен жерлерді есепке
алу жөніндегі аталмыш өктем іс-қимылдар Сирияны Квирини басқарып тұрған
кезде, астарлы мағынада жүргізілген болатын.
Тізімге тіркеу (қазіргі кездегі салықтық тіркеу есебіне алу)
барысында, бірінші кезекте римге бағынышты барлық провинциялардың жерлерін
кадастрлеуге және бағалауға қол жеткізілсе, екінші кезекте тұрғылықты
халықтар нақты салық төлеушілер ретінде есепке алынды. Міне, осындай
жәйттер Иса Құтқарушы (Машиах) дүниеге келген кезден бастап салықтарың
императорлар (падишахтар) қазынасы мен мемлекет пайдасына халықтан
мәжбүрлеп ақша алудың танымал әрі таптырмас құралына айналғанын дәлелдейді.
Көне Үндістанда Ману заңдарында алынған құрбандықты өзіне, яғни
құрбандыққа шалынған (берілген) мал-мүліктерді өзіне тек брахмандар ала
алады деп белгіленген болатын. Сонымен бірге осы заңдарда Веданы жатқа,
жақсы білушілерден патша салық ала алмайды деп, брахмандардың салық
төлеуден босатылатыны бекітілген еді. Ал патшаға және басқа да
басқарушыларға байланысты сол Ману заңдарында Патша жыл сайын елде
тұратын бұқара халықты дербес кәсіппен айналысуға мәжбүр етсін және оларды
салық деп аталатын төлемді төлеуге мәжбүрлесін деп көрсетілген.
Өнді көне Грекияға көз салсақ, онда алымдар мен салықтарды алудың әр
алуан тәсілдері мен түрлері пайдаланылғанын байқаймыз. Классикалық Грекияда
алғашқы тікелей алымды тек құдайлар мен храмдарға құрбандық шалу ретінде
берілетін мал-мүліктер түрінде алып отырса, кейіннен кемелер жасауға,
белгіленген тәртіпті қамтамасыз етуге, қала шаруашылығы мен порттағы
жұмыстарды жүзеге асыруға деп аздап салық алынатын болған.
Біздің эрамызға дейінгі VII—VI ғасырларда ауқаттылардың өкілдері
табыстың онға бөлгендегі бір бөлігін немесе жиырмаға бөлгендегі бір бөлігін
қазынаға алу қажет деп белгілеген. Ал VI ғасырдың соңы мен V ғасырдың
басында қоғамдық ауыртпашылықтар-литургиялар пайда болған. Литургиялық
міндеттерін өтегендер басқа салықтарды төлемейтін болған.
Бесінші ғасырдың ортасына таман салықтарды алудың жаңа түрлері
ойластырылған. Мысалы: базарлардағы сауда-саттыққа салынатын салықтар,
шетелдік азаматтардан алынатын салықтар, кедөндік баждар алынған.
Жезөкшелерге де салық салынған. Бұлар кірістерді құраса, шығыстарға: қаланы
астықпен және ағашпен қамтамасыз етуге кететін қаражаттар; спорт ойындарын
қаржыландыруға, дипломатиялық қатынастарды қаржыландыруға, полицияны
ұстауға қажетті қаражаттар жатқан. Бұл ретте басқару нысанына,
мемлекеттерге және басқа да жайларға қарамастан, салықтардың қажеттілігі
және әрдайым әрі ұдайы алынатындығын, сондай-ақ салық төлеуден ешкімнің тыс
қалмайтындығын байқаймыз. Мысалы, ауқатты азаматтар триеархияға 200
таланттан (алтын ақша) төлеп отырған. 378-377 жылдары ауқатты және басқа
азаматтардың мүліктері мен байлықтарын жаппай бағалау жүзеге асырылған.
Ерікті қоғамдық төлем литургия да өкінішке орай салыққа айналдырылған
болатын.
Көне Римдегі алғашкы салықтар цензус (ценз) деп аталған. Ценздер әрбір
бес жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп, алынған.
Кейде салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен түсімдер
қала шаруашылығына кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын
азаматтардан мунира деп аталатын салық алынған. Мунирадан басқа
мемлекеттік салық трибутумды төлеу рим азаматының борышы әрі міндеті
болған. Провинциялардағы жерлердің аумағы елшеніп, қалалар бойынша
кадастрлар жасалынып отырған. Римдегі (оның провинцияларындағы) негізгі
салықтардың бірі жер салығы аннона болған. Оның төлемдері ауыл
шаруашылығы өнімдері түрінде алынған.
Ресей мемлекетінің салық жүйесі IX ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бірінші алынған салық дань деп аталынатын. Сол кездерде
алынатын салықтардың бәрі баждар . болып саналатын. Баждардың мына түрлері
алынған: мыт, гостиная, перевоз, вес и мера, торговая, вира,
продажа. Татар-монғол шапқыншылығы кезінде Ордаға выход деген
салықтөленген, сондай-ақ ям атты салық Орданың елшісі мен оның
қызметкерлерін ұстау үшін алынған. Патша Үшінші Иванның кезінде данные,
ямские, пищальные деген салықтар, стрелецкая подать, полоняничные
деньги, сборы на городовое и засечное дело, соха, медовая дань,
яеуся деген түрлі міндетті төлемдер алынған.
Бірінші Петрдің тұсында фискальдық палата құрылған болатын. Одан басқа
қаржылар мәселесімен айналысатын камер-коллегия, штатс-контр-коллегия,
комерц-коллегия және ревизионная коллегия сияқты мемлекеттік органдар
болған.
Сол кезде мына келесідей әр алуан салықтар мен міндетті төлемдер
алынған: гербовый сбор, подушной сбор с извоз-чиков, налоги с
постоялых дворов, налоги на бороду, усы, налоги с печей, судов, продажи
съестного, подушная подать (кейін налог со строений). Кейінгі
патшалардын басқарула-ры аясында питейный налог, гильдейская подать,
квартирный налог, налог на доходы с ценных бумаг, сбор с проезда по
шоссе Санкт-Петербург — Москва, пошлина с имущества, переходящего по
наследству, сборы с заграничных паспортов, паспортные сборы, акцизы
на табак, сахар, соль, спички, прессованные дрожжи, осветительные масла,
промысловый налог. Міне, Ресей салық жүйесінің қалыптасып, дамуы кезінде
алынған негізгі міндетті төлемдер осылар болған. Әрине, әрбір елдің салық
жүйесінің әр кездегі болмысы және құқықтық тағдыры патшалар мен
билеушілердің, мемлекеттін саяси еркіне тәуелді болғаны, сондай-ақ бола
беретіні сөзсіз.
Қазақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық жүйесі болғаны ешбір күмән
тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы жібек жолы мен өркендеп, дамыған
қамал-қалалар Сығанақ, Отырар, Тараз, Мерке, Исфиджаб, Құлан,
Яссы, Сауран, Барысхан, Аспара, Баласағұн, Қойлық, Талхиз,
Екіөгіз, Баба-ата жөніндегі мағлұматтарды айтуға болады. Тек бір
өкініштісі, жазба мәліметтердің сақталмағанына байланысты осы салықтар
жөніндегі дерек көздерінің өте аз болуы.
Кезінде Қазақстан тарихына, сонымен бірге салық салу мәселелерін
шешуге орасан зор үлесін қосқан бірден-бір құқықтық дерек көзі Тәуке ханның
(Әз Тәуке) хандық құруы кезінде, оның тікелей қатысуымен қабылданған Жеті
Жарғы болып табылады.
Қазақстанның Ресей боданы болуына байланысты оның аумағында да
Ресейдің заңдарында көзделген салықтар мен өзге де міндетті төлемдер
алынатын болған. Тек Қазақстанның өзіне тән алымдар да белгіленіп отырған.
Мысалы, кибиточный сбор, ясачная подать, паспортный сбор, ямская
повинность және т.б.
8-12 ғасырларда айтарлықтай дамыған салық салу теориясы экономикалық
және мәдени гүлденуі шарықтаған ислам әлемі елдерінің мұсылмандық құқығында
шариатта көрініс тапқан болатын. Салық салудың мұсылмандық жүйесінің
көптеген элементтері қазіргі Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы
мемлекеттерде, олар 19 ғасырда Ресей экономикалық жүйесіне қосылмай тұрып
таралған еді.
Шариат (араб сөзі аш - Шариа түзу, дұрыс жол мағынасында айтылады)
қоғамдағы адамдардың өзара қатынастарын, соның ішінде салықтарға байланысты
мән-жайларды да жан-жақты реттейтін нормалары бар қазіргі әлемдегі өте ірі
әрі біртұтас құқық жүйесі болып табылады.
Белгілі өзбек ғалымы, мемлекеттанушы А.Саидов 12 ғасырдағы ханифиттер
мазхабының (мектебінің, ағым — бағытының деуге болады) факиғы (факих — діни
құқық танушысы) Бурхан ад — Дин әл Маргинанидің Әл — һидоя деген еңбегіне
көптеген ғасырлар бойына жасалынған түсіндірмелер (Хидоя. Мұсылман
құқығының түсіндірмелері) жинағына жазған баяндамасында: мұсылман
құқығының айрықша ерекшелігі — оның біртұтастығы және пәрмөнділігі; шариат
нормаларында батыс (континентальдық, англосаксондық) құқық жүйелерінде
байқалатын, адамдардың өзара қатынастарын реттейтін нормаларды құқықтық,
әдептілік және діни нормалар деп бөлу орын алмаған.
Шариат — ислам құқығының философиясы, ол үшін рухани, діни және
зайырлы өкімет біртұтас, яғни мұсылманның діни, зайырлық және практикалық
қызметтері бөлінбес сипатта болады деп көрсеткен.
Кезінде салықтарды жинаудың икемді тәсілдерін колдану қажеттілігі
жөнінде Әмір Темір көреген (Гурхан Тимурленг Гурганджи) өзінің Халықтан
кірістер мен контрибуциялар жинау туралы қаулысында: Алым, салық жинау
кезінде мүмкіндігінше халыққа ауыртпашылық, түсірмеу керек және
аумақтардағы елді мекендерге салмақ салуды азайту қажет.
Өйткені, халықтың кедейленуі мемлекеттің қазынасының тапшылығына
әкеліп соқтырады, ал мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге қажетті қаражаттың
болмауы әскери және басқа күштердің ыдырап кетуіне әкеліп соқтырады, ал
жеткілікті, мықты әскердің және басқа да күштердің болмауы мемлекеттік
өкімет билігін, мемлекетті әлсіретеді деген болатын.
Ресей империясының қаржылық құқық саласы бойынша көрнекті ғалымы П.П.
Гензель бұрынғы кездерде етек жайған салықтарға байланысты заңсыз
мәжбүрлеулер жөнінде: Көне заманнан бері салық салудың техникалық жолдары,
әралуан кадастрлары және өндіріп алудың аса бір икемді тәсілдері жақсы
мәлім болған деп айта келіп көне заманда қаржылық құқық жоқ болғандықтан
қазіргі кездегідей салық салу тәртібін білмегендері белгілі. Ол кезде тек
бағындырылған халықтан салық алуға бағытталған қаржылық мәжбүрлеуді ғана
білген деп тұжырымдаған. Міне, салықтар жөнінде осындай көзқарастар
қалыптасқан еді.
Сонымен салықтардың бағзы заманнан алынып келе жатқаны жоғарыда
біршама айтылды және қандай болмасын мемлекеттің болмысы мен өсіп-дамуының
материалдық негізі — қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар түсім
көздеріне салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі
болды. Бұл ретте ескеретін маңызды жәйт, салықтар билеушілердің,
императорлардың, патша ағзамдардың қарамағына болсын, кейіннен мемлекеттің
тікелей өзіне болсын мәжбүрлеп алынғандықтан, олардың араларындағы
айырмашылық тек жекеше-құқықтық кірістер түрінде немесе қоғамдық
(мемлекеттік)-құқықтық кірістер сипатында болды.
Жоғарыда айтылғандай салық салу жүйесі (салықтар) адамзат өркениетінің
әр қилы кезендерінде туындап, қалыптасып, дами отырып бүгінде белгілі бір
деңгейде дамыған әрбір мемлекеттің мызғымас атрибуты, сол мемлекеттің
қандай да болмасын мұқтаждықтарын қанағаттандырудың және әлеуметтік-
экономикалық салаларын реттеудің таптырмас құралы ретінде көрініс табуда.
Салықтар, салық салу және салықтық құқық жөнінде кезінде А.Смит,
Д.Рикардо, У.Петти, Н.Тургенев, М.Сперанский, Ш.Уәлиханов, И.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, А.Бөкейханов, кейіннен бұрынғы Кеңес кеңістігі
мен қазіргі егемөнді еліміздің ғалымдары М.Оспанов, А.Худяков
қалыптастырған маңызы зор теориялар, экономикалық және құқықтық көзқарастар
осы салықтардың қоғам мен мемлекет үшін ауадай қажет екенін дәлелдеп отыр.
Осы салық жүйесінің мыңдаған жылдар бойы дамып, өркениетті түрде
қалыптасқан шағы XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдын басына түс келген
болатын. Оны ірге тасын қалаушылардың ішіндегі бірегейі Адам Смит деп
айтсақ қателеспейміз. Ол өзінің 1776 жылы шыққан Халықтар байлығының
табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде атты кітабында: Мемлекеттің
тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің
мұқтаждығын қанағаттаңдыру үшін ат салысуға тиіс. Олар төлейтін төлем -
салықтың мөлшері өте дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ төлеу
мерзімі, төлеу тәсілі және төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты
алу кезеңі мен уақыты немесе тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі
қолайлы болуға тиіс. Сонымен қатар, әрбір салықтың салмағы
халықтың жанқалтасын ойсыратып кетпей, мүмкіндігінше аздап алынуы қажет.
Сонда, мемлекет қазынасына тусетін табыс мөлшерлеген межеден артық болмаса,
кем түспейді деп жазған еді. Міне, осы айтылғандардың түпкі тұжырымы
ретінде мынадай: салықтарды барлық азаматтардың арасында, олардын
табыстарына сай біркелкі беліп, белгілеу; салықтық төлемнін сомасы, тәсілі
және уақыты оны төлеушіге күні бұрын әрі нақтылы белгілі болғаны дұрыс;
салықтар әрбір салық төлеушіге қолайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен
алынуға тиіс; салық алу кезінде салық телеүшінің шығындары мүмкіндігінше аз
болуға тиіс деген салық салудың негізгі қағидалары қалыптастырылған
болатын.
Салықтың белгіленуі, салық салу мемлекеттің құрылысына, қалыптасқан
қоғамдық дәстүрлерге, мемлекет экономикасымен фискальдық саясатының мән-
жайына, билік етуші тармақтардың өктем өкілеттіліктерінің демократиялық
деңгейіне, нақты қалыптасқан әлеуметтік, саяси және әкімшілік жағдайларға
қарай жүзеге асырылады. Былайша айтқанда, салықты мемлекеттің экономикалық
әлеуетінің (күш-қуатының) функциясы деп санауға болады. Осы орайда қатты
ескеретін жәйт, салықтың (экономикалық) мән-жайы мен заң жүзінде іске
асырылатын мәнінің арасында қарама-қайшылық туындамауы қажет. Демек салық,
салық салу, мемлекеттің салық жүйесі деген сөздердің мағынасын мемлекеттің
кірісін салық төлеушілердің — заңды және жеке тұлғалардың материалдық
мүдделеріне мүмкіндігінше нұқсан келтірмей қалыптастыру керек деп түсінген
дұрыс.[5]
Салықтар. Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі
мемлекеттің салықтық құқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті
төлемдер - салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар және т.б., яғни жинақтап
айтқанда салықтық түсімдер болып есептелінеді. Салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдердің экономикалық-құқықтық маңызы
олардың төленілуіне байланысты туындайтын қаржылық-экономикалық және
құқықтық қатынастарда, яғни салық төлеушілердің мемлекетке салықтық
төлемнің затын (сомасын) берулері кезінде салық заңдарымен белгіленген
салықтық құқықтық қатынасқа қатысушы мемлекет пен салық төлеушілердің
арасында туындайтын қатынастарда жарқын көрініс табады.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілерімен ерекшеленеді.
Осы орайда салық:
түсім көзі жалпы ұлттық табыстың белгіленген бөлігі болып табылатын төлем;
міндетті төлем;
жекелей — эквивалентсіз төлем;
қайтарылмайтын төлем;
мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
ұдайы төлем;
мәжбүрлі төлем;
заң жүзінде белгіленген төлем;
құқыққа сай төлем;
жүзеге асырылуы кезінде төленетін салық сомасының меншік нысанының
әрқашанда мемлекеттік меншік нысанына ауысуымен (өзгертілуімен) көрініс
табатын төлем;
— мөлшері алдын ала айқындалған төлем;
қатаң белгіленген мерзімде жүзеге асырылатын төлем;
өте тұрақты салықтық міндеттемелер туындататын төлем;
белгіленіп, бекітілуі кезінде нақты салық төлеушілердін төлем
қабілеттілігі есепке алынатын төлем;
ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын (ақша нысанындағы құнның
біржақты қозғалысын) көрсететін төлем;
жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілетін төлем;
тек құқықтық нысанда болатын төлем;
біржақты-өктем тәртіппен мемлекет белгілеген төлем;
жүзеге асырылуы салық, төлеүшінің заңи міндеті болып табылатын төлем;
жекелей-айқындалған сипаттағы төлем;
материалдық-заттай төлем;
әрдайым фискальдық нысанда болғандықтан салық әкімшілігін жүргізуге
қолайлы әмірлі сипаттағы төлем;
мемлекет тарапынан заттандырылған объективті экономикалық категория, яғни
мемлекеттік қазынаны толықтыру мақсатында тиісті мемлекеттік билік тармағы
ұйымдастырып, құқықтық негіздеген ақша қаражаттарының арналы ағымы;
әлеуметтік бағдарлы нарықтық экономиканың негізінде жасалынатын
демократиялық қоғамның өнімі;
табыстарға салынуына байланысты тікелей, ал тұтынуға (шығынға) салынуына
қарай жанама болып бөлінетін төлем;
салық төлеүшінің экономикалық-қаржылық жай-күйіне қатысты функция;
реттеуші сипаттағы экономикалық, стимул және мемлекеттік бюджеттің
материалдық-заттай қаражаттарының көзі;
қоғамдағы бөлу және қайта бөлу қатынастарын білдіретін экономикалық
категория;
мемлекеттің салықтық құқығына сай мәжбүрлеп алына отырып, бюджет жүйесінің
мызғымас материалдық негізін құрайтын төлем;
бірыңғай салық жүйесін білдіретін мемлекеттік деңгейдегі және жергілікті
салық салу жүйелеріне байланысты мемлекеттік және жергілікті болып көрініс
табатын төлем болып саналады.
Сонымен салық мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың
негізінде, сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген
мерзімдерде, Республикалық немесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру
мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке
тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар
алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай (кейде заттай) міндетті төлем болып
табылады.[6]
Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға тиіс салықтық
міндеттемелер салықтық заң актілерінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас
бөліктерінің жиынтығы салық элементтері арқылы айқындалады.
Салық төлеүшінің (оған қатысты заңи фактілерге сәйкес) салық төлеу
жөніндегі мемлекет алдындағы міндетін оның салықтық міндеттемелерінде
нақтыландыратын, республикалық немесе жергілікті бюджетке төленетін
салықтық төлем сомасына байланысты салықтық міндеттемені және оның
орындалуын айқындайтын, сондай-ақ мемлекеттің салық жүйесіндегі әрбір
салықтың әлеуметтік-экономикалық және заңи мән-жайының тектік белгілерін,
қолданылу тәртібін ашып көрсететін ҚР Салық кодексінде белгіленген әрбір
салықтың кұрамдас бөліктерінің кешені — салық элементтері болып
есептелінеді.
Салық элементтері салықтық міндеттемелердің элементтерінде толық әрі
сапалы көрініс тапқан жағдайда салық жүйесінің фискальдық және реттеуші
қабілеті күшейе түседі. Салық элементтеріне:
салық субъектісі;
салық объектісі;
салық базасы;
салық базасын есепке алу тәртібі;
салық ставкасы;
салық салу бірлігі;
салық заты;
салықтық кезең;
салықты есептеу тәртібі;
салықты төлеу мерзімі;
салықтық төлеу тәсілі мен тәртібі;
есеп беру кезеңі;
салық жеңілдіктері мен преференциялары;
салықтық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік жатады.
Салықтар — өте көп қырлы, мемлекеттің даму кезеңдері өзгерген сайын
нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем болып
табылады.
Салықтардың функциялары экономикалық табиғаты мен заңи мән-жайына
қарай мемлекет кірісін бөлу және қайта бөлу құралы сипатында мемлекеттің
салықтық қызметінің негізгі бағыттарында пайдаланылатын салықтардың тек
өзіне тән экономикалық-құқықтық қасиеттері ретінде көрініс табады.[5]
Экономиканың қазіргі даму мүмкіндіктерін есепке ала отырып мемлекеттік
қажеттіліктерге сай айқындалған салықтардың функциялары мемлекет белгілеген
бағыт бойынша іске асырылады.
Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына:
фискальдық функцияны;
бөлуші функцияны;
реттеуші функцияны;
бақылаушы функцияны;
жеңілдік беруші функцияны жатқызуға болады. [7]
Салықтарды топтастыру олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын
белгілеуге септігін тигізеді, саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы
олардың ғылыми зерделенілуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді
көздейді. Салықтарды топтастырудың кейбір негіздеріне:
алыну тәсілдері бойынша;
салық салу субъектілері бойынша;
3) салық салу объектілері бойынша;
кірісіне салықтық түсімдер (төлемдер) есептелінетін бюджет деңгейі
бойынша;
салықты енгізудің мақсат-бағдары бойынша;
салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану ауқымы бойынша;
салықтық төлемдерді төлеу көздері бойынша сияқты принциптер жатады.
Мәселен, салықсалу субъектілері бойынша: заңды тұлғалардан алынатын
салықтар; жеке тұлғалардан алынатын салықтар; салықтық түсімдерге деген
салықтық құқықтарын пайдалану деңгейі бойынша: өздеріне тұрақты берілген
(бекітілген) салықтар; бөліктерге (сомаларға, проценттерге) бөлу арқылы
белгіленетін (берілетін) реттеуші салықтар болып бөлінеді.
Салықтардың мән-жайларына байланысты: тікелей және жанама салықтар;
тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар; мемлекеттік деңгейдегі және
жергілікті аумақтардағы салық жалпы және мақсатты салықтар; ұдайы алынатын
және біржолғы салықтар сияқты түрлері болады.
Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне:
корпорациялық табыс салығы;
жекелей табыс салығы;
қосылған құн салығы;
акциздер;
4-1) экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
6) әлеуметтік салық;
7)жер салығы;
көлік құралдары салығы;
мүлік салығы жатады.
Алымдар. Алымдар дегеніміз мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан
өтінуші-келуші белгілі бір тұлғаларға қатысты нақтылы көрсетілген тиісті
қызметтер мен берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол заңды
немесе жеке тұлғалардан алынатын мақсатты - бағдарлы, біршама -
эквивалентті әрі міндетті ақшалай төлемдер.
Алым өзіне тән мынадай:
1) біржолғы төлем;
2) біршама-эквивалентті төлем;
міндетті төлем;
нақты тұлға үшін ерікті сипаттағы төлем;
ақшалай төлем;
өтемдік сипатта болатын төлем;
керсетілген қызметтің құны есепке алына отырып жүзеге
асырылатын төлем;
кейде мемлекеттің материалдық мүддесі басым болып кететін төлем сияқты
белгілерімен ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасында алымдардың мынадай түрлері:
заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін;
жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін;
жылжымайтын мүлікке және олармен жасалатын мәмілелерге құқықтарды
мемлекеттік тіркегені үшін;
3-1) жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін;
4) радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін;
механикалық келік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін;
теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін;
6-1) Кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасың мемлекеттік
тіркеу үшін;
азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін;
дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін;
автокелік кұралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүріп өткені
үшін;
аукциондардан алынатын алым;
жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
телевизия және радиохабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алынады.[8]
Баждар. Баж — арнайы мамандандырылған уәкілетті органдар тарапынан
өздеріне өтінуші — келуші тұлғаларға қатысты жасалған заңи маңызы бар
белгілі бір іс-қимылдар және берілген ресми құжаттар үшін сол заңды немесе
жеке тұлғалардан алынатын біршама — эквивалентті, міндетті ақшалай төлем.
Мемлекеттегі баждар мемлекеттік және кедөндік болып бөлінгенімен жалпы
сипаттамасы көптеген белгілері бойынша сәйкес келетіндіктен бажға тән
қасиеттер ретінде мына:
Баж: 1) міндетті төлем;
2) мәжбүрлі төлем;
арнаулы пайданы мақсаттайтын төлем;
ақшалай төлем;
заңи маңызы бар іс-әрекетті жасауға орай жүзеге асырылатын төлем;
белгілі бір құжаттарды беруге байланысты жүзеге асырылатын төлем;
мемлекеттік ішкі және сыртқы кедөндік шекараны әрі-бері кесіп етіп
тауарлар мен өнімдерді әкетіп, әкелуші тұлғалар жузеге асыратын төлем;
мемлекет кірісі болып табылатын төлем;
біршама-эквивалентті төлем;
10) көрсетілетін қызмет құнына қарамастан (есепке алмай) жүзеге
асырылатын төлем сияқты ерекшеліктері көрініс табады.
Қазақстан Республикасында мынадай кедөндік баждар мен міндетті
төлемдер:
кедөндік баждар;
кедөндік ресімдеу үшін кедөндік алым;
тауарларды сақтағаны үшін кедөндік алым;
кедөндік ілесіп алып жүргені үшін кедөндік алым;
ҚР кедөндік органдарынын лицензия бергені үшін алымы;
кедөндік ресімдеу жөніндегі маманның біліктілік аттестатын бергені үшін
алым;
7) алдын ала шешім үшін төлемақы алынады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік баждар мынадай объектілерден:
сотқа берілетін талап арыздардан, ерекше жүргізілетін істер бойынша
арыздардан, кассациялық шағымдардан, сондай-ақ соттың құжаттардың
кешірмелерін (дубликаттарын) бергені
үшін;
нотариаттық іс-қимылдар жасағаны үшін, сондай-ақ нотариат куәландырған
құжаттар көшірмелерін бергені үшін;
тұрғылықты жерін тіркегені үшін;
аңшылық құқығына рұқсат бергені үшін;
Қазақстан Республикасы азаматтарының паспорттары мен жеке куәліктерін
бергені үшін;
азаматтық хал актілерін тіркегені үшін, сондай-ақ азаматтарға азаматтық
хал актілерін тіркеу туралы куәліктерді және азаматтық хал актілері
жазбаларын өзгертуге және қалпына келтіруге байланысты куәліктерді қайтадан
бергені үшін;
шетелге баруға және Қазақстан Республикасына басқа мемлекеттерден
адамдарды шақыруға құқық беретін құжаттарды ресімдегені үшін, сондай-ақ осы
құжаттарға өзгерістер енгізгені үшін;
шетелдіктердің паспорттарына немесе оларды ауыстыратын құжаттарына
Қазақстан Республикасынан кету және Қазақстан Республикасына келу құқығына
виза бергені үшін;
Қазақстан Республикасының азаматтығын алу, Қазақстан Республикасының
азаматтығын қалпына келтіру және Казақстан Республикасының азаматтығын
тоқтату туралы құжаттарды ресімдегені үшін;
қаруды және оның оқтарын сақтауға немесе сақтау мен алып жүруге,
тасымалдауға, ҚР аумағына әкелуге және ҚР әкетуге рұқсат бергені үшін;
11) Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартқа сәйкес
Қазақстан Республикасында жасалған, ресми құжаттарға Қазақстан
Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген мемлекеттік органдардың апостиль
қойғаны үшін алынады.[8]
Сонымен қатар консулдық алым түріндегі мемлекеттік баж да алынады.
Төлемақы. Төлемақы — уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан өздеріне
өтінішпен келуші тұлғаларға көбінесе материалдық сипаттағы табиғи, сондай-
ақ кейде өзгеше мақсатта пайдаланылатын белгілі бір объектілерді, не
болмаса соларға байланысты рұқсаттарды және құқықтарды бергені үшін сол
заңды немесе жеке тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті
ақшалай төлем.
Төлемақының өзіне тән белгілері: міндетті төлем; ақшалай төлем;
біршама-эквивалентті төлем; Салық кодексімен және басқа да дербес ҚР заң
актілерімен негізделетін төлем болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы мынадай төлемақылар:
жер учаскелерін пайдаланғаны үшін;
жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін;
қоршаған ортаны ластағаны үшін;
жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін;
орманды пайдаланғаны үшін;
ерекше корғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін;
радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін.
7-1) Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені
үшін;
кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін алынады.
Сонымен, салықтар экономикалық өсудің негізгі факторы ретінде көрініс
табады және осындай қасиетінің арқасында ұдайы өндіріс процесін ынталандыру
функциясы әрі дербес экономикалық категория болып табылады. Салықтардың
табиғаты ұдайы өндіріс және экономикалық өсу заңдарымен айқындалады, сондай-
ақ олар өте күрделі қаржылық-экономикалық құрылымымен ерекшеленеді.[9]
Салықтарға тән барлық функциялар мемлекеттік бюджеттің ақшалай
қаражаттарын негізінен корпоративтік шаруашылық аясы субъектілерінің
табыстары есебінен қалыптастыруға нысаналанған тұрақты байланыстың мемлекет
пен салық төлеушілер арасында туындауы және дамуы барысында жүзеге
асырылады. Өндіріс пен салық салу және мемлекеттік бюджет кірістерін
қалыптастыру арасындағы тәуелділік ұтымды салық жүйесін құрудын және тиімді
салықтық заң актілерін қабылдаудың теориялық және практикалық негізін
құрайды.
Салық салу процесі әдетте, салықтың саны мен сапасы негізделген
нақтылы ақшалай ресурстар ағынын, оның әлеуметтік-экономикалық мағынасы мен
бағытын салық жүйесіндегі фискальдық және реттеуші функцияларды қамтамасыз
етуге бағдарлайды.[11]
Мемлекеттік - өктем билік жүргізу аясы мен корпоративтік және жеке
меншік аялары субъектілерінің арасындағы салықтық төлемдер ағыны
корпоративтік және жеке меншік ақша қаражаттарына байланысты меншік
нысанының ауысуымен, сондай-ақ меншік құқығының алмасуымен ерекшеленеді.
Салық салу заң жүзінде айқындалып, белгіленген салықтарды тиісті аялар
бойынша есептеу және нақтылы салықтық төлемдер сомасын республикалық немесе
жергілікті бюджеттерге алу процесін білдіреді.
Салықтар қоғамдағы экономикалық қатынастардың аса қажетті звеносы,
бюджет - қаржы жүйесінің маңызды құраушысы, әлеуметтік-саяси қатынастардың
басты элементі, мемлекеттік кірістің негізгі нысаны, жалпы мемлекеттік
қаржылардың элементі, қоғамдық өндіріске мемлекет тарапынан экономикалық
ықпал ету үшін пайдаланылатын механизм, мемлекеттік бюджет кірісін
қамтамасыз ететін тетік, экономиканы реттеу және ынталандыру құралы, дербес
экономикалық категория, мемлекеттік бюджет кірісі мен корпоративтік және
жеке меншік шаруашылық аялардағы қаржылық қатынастарға тікелей катысы бар
объективті-субъективті қаржылық-экономикалық және құқықтық қоғамдық құбылыс
болып табылады.
Әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеу барысында қаржы-
бюджет механизмі мен оның құрамдас бөлігі — салықтар пайдаланылады.[12]
Сонымен, салық объективті-субъективті қаржылық-экономикалық және
құқықтық, құбылысты, ал салық салу мемлекеттік бюджеттің кіріс (салықтық
кірісін) базасын қалыптастыруға байланысты қарқынды салықтық қатынастарды
керсетеді. Демек, салық салу ұйымдастыру - құқықтық категориясы ретінде
көрініс табады.
Салық салу жүйесінің ұғымын мемлекеттің салық жүйесінің экономикалық-
қаржылық негізін (ірге тасын) құрайтын, Қазақстан Республикасы Салық
кодексінің нақтылы баптарында белгіленіп, бекітілген салықтар мен басқа да
міндетті төлемдердің объективті жиынтығы деп айқындауға болады.
Салық салу жүйесі мемлекеттің салықтық құзырының ауқымында жұмыс
істейді. Мемлекеттің салықтық құзыры Қазақстан Республикасының
Конституциясында айқындалып, Салық кодексінің ережелерінде заңдық көрініс
тапқан тиісті мемлекеттік билік органдарының салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу және алу жөніндегі мемлекеттік өктем өкілеттіліктері
қамтитын ая болып табылады, сондай-ақ ол экономикалық кеңістіктегі
мемлекеттің салық салу жүйесінің стратегиялық әлеуетін білдіреді.
Салық салу жүйесі мемлекеттік билік тармақтарының объективті-
субъективтік қызметтерін материалдық түсім көзімен қамтамасыз ететін
императивтік (әмірлі) нысан болып табылады.
Дүниежүзілік салық салу практикасында әр түрлі салықтар атқаратын
рөлдерге қарай:
англосаксондық модель;
еуроконтинентальдық модель;
латынамерикалық модель;
аралас модель сияқты базистік салық салу жүйесіне бөлінген.
Англосаксондық салық салу жүйесі негізінен жеке тұлғалардан алынатын
тікелей салықтарға сүйенеді.
Еуроконтинентальдық салық салу жүйесі жанама салықтарға бағдарланған.
Латынамерикалық салық салу жүйесі көбінесе жанама салықтардың алынуын
көздейді.
Аралас салық салу жүйесі заңды тұлғалардан алынатын тікелей және
жанама салықтарға, жеке тұлғалардың салықтарына, сондай-ақ тек жанама
салықтарға, яғни мемлекеттің нақтылы даму кезеңіне орай құрылымдаған салық
жүйесіндегі салық түрлеріне байланысты жұмыс істейді.[13]
Салық салу барысында туындайтын салықтық, қатынастар негізінен
азаматтық-құқықтық қатынастары басым қоғам өмірінін экономикалық ауқымында
қалыптасады. Алайда кәсіпкерлік қызмет пен корпорациялық және жеке меншік
мәселелері салықтық құқық реттейтін объектілер қатарына мүлдем жатпайды.
Дегенмен кәсіпкерлік қызметтің тиімділігі мемлекеттік бюджет кірісіне
түсетін салықтардың көрсеткіштеріне тікелей ыкпалын тигізетіндіктен салық
органдары бухгалтерлік баланс пен бухгалтерлік есепке алу мәліметтеріне
жүгінеді.
Бухгалтерлік есепке алу Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке
алу және қаржылық, есептеме туралы заң актілерімен, бухгалтерлік есепке алу
стандарттарымен, сондай-ақ ұйымдардын есепке алу саясатымен
регламенттелген, кәсіпкерлердің және ұйымдардың операциялары мен жағдайлары
(мән-жайлары) жөніндегі ақпараттарды жинау, тіркеу және қорытындылау
жүйесін көрсетеді.[14]
Кәсіпкерлер мен ұйымдарға қатысты қаржылық сипаттағы барлық мәмілелер
мен жағдайлар осы аталған жүйеде Қазақстан валютасымен тіркеледі.
Бухгалтерлік есеп ақпараттарын пайдаланушылар қатарына нақтылы кәсіпкерлер
мен ұйымдардың өзі, олардың инвесторлары мен кредиторлары, мемлекеттің
экономикалық және статистикалық органдары, салық орган-дары және т.б.
жатады.
Бұл ретте ескеретін маңызды жәйт, салық органдары тара-пынан салық
салу мақсатында жүргізілетін есепте — салық есебінде тиісті кәсіпорынның
немесе ұйымдардың бухгалтерлік есебінің кейбір мәліметтері ғана
пайдаланылады. Салықтық төлемнің сомасын есептеуге қатысты салық салу
базасы қандай болсын ұйымның бухгалтерлік есеп мәліметтеріндегі қаржылық
нәтижелеріне карамастан айқындалады.
Әйтсе де салық салу процесінің бухгалтерлік есеп деректерінің
негізінде жүргізілетінін білу қажет. Өйткені бухгалтерлік есеп мәліметтері
салық салу мән-жайларына бейімделінеді. Демек, салық салудың бухгалтерлік
есепте көрсетілетін кәсіпорынның шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижесіне
бағдарланатынын жоқка шығаруға болмайды. Қазақстан Республикасындағы салық
салу айқындылығы нақтылы салық төлеушіге қатысты салықтық міндеттемелердің
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық непздері мен тәртібін
салық заң актілерінде белгілеу мүмкіндігін білдіреді[15]
Бүгінде Қазақстан Республикасының салық жүйесі өзінің құрылу және
жұмыс істеу негізіндегі экономикалық-құқықтық принциптерінде көзделген
әлеуметтік-экономикалық басымдылықтарға орай салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді мемлекеттік бюджет шығысының әлеуметтік бағдарына байла-нысты
бөледі. Осындай мән-жайлар тұрғысынан салық жүйесіндегі іс-қимылдарға
қатысушылардың құқықтары мен міндеттері, орталықта және жергілікті
аумақтарда жүргізілетін салық өкімшілігінің негізгі бағыттары,
республикалық және жергілікті фискальдық мүдделерді нақтыландыруға қажетті
ақпараттар базасы, мемлекеттік бюджет кірістері мен шығыс-тарын
теңдестірудің кешөнді принциптері айқындалады.
Салықтық құқық негізінде жүргізілетін мемлекеттік салық әкімшілігі
салық жүйесінің тактикалық және стратегиялық салықтық әлеуетін, мақсатты
әлеуметтік-экономикалық ұстанымдарды, ішкі және сыртқы салық саясатының
принциптерін, салықтық құқықтық қатынастар жүйесін мемлекеттік басқаруды
ұйымдастыру процесін қамтиды.
Қазіргі заманғы Қазақстан Республикасының салық жүйесін басқару
негізінде нарықтық, түрлі өндірулерге айтарлықтай бейімделген мемлекеттік
салықтық жоспарлау (болжамдау), мемлекеттік салықтық, реттеу және
мемлекеттік салықтық бақылау сияқты салық механизмінің элементтері
жатады.[11]
1.2.Қазақстан Республикасының салық жүйесі
Бүгінде Казақстан Республикасының салық жүйесі мен салықтары ұдайы
және айтарлықтай реформалану үстінде. Бұл процестердің өтпелі кезең
талаптары мен өмір тынысына, сондай-ак мемлекет пен қоғамның мүдделері мен
қажеттіліктеріне, республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің
кірістері мен шығыстарын қалыптастыру принциптерін жаңалауға, салықтар
жүйесін өзгертуге, салық салу базаларын тандау және қалыптастыру
өдістемелеріне орай жүзеге асырылып жатқаны белгілі.
Салық жүйесі мемлекеттік билік органдары мен салық төлеушілердің
өзара қарым-қатынастарын ұйымдастыратын императивтік құрылым болып табылады
және ол мемлекеттің экономикалық саясатының заңи күші бар құралы ретінде
пайдаланылады.
Мемлекеттің салық жүйесі салық салу стратегиясын айқындауға ат
салысады және осы орайда мынадай жағдаяттарды:
салық салу принциптерін;
салықтарды белгілеу және аумақта заңи күшіне енгізу тәртібін;
салықтар (жекелеген салықтар мен өзге де міндетті төлемдердің түрлері мен
тізбесін) жүйесін;
салықтан түсетін түсімдерді әр деңгейдегі бюджеттер арасында бөлу
тәртібін;
салықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін;
мемлекеттік салықтық бақылауды;
салықтық қатынасқа қатысушылардың жауапкершіліктерін;
салықтық қатынасқа қатысушылардың құқықтары мен тиісті мүдделерін қорғау
тәсілдерін қамтиды.
Мемлекеттің салық жүйесінің жұмыс істеуінің және салық салудың
негізінде мына:
1) салық салу аясындағы тұрақтылық пен орнықтылықты сақтау мақсатында
белгілі бір баланстарды бұзатын салық заңдарын қолдануға тыйым салу;
салық әкімшілігін жүргізу жөніндегі іс-әрекеттердің мәжбүрлеу-жазалау
сипатында болуына жол бермеу;
экономикалық-қаржылық мүдделердің біршама тендігін қамтамасыз етуге
талпыныс жасау;
табыстарды тек салықтар арқылы қайта бөлу;
салық функцияларының арасындағы біршама теңцікке қол жеткізу;
салық салудың бейтараптылығын, ашықтығын; айқындығын және әмбебаптығын
қамтамасыз ету;
салықтардың (өзге де тиісті міндетті төлемдердің) салық жылында бірнеше
мәрте алынуына және салықтық тең құқықтылықтың болмауына
(дискриминациясына) жол бермеу тәрізді және т.б. принциптердің жатқаны
дұрыс болады.[11]
Мемлекеттің салық жүйесінің:
трансферттік және индикативтік қасиеттері;
императивтік сипаты;
ақшалай нысандағы құнды бөлудің қаржылық-құқықтық құралы;
фискальдық өзара қарым-қатынастардың принциптерін іскеасырунегізі;
қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының әр қилы жағдайларына қарай салық
әкімшілігін жүргізу жолдары;
корпорациялық және мемлекеттік қаржылар аясының мүдделерін тендестіру
элементі;
әлеуметтік аяларға зиянын тигізбейтін, экономиканы тікелей немесе жанама
түрде басқарудың тәсілі сияқты өзіне тән ерекшеліктері мен белгілері
болады.
Жоғарыда баяндалған жәйттерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . 3-бет
1-тарау Салықтар, салық салу және мемлекеттің салық жүйесі
1.1. Салықтардың пайда болу аспектіс. . . . . . . . . . . . . . . . .6-
бет
1.2. Қазақстан Республикасының салық жүйесі. . . . . . . . . 20-бет
1.3.Аймақтың қаржылық ресурстарын қалыптастыру және оларды басќару. .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .24-бет
2-тарау Жергілікті бюджеттің түсім көздері салықтың басқада
міндетті төлемдердің мәні мен аймақ территориясындағы өзін-өзі басқарудағы
ролі
2.1. Заңды жеке тұлғалардан алынатын мүлік салығы. . . . 27-бет
2.2. Жер салығы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 35-бет
2.3. Көлік құралдарына салынатын салық. . . . . . . . . . . . . .
. .44-бет
3-тарау Қазіргі заманғы жергілікті салық салу жүйесінің бағдарлы
мақсаттары мен тиімділігі
3.1. Жергілікті алымдардың түрлері мен сипаттамасы, олардың аймақ
терриеториясындағы өзін-өзі басқарудағы фискалдық мәні мен ролі. . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 48-бет
3.2. Жергілікті салық салу жүйесінің мақсаттары мен
маңызы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 60-бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .65-бет
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67-
бет
КІРІСПЕ
Ќазаќстан келешекте Б‰кілд‰ниеж‰зілік сауда ±йымына кіруге дайындыќ
жасауда. Ел президенті биылѓы Жолдауында Ќазаќстан алдыњѓы ќатарлы 50
дамыѓан елдіњ ќатарында болу керек деді. Осы орайда аймќ территориясында
µзін µзі басќаруда салыќ органдарыныњ алдында да аса к‰рделі мєселелер
т±р. Мемлекет басшысы салыќ органдарына µзара байланысты ‰ш міндетті, атап
айќтанда: салыќтардыњ жиналуын арттыру жєне салыќ тєртібін к‰шейту;
салыќтыќ єкімшіліктендіруді жењілдету; салыќ органдарындаѓы сыбайластыќ
дењгейін тµмендету міндеттерін ќойып отыр.
Мемлекеттік органдар кµрсететін ќызметтіњ сапасын жаќсарту – ірі
мєселелніњ бірі. Б‰гінде салыќ ж‰йесі µз тарапынан салыќ тµлеушілерге кµп
жаѓдайлар жасап отыр. Оныњ бірі – салыќ органдарында аќпаратты ќабылдау
жєне µњдеу орталыќтарыныњ ќ±рылуы. Орталыќтырдыњ ќ±рылуыныњ негізгі маќсаты
– салыќ тµлеушілерге салыќ есептерін тапсыруѓа м‰мкіндігінше ќолайлы жаѓдай
жасау, жылдам салыќ тµлеушілердіњ талаптарын ќанаѓаттандыру, олардан
ќабылданѓан ќ±жаттарды тіркеу жєне аныќтамалыќ негіздегі ќ±жаттарды
жеделдету тєртібімен ж‰ргізу. [1]
Қалыптасу механизмі бойынша салықтар тікелей және жанама деп
бөлінеді. Тікелей салық табыс алушыларға, мүлік иелеріне тікелей салынады.
Оларға халықтың табысына салық, капитал өсіміне салық, мүлік салығы,
мұрагерлік пен сыйға тартуға салынатын салықтар жатады. Жанама салық
тауарды тұтыну немесе сату кезінде салынады. Оған қосылған құн салығы,
акциздер, кеден салығы жатады.
Қазақстанда салық республикалық және жергілікті болып бөлінеді.
Республикалық салықтар – бұл міндетті салықтар, төлем сомасы республикалық
бюджетке түседі. Жергілікті салықтың мөлшері жергілікті үкіметтің шешімімен
анықталады.
Қазақстан Республикасында мынадай салықтың түрлері белгіленген:
1.Корпоративті табыс салығы
2. жеке табыс салығы
1. қосымша құн салығы
2. акциздер
3. жер қойнауын пайдаланушылар салығы мен арнайы төлемдері
4. әлеуметтік салық
5. жер салығы
6. көлік салығы
7. мүлік салығы
Салықтың экономикаға тигізетін әсері мен салық мөлшері жөнінде
экономистер арасында біржақты пікір жоқ. Бұл жөнінде экономикада екі
концепция бар:
1. Сұраныс экономикасы. Бұл теорияны жақтаушылардың пікірінше салықтың
жоғарғы деңгейі жалпы сұранысты төмендетеді. Демек, баға түседі,
инфляция мөлшері азаяды. Керісінше салықтың азаюы жалпы сұраныстың
өсуіне әкеледі, баға өседі де инфляция қарқыны жылдамдайды.
2. Ұсыныс экономикасы. Бұны жақтаушылар керісінше пікірде: салықтың
жоғары болуы кәсіпкердің шығынын көтереді де тауарын тұтынушыға
жоғары бағамен сатуға тырысады, бұл инфляцияға алып келеді.
Бюджет-салық саясаты адамдарды толық жұмысбастылық және ЖҰӨ
өндірісімен қамтамасыз етуге бағытталған салық салу мен мемлекеттік
шығындарды реттеу бойынша үкіметтің шаралар жиынтығы. [2]
Ќазіргі тањда жергілікті салыќтардыњ мањызы мен ролі мемлекеттік
жєне жергілікті органдарды ќаржы ресурстарымен ќамтамасыз етумен
шектелмейді. Жалпы салыќтар ±лттыќ табысты мемлекеттендірудіњ басты ќ±ралы.
Олардыњ макроэкономикалыќ шешуші ролі артып келеді. Салыќтар экономикалыќ
белсенділкіті артырудыњ, ±дайы µндіріс процессіне єрекет етудіњ басты бір
т±тќасы ретінде жања сипатќа ие болуда.
Салыќ арќылы реттеу єдістері салалардыњ бєсекелестігін ынталандыруѓа,
капиталдыњ ќорлануына ќолайлы жаѓдай жасауѓа, корпорациялардыњ єлеуметтік
ќызметін ќолдауѓа кењінен пайдаланылады. Осы маќсатта салыќты корпорация
ќызметтерініњ т‰рлеріне ќарай пайдалану жµнінде т‰рлі жењілдіктер беріледі.
М±ндай шараларѓа мысалы, µндіруші компанияларды салыќ арќылы ынталандыру
ж‰йесі жатады. Салыќтыќ жењілдіктер беру арќылы мемлекет µндіргіш к‰штерді
аймаќтйќ орналастыруѓа , инфраќ±рылым объектілерін салуѓа жєне т.б.
айтарлыќтай єсер ете алады. Жергілікті салыќтарды реттеуде басќару
органдары тек жекелеген шаралар ж‰ргізіп ќоймай, сонымен ќатар барлыќ
шаруашылыќ конъюнктураѓа ыќпал етеді.[3]
Салыќ салудыњ т‰рлі проблемаларын зерттеу саяси экономия
классиктерініњ ењбектерінде кµрініс тапќан. А.Смиттіњ пікірі бойынша
Салыќтар-б±л халыќтардыњ µздерініњ табыстары арќылы мемлекеттіњ
міндеттеріне байланысты шыѓындарды жабуѓа арналѓан мемлекеттік табысты
ќалыптастыруѓа ќатысудыњ бір тєсілі болып табылады
Салыќтардыњ экономикалыќ мєні ењ бірінші Давид Рикардоныњ ењбегінде
зерттелген болатын. Салыќтар – деп жазды ол – ‰кіметтіњ билігіне µтетін
елдіњ µнімдері мен ењбектерініњ бір бµлігін ќ±растырады олар ‰немі соњѓы
табысы мен капиталынан тµленіп отырады.
Ќазаќстанныњ салыќ кодексінде салыќтарѓа мынадай аныќтама берілген:
Салыќтар мемлекетпен зањды т‰рде бекітіліген белгілі бір мµлшерде,
ќайтарылмайтын жєне ќайтарымсыз т‰рде сипатталатын, бюджетке тµленетін
біржаќты міндетті аќшалай тµлемдер
Экономикалыќ катерогия ретінде, салыќтар шаруашылыќ ж‰ргізуші
субъектініњ жєне жеке т±лѓалардыњ мемлекетпен арасында туындайтын ќаржылыќ
ќатынастардыњ жиынтыѓы.
А.Вагнер 1890 жылы µзініњ саяси- єлеуметтік теориясын ±сынды. Онда
ол, салыќ саясаты тек ќана фискалды саясатты кµздемеу керек, саяси-
єлеуметтік маќсатты орындауды керек екенін атап кµрсетті: салыќ салу
ќаржылыќ саясатпен ќатар, -деп жазды ол µз ењбегінде, - басќа да маќсатты
кµздейді: салыќ кµмегімен кезгелген ќоѓамда байлыќты адамдар арасында
тењдей бµлінуін ќамтамасыз етуге болады. Ойын жалѓастыра келе ол салыќ тек
ќана фисќалды ќ±рал ѓана емес, шаруашылыќќа тікелей єсер етудіњ ќ±ралы деп
жазды ол[4]
Зерттеу таќырыбыныњ µзектілігі. Ќазаќстанныњ мемлекеттік
тєуелсіздігімен ќатар жеке дербес сыртќы жєне ішкі саясатта стратегиялыќ
курсќа бет б±ру. Дипломдыќ ж±мыс жергілікті салыќтар, олардыњ негізгі
т‰рлері жєне аймаќ территориясындаѓы µзін µзі басќарудаѓы ролін зерттеуге,
ќазіргі тањдаѓы осы мєселеніњ жаѓдайы мен келешекте даму проблемаларын
ќарастыруѓа арналѓан. Ж±мыстыњ авторы талдау жасауѓа тырысып, салыќ-бюджет
механизмін ќаржылыќ т±раќтылыќ факторы ретінде кµрсете білді, сонымен ќатар
жергілікті салыќтардыњ аймаќ территориясындаѓы µзін-µзі басќарудаѓы рµлін
ашып кµрсете білді.
Ѓылыми зерттеудіњ пєні. Аймаќ территориясындаѓы µзін µзі басќарудаѓы
жергілікті салыќтардыњ ролі, салыќ салу ж‰йесін ќалыптастыратын ±йымдастыру-
экономикалыќ ќатынастар жиынтыѓы ѓылыми зерттеудіњ пєні болып табылады.
Зерттеу нысанына Ќазаќстан Республикасындаѓы салыќтар, олардыњ ішінде
жергілікті салыќтар алынды.
Ѓылыми зерттеулердіњ маќсаты мен міндеттері. Аймаќ территориясындаѓы
µзін µзі басќарудаѓы жергілікті салыќтардыњ ролі, жања салыќ ж‰йесі бойынша
жергілікті салыќтардыњ ѓылыми-тєжірибелік жєне теориялыќ-єдіснамалыќ
т±рѓыда танып білу дипломдыќ ж±мыстыњ негізгі маќсаты болып табылады.
Зерттеу барысында алѓа ќойылѓан маќсаттарѓа ќол жеткізу ‰шін мынадай
негізгі мєселелер белгіленді:
- салыќ салудыњ, жергілікті салыќтардыњ дєст‰рлі т‰рлерініњ теориялыќ
негізін зерттеу;
- аймаќ территориясындаѓы µзін- µзі басќарудаѓы жергілікті
салыќтардыњ ролі, оларды реттеу тетіктері мен формаларын,
єдістерін топтастыру жєне жалпылау;
- аймаќ территориясындаѓы µзін- µзі басќарудаѓы жергілікті
салыќтардыњ µзіндік ерекшеліктерін аныќтау;
- аймаќ территориясындаѓы µзін- µзі басќарудаѓы жергілікті
салыќтардыњ мемлекеттік реттеудіњ басты баѓыттарын негіздеу.
Дипломдыќ ж±мыстыњ кµлемі мен ќ±рылымы. Дипломдыќ ж±мыс компьютерде
терілген, 65 беттен (оныњ ішінде 3 кесте, 4 сурет) баяндалѓан.
Кіріспе, 3 тарау, ќорытындылар мен ±сыныстардан, ќолданылѓан
єдебиеттер тізімінен т±рады.
1-тарау Салықтар, салық салу және мемлекеттің салық жүйесі
1.1Салықтардың пайда болуның аспектісі
Салықтар қоғамдық қатынастарды біртіндеп дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған болатын. Кезінде Інжілдегі
Ізгі хабарын жазғанда Лука Исаның (Христостың) тууы туралы өзінің баяндауын
Сол күндері цесарь (патша) Август жер жүзінің барлық тұрғындары салық
төлеу үшін тізімге тіркелсін деген бұйрық берді деп бастаған еді. Осы
оқиға салықтар мен алымдарға байланысты санақ есебін алу және тізімге
тіркеу ісінің бастамасы болды, сондай-ақ халық санағы мен жерлерді есепке
алу жөніндегі аталмыш өктем іс-қимылдар Сирияны Квирини басқарып тұрған
кезде, астарлы мағынада жүргізілген болатын.
Тізімге тіркеу (қазіргі кездегі салықтық тіркеу есебіне алу)
барысында, бірінші кезекте римге бағынышты барлық провинциялардың жерлерін
кадастрлеуге және бағалауға қол жеткізілсе, екінші кезекте тұрғылықты
халықтар нақты салық төлеушілер ретінде есепке алынды. Міне, осындай
жәйттер Иса Құтқарушы (Машиах) дүниеге келген кезден бастап салықтарың
императорлар (падишахтар) қазынасы мен мемлекет пайдасына халықтан
мәжбүрлеп ақша алудың танымал әрі таптырмас құралына айналғанын дәлелдейді.
Көне Үндістанда Ману заңдарында алынған құрбандықты өзіне, яғни
құрбандыққа шалынған (берілген) мал-мүліктерді өзіне тек брахмандар ала
алады деп белгіленген болатын. Сонымен бірге осы заңдарда Веданы жатқа,
жақсы білушілерден патша салық ала алмайды деп, брахмандардың салық
төлеуден босатылатыны бекітілген еді. Ал патшаға және басқа да
басқарушыларға байланысты сол Ману заңдарында Патша жыл сайын елде
тұратын бұқара халықты дербес кәсіппен айналысуға мәжбүр етсін және оларды
салық деп аталатын төлемді төлеуге мәжбүрлесін деп көрсетілген.
Өнді көне Грекияға көз салсақ, онда алымдар мен салықтарды алудың әр
алуан тәсілдері мен түрлері пайдаланылғанын байқаймыз. Классикалық Грекияда
алғашқы тікелей алымды тек құдайлар мен храмдарға құрбандық шалу ретінде
берілетін мал-мүліктер түрінде алып отырса, кейіннен кемелер жасауға,
белгіленген тәртіпті қамтамасыз етуге, қала шаруашылығы мен порттағы
жұмыстарды жүзеге асыруға деп аздап салық алынатын болған.
Біздің эрамызға дейінгі VII—VI ғасырларда ауқаттылардың өкілдері
табыстың онға бөлгендегі бір бөлігін немесе жиырмаға бөлгендегі бір бөлігін
қазынаға алу қажет деп белгілеген. Ал VI ғасырдың соңы мен V ғасырдың
басында қоғамдық ауыртпашылықтар-литургиялар пайда болған. Литургиялық
міндеттерін өтегендер басқа салықтарды төлемейтін болған.
Бесінші ғасырдың ортасына таман салықтарды алудың жаңа түрлері
ойластырылған. Мысалы: базарлардағы сауда-саттыққа салынатын салықтар,
шетелдік азаматтардан алынатын салықтар, кедөндік баждар алынған.
Жезөкшелерге де салық салынған. Бұлар кірістерді құраса, шығыстарға: қаланы
астықпен және ағашпен қамтамасыз етуге кететін қаражаттар; спорт ойындарын
қаржыландыруға, дипломатиялық қатынастарды қаржыландыруға, полицияны
ұстауға қажетті қаражаттар жатқан. Бұл ретте басқару нысанына,
мемлекеттерге және басқа да жайларға қарамастан, салықтардың қажеттілігі
және әрдайым әрі ұдайы алынатындығын, сондай-ақ салық төлеуден ешкімнің тыс
қалмайтындығын байқаймыз. Мысалы, ауқатты азаматтар триеархияға 200
таланттан (алтын ақша) төлеп отырған. 378-377 жылдары ауқатты және басқа
азаматтардың мүліктері мен байлықтарын жаппай бағалау жүзеге асырылған.
Ерікті қоғамдық төлем литургия да өкінішке орай салыққа айналдырылған
болатын.
Көне Римдегі алғашкы салықтар цензус (ценз) деп аталған. Ценздер әрбір
бес жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп, алынған.
Кейде салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен түсімдер
қала шаруашылығына кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын
азаматтардан мунира деп аталатын салық алынған. Мунирадан басқа
мемлекеттік салық трибутумды төлеу рим азаматының борышы әрі міндеті
болған. Провинциялардағы жерлердің аумағы елшеніп, қалалар бойынша
кадастрлар жасалынып отырған. Римдегі (оның провинцияларындағы) негізгі
салықтардың бірі жер салығы аннона болған. Оның төлемдері ауыл
шаруашылығы өнімдері түрінде алынған.
Ресей мемлекетінің салық жүйесі IX ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бірінші алынған салық дань деп аталынатын. Сол кездерде
алынатын салықтардың бәрі баждар . болып саналатын. Баждардың мына түрлері
алынған: мыт, гостиная, перевоз, вес и мера, торговая, вира,
продажа. Татар-монғол шапқыншылығы кезінде Ордаға выход деген
салықтөленген, сондай-ақ ям атты салық Орданың елшісі мен оның
қызметкерлерін ұстау үшін алынған. Патша Үшінші Иванның кезінде данные,
ямские, пищальные деген салықтар, стрелецкая подать, полоняничные
деньги, сборы на городовое и засечное дело, соха, медовая дань,
яеуся деген түрлі міндетті төлемдер алынған.
Бірінші Петрдің тұсында фискальдық палата құрылған болатын. Одан басқа
қаржылар мәселесімен айналысатын камер-коллегия, штатс-контр-коллегия,
комерц-коллегия және ревизионная коллегия сияқты мемлекеттік органдар
болған.
Сол кезде мына келесідей әр алуан салықтар мен міндетті төлемдер
алынған: гербовый сбор, подушной сбор с извоз-чиков, налоги с
постоялых дворов, налоги на бороду, усы, налоги с печей, судов, продажи
съестного, подушная подать (кейін налог со строений). Кейінгі
патшалардын басқарула-ры аясында питейный налог, гильдейская подать,
квартирный налог, налог на доходы с ценных бумаг, сбор с проезда по
шоссе Санкт-Петербург — Москва, пошлина с имущества, переходящего по
наследству, сборы с заграничных паспортов, паспортные сборы, акцизы
на табак, сахар, соль, спички, прессованные дрожжи, осветительные масла,
промысловый налог. Міне, Ресей салық жүйесінің қалыптасып, дамуы кезінде
алынған негізгі міндетті төлемдер осылар болған. Әрине, әрбір елдің салық
жүйесінің әр кездегі болмысы және құқықтық тағдыры патшалар мен
билеушілердің, мемлекеттін саяси еркіне тәуелді болғаны, сондай-ақ бола
беретіні сөзсіз.
Қазақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық жүйесі болғаны ешбір күмән
тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы жібек жолы мен өркендеп, дамыған
қамал-қалалар Сығанақ, Отырар, Тараз, Мерке, Исфиджаб, Құлан,
Яссы, Сауран, Барысхан, Аспара, Баласағұн, Қойлық, Талхиз,
Екіөгіз, Баба-ата жөніндегі мағлұматтарды айтуға болады. Тек бір
өкініштісі, жазба мәліметтердің сақталмағанына байланысты осы салықтар
жөніндегі дерек көздерінің өте аз болуы.
Кезінде Қазақстан тарихына, сонымен бірге салық салу мәселелерін
шешуге орасан зор үлесін қосқан бірден-бір құқықтық дерек көзі Тәуке ханның
(Әз Тәуке) хандық құруы кезінде, оның тікелей қатысуымен қабылданған Жеті
Жарғы болып табылады.
Қазақстанның Ресей боданы болуына байланысты оның аумағында да
Ресейдің заңдарында көзделген салықтар мен өзге де міндетті төлемдер
алынатын болған. Тек Қазақстанның өзіне тән алымдар да белгіленіп отырған.
Мысалы, кибиточный сбор, ясачная подать, паспортный сбор, ямская
повинность және т.б.
8-12 ғасырларда айтарлықтай дамыған салық салу теориясы экономикалық
және мәдени гүлденуі шарықтаған ислам әлемі елдерінің мұсылмандық құқығында
шариатта көрініс тапқан болатын. Салық салудың мұсылмандық жүйесінің
көптеген элементтері қазіргі Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы
мемлекеттерде, олар 19 ғасырда Ресей экономикалық жүйесіне қосылмай тұрып
таралған еді.
Шариат (араб сөзі аш - Шариа түзу, дұрыс жол мағынасында айтылады)
қоғамдағы адамдардың өзара қатынастарын, соның ішінде салықтарға байланысты
мән-жайларды да жан-жақты реттейтін нормалары бар қазіргі әлемдегі өте ірі
әрі біртұтас құқық жүйесі болып табылады.
Белгілі өзбек ғалымы, мемлекеттанушы А.Саидов 12 ғасырдағы ханифиттер
мазхабының (мектебінің, ағым — бағытының деуге болады) факиғы (факих — діни
құқық танушысы) Бурхан ад — Дин әл Маргинанидің Әл — һидоя деген еңбегіне
көптеген ғасырлар бойына жасалынған түсіндірмелер (Хидоя. Мұсылман
құқығының түсіндірмелері) жинағына жазған баяндамасында: мұсылман
құқығының айрықша ерекшелігі — оның біртұтастығы және пәрмөнділігі; шариат
нормаларында батыс (континентальдық, англосаксондық) құқық жүйелерінде
байқалатын, адамдардың өзара қатынастарын реттейтін нормаларды құқықтық,
әдептілік және діни нормалар деп бөлу орын алмаған.
Шариат — ислам құқығының философиясы, ол үшін рухани, діни және
зайырлы өкімет біртұтас, яғни мұсылманның діни, зайырлық және практикалық
қызметтері бөлінбес сипатта болады деп көрсеткен.
Кезінде салықтарды жинаудың икемді тәсілдерін колдану қажеттілігі
жөнінде Әмір Темір көреген (Гурхан Тимурленг Гурганджи) өзінің Халықтан
кірістер мен контрибуциялар жинау туралы қаулысында: Алым, салық жинау
кезінде мүмкіндігінше халыққа ауыртпашылық, түсірмеу керек және
аумақтардағы елді мекендерге салмақ салуды азайту қажет.
Өйткені, халықтың кедейленуі мемлекеттің қазынасының тапшылығына
әкеліп соқтырады, ал мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге қажетті қаражаттың
болмауы әскери және басқа күштердің ыдырап кетуіне әкеліп соқтырады, ал
жеткілікті, мықты әскердің және басқа да күштердің болмауы мемлекеттік
өкімет билігін, мемлекетті әлсіретеді деген болатын.
Ресей империясының қаржылық құқық саласы бойынша көрнекті ғалымы П.П.
Гензель бұрынғы кездерде етек жайған салықтарға байланысты заңсыз
мәжбүрлеулер жөнінде: Көне заманнан бері салық салудың техникалық жолдары,
әралуан кадастрлары және өндіріп алудың аса бір икемді тәсілдері жақсы
мәлім болған деп айта келіп көне заманда қаржылық құқық жоқ болғандықтан
қазіргі кездегідей салық салу тәртібін білмегендері белгілі. Ол кезде тек
бағындырылған халықтан салық алуға бағытталған қаржылық мәжбүрлеуді ғана
білген деп тұжырымдаған. Міне, салықтар жөнінде осындай көзқарастар
қалыптасқан еді.
Сонымен салықтардың бағзы заманнан алынып келе жатқаны жоғарыда
біршама айтылды және қандай болмасын мемлекеттің болмысы мен өсіп-дамуының
материалдық негізі — қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар түсім
көздеріне салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі
болды. Бұл ретте ескеретін маңызды жәйт, салықтар билеушілердің,
императорлардың, патша ағзамдардың қарамағына болсын, кейіннен мемлекеттің
тікелей өзіне болсын мәжбүрлеп алынғандықтан, олардың араларындағы
айырмашылық тек жекеше-құқықтық кірістер түрінде немесе қоғамдық
(мемлекеттік)-құқықтық кірістер сипатында болды.
Жоғарыда айтылғандай салық салу жүйесі (салықтар) адамзат өркениетінің
әр қилы кезендерінде туындап, қалыптасып, дами отырып бүгінде белгілі бір
деңгейде дамыған әрбір мемлекеттің мызғымас атрибуты, сол мемлекеттің
қандай да болмасын мұқтаждықтарын қанағаттандырудың және әлеуметтік-
экономикалық салаларын реттеудің таптырмас құралы ретінде көрініс табуда.
Салықтар, салық салу және салықтық құқық жөнінде кезінде А.Смит,
Д.Рикардо, У.Петти, Н.Тургенев, М.Сперанский, Ш.Уәлиханов, И.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, А.Бөкейханов, кейіннен бұрынғы Кеңес кеңістігі
мен қазіргі егемөнді еліміздің ғалымдары М.Оспанов, А.Худяков
қалыптастырған маңызы зор теориялар, экономикалық және құқықтық көзқарастар
осы салықтардың қоғам мен мемлекет үшін ауадай қажет екенін дәлелдеп отыр.
Осы салық жүйесінің мыңдаған жылдар бойы дамып, өркениетті түрде
қалыптасқан шағы XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдын басына түс келген
болатын. Оны ірге тасын қалаушылардың ішіндегі бірегейі Адам Смит деп
айтсақ қателеспейміз. Ол өзінің 1776 жылы шыққан Халықтар байлығының
табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде атты кітабында: Мемлекеттің
тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің
мұқтаждығын қанағаттаңдыру үшін ат салысуға тиіс. Олар төлейтін төлем -
салықтың мөлшері өте дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ төлеу
мерзімі, төлеу тәсілі және төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты
алу кезеңі мен уақыты немесе тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі
қолайлы болуға тиіс. Сонымен қатар, әрбір салықтың салмағы
халықтың жанқалтасын ойсыратып кетпей, мүмкіндігінше аздап алынуы қажет.
Сонда, мемлекет қазынасына тусетін табыс мөлшерлеген межеден артық болмаса,
кем түспейді деп жазған еді. Міне, осы айтылғандардың түпкі тұжырымы
ретінде мынадай: салықтарды барлық азаматтардың арасында, олардын
табыстарына сай біркелкі беліп, белгілеу; салықтық төлемнін сомасы, тәсілі
және уақыты оны төлеушіге күні бұрын әрі нақтылы белгілі болғаны дұрыс;
салықтар әрбір салық төлеушіге қолайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен
алынуға тиіс; салық алу кезінде салық телеүшінің шығындары мүмкіндігінше аз
болуға тиіс деген салық салудың негізгі қағидалары қалыптастырылған
болатын.
Салықтың белгіленуі, салық салу мемлекеттің құрылысына, қалыптасқан
қоғамдық дәстүрлерге, мемлекет экономикасымен фискальдық саясатының мән-
жайына, билік етуші тармақтардың өктем өкілеттіліктерінің демократиялық
деңгейіне, нақты қалыптасқан әлеуметтік, саяси және әкімшілік жағдайларға
қарай жүзеге асырылады. Былайша айтқанда, салықты мемлекеттің экономикалық
әлеуетінің (күш-қуатының) функциясы деп санауға болады. Осы орайда қатты
ескеретін жәйт, салықтың (экономикалық) мән-жайы мен заң жүзінде іске
асырылатын мәнінің арасында қарама-қайшылық туындамауы қажет. Демек салық,
салық салу, мемлекеттің салық жүйесі деген сөздердің мағынасын мемлекеттің
кірісін салық төлеушілердің — заңды және жеке тұлғалардың материалдық
мүдделеріне мүмкіндігінше нұқсан келтірмей қалыптастыру керек деп түсінген
дұрыс.[5]
Салықтар. Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі
мемлекеттің салықтық құқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті
төлемдер - салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар және т.б., яғни жинақтап
айтқанда салықтық түсімдер болып есептелінеді. Салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдердің экономикалық-құқықтық маңызы
олардың төленілуіне байланысты туындайтын қаржылық-экономикалық және
құқықтық қатынастарда, яғни салық төлеушілердің мемлекетке салықтық
төлемнің затын (сомасын) берулері кезінде салық заңдарымен белгіленген
салықтық құқықтық қатынасқа қатысушы мемлекет пен салық төлеушілердің
арасында туындайтын қатынастарда жарқын көрініс табады.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілерімен ерекшеленеді.
Осы орайда салық:
түсім көзі жалпы ұлттық табыстың белгіленген бөлігі болып табылатын төлем;
міндетті төлем;
жекелей — эквивалентсіз төлем;
қайтарылмайтын төлем;
мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
ұдайы төлем;
мәжбүрлі төлем;
заң жүзінде белгіленген төлем;
құқыққа сай төлем;
жүзеге асырылуы кезінде төленетін салық сомасының меншік нысанының
әрқашанда мемлекеттік меншік нысанына ауысуымен (өзгертілуімен) көрініс
табатын төлем;
— мөлшері алдын ала айқындалған төлем;
қатаң белгіленген мерзімде жүзеге асырылатын төлем;
өте тұрақты салықтық міндеттемелер туындататын төлем;
белгіленіп, бекітілуі кезінде нақты салық төлеушілердін төлем
қабілеттілігі есепке алынатын төлем;
ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын (ақша нысанындағы құнның
біржақты қозғалысын) көрсететін төлем;
жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілетін төлем;
тек құқықтық нысанда болатын төлем;
біржақты-өктем тәртіппен мемлекет белгілеген төлем;
жүзеге асырылуы салық, төлеүшінің заңи міндеті болып табылатын төлем;
жекелей-айқындалған сипаттағы төлем;
материалдық-заттай төлем;
әрдайым фискальдық нысанда болғандықтан салық әкімшілігін жүргізуге
қолайлы әмірлі сипаттағы төлем;
мемлекет тарапынан заттандырылған объективті экономикалық категория, яғни
мемлекеттік қазынаны толықтыру мақсатында тиісті мемлекеттік билік тармағы
ұйымдастырып, құқықтық негіздеген ақша қаражаттарының арналы ағымы;
әлеуметтік бағдарлы нарықтық экономиканың негізінде жасалынатын
демократиялық қоғамның өнімі;
табыстарға салынуына байланысты тікелей, ал тұтынуға (шығынға) салынуына
қарай жанама болып бөлінетін төлем;
салық төлеүшінің экономикалық-қаржылық жай-күйіне қатысты функция;
реттеуші сипаттағы экономикалық, стимул және мемлекеттік бюджеттің
материалдық-заттай қаражаттарының көзі;
қоғамдағы бөлу және қайта бөлу қатынастарын білдіретін экономикалық
категория;
мемлекеттің салықтық құқығына сай мәжбүрлеп алына отырып, бюджет жүйесінің
мызғымас материалдық негізін құрайтын төлем;
бірыңғай салық жүйесін білдіретін мемлекеттік деңгейдегі және жергілікті
салық салу жүйелеріне байланысты мемлекеттік және жергілікті болып көрініс
табатын төлем болып саналады.
Сонымен салық мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың
негізінде, сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген
мерзімдерде, Республикалық немесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру
мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке
тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар
алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай (кейде заттай) міндетті төлем болып
табылады.[6]
Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға тиіс салықтық
міндеттемелер салықтық заң актілерінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас
бөліктерінің жиынтығы салық элементтері арқылы айқындалады.
Салық төлеүшінің (оған қатысты заңи фактілерге сәйкес) салық төлеу
жөніндегі мемлекет алдындағы міндетін оның салықтық міндеттемелерінде
нақтыландыратын, республикалық немесе жергілікті бюджетке төленетін
салықтық төлем сомасына байланысты салықтық міндеттемені және оның
орындалуын айқындайтын, сондай-ақ мемлекеттің салық жүйесіндегі әрбір
салықтың әлеуметтік-экономикалық және заңи мән-жайының тектік белгілерін,
қолданылу тәртібін ашып көрсететін ҚР Салық кодексінде белгіленген әрбір
салықтың кұрамдас бөліктерінің кешені — салық элементтері болып
есептелінеді.
Салық элементтері салықтық міндеттемелердің элементтерінде толық әрі
сапалы көрініс тапқан жағдайда салық жүйесінің фискальдық және реттеуші
қабілеті күшейе түседі. Салық элементтеріне:
салық субъектісі;
салық объектісі;
салық базасы;
салық базасын есепке алу тәртібі;
салық ставкасы;
салық салу бірлігі;
салық заты;
салықтық кезең;
салықты есептеу тәртібі;
салықты төлеу мерзімі;
салықтық төлеу тәсілі мен тәртібі;
есеп беру кезеңі;
салық жеңілдіктері мен преференциялары;
салықтық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік жатады.
Салықтар — өте көп қырлы, мемлекеттің даму кезеңдері өзгерген сайын
нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем болып
табылады.
Салықтардың функциялары экономикалық табиғаты мен заңи мән-жайына
қарай мемлекет кірісін бөлу және қайта бөлу құралы сипатында мемлекеттің
салықтық қызметінің негізгі бағыттарында пайдаланылатын салықтардың тек
өзіне тән экономикалық-құқықтық қасиеттері ретінде көрініс табады.[5]
Экономиканың қазіргі даму мүмкіндіктерін есепке ала отырып мемлекеттік
қажеттіліктерге сай айқындалған салықтардың функциялары мемлекет белгілеген
бағыт бойынша іске асырылады.
Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына:
фискальдық функцияны;
бөлуші функцияны;
реттеуші функцияны;
бақылаушы функцияны;
жеңілдік беруші функцияны жатқызуға болады. [7]
Салықтарды топтастыру олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын
белгілеуге септігін тигізеді, саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы
олардың ғылыми зерделенілуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді
көздейді. Салықтарды топтастырудың кейбір негіздеріне:
алыну тәсілдері бойынша;
салық салу субъектілері бойынша;
3) салық салу объектілері бойынша;
кірісіне салықтық түсімдер (төлемдер) есептелінетін бюджет деңгейі
бойынша;
салықты енгізудің мақсат-бағдары бойынша;
салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану ауқымы бойынша;
салықтық төлемдерді төлеу көздері бойынша сияқты принциптер жатады.
Мәселен, салықсалу субъектілері бойынша: заңды тұлғалардан алынатын
салықтар; жеке тұлғалардан алынатын салықтар; салықтық түсімдерге деген
салықтық құқықтарын пайдалану деңгейі бойынша: өздеріне тұрақты берілген
(бекітілген) салықтар; бөліктерге (сомаларға, проценттерге) бөлу арқылы
белгіленетін (берілетін) реттеуші салықтар болып бөлінеді.
Салықтардың мән-жайларына байланысты: тікелей және жанама салықтар;
тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар; мемлекеттік деңгейдегі және
жергілікті аумақтардағы салық жалпы және мақсатты салықтар; ұдайы алынатын
және біржолғы салықтар сияқты түрлері болады.
Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне:
корпорациялық табыс салығы;
жекелей табыс салығы;
қосылған құн салығы;
акциздер;
4-1) экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
6) әлеуметтік салық;
7)жер салығы;
көлік құралдары салығы;
мүлік салығы жатады.
Алымдар. Алымдар дегеніміз мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан
өтінуші-келуші белгілі бір тұлғаларға қатысты нақтылы көрсетілген тиісті
қызметтер мен берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол заңды
немесе жеке тұлғалардан алынатын мақсатты - бағдарлы, біршама -
эквивалентті әрі міндетті ақшалай төлемдер.
Алым өзіне тән мынадай:
1) біржолғы төлем;
2) біршама-эквивалентті төлем;
міндетті төлем;
нақты тұлға үшін ерікті сипаттағы төлем;
ақшалай төлем;
өтемдік сипатта болатын төлем;
керсетілген қызметтің құны есепке алына отырып жүзеге
асырылатын төлем;
кейде мемлекеттің материалдық мүддесі басым болып кететін төлем сияқты
белгілерімен ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасында алымдардың мынадай түрлері:
заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін;
жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін;
жылжымайтын мүлікке және олармен жасалатын мәмілелерге құқықтарды
мемлекеттік тіркегені үшін;
3-1) жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін;
4) радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін;
механикалық келік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін;
теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін;
6-1) Кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасың мемлекеттік
тіркеу үшін;
азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін;
дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін;
автокелік кұралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүріп өткені
үшін;
аукциондардан алынатын алым;
жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
телевизия және радиохабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алынады.[8]
Баждар. Баж — арнайы мамандандырылған уәкілетті органдар тарапынан
өздеріне өтінуші — келуші тұлғаларға қатысты жасалған заңи маңызы бар
белгілі бір іс-қимылдар және берілген ресми құжаттар үшін сол заңды немесе
жеке тұлғалардан алынатын біршама — эквивалентті, міндетті ақшалай төлем.
Мемлекеттегі баждар мемлекеттік және кедөндік болып бөлінгенімен жалпы
сипаттамасы көптеген белгілері бойынша сәйкес келетіндіктен бажға тән
қасиеттер ретінде мына:
Баж: 1) міндетті төлем;
2) мәжбүрлі төлем;
арнаулы пайданы мақсаттайтын төлем;
ақшалай төлем;
заңи маңызы бар іс-әрекетті жасауға орай жүзеге асырылатын төлем;
белгілі бір құжаттарды беруге байланысты жүзеге асырылатын төлем;
мемлекеттік ішкі және сыртқы кедөндік шекараны әрі-бері кесіп етіп
тауарлар мен өнімдерді әкетіп, әкелуші тұлғалар жузеге асыратын төлем;
мемлекет кірісі болып табылатын төлем;
біршама-эквивалентті төлем;
10) көрсетілетін қызмет құнына қарамастан (есепке алмай) жүзеге
асырылатын төлем сияқты ерекшеліктері көрініс табады.
Қазақстан Республикасында мынадай кедөндік баждар мен міндетті
төлемдер:
кедөндік баждар;
кедөндік ресімдеу үшін кедөндік алым;
тауарларды сақтағаны үшін кедөндік алым;
кедөндік ілесіп алып жүргені үшін кедөндік алым;
ҚР кедөндік органдарынын лицензия бергені үшін алымы;
кедөндік ресімдеу жөніндегі маманның біліктілік аттестатын бергені үшін
алым;
7) алдын ала шешім үшін төлемақы алынады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік баждар мынадай объектілерден:
сотқа берілетін талап арыздардан, ерекше жүргізілетін істер бойынша
арыздардан, кассациялық шағымдардан, сондай-ақ соттың құжаттардың
кешірмелерін (дубликаттарын) бергені
үшін;
нотариаттық іс-қимылдар жасағаны үшін, сондай-ақ нотариат куәландырған
құжаттар көшірмелерін бергені үшін;
тұрғылықты жерін тіркегені үшін;
аңшылық құқығына рұқсат бергені үшін;
Қазақстан Республикасы азаматтарының паспорттары мен жеке куәліктерін
бергені үшін;
азаматтық хал актілерін тіркегені үшін, сондай-ақ азаматтарға азаматтық
хал актілерін тіркеу туралы куәліктерді және азаматтық хал актілері
жазбаларын өзгертуге және қалпына келтіруге байланысты куәліктерді қайтадан
бергені үшін;
шетелге баруға және Қазақстан Республикасына басқа мемлекеттерден
адамдарды шақыруға құқық беретін құжаттарды ресімдегені үшін, сондай-ақ осы
құжаттарға өзгерістер енгізгені үшін;
шетелдіктердің паспорттарына немесе оларды ауыстыратын құжаттарына
Қазақстан Республикасынан кету және Қазақстан Республикасына келу құқығына
виза бергені үшін;
Қазақстан Республикасының азаматтығын алу, Қазақстан Республикасының
азаматтығын қалпына келтіру және Казақстан Республикасының азаматтығын
тоқтату туралы құжаттарды ресімдегені үшін;
қаруды және оның оқтарын сақтауға немесе сақтау мен алып жүруге,
тасымалдауға, ҚР аумағына әкелуге және ҚР әкетуге рұқсат бергені үшін;
11) Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартқа сәйкес
Қазақстан Республикасында жасалған, ресми құжаттарға Қазақстан
Республикасының Үкіметі уәкілеттік берген мемлекеттік органдардың апостиль
қойғаны үшін алынады.[8]
Сонымен қатар консулдық алым түріндегі мемлекеттік баж да алынады.
Төлемақы. Төлемақы — уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан өздеріне
өтінішпен келуші тұлғаларға көбінесе материалдық сипаттағы табиғи, сондай-
ақ кейде өзгеше мақсатта пайдаланылатын белгілі бір объектілерді, не
болмаса соларға байланысты рұқсаттарды және құқықтарды бергені үшін сол
заңды немесе жеке тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті
ақшалай төлем.
Төлемақының өзіне тән белгілері: міндетті төлем; ақшалай төлем;
біршама-эквивалентті төлем; Салық кодексімен және басқа да дербес ҚР заң
актілерімен негізделетін төлем болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы мынадай төлемақылар:
жер учаскелерін пайдаланғаны үшін;
жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін;
қоршаған ортаны ластағаны үшін;
жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін;
орманды пайдаланғаны үшін;
ерекше корғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін;
радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін.
7-1) Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені
үшін;
кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін алынады.
Сонымен, салықтар экономикалық өсудің негізгі факторы ретінде көрініс
табады және осындай қасиетінің арқасында ұдайы өндіріс процесін ынталандыру
функциясы әрі дербес экономикалық категория болып табылады. Салықтардың
табиғаты ұдайы өндіріс және экономикалық өсу заңдарымен айқындалады, сондай-
ақ олар өте күрделі қаржылық-экономикалық құрылымымен ерекшеленеді.[9]
Салықтарға тән барлық функциялар мемлекеттік бюджеттің ақшалай
қаражаттарын негізінен корпоративтік шаруашылық аясы субъектілерінің
табыстары есебінен қалыптастыруға нысаналанған тұрақты байланыстың мемлекет
пен салық төлеушілер арасында туындауы және дамуы барысында жүзеге
асырылады. Өндіріс пен салық салу және мемлекеттік бюджет кірістерін
қалыптастыру арасындағы тәуелділік ұтымды салық жүйесін құрудын және тиімді
салықтық заң актілерін қабылдаудың теориялық және практикалық негізін
құрайды.
Салық салу процесі әдетте, салықтың саны мен сапасы негізделген
нақтылы ақшалай ресурстар ағынын, оның әлеуметтік-экономикалық мағынасы мен
бағытын салық жүйесіндегі фискальдық және реттеуші функцияларды қамтамасыз
етуге бағдарлайды.[11]
Мемлекеттік - өктем билік жүргізу аясы мен корпоративтік және жеке
меншік аялары субъектілерінің арасындағы салықтық төлемдер ағыны
корпоративтік және жеке меншік ақша қаражаттарына байланысты меншік
нысанының ауысуымен, сондай-ақ меншік құқығының алмасуымен ерекшеленеді.
Салық салу заң жүзінде айқындалып, белгіленген салықтарды тиісті аялар
бойынша есептеу және нақтылы салықтық төлемдер сомасын республикалық немесе
жергілікті бюджеттерге алу процесін білдіреді.
Салықтар қоғамдағы экономикалық қатынастардың аса қажетті звеносы,
бюджет - қаржы жүйесінің маңызды құраушысы, әлеуметтік-саяси қатынастардың
басты элементі, мемлекеттік кірістің негізгі нысаны, жалпы мемлекеттік
қаржылардың элементі, қоғамдық өндіріске мемлекет тарапынан экономикалық
ықпал ету үшін пайдаланылатын механизм, мемлекеттік бюджет кірісін
қамтамасыз ететін тетік, экономиканы реттеу және ынталандыру құралы, дербес
экономикалық категория, мемлекеттік бюджет кірісі мен корпоративтік және
жеке меншік шаруашылық аялардағы қаржылық қатынастарға тікелей катысы бар
объективті-субъективті қаржылық-экономикалық және құқықтық қоғамдық құбылыс
болып табылады.
Әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеу барысында қаржы-
бюджет механизмі мен оның құрамдас бөлігі — салықтар пайдаланылады.[12]
Сонымен, салық объективті-субъективті қаржылық-экономикалық және
құқықтық, құбылысты, ал салық салу мемлекеттік бюджеттің кіріс (салықтық
кірісін) базасын қалыптастыруға байланысты қарқынды салықтық қатынастарды
керсетеді. Демек, салық салу ұйымдастыру - құқықтық категориясы ретінде
көрініс табады.
Салық салу жүйесінің ұғымын мемлекеттің салық жүйесінің экономикалық-
қаржылық негізін (ірге тасын) құрайтын, Қазақстан Республикасы Салық
кодексінің нақтылы баптарында белгіленіп, бекітілген салықтар мен басқа да
міндетті төлемдердің объективті жиынтығы деп айқындауға болады.
Салық салу жүйесі мемлекеттің салықтық құзырының ауқымында жұмыс
істейді. Мемлекеттің салықтық құзыры Қазақстан Республикасының
Конституциясында айқындалып, Салық кодексінің ережелерінде заңдық көрініс
тапқан тиісті мемлекеттік билік органдарының салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу және алу жөніндегі мемлекеттік өктем өкілеттіліктері
қамтитын ая болып табылады, сондай-ақ ол экономикалық кеңістіктегі
мемлекеттің салық салу жүйесінің стратегиялық әлеуетін білдіреді.
Салық салу жүйесі мемлекеттік билік тармақтарының объективті-
субъективтік қызметтерін материалдық түсім көзімен қамтамасыз ететін
императивтік (әмірлі) нысан болып табылады.
Дүниежүзілік салық салу практикасында әр түрлі салықтар атқаратын
рөлдерге қарай:
англосаксондық модель;
еуроконтинентальдық модель;
латынамерикалық модель;
аралас модель сияқты базистік салық салу жүйесіне бөлінген.
Англосаксондық салық салу жүйесі негізінен жеке тұлғалардан алынатын
тікелей салықтарға сүйенеді.
Еуроконтинентальдық салық салу жүйесі жанама салықтарға бағдарланған.
Латынамерикалық салық салу жүйесі көбінесе жанама салықтардың алынуын
көздейді.
Аралас салық салу жүйесі заңды тұлғалардан алынатын тікелей және
жанама салықтарға, жеке тұлғалардың салықтарына, сондай-ақ тек жанама
салықтарға, яғни мемлекеттің нақтылы даму кезеңіне орай құрылымдаған салық
жүйесіндегі салық түрлеріне байланысты жұмыс істейді.[13]
Салық салу барысында туындайтын салықтық, қатынастар негізінен
азаматтық-құқықтық қатынастары басым қоғам өмірінін экономикалық ауқымында
қалыптасады. Алайда кәсіпкерлік қызмет пен корпорациялық және жеке меншік
мәселелері салықтық құқық реттейтін объектілер қатарына мүлдем жатпайды.
Дегенмен кәсіпкерлік қызметтің тиімділігі мемлекеттік бюджет кірісіне
түсетін салықтардың көрсеткіштеріне тікелей ыкпалын тигізетіндіктен салық
органдары бухгалтерлік баланс пен бухгалтерлік есепке алу мәліметтеріне
жүгінеді.
Бухгалтерлік есепке алу Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке
алу және қаржылық, есептеме туралы заң актілерімен, бухгалтерлік есепке алу
стандарттарымен, сондай-ақ ұйымдардын есепке алу саясатымен
регламенттелген, кәсіпкерлердің және ұйымдардың операциялары мен жағдайлары
(мән-жайлары) жөніндегі ақпараттарды жинау, тіркеу және қорытындылау
жүйесін көрсетеді.[14]
Кәсіпкерлер мен ұйымдарға қатысты қаржылық сипаттағы барлық мәмілелер
мен жағдайлар осы аталған жүйеде Қазақстан валютасымен тіркеледі.
Бухгалтерлік есеп ақпараттарын пайдаланушылар қатарына нақтылы кәсіпкерлер
мен ұйымдардың өзі, олардың инвесторлары мен кредиторлары, мемлекеттің
экономикалық және статистикалық органдары, салық орган-дары және т.б.
жатады.
Бұл ретте ескеретін маңызды жәйт, салық органдары тара-пынан салық
салу мақсатында жүргізілетін есепте — салық есебінде тиісті кәсіпорынның
немесе ұйымдардың бухгалтерлік есебінің кейбір мәліметтері ғана
пайдаланылады. Салықтық төлемнің сомасын есептеуге қатысты салық салу
базасы қандай болсын ұйымның бухгалтерлік есеп мәліметтеріндегі қаржылық
нәтижелеріне карамастан айқындалады.
Әйтсе де салық салу процесінің бухгалтерлік есеп деректерінің
негізінде жүргізілетінін білу қажет. Өйткені бухгалтерлік есеп мәліметтері
салық салу мән-жайларына бейімделінеді. Демек, салық салудың бухгалтерлік
есепте көрсетілетін кәсіпорынның шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижесіне
бағдарланатынын жоқка шығаруға болмайды. Қазақстан Республикасындағы салық
салу айқындылығы нақтылы салық төлеушіге қатысты салықтық міндеттемелердің
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық непздері мен тәртібін
салық заң актілерінде белгілеу мүмкіндігін білдіреді[15]
Бүгінде Қазақстан Республикасының салық жүйесі өзінің құрылу және
жұмыс істеу негізіндегі экономикалық-құқықтық принциптерінде көзделген
әлеуметтік-экономикалық басымдылықтарға орай салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді мемлекеттік бюджет шығысының әлеуметтік бағдарына байла-нысты
бөледі. Осындай мән-жайлар тұрғысынан салық жүйесіндегі іс-қимылдарға
қатысушылардың құқықтары мен міндеттері, орталықта және жергілікті
аумақтарда жүргізілетін салық өкімшілігінің негізгі бағыттары,
республикалық және жергілікті фискальдық мүдделерді нақтыландыруға қажетті
ақпараттар базасы, мемлекеттік бюджет кірістері мен шығыс-тарын
теңдестірудің кешөнді принциптері айқындалады.
Салықтық құқық негізінде жүргізілетін мемлекеттік салық әкімшілігі
салық жүйесінің тактикалық және стратегиялық салықтық әлеуетін, мақсатты
әлеуметтік-экономикалық ұстанымдарды, ішкі және сыртқы салық саясатының
принциптерін, салықтық құқықтық қатынастар жүйесін мемлекеттік басқаруды
ұйымдастыру процесін қамтиды.
Қазіргі заманғы Қазақстан Республикасының салық жүйесін басқару
негізінде нарықтық, түрлі өндірулерге айтарлықтай бейімделген мемлекеттік
салықтық жоспарлау (болжамдау), мемлекеттік салықтық, реттеу және
мемлекеттік салықтық бақылау сияқты салық механизмінің элементтері
жатады.[11]
1.2.Қазақстан Республикасының салық жүйесі
Бүгінде Казақстан Республикасының салық жүйесі мен салықтары ұдайы
және айтарлықтай реформалану үстінде. Бұл процестердің өтпелі кезең
талаптары мен өмір тынысына, сондай-ак мемлекет пен қоғамның мүдделері мен
қажеттіліктеріне, республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің
кірістері мен шығыстарын қалыптастыру принциптерін жаңалауға, салықтар
жүйесін өзгертуге, салық салу базаларын тандау және қалыптастыру
өдістемелеріне орай жүзеге асырылып жатқаны белгілі.
Салық жүйесі мемлекеттік билік органдары мен салық төлеушілердің
өзара қарым-қатынастарын ұйымдастыратын императивтік құрылым болып табылады
және ол мемлекеттің экономикалық саясатының заңи күші бар құралы ретінде
пайдаланылады.
Мемлекеттің салық жүйесі салық салу стратегиясын айқындауға ат
салысады және осы орайда мынадай жағдаяттарды:
салық салу принциптерін;
салықтарды белгілеу және аумақта заңи күшіне енгізу тәртібін;
салықтар (жекелеген салықтар мен өзге де міндетті төлемдердің түрлері мен
тізбесін) жүйесін;
салықтан түсетін түсімдерді әр деңгейдегі бюджеттер арасында бөлу
тәртібін;
салықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін;
мемлекеттік салықтық бақылауды;
салықтық қатынасқа қатысушылардың жауапкершіліктерін;
салықтық қатынасқа қатысушылардың құқықтары мен тиісті мүдделерін қорғау
тәсілдерін қамтиды.
Мемлекеттің салық жүйесінің жұмыс істеуінің және салық салудың
негізінде мына:
1) салық салу аясындағы тұрақтылық пен орнықтылықты сақтау мақсатында
белгілі бір баланстарды бұзатын салық заңдарын қолдануға тыйым салу;
салық әкімшілігін жүргізу жөніндегі іс-әрекеттердің мәжбүрлеу-жазалау
сипатында болуына жол бермеу;
экономикалық-қаржылық мүдделердің біршама тендігін қамтамасыз етуге
талпыныс жасау;
табыстарды тек салықтар арқылы қайта бөлу;
салық функцияларының арасындағы біршама теңцікке қол жеткізу;
салық салудың бейтараптылығын, ашықтығын; айқындығын және әмбебаптығын
қамтамасыз ету;
салықтардың (өзге де тиісті міндетті төлемдердің) салық жылында бірнеше
мәрте алынуына және салықтық тең құқықтылықтың болмауына
(дискриминациясына) жол бермеу тәрізді және т.б. принциптердің жатқаны
дұрыс болады.[11]
Мемлекеттің салық жүйесінің:
трансферттік және индикативтік қасиеттері;
императивтік сипаты;
ақшалай нысандағы құнды бөлудің қаржылық-құқықтық құралы;
фискальдық өзара қарым-қатынастардың принциптерін іскеасырунегізі;
қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының әр қилы жағдайларына қарай салық
әкімшілігін жүргізу жолдары;
корпорациялық және мемлекеттік қаржылар аясының мүдделерін тендестіру
элементі;
әлеуметтік аяларға зиянын тигізбейтін, экономиканы тікелей немесе жанама
түрде басқарудың тәсілі сияқты өзіне тән ерекшеліктері мен белгілері
болады.
Жоғарыда баяндалған жәйттерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz