Салыстырмалы психология пәні, міндеттері, әдістері
1.Глоссарий
Биогенетикалық заң – баланың құрсақта даму кезеңдерінің және биологиялық
даму кезеңдерінің арасындағы қатынасын сипаттайтын заң. Негізін Ф.Мюллер
мен Э.Геккел ашқан.
Белсенділіктің органикалық жүйесі- жануарлардың мінез-құлық белсенділігінің
әдістері мен формасын белгілейтін түсінік.
Белсенділік- тірі ағзалардың жалпы мінездемесі.
Генезис- қалыптасу, пайда болу тарихы.
Генотип – ағзаның генетикалық конституциясы немесе барлық гендер жиынтығы.
Даму - анатомиялық, физиологиялық, әлеуметтік, рухани аспектілердің бір
қарқынмен сандық және сапалық жағынан өзгеруі.
Жүйелілік принципі- психикалық құбылыстарды талдаудағы методологиялық
негіз.
Морфология- форма, құрылыс дегенді білдіреді.
Онтогенез- балалық шақ кезеңінде индивид психикасының негізгі
құрылымдарының қалыптасу үрдісі.
Постнаталды кезең- босанудан кейінгі кезең.
Психиканың дамуы- психикалық үрдістердің белгілі-бір заңдылықтарға бағынып
өзгеруінің сандық, сапалық және құрылымдық жаңа құрылымдарда бейнеленетін
өзгерістер.
Рекапитуляция теориясы- балалардың психикалық дамуы мен биогенетикалық
заңның әсерін қарастырған С.Холл теориясы. Бұл теория бойынша онтогенез
дегеніміз- филогенездің қысқаша қайталануы екендігін дәлелдейді.
Сана психологиясы- психологиялық білім жүйесі, психика сананың негізгі
критерийі.
Сенсорлы-сезетін, сезімдік, түйсікке байланысты ұғымдар.
Сана- психикалық бейнелеудің жоғарғы деңгейі.
Тәртіп психологиясы(бихевиоризм)- 20ғ. америкада пайда болған ағым.
Тропизмдер –жүйке жүйелері бар жануарлардың кеңістіктегі бағдарлауға
қажетті қозғалыстар
Таксистер - қарапайымдылардың кеңістікті бағдарлаудағы қажетті қозғалыстар
Физиология- ағзаның, оның жасушалары, мүшелері мен функционалды жүйелердің
қызметі жайлы ғылым.
Филогенез- жануарлар тәртібі мен психиканың тарихи дамуының қалыптасу
үрдісі.
Феномен- құбылыс дегенді білдіреді.
Фенотип – сыртқы ортаның әсері барысында онтогенезде дамитын барлық
белгілер жиынтығы.
Этология- жануарлардың мінез-құлқының заңдылықтары мен жалпы биологиялық
негіздері жайлы ғылым.
Эмбрионалдық- құрсақтағы, туғанға дейінгі кезең.
Ювенильді –ойын кезеңі.
Қоян – біздің байқауымызша қоян атауы да оның басты кемшілігі –
қорқақтық, үрейілдің қасиетіне байланысты айтылса керек. Жалпы Туба
тілінде: Хоюган – қорқақ, үркек деген мағынаны береді.
Жолбарыс – жыртқыш аң. Оның атауы түсіне, тұлғасына сәйкес сәйкес алған.
Аң терісі жолақ сызықтармен, шапшаң, өзіне сенімді жабайы жануар болып
келеді. Ол қауіпті және жыртқыш аң қатарына жатыды. Сонымен бірге ол ашулы,
қатал, азулы, сан аңның бірі болып табылады.
Мысық – үй жануары. Ойнағанды ұнататын, жыртқыш аң тәріздес болып табылады.
батыл, шапшаң, жылуды сүйетін жануар. Оның дене пішіні жолбарыс тәріздес
болғанымен бойы 4-5 есе кішкентай.
Құлын – жан-жануарлар әдетте өз атауын түсіне, іс-әрекет қозғалысына, бітім-
болмысына байланысты. Мысалы, көгершін өз атауын түсіне, ал көкек өзіне
тән өнеріне қарай меншіктелгендігін білдік. Дәл сол сияқты жылқы түлігінің
жас төлінің құлын болып аталуы да оның бойындағы шапшаңдық, ойнақылық
тәрізді қасиетіне байланысты. Басқа ірі төліне қарағанда жылқы төлі өте
тез, ширақ, шапшаң қозғалады. Ал Якут тілінде холдон, пысық, ойнақы
деген сөздер орнына қолданады. Тіліміздегі құлынды дүниеге тудырғанда осы
сөз дейміз.
Акула – мұхит пен теңізде кездесетін үлкен жыртқыш балықты тек қазақ тілі
ғана емес, басқа түркі тілдері мен орыс тілдерінде де осылайша айтады.
Осыған қарағанда түркі тілдеріне басқа бір тілдер ауысып келген деген
жорамал айтуға тура келеді. Ондай тіл – парсы тілі болса керек. Бұл тілде:
акул - абыр, тоймайтын, қанағатсыз деген мағыналарда қолданылады. Шын
мәнісінде, акуланың жыртқыштық қасиеті басқа балық атаулыға қарағанда
анағұрлым басым. Осы қасиетіне байланысты акула атына ие болған сияқты.
Бура – түйе малының екі түрі бар: бірі – айыр (екі өркешті), екіншісі
жалғыз өркешті (нар). Айыр өркешті түйенің еркегін – бура, ал нар түйенің
еркегін илек деп атайды. Бура атауы да оның өзіне тән мінез-құлқына
байланысты пайда болған. Монгол тілінің бірі – бурятарда бураа сөзі
құтырған мағынасын береді. Шынында да, айыр түйе еркегі көктем кезінде
еліреді. Ашуланып ызаланады. Қазақ тілінің өзінде де бур түбірлес сөзбен
берілетіндігін батыр жырынан да кездестіреміз: бауыры қанды, бурсалды,
мұздай темір құрсанды. Сөйтіп, бура - егілу, құтырудың ертедегі дыбыстық
тұлғасы.
Үкі – жапалақ тектес құс. Екі шекесінде құлаққа ұқсас қауырсыны тікірейіп
тұрады. Ертеде үкі қауырсынын қыз-жігіттер тақияның, бөріктің төбесіне сән
үшін тағып жүрген. Монгол тілінде yhэn сөзі түк, қыл мағынасында
қолданады. Екі шекесінде тікірейіп тұрған қауырсынына орай yhэn
кейінірек қазақ тілінде өзгеріске ұшырап үкі болып қалыптасқан.
Түйе – кейбір тіл деректеріне қарағанда, малдың бұл түріне тағылған түйе
сөзі алғашқы атауы емес екендігі аңғарылған. Парсы тілінде осы тұлғалас
даббэ сөзінің 3 түрлі мағынасынан көреміз: 1. салт мінуге арналған үй
жануары. 2. жүк артатын жануар. 3. жануар мұнда даббэ сөзі тікелей
түйе мағынасында қолданылмайды. Осыларды еске алсақ, өте ерте кезде жалпы
үй жануарларын даббэ деп аталғандығы байқалады. Бертін келсек, көбінесе
жүк артатын жануар түрі біреу ғана болған деббэ сөзі соған ғана
меншіктелген сияқты. Сөйтіп, қазіргі тіліміздегі түйе сөзі алғаш жүк
артатын малдардың жалпы атауы даббэ тұлғасының өзгерген түрі болмақ.
2 Дәрістер
№1. Салыстырмалы психология пәні, міндеттері, әдістері
Жоспар
1.Салыстырмалы психология пәні мен ғылыми зерттеу объектісі.
2.Салыстырмалы психологияның пайда болуын онто және филогенезде даму
жолдарын, олардың заңдылықтарын, көріністерін эволюциялық даму тұрғысын
зерттеу.
Салыстырмалы психология тарихында қарастырғанда жануарлар психикасы мен
эволюция психикасын зерттеу. Бұл бөлімде адамдар мен жануарлардың
психикасын салыстырмалық аспектілерін зерттейді.Теориялық жоспарда барлық
адамдар мен жануарлардың салыстыру психикасын және адам пайда болған
мәселелерін зерттейді. Ал эксперименталды зерттеулерде адам мен
жануарлардың психикасырың жақындығы мен айырмашылығын қарастырады. Сонымен
қатар адам мен жануардың психикалық ерекшеліктері байқалынды. 1.Адам
деңгей дамуы мен адамға дейінгі салыстырмалы зерттеу тарихы мен негізгі
бағыттары. 2.Жалпы эволюциялық психика теориясы мен адам санасының пайда
болуы.
2.1.Философия
2.2.Биология
2.3.Психология
3.Психикалық бағыттарды жүргізілген салыстырмалы психологияны зерттеу.
Ч.Дарвин жұмыстарында филогенез психикада жалпы заңды эволюция әрекеті
негізделді.(салыстырмалы жоспарда инстинктивті регуляция анализ даму іс-
әрекет, эмоция және т.б.).Бұл периодтан кейін адам мен жануарлардың
психикасы жалғастырушылық идеясы жалпылай мойындалды,бірақ әліде айтыс-
тартыс болып жатыр, 2 шеткі жақындық бар және оларды осылай сипаттауға
болады.
1.адам мен басқа жануарлар психикаларының арасындағы шектеулердің жоғалуы.
2.адам мен басқа жануарлар психикасының арасындағы алшақтығының тереңдеуі.
Бұл жақындықтардың ішінен біріншіден міндеттерін айырады, яғни
зерттеу алдында қойылатын адам мен жануарлардың психикасырда жалпы
ерекшеліктерін анықтайды және олардың сапалық айырмашылықтарын корсету.
19ғасыр аяғы мен 20ғасыр салыстырмалы психология теория дамуы 3
бағыт көрсетеді. Жалпы психикалық эволюцмя психика теориясы мен адам
санасының пайда болуы, психологиялық зерттеу жүргізеді, психологиялық
құрылым бөлімінің дамуына қатысты теорияны ұсынады.
2.Эволюциялық психика мен адам санасының пайда болу туралы
теория ұсынғанда таңдаған сипаттамалар болады.Зерттеуде бұл мәселеге
байланысты.Толық білімі сияқты психика қарастырды. Жалпы мына зерттеу үшін
психика анализне бүтін жақындық және эволюцияда оның дамуы,психика
функциясын ерекшелену, эволюциялық процес фактор сияқты бүтінде психика
функциясы регуляциясында субъективті объективті өзара әрекет. Бұл
жақындықтарға үнемі психика анықтамасы табылады,яғни ол жалпы қасиетін,
сапалық ерекшеліктерімен анықтайды.
Адам психикасының пайда болуын психика даму заңды процесс ретінде
қарастырады. Адам психика өзі сапалы жаңа филогенетикалық деңгей дамуын
көрсетеді.Келесі бағыттарды көрсетуге болады. Адам санасының пайда болуына
байланысты.
Философия. Ежелгі дәуірде адам мен жануарлардың айырмашылығы жанында
болады. Ең анық көрсеткен Аристотель, жануарлар жаны материалды және де
жануарлар тек сезе алатын ағзаларда болды. Кейін стоиктердің зерттеуі
бойынша туа(инстинктивті) қабілеттер жануарлар мен адам әрекетінде және
өмір барысында әрекеттік формалары реттелінеді.
Биология. Биологияда психиканы эволюциялық процесс фактор ретінде
қарастырылады. Бұл идеяларға пікірлерін ұсынғандардың ішінде Ч.Дарвин өз
пікірін жеткізе алды. Бұл зерттеу адам пайда болуы ұсынады. 19ғ.ғ басында
психика эволюция фактор ретінде қарастырған. А.Н.Северцов, В.А.Вагнер,
кейінірек жалпы биологиялық аспектілерде бұл идеяларды Б.П.Мантаейфель,
С.И.Левушкин және т.б.дамытты.
Психология. Психологияда теориялық жақындықтар психика дамуы адам
санасының пайда болу анализдері көптеген болды. Зерттеулердің көбісі
психика анықтамасына, оның функциясына, құрылымына және даңгейін қарап
зерттейді.
Эволюция психика мен адам санасының пайда болуы және де жалпы
заңдық және механизмдік процестерді өзінді теориялық міндеттер ретірде
А.С.Выготский, Н.Н.Ладыгина-Котс т.б.жұмыстарында көрсетілді.
3.Әрбір теориялық бағыттарда және психологияда анықталған ой
пікірлер болды, яғни адам мен жануар психикасының айырмашылығы туралы
негізгі бағыттар жалпы методикалар, міндеттер, мақсаттарына тәуелді болды.
Биховиоризмге адам мен жануар психикасының айырмашылығы сапасынан
қарағанда санның сапасы туралы көп. Бұл санның сапасының айырмашылығы
(шындық, күш, жылдамдық т.б.) кеңейеді және қиындатады. Субъект ортамен
байланысын,адам психика айырмашылығын сипаттайды. Салыстырмалы зерттеуде
бөлек психикалық процесстер мен механизмдер оның реттеулерге және т.б үлкен
орын алады. Психоанализда биологиялық тамырына қатыстылығы әдеп- мен
қабілеті. Классикалық жұмыстарда Фрейд инстикт түсінігін антикалық
философияға өте жақын. Жалпы адам мен жануарлар үшін тума қызығушылық
қанағаттанушылыққа қанағаттану болып табылады. Гештальт психологияда 20ғ.
басында адам мен жануарлар қабылдау мен саналы тапсырманы орындауын
салыстырып зерттеген. Бұл зерттеулер салыстырмалы психологиялық бағытқа
антогенез адам интелект дамуы мен жануарлар интелект зерттеу қарастырды.
В.Келердің экспериментті шимпанземен, тауықтармен, иттермен және балалармен
вербалды даму деңгейіне дейін оған негігі теориялық қалыптастыруын
көмектесті.
Зоопсихилогияда салыстырмалы зерттеу басты орын алады. Классикалық
американдық зоопсихологиялық мектепті адам мен жоғарғы және төменгі
деңгейдегі жануарлардың айырмашылық зерттейді. Қазіргі уақытта басқа
елдерде психология бағыты жоғарғы психикалық қабілетті жануарлардың және
адам психикасын салыстырып зерттеу жүргізілді. Психологиялық құрылым дамуы
теориялық ұсыныстарға байланысты. Салыстырмалы психологияда көбінесе
психика механизмдері мен функциялары зерттелінді. Эксперименталды зерттеуді
теориялық концепция анықтамасымен бірге келесі бағыттарды қарастыруға
болады.
*эволюция дамуында психикалық процесстерді әртүрлі деңгейде
салыстырмалы зерттеу.
*антогенезді адам мен жоғарғы жануарлар салыстырмаларын зерттеу.
*әртүрлі эволюциялық деңгейде антропогенетикалық белгілер әсіресе
психиканы салыстырмаларын зерттеу(жануарлар психикасы мен адам психикасы)
*полеопсихология (антропогенезде психика дамуын зерттеу)
Салыстырмалы жан-жануарлардың әрекетін, адамның адам болғанға
дейінгі эволюциялық психологиялық дамуын зерттейді.
Салыстырмалы жалпы психологияның бір бөлімі. Зоопсихология-ға дейінгі
қызығушылықтың өсуі әсіресе соңғы кезінде жан-жануарлар-ға экспериментік
тәжірибенде мен зерттеу жұмыстары мен творчестволық ойлаудың дамуына
байланысты. Зерттеушілер жан-жануарлардың тәртібін зерттеумен қоса
зоологиялық таксондарды амеба мен шемпонзені жатқызды.
Салыстырмалы психологияның міндеті адамның санасын қалыптасуын түсіну
үші сол сананың қайдан бастаудан белгілеу. Оны білу үшін жануар-лардың әр
кезіндегі психикасының қалыптасуын оқу керек, оның эволюциясын тегін т.б.
білу керек.
Салыстырмалы адам психикасына қалыптасуын дамуына негіз болды.
Психикалық процестің эволюциялық дамуын ғылыми түрде айтылып көрсетіледі.
Жетілу кезеңдері бір клеткалы жабайын организм көп жасушыға дейін олардың
ерекшелітері қарастырылады.Нерв жануар адам жүйесінде орналасу
ерекшеліктері қызметі. Жануарлар психикасының дамуы онтегенздеген.
Салыстырмалы пәні әр түрлі топқа жағатын жан-жануарлардың
нейробиологиялық механизімі, специофизикалық ерекшеліктері олардың
белсенділігі қарастырылады. Соның ішінде психикалық эво-люцияның даму
заңдылықтары, әртұрлі биологиялық түрлердің психикалық ықтималдың
спектірлерді салыстыру.
Этология пәні жан-жануарлар ерекетің координацияланған сыртқы
белсенділігі зерттелінді. Іс-әрекеттер аяқталған болды. Этологияның
зерттеулері тәртіптің қалыптас қан формаларын олар психикаға сүйінбейді.
Салыстырмалы зерттеу әдістері.
1. Малдың тіршілігін мінез-құлқын бақылау табиғат пен қарым-қатынас.
2. Бақылау әдісі арқылы малдың әрекетін білу ортаға бейімдең түрі.
3.Тәжірибелік эксперимент жасау, жай құрылдан кибернетикалық.
4. Қосалқы әдістер (әңгіме т.б.)
5. Практикалық проблемаларды зерттеу.
1. Адам кез-келген қоғамда жан-жануарлар кезденді.
2. Homo sapiens деген мен қарым-қатынас жасаймыз, яғни поза ( ишира,
инт) ым-шара. Hоmо taber (іс әрекет үстімдегі адам) Ноmo ludens (
ойнайтын адам) Ноmo loguens ( сөйлейтін адам)
Салыстырмалы психологияның даму тарихы:
Эпикур, Лукреций жан-жандар жанның бастауы бар деді. Жанның бастауы
материалитсік деді.
Сократ жан-жануарлар мен адамның универсалды ақыл парасат бар. Жан
тән мен қосылып сезімдікке әсер етеді де өздерінің қимыл әрекеттерінде
еліктеумен құмырлыққа бағыттанған.
Платон жан-жануарлар тәртібімен қымил қозғалысы еліктеумен
анықталады. Бұл инстингке анықтамаған алғаш қадам.
Аристотель өлмейтің ақыл парасат жаны дегенді енгізді. Ерекше
құдай тәріздсе жанға енеді. Аристотель жан-жануарларды бақылау арқылы
қорытынды жасайды. Мысалы: құмырсқалардың белсенділігі сыртқы факторларға
байланыстылығын анықтайды. Жан-жануарлар дыбыстың байланысын әсіресе көбею
кезеңі. Аристотель тұңғыш рет жан-жануарлар тәртібін де мінез-құлқы туралы
нұсқаулар кезделді. Мысалы: жаңа туған баланы анадан айыруы олардың өнең
айтуы бөлек. Содан шыққан қорытынды өнең айтуға деген қабілеттілік табиғат
сиы емес пе. Бұл жаңағы түрін индивидуадық үйретумен еске сақтаумен
байланысты.
Стоиктар мектебі ең алғаш рет инстингтуралы түсінікті қарас-тырды .
Хризипп инстингті мақсат түрде туа біткен жан-жануарлар қимыл
қозғалысына зиянды және қалыпты әс-әрекеттерден аулақтыратын тәртіпті
айтады. Осыған байланысты хризипп былай дейді: Егерде үйректің
балапандарың тауқ басып шықса, оларды су тартып кетеді. себебі: одан тамақ
алады. Аралардың сотылардың салуы инстингті тәртіпке жатады. Хризипп
бойынша жан-жануарлар осындай іс-әрекеттерді жасайды ондаақыл парасат
болады. Ол өзінің іс-әрекеттерін түсінбей жасайды таза біткен білімнің
арқасында.
Сенека кіші жан-жануарлар туа біткен білім зиянды. Мысалы: жыртқыш
аңдар. Сенека жан-жануарларды ақыл парасат ойлау қабілеті бар дегенге қарсы
шығады.
ХVІІІ ғ. жан-жақты дамуына көзқарас.
Ж.О.Ламеттри жан-жануарлар инстингісі қимыл-қозғалыстарды өзінің
тәжірибесінде ойлауына байлыныссыз қолданды.
№2. Салыстырмалы психологияның даму тарихы.
Жоспар:
1. Жануарлар психикасы мен адам психикасының пайда болуы жөніндегі
біілімдердің даму тарихы
2. Психика эволюциясының теориялық негіздерін қалау.
Жануарлар психикасы мен адам психикасының пайда болуы жөніндегі
біілімдердің даму тарихы барлық психологиялық ғылыммен тығыз байланысты,
өйткені салыстырмалы психология іргелі психологиялық мәселелерді шешеді:
психиканың анықтамасын, оның туындауы және эволюциядағы дамуын, адамның
сана-сезімінің пайда болуын. Әлем туралы басқа да білімдер сияқты
жануарлар психикасы жөніндегі білімдер екі негізгі көзден тарайды: ол
тұрмыс тәжірибесі (ғылыми емес білімдер) және арнайы ұйымдастырылған ғылыми
зерттеулер. Білімдердің екі түрінің де өз ерекшеліктері бар, олар бір-бірін
толықтырып, әртүрлі кезеңде әртүрлі қатынас пен байланыста болуы мүмкін.
Бір жағынан, адамның шаруашылық өмірінде әлемнің қасиеттері туралы әртүрлі
сұрақтар туындап, ғылыми білімдердің дамуын ынталандырады. Екінші жағынан,
адамның тұрмыстық сана-сезімі ескішіл және шектеулі болады, кейбір
жағдайларда ғылыми жаңалықтарды бірден қабылдауға дайын болмауы мүмкін.
Қазіргі заманда білімтанудың екі жолының да дамуы байқалады: ғылым
тарапынан адамзаттың практикалық тәжірибесіне сыйластық көрсетіліп дұрыс
көңіл аударылуда, ал жалпы білім деңгейінің жоғарлауы және адам
тәжірибесінің кез келген саласында арнайы білім болуының қажеттілігі ғылыми
білімдерге ынталандырады.
Тұрмыстық (ғылыми емес) білімдер адамның шаруашылық тәжірибесі және
табиғатта жануарлар тәртібін қадағалау негізінде пайда болды. Бұл
білімдердің өте көне тарихы бар. Көне заманда, Homo Sapiens sapiens
(150 000 жыл бұрын туындаған саналы адамның тұрпаты) адам жануарлар
психикасын зерттей бастады және де сол жануарлармен бірге әрекетті жасау
үшін екі негізгі мақсатты (аңшылық, мал шаруашылық) қадағалады. Бірінші
мақсат суреттер мен салттық аң аулау рәсімдерінен алынған тәжірибе арқылы
жүзеге асырылды. Мұндай аң аулау рәсімдерінің элементтері
неандерталдықтарда (қазіргі заман алдындағы Homo Sapiens тұрпаты)
кездеседі. Кейін аңшылыққа дайындалған кезде аңшылар өздерін жануарларға
ұқсас суреттеп, олардың қимылдарын келтірген. Мұндай іс-әрекеттер адамға
жануарлар өмірі мен тәртібін түсінуге мүмкіндік береді. Екінші мақсат (өз
психикасын тану) алғашқыда тотемдік ұғымдарда ұсынылған. Адам өзін тотеммен
салыстырып, сыртқы келбетін, қимылдарын, дауысын сол жануарға келтіріп,
сондай ой-ақыл, ерлік т.б. қасиеттеріне үйренген. Мұндай тәсілдер осы
күнге дейін шығыс практикасында адам жаны мен тәнімен жұмыс жасауында
кездеседі.
Ғылыми білімдер бас кезінде жалпы философиялық ғылымдармен бірге
қаралып, кейін бөлек ғылым болып ресімделді. Салыстырмалы психология ХІХ
ғасырдың ортасында ғана бөлек ғылымға айналды. Жануарлар психологиясы мен
адам психологиясы екі бағытта жүргізілді: философия (адам психикасының
пайда болуы, психика анықтамасын белгілеу) және жаратылыстану (эволюциялық
дамудың қозғаушы күштері, адам мен жануарлар тәртібін реттеу,
антропогенез). Бүгінгі таңда салыстырмалы психология екі бағыттың синтезі
ретінде қаралып, жалпы және жеке мәселелер қойылып, әртүрлі теориялық
тәсілдер мен эксперименттік зерттеу әдістері қолдануда.
ІІ. ХVII – ХІХ ғасырларда философияда
адам және жануарлар психикасы жөнінде түсініктің дамуы.
Бұл кезеңде психология әлі де философия құрамында дамып, жаратылыстану
Орта ғасырлар қараңғы заманынан кейін жаңа ғана ояна бастады. Философтар
алдына ең басты адамның сана-сезімі мен адам тұрмысы проблемалары тұрды;
психиканың пайда болуы мен дамуын олар осы позициядан қарады. Философтар
адам психикасын әлем құрылысының жалпы жүйесінде зерттеді, психикалық
құбылыстардың туындауын материяның жалпы заңдылықтары негізінде зерттеді.
Психика эволюциясын талдау мақсатында ең маңызды ұғымдар Р.Декарт (Франция,
17 ғ.), Б.Спиноза (Голландия, 17ғ.) және Г.В.Ф. Гегельдің (Германия, 18-
19ғ.ғ.) еңбектерінде берілген.
Р.Декарт адамның жаны мен тәнін екі бөлек санаған. Адам тәні тек рефлекс
арқылы қимылдап, организм сыртқы әсерге осылай жауап береді деп санаған.
Жануарлар тәртібі осымен түсіндіріледі. Ал адамның тәнінен басқа жан
дүниесі бар. Р.Декарт жануарларды тірі машина ретінде түсінген. Декарт
идеялары психология ғылымының адамның сана-сезімі мен тәртібін зерттейтін
бөлімдерге бөлінуіне бастама берді.
Адамның жаны мен тәнінің бірлігі жөніндегі тезисті Б.Спиноза ұсынды.
Спиноза ұсынған ойлаудың ұғымы психиканың қазіргі ұғымымен түйіседі: жанды
тән ойланатын тән болып табылады, адамның сана-сезімі тәннің іс-қимылдарын
бағыттап отырады. Адамның ойлауға қабілеті түрлі үш тұрпатта дамиды:
сезімталдық, интеллект және интуиция. Спинозаның философиясы мен
психологиясы адам психикасы білімдері дамуына және сонымен қатар бірдей
заңдылықтарға бағынатын психика механизмдері жөніндегі білімдердің дамуына
зор әсерін тигізді.
Психиканың туындауы мен эволюциясы жөніндегі аса маңызды философиялық
ұғымдар Г.В.Ф.Гегельдің еңбектерінде көрсетілген. ХХ ғасырдың ортасында
марксистік-лениндік философия Гегель ілімінің дамуына кедергі келтіріп,
Гегель философиясы Ресейде қабылданбады. Қызмет ұғымын негізгі орталық
ұғым ретінде пайдаланып, Гегель психика дамуының философиялық және
онтогенетикалық заңдылықтарының бірлігін көрсетті.
ІІІ. ХVІІІ-ХІХ ғасырларда жаратылыстану
ғылымындағы жануарлар және адам психикасы туралы түсінік.
ХVІІІ-ХІХ ғасырларда жаратылыстануда эволюциялық идеялардың дамуы
жануарлардың психикалық ерекшеліктері талдауында негізделді. Француз және
ағылшын ғалымдары орталық ұғым ретінде жануарлардың бейімделу тәртібінің
пайда болуын қарастырды. ХVІІІ ғ. Ж.Ламетри әртүрлі жануарларды зерттеп,
олардың инстинктті іс-әрекеттерінің биологиялық бейімделуі жөнінде және
жабайы жануардан адамға дейін күрделі дамуы жөнінде пікірін білдірген.
Э.Кондильяк инстинкт пен машықтарды салыстырап, инстинкттер уақыт өткен
сайын дағдыға айналуын көрсетті. Ш.Леруа қарама-қарсы көзқарасын білдірді:
қайталанатын қимылдар нәтижесінде туындаған инстинкттен адамның ойлау
қабілеті аса түседі. Леруа адамның машықтары тұқым қуалау нәтижесінде
дағдыланады деген пікірді білдірді.
Ең көп таласпікірлер жануарлардың ойшыл қабілеттері мәселесі бойынша
қаралды. Ж.Бюффон жануарларда ойлау қабілеті жоқ, ойлау қабілеті тек қана
адамда болуы мүмкін деп санаған. Бюффон еңбектерінде жануарлар психикасын
объективті зерттеу негіздері салынған.
18 ғ. аяғы - 19 ғ. басында жануарлардың ойшыл тәртібі мәселесі бойынша
эксперимент зерттеулері өткізілді. Бұл мәселе бойынша ғалымдар Ф.Кювье,
Ж.Б.Ламарк, Мәскеу университетінің профессоры К.Рулье еңбектенді. К.Рулье
инстинкттерді сыртқы орта әсерінен пайда болатын бейімделген реакциясы деп
санаған. Инстинкттер жануарлардың алған тәжірибесі нәтижесінде өзгеруі
мүмкін және бұл құбылыстар кейінгі тұқымға тапсырылады.
Салыстырмалы психологияның дамуына Ч.Дарвиннің еңбектері көп үлес
қосты. Ғалым салыстырмалы-психологиялық зерттеулердің ғылыми нұсқасын
Адамдар мен жануарлардың сезімдері жөнінде, Инстинкт және тағы басқа
еңбектерінде ұсынды. Бұл еңбектер осы күнге дейін пайдалануда. Дарвин
ілімінде инстинкттер мен ойлау қабілеттері адамдарда да , жануарларда да
бар, бірақ адамда олар жоғары деңгейде болады – бұл адамның жануарлармен
салыстырғанда айрықша қасиеті.
ХІХ ғасырдың ортасынан бастап психология бөлек ғылым ретінде ресімделіп,
ең басынан жануарлар психикасы жөніндегі және салыстырмалы-психологиялық
зерттеулерге айрықша орын бөлініп, психологиялық ғылымның іргелі бағыттары
негізінде қаралатын болды.
IV. ХІХ-ХХ ғ. басында салыстырмалы психологияның қалыптасуы.
ХІХ ғ. аяғы-ХХ ғ. басында жануарлар психикасымен және салыстырмалы
психологиямен айналысатын психология ғылымының негізгі бағыттары қалыптасты
– эксперименттік психология, бихевиоризм, зоопсихология, салыстырмалы
психология. Сонымен қатар салыстырмалы-психологиялық зерттеулер үлгілі
психологиялық бағыттардың шеңберінде (гештальпсихология, психоанализ,
психофизиология) және басқа ұйқас ғылымдардың жүйесінде (жоғары жүйке
қызметінің физиологиясы, зоология, антропология) өткізілді.
ХХ ғ. аяғында психологияда аса назар теориялық түсініктерге аударылды,
адам мен жануарлар психикасы жөніндегі өз әдістемелерінде негізделген басты
ғылыми бағыттар қалыптасты.
Психиканың негізі мен эволюциясы жөнінде жалпы теориялық түсініктер
Г.Спенсер (Англия ХІХ-ХХ ғ. басы) еңбектерінде берілген. Спенсер психиканы
эволюцияның жалпы құбылыстары мен заңдылықтары қатарында зерттеген,
органикалық емес, органикалық табиғат пен психика дамуының заңдары бірлігін
негіздеді. Оның зерттеулерінде бұрыңғы және сол заманның философтары мен
жаратылыстанушылардың диалектикалық идеялары талдап қорытылды. Психика
эволюциясын ол дара нысаннан күрделі нысанға жақындау қырынан зерттеді.
Дара сезімдерді Спенсер психика бірлігі деп санаған.
Адам психикасы жануарлар психикасынан сапалы түрде ерекшеленеді, адам
психикасы ойлау қабілеті және жігермен сипатталады. Психиканың негізгі
мақсаты – ішкі қатынастардың сыртқы ортаға бейімделуі. Гегель
концепциясында негізделген сезімталдықтың пайда болу идеясы орыс физиологы
мен психологы И.М.Сеченовтың зерттеулерінде сүйеніш тауып, ал кейін
А.Н.Леонтьевтің ілімінде психика эволюциясының негізгі концепциясы болып
табылды.
ХІХ ғ. аяғында жануарлар психикасы мәселелерімен У.Джеймс және У.Мак-
Дугалл сияқты белгілі психологтар айналысты. Олардың еңбектерінде
жануарлардың мінез-құлқы, жүріс-тұрысы жөнінде салыстырмалы деректер бар,
инстинкт, импринтинг мәселелері қаралды. Бұл зерттеулер жануарлар
психикасының эксперименттік зерттеулерінің дербес бағытқа бөлінуінің басын
бастады.
Бас кезінде жануарлар психикасының эксперименттік зерттеуі Англияда
(Э.Л.Торидайк) және Америкада өткізілді (Р.М.Йеркс, Дж.Б.Уотсон,
К.С.Лешли). Бұл елдерде мысықтар, иттер, приматтар, сабауқұйрықтар, құстар,
балықтар, құрт-құмырсқалар, тіпті дара клеткалы организмдерге салыстырмалы-
психологиялық зерттеулер өткізілді. Зерттеулерде нақтылы эксперименттік
әдістер ұсынылды: проблемалы клетка, лабиринт, адам тәрізді маймылдардың
еңбек құралдарымен пайдалану әдістері қолданды.
ХХ ғ. басында бұл жалпы бағыт екіге бөлінді: біреуі үйрету (дағдыландыру)
процесін объективті зерттеуімен айналысып, кейін бихевиоризмге айналды
(Дж.Б.Уотсон, 1913), ал екіншісі салыстырмалы-психологиялық бағыт ретінде
дамыды (Р.М.Йеркс, В.Келер, У.Гамильтон, Г.Харлау).
Э.Торндайктың үйрету теориясын және жануарлар мінез-құлқын объективті
зерттеу жөніндегі Дж.Б.Уотсонның прнциптерін негізге алып, бихевиористтер
ынта-реакция формуласын пайдаланып, жануарлардың ішкі субъективті әлемін
зерттеудің пайдалы еместігін көрсетті. Бұл бағыттың одан арғы дамуы
бастапқы парадигманы қайта қарау қажеттілігін тудырды.
Нақтылы салыстырмалы психология зерттеулері Америкада белсенді
өткізіліп психика дамуына зор үлесін қосты. Р.М.Йеркстің жоғары саналы
маймылдармен өткізген эксперименттері және ол ұйымдастырған бірінші
приматологиялық орталық бұл жануарлар интеллектін, олардың онтогенездегі
дамуын, әлеуметтік мінез-құлқы мен жүріс-тұрысын зерттеуге көп мүмкіндіктер
берді.
Йеркс ғылымда алғашқы рет горилла, шимпанзе және орангутанның ақыл
қабілеттерін 20-дан астам көрсеткіштері негізінде салыстырмалы
зерттеулерін өткізді. Нью-Йорк қаласының психологтары тобы өткізген
жануарлар психикасының жеке даму заңдылықтарының зерттеулері қазіргі
психологияда даму психологиясы деп аталатын жүйелі бағыттың қалыптасуына
бастама берді.
V. ХХ ғ. шет елдерде салыстырмалы психологияның дамуы.
Психологиялық бағыт.
Жануарлардың мінез-құлқын зерттеу жұмыстарын жалғастырып, бихевиоризм
және оның жаңа бағыттары жануарлардың үйрену дағдыларымен бірге ой
қабілеттерін де зерттеді. Жануарлардың көптеген түрлері зерттелді:
омыртқасыз жануарлар, сүтқоректілер, құстар, приматтар. Бұл зерттеулердің
толық суреттемелері Р.Хайнд, Р.Шовен, Д.Дьюсбери, О.Меннинг, Д.Мак –
Фарленд еңбектерінде берілген.
Салыстырмалы-психологиялық зерттеулер Р.М.Йеркс бастаған дәстүрлерді
жалғастырып, антропоидтердің жоғары психикалық қабілеттерін зерттеуіне
бағытталады. ХХ ғ. бойы бұл зерттеулер маймылды адамға тарту жолымен
жүргізілді. В.Келер шимпанзе адам дерлік деп айтса, ал Н.Н.Ладыгина-Котс
Шимпанзе адам дерлік емес, ол мүлдем адам емес деп сендірген.
Шетелдік психологтар жоғары маймылдардың күрделі психикалық қабілеттерін
анықтауын мақсат етті.
Сондықтан олар бірінші кезекте маймылдардың антропогенетикалық маңызды
қабілеттерін зерттеді: ақыл-ой қабілетін (В.Келер, Д.Румбо, Д.Гиллан),
еңбек құралдарын жасап қолдану қабілетін (В.Келер, К.Паркер, Ю.Летмат),
жасанды белгі құралдарын меңгеру (К.Хейс, Л.Келлог, В.Келлог, Д.Премак,
Д.Румбо, Е,Сэведж-Румбо, Ф.Патерсон, Р.Гарднер), сана-сезім белгілерін
(Д.Гриффин, Г.Галлуп) зерттеді.
Биологиялық бағыт.
Жануарлар мінез-құлқын түсіндіретін көптеген деректер мен идеялар жоғары
жүйке қызметі физиологиясын зерттеуінде, этология және антропологияда
берілді. Жоғары жүйке қызметі физиологиясында дәстүрлі салыстырмалы
әдістері және адам физиологиясын жануарларға келістіру әдістері қолданды.
Бұл саладағы зертеулер И.М.Сеченов, И.П.Павлов, П.К.Анохин, Е.И.Соколовтың
зерттеулеріне сәйкес келеді.
ХХ ғ. басында туындаған этология ғылымы (К.Лоренц, Н.Тинберген) жануарлар
мінез-құлқын зерттеуіндегі ең басты ғылымға айналды.
ХХ ғ. салыстырмалы психологияның дамуында ерекше орынды антропология
алды. ХХ ғ. антропологияда көптеген революциялық жаңалықтар ашылды, еңбек
ету және еңбек құралдарымен пайдалану, сөйлеу, өнер, есеп жүргізу,
әлеуметтік және отбасылық қатынастардың пайда болу концепциялары ұсынылды.
Палеонтологиялық зерттеулер (Л.Лики, Д.Джохансон, И.Иди, К.Лавджой,
Р.Фоули), табиғатта жүргізілген бақылаулар (Дж.Шаллер, Дж.Ван Лавикк-
Гудолл, Д.Фосси, Дж.Маккинон),
жасанды жағдайдағы жануарлардың өмірі (Х.Хедигер, Дж.Эрвин, Б.Харрисон,
Т.Майпл, В.Липперт), Африка мен Оңтүстік-Шығыс Азияда өткізілген зерттеулер
(Б.Галдикас) көптеген қызықты деректер беріп, психологтар арасында біздің
ең жақын эволюциялық туыстарымыздың психикалық қабілеттері жөніндегі
түсініктерге басқаша қарауға мүмкіндік берді.
VI. ХХ ғасырда Ресейде салыстырмалы психологияның дамуы.
Психологиялық бағыт.
Жануарлар психикасын және адамның сана-сезімінің пайда болу мәселесі
бойынша зерттеулер ресейлік ғылымда жалпы психологияның әдістемесі
шеңберінде өткізілді. Бұл бағытта еңбек еткен зоопсихологтар (В.А.Вагнер,
А.Н.Северцов, Н.Н.Ладыгина-Котс) және адамшыл психологтардың
(Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев) зерттеулері нәтижесінде салыстырмалы
психология дербес ілімге айналып, психологтарды оқыту мемлекеттік
стандартына енгізілді. Жалпы ХХ ғ. Ресейде салыстырмалы психологияның
дамуында төмендегі бағыттарды айрықша атап кетуге болады: психика
эволюциясының теориялық негіздерін қалау; Мәскеу, Ленинград және Грузия
психологиялық мектептерінің салыстырмалы-психологиялық зерттеулері,
зоопсихологиялық бағыт.
Психика эволюциясының теориялық негіздерін қалау.
ХХ ғ. басында белгілі орыс зоологы В.А.Вагнер жазған бірқатар
әдістемелік еңбектерінде жануарлар психологиясы бойынша ілімдердің талдауы
жасалып, салыстырмалы-психологиялық зерттеу әдісінің негіздері берілді.
Ленинград университетінің салыстырмалы психология және зоопсихология
профессоры В.А.Вагнер ресейлік салыстырмалы психологияның әдістемелік
негіздерін қалаушысы болып саналады. Ғалым жануарлардың мінез-құлқын, жүріс-
тұрысын, инстинкттерін зерттеп, олардың ақыл қабілеттеріне толық талдау
жүргізген.
Осы кезеңде Мәскеу университетінде еңбек еткен белгілі эволюционист
А.Н.Северцов психика эволюциясының өзекті мәселелерімен айналысады.
Эволюция және психика атты еңбегінде А.Н.Северцов психика маңызын
эволюция факторы ретінде негіздеді және жануарлардың қоршаған айнала
құбылыстарына бейімделуінің екі түрін анықтады:
1) жануарлар құрылыстарының баяу өзгерістері
2) қоршаған айналаның құбылыстарына жедел бейімделуі
Жануарлардың мінез-құлқы мен жүріс-тұрыстарының мұндай өзгерістері
психикамен ретке келтіріліп отырады.
Психика эволюциясы және адам санасының пайда болу теориялық
мәселелерінің қалауына Л.С.Выготский зор үлесін қосты. В.Келердің кітабына
алғашқы сөз, Адам тәрізді маймылдар интеллектін зерттеу атты
еңбектерінде Л.С.Выготский жоғары саналы маймылдардың, дара адам және жас
баланың интеллекті жөніндегі деректерді талдады.
Бұл еңбектерінде Л.С.Выготский салыстырмалы-психологиялық әдісті
маймылдың мәдениетті адамға дейінгі жолын түсіндіру үшін пайдаланады.
Ресейлік салыстырмалы психология ғылымының қалыптасуы ХХ ғ. көрнекті
ғалымы Н.Н.Ладыгина-Котс есімімен байланысты. Н.Н.Ладыгина –Котс психика
эволюциясының теориялық негіздерін қалап, инстинкттердің бір-біріне
бейімделу жөнінде және үйрену мен ойлау қабілеттерінің эволюциясы жөнінде
түсініктердің негіздерін қалады. Ғалым жануарлардың ойлау қабілеті
деңгейлерін ұсынды: көрнекі-ұтымды, көрнекі-көркемді ойлау және сөйлеу
арқылы ойлау. Н.Н.Ладыгина-Котс дүние жүзінде алғашқы болып шимпанзе баласы
мен адам баласына жүйелі түрде салыстырмалы зерттеулерді өткізді.
Психика эволюциясы теориясының әрі қарай дамуын А.Н.Леонтьев жүзеге
асырды. Л.С.Выготскийдің шәкірті, ол А.В.Запорожец, А.Р.Луриямен бірге
психиканың пайда болуы және дамуы мәселесімен айналысты. А.Н.Леонтьев
теория жүзінде және эксперимент нәтижесінде психика эволюциясының дамуы
концепциясын негіздеді, психиканың даму кезеңдерін ұсынды (негізгі
еңбектері: Психика дамуының очеркі 1947ж., Психика дамуының өзекті
мәселелері 1972ж., Психика эволюциясы 1999ж). А.Н.Леонтьевтің шәкірттері
К.Э.Фабри, С.Л.Новоселов, Н.Н.Мешкова, Г.Г.Филиппова психика эволюциясы
жөніндегі теориялық түсініктерді ғылыми зерттеулер негізінде қалыптастыру
жұмыстарын жалғастырды.
Салыстырмалы-психологиялық бағыт.
Мәскеу мектебі.
Мәскеу психологиялық мектептің өкілдері Н.Н.Ладыгина-Котс бастап кеткен
дәстүрлерін жалғастырып, көбінесе адам мен маймыл психикасын салыстырмалы
түрде зерттеді. Л.И.Анцыферова Павлов мектебі дәстүрінде жануарлар
интеллектін адамның ойлау қызметімен салыстырды. А.Я.Маркова, В.С.Мухинаның
еңбектерінде приматтардың мінез-құлқы байқалып, олардың сурет салу қабілеті
балалар қабілеттерімен салыстырылды. С.Л.Новоселова приматтар мен
балалардың ойлау қабілеті мен ойнау қабілетін салыстырды. Г.Г.Филиппова
орангутандардың ақыл қабілеттерін зерттеді және философия мен онтогенездегі
психика дамуының салыстырмалы зерттеулерін өткізді. Бүгінгі таңда көп
себептерге байланысты жалпы зерттеулер көлемі жеткіліксіз болса бұл
саладағы жұмыстар жалғастырылуда.
№3 . Инстинктивті тәртіп пен үйренуді қазіргі заман тұрғысында түсіндіру
жолдары
Жоспар
1.Эволюциялық даму теориясына дейінгі жануарлардың мінез-құлқы жайындағы
көзқарастар: Ж.О.Ламетрий, Э.Б.Кондильяк, Т.Ж.Леруа 18ғасыр
2.Инстинкті мінез-құлықтың ішкі және сыртқы детерминанттары.
3.Инстинкті мінез-құлықтыңқұрылысы.
4.Инстинкті мінез-құлықтың психикалық ерекшеліктері
Психика сыртқы ортаның біздің жүйкеге әсер етуінің идеалдық бейнесі.
Тітіркену барлық тірі организмге тәж. Объективтік заттың организмге бейнелу
үшін ол заттың қасиеті болу керек. Организмге бейнелену организм қажетіне
байланысты . Психиканың дамуының негізгі сатысы сезгіштік семеорлық. Оның
кезеңдері төменгінің төменгісі ең жоғарғысы. Тітіркену бейтарап .
тітіркендіргім барлық организмде бірдей олар пайдалы және пайдасыз болады.
Жоғарғы сатылы айырықша орналасқан қимылға тән яғни биотикалық организм.
Тітіркену сыртқы ортаға жауап береді.
Белокты молекулалық күрделі қосындысы коацеватор . Белоктың ерекшелік
қасиеті сыртқы әсерге жауап қайтарады. Бұл жауап физикалық механикалық
болуы мүмкін. Белоктардың күрделі организмдердің өзіне керектеріне жауап
қайтару, керек еместеріне бейтарап болу яғни бұл тітіркену. Тітіркену
неорганикалық материяның жабайы қасиеті. Неорганикалық тану органикаға
ауысады. Яғни қасиеті күрделінеді. Бұнда ассимиляция мен дессимиляция
жауап қайтарады. Яғни керек емеске жауап қайтару кезінде белоктың қасиеті
өзгереді. Сезгіштік органикалық материяда болады. Сенгіштік тітіркену және
сезімге белгіленгкн. Бұл жоғарғы сатылы қасиет. Бұл психикаға байланысты.
Сенгіштікте белсенділік болады тітіркенудісыртқы орта өзіне бейімдейді.
Мысалы: өсімдіктің күнге қарауы, ылғанды жерге тамырын жіберуі т.б. тек
ғана тітіркену арқылы жүреді.
Биотикалық тіршілік ортаға бейімделу тітіркену организмді ерекеттік
жағдайға итермелеу ол сыртқы ортаға байланысты. Тітіркену барлық
органикалық организмде бірдей емес. Өйткені олардың құрылысы әртүрлі.
Тітіркенудің түрлері көп.
Психикалық даму процесі екі түрге бөлінеді.
1.Тітіркену: температуралық, жарықтық, темпералық
термомотропизмдер, химиялық химотропизм, сәуле он гелиомотропизм
химиялық, механикалық, физикалық, биологиялық.
Тітіркену арнаулы объектілерге жауап қайтарудан турады. Жауап қайтару
сыртқы ортадағы заттың қасиетіне байланысты.
Тітіркену органикалық ең жабайы организмге (амеба, инфузория
туфелькасы т.б.) тән.
Homo sapiens туралы ғылымдар.
Антропология адамды ерекше биологиялық түр ретінде қарастыратын арнайы
ғылым. Адамды зерттеуге байланысты барлық ғалымдар кешенін тек қана
антропологиямен байланыстырған өткен ғасырға қарағанда қазіргі антропология
ғылымы антропогенез мәселелердін және адамның уақыт пен кеңістіктегі типін
зерттеуде өз пәнінің шеңберін біршама шектеді. Я.Я. Рогинский мен М.Г.
Левин кеңестік ғылымда биология облысы сияқты, тарих пен антропология
саласы болып табылатын этнография мен археологияның қатаң бөлінуі
қалыптасқанына назар аударады.
Антропология адам мен ол тұқымдастың тууын және эволюциясын, физикалық
ұйымдасуын зерттейтін жаратылыстану ғылымдарының саласы. Антропология
міндеті – адамның түпкі атасы бағынған әлеуметтік заңдылықтар мен
биологиялық заңдылықтардан ауысу процесін бақылау.
Я.Я. Рогинский мен М.Г. Левин мұндай қатаң шектеу басқа шетелдерде
(Англия, Френция, АҚШ т.б.) қалыптаспағанын айтады. Көптеген шетелдік
ғалымдар антропология құрамына этнология, әлеуметтік және мәдени адамның
дамуы салаларын енгізеді. Кейбір шетелдік ғалымдар адамның мінез-құлқына
байланысты антропология облысы сияқты антропология терминін қолданады. К.
Бэр ең алғашқы рет антропологияның еерекше бөлімінде адамды жануарлармен
салыстыру және жануарлар әлемі жүйесінде адамдар орнын айқандауда бөлімін
белгілеуге қолданады. К. Бэрдің концепциясымен антропология
антропографиядан кейін (адам анотомиясы мен физиологиясы негіздері) одан
соң антропотарих жалғасты.
Қазіргі антропология құрылымына негізгі үш бөлім: адам морфологиясы
(физикалық типтің және өзгергіштігін зерттейтін, жас сатыларын жаңа туған
өте ерте кезінен қартайған уақытқа дейін, жыныстық диморфизмін, адамның
физикалық даму өзгерісін, өмірі мен қызметінің әр түрлі жерінен),
антропогенез туралы ілім (адамның ең жақын атасының табиғатының өзгеруі,
ширектік мерзімде адамның өзінің де өзгеруі), приматты таңдаудан тұратын,
адамның эволюциясы анотомиясы, памоантропология (аданың қазбы түрлерін
зерттеуші), нәсіл тану. Бұл бөлімдердің әрқайсысының көптеген мәселелері
арасында антропология облысының кейбір басты мәселелері бөлініп шығады.
Мысалы, адам морфологиясы – қазіргі адамның физикалық типінің
өзгергіштігінің айқын көрінуі, нақты айқындауда түр құрылымының механизмі,
морфология ғылымы зерттеуінде, жеке органдар мен тіндердің, олардың азара
байланысын, соматологиямен, - адам денесінің құрылысын бір тұтас –
конституция ретінде немесе дене құрылысының ерекшеліктерін зерттеуші (Бунак
В.В., В.В. Гинзбург, В.Н. Шевкуненко, А.М. Тесемвич, А.П. Быстрова, М.Ф.
Неструх, М.С. Плисецкий және т.б. еңбектері).
Адам морфологиясы бөлімдерінің әр қайсысының жағдайының анализі
көрсеткендей, қазіргі кезде, адам денесінің немесе басқа органдарының
құрылысы (анатомо – морфологияның) физиологиялық, биохимиялық, биофизикалық
динамикасын зерттеусіз, әрқилы өмір сүру жағдайларын зерттеу мүмкін емес.
Сондықтан динамикадан жасанды құрылымды дараландыру қазіргі адамдардың
ұйымдасуының соматикасын зерттеуші көптеген антропологтар мойындайды.
Физикалық тип жалпы адамның соматикалық ұйымы ретінде анатомия,
физиология, адамның биофизика және биохимия сияқты жаратылыстану ғылымдары
зерттейді. Олардың мәліметтеріне антропологияның морфологияның бөлігіне
сүйенеді.
Биологиялық түр ретінде адам тарихын жердегі биологиялық эволюцияның
барлық процессімен өлшенетін мерзіммен қамтылады. Сондықтан бір жүйелі
эволюциялық антропогенездің биологиялық түбірін зерттеу салыстырмалы
физиологиялық және салыстырмалық психологияның адамды басқа жануарлар
организімдерімен, әсіресе омыртқалылармен салыстырмалы зерттеуді талап
етеді. Бір жағынан эмбриология филогенетикалық жүйенің маңызды құрылымының
құралы болып, жоғарғы омыртқалылар белгілі орын алады, оның арасында сүт
қоректілер, олардың отрядтарының бірін приматтар құрайды. Сондықтан
биолгиялық тұрғыдан эволюцияның антропогенез ұғымдары жаратылыстану
ғылымдарының үлкен тобын құрайды (жалпы биология, зоология, термология,
примотология). Антропологияны примотологиядан кейін орналастыруға болады,
бірақ басқада шешім қабылдауға болады, антропологияны арнайы бөлім ретінде
примотологияға енгізіліп, генетикалық анализ немесе, керісінше,
приматтануды антропологиялық пәндер циклімен салыстырмалы зерттеулер жасау
мақсатында енгізуге болады. Бұл күрделі әр түрлі байланыстар
антропологиялық зерттеулер міндеті мен айқандалады – адамды Homo sapiens –
биологиялық түр ретінде зерттей отырып. әр түрлі ғылымдар арасындағы
байланыс, филогенез және антропогенез мәселелерімен салыстырмалы түрде
филогенездің жалпы процессінің объективті байланыстарымен айқандалады.
Адам табиғатын жалпы жануарлар әлемінің даму бейнесінің жүйесінен
тысқары түсіну мүмкін емес. Дәл осылай бұл бейнені биологиялық баспалдақтың
соңғы сатысы эволюцияда, жоғарғы звеносы адамсыз құру мүмкін емес.
№6. Психиканың эволюциялық дамуы
Жоспар
1.Психика туралы түсінік.
2.Сана – психика дамуының жағдайы, формасы.
3.Жан-жануарлардың психикасының дамуы
Психика – психологияда кµптеген т‰сініктерді біріктіретін субъективті
ќ±былыс. Психика табиѓатын т‰сіндіретін философиялыќ екі кµзќарас бар:
материалистік жєне идеалистік. Бірінші т‰сінік бойынша, психикалыќ ќ±былыс
µзін-µзі басќару мен µзін-µзі танып білудегі (рефлексия) жоѓарѓы дамудаѓы
тірі материяныњ ерекшелігі.
Идеалистік кµзќарас бойынша, психиканыњ т‰сіндірілуінде бір емес екі
бастама: материалдыќ жєне идеалдыќ. Олар бір-біріне тєуелсіз, бір-біріне
тењ келмейтін, бір-бірінен шыќпайтын жеке бастамалар. Дамудаѓы байланыс
жасай отыра, олар µз зањдары бойынша дамиды. Дамудыњ єрбір сатысында
идеалды психикамен біріктіріледі.
Материалистік т‰сінік бойынша психикалыќ ќ±былыстар ±заќ биологиялыќ
даму негізінде пайда болды. Ќазіргі уаќыт тірі материаныњ жоѓары дамуын
кµрсетеді.
Ќазіргі зерттеулер ќорытындылары бойынша бір клеткалы ќарапайымдардыњ
психикалыќ ќ±былысына тєн ерекшелік, соныњ ішінде: биологиялыќ мањызды
деген тітіркендіргіштерге сыртќы белсенділік, ішкі жаѓдайдыњ µзгеруін
реттеуге деген ќабілеттілік. Сонымен бірге µзгермелік ќабілеттілігі мен ес.
Материалистердіњ айтуы бойынша, психикалыќ ќ±былыстар жерде тіршілік
болѓаннан кейін, кµп уаќыт µткеннен кейін пайда болды. Алѓашќы кезењде
тіршілік иесі биологиялыќ тітіркенушілік пен µзін-µзі саќтау ќасиетіне ие
болды. Ол ќоршаѓан ортамен байланыс механизімін ж‰зеге асырды, кµбейді,
±лѓайды. Кейін дамудыњ келесі сатысында оларѓа сезімталдыќ пен ‰йренуге
дайындыќ ќосылды.
Жер бетінде алѓашќы тіршілік белгісі 2-3 миллиард жыл б±рын химиялыќ,
органикалыќ ќосылулардан, одан кейін ќарапайым бір клеткалы тіршілік иелері
пайда болды. Олар биологиялыќ эволюцияѓа жол салды да, кµбею, генетикалыќ.
ж‰ре пайда болѓан ерекшеліктерді т±ќым ќуалау арќылы беруге жол салды.
Кейін тіршілік иелерініњ эволюциялыќ µзін-µзі жетілдіру арќылы
организмдерде ерекше орган пайда болды. Ол орган дамуды, тєртіпті, ќайта
жањѓыртуды басќарды. Б±л нерв ж‰йесі. Оныњ дамуы мен жетілуіне орай,
психикалыќ µмір с‰руге ќажетті: т‰йсік, ќабылдау, ес, ойлау, сана,
рефлексия пайда болды.
Нерв ж‰йесініњ функциясыныњ ќ±рылысыныњ жаќсаруы психика дамуыныњ
ќайнар кµзі болды. Б±л процестіњ механизіміне: организмніњ жања
ерекшеліктерге ие болуы, олардыњ µзгеруіне байланысты жања органдардыњ
µзгерістері, генотиптегі µзгерістер: µмір с‰руге ќажетті бейімделген
органдар мен ерекшеліктердіњ ортаќ бейімделуі.
Дамудыњ келесі мањызды стимулы µмір с‰ру шарттарыныњ к‰рделенуі. Ол
организм ќ±рылысын µзгертуге єсерін тигізеді. Д‰ниені бейнелеу
ќабілеттілігі пайда болады. Ќоршаѓан ортаны жаќсырақ баѓдарлай алу ж‰зеге
асты. Сонда психиканыњ жетілуіне шыњдыќ µмір єсер етті: ол тіршілік
иелерінде жоѓарѓы нерв ж‰йесі мен жоѓарѓы психиканыњ бейнелеу дењгейлері
болуын талап етті. Б±л т‰сініктер материалистік болып табылады.
Идеалистік кµзќарас бойынша, психика тірі материяныњ ерекшелігі, немесе
оныњ дамуы µнімі емес. Ол материя сияќты мєњгілік.
Психика дамуы мен жан-жануарларда тєртіп дамуы ќалай ж‰зеге асты?
Психикалыќ бейнелердіњ даму дењгейі мен стадиясына байланысты болжамды
А.Н.Леонтьев µзініњ Психиканыњ даму проблемасы ењбегінде ±сынады. Кейін
оны толыќтырып, наќтылаѓан К.Э.Фабри болды. Ол жануарлар психологиясыныњ
соњѓы жетістіктерін пайдалана отырып дєледемелер келтіреді. Сондыќтан оны
Леонтьев-Фабри концепциясы дейді.
Жануарлар тєртібі мен психикасыныњ даму дењгейініњ стадиялары.
(А.Н. Леонтьев, К.Э. Фабри бойынша)
кесте 3.1.
Психикалыќ бейнелеу Аталѓан стадия мен Б±л даму
дењгейі мен стадиясы дењгей тєртібініњ дењгейіне
мінездемесі. ерекшеліктері жеткен тіршілік
иелері.
1. Элементарлы сенсорлы
психика стадиясы.
а) Тµменгі дењгей А) Ортаныњ биологиялыќа) ќарапайым
Сезгіштік элементініњ мєнді ерекшелігіне суда тіршілік
примитивті элементі – байланысты наќты, аныќететін кµптеген
тітіркенушіліктіњ дамуы. реакцияларды ќозѓалыс тµмењгі
баѓыты мен жылдамдыќтыкµпклеткалы
µзгертуге баѓыттау. организмдер.
Ќозѓалыстыњ ќарапайым
формалары. Пластикалыќ
(мєнерлі) тєртіптіњ
єлсіздігі биологиялыќ
бейтарап, ортаныњ
µмірлік мањызы бар
єрекеттерге
ќалыптаспаѓан
ќабылеттілік єлсіз
баѓытталмаѓан
ќимыл-ќозѓалыс
белсенділігі.
б) Жоѓары дењгей. Б) Биологиялыќ б) Жоѓарѓы
Т‰йсіктіњ болуы, бейтарап (саќиналы)
манипуляцияныњ негізгі тітіргендіргіштерге ќ±рттар,
органы – челюсть жаќ аныќ реакция, дамыѓан бауырмен
пайда болуы. Ќарапайым ќимыл-ќозѓалыс, жорѓалаушы
шартты рефлекстерді белседілігі (ењбектеу,молюскалар
ќалыптастыруѓа жерді ќазу, судан (±лу, басќа да
ќабілеттілігі. ќ±рѓаќќа шыѓуѓа омыртќасыздар)
байланысты) ортаныњ
шартынан ќашќаќтау
ќабілеті, жаѓымды
тітіркендіргіштерді
белсенді іздеу.
Индивидуалды тєжірибе
‰йрету ролі мµлшерініњ
аздыѓы. Тєртіпте
негізгі мєн – ќатал
туа біткен
баѓдарламалар.
ІІ. Перцептивті психика
стадиясы.
а) Тµмењгі дењгей. А) Ќозѓалыс даѓдыларына) Балыќтар
Сыртќы єрекеттерді ќалыптастыру. Ригидті,жєне т.б.
бейнелеу. Заттардыњ генетикалыќ омыртќасыз
образы формасында. баѓдарланѓан жєндіктер.
Интеграция зат образын компоненттер
ж‰йелеуде єсер етуші басымдылыќ кµрсетеді.
заттарды біріктіру. Ќимыл-ќозѓалыс
ќабілеттілігі к‰рделі
жєне єрт‰рлі (с‰њгу,
ењбектеу, ж‰ру,
ж‰гіру, секіру,
µрмелеу, ±шу т.б.)
жаѓымды
тітіргендіргіштерді
белсенді іздеу.
Жаѓымсыз (пайдасыз)
тітіргендіргіштерден
бас тарту, дамыѓан
ќорѓаныс тєртібі.
б) Жоѓарғы дењгей. Б) Тєртіптіњ жоѓарѓы б) Жоѓарѓы
Ойлаудыњ ќарапайым инстинктивті омыртќалылар
формалары (есеп шыѓару) формалары. ‡йренуге (ќ±стар, с‰т
Д‰ние суретін деген ќабілеттілік. ќоректілер)
ќ±растыру.
в) Ењ жоѓарѓы дењгей. В) Арнайы маманданѓан в) Маймылдыњ
Практикалыќ єрекеттерде органдар жєне т.б.
ерекше манипуляциясын жоѓарѓы
баѓдарлама-зерттеушілік, аныќтау: табан, ќол. омыртќалылар
дайындыќ формаларын Тєртіптіњ зерттеушілік(иттер,
аныќтау. Бір шешімді формаларыныњ дамуы. дельфиндер)
єрт‰рлі жолдармен шешу Оларды б±рынѓы
ќабілеттігі. Бір рет ќабылданѓан іскерлік,
табылѓан есептіњ шешімін білім даѓдыларымен
жања жаѓдайѓа тасымалдау.кењінен пайдалану.
Примитивті
ќ±рал-жабдыќтарды єзірлеу
жєне оны іс-єрекетке
ќолдану. Биологиялыќ
ќажеттілікке байланыссыз
ќоршаѓан ортаны танып
білу ќабілеттілігі.
Практикалыќ єрекеттер мен
(инсайт) себеп-салдарлыќ
байланыстарды есептеу.
Осылайша, біз жан-жануарлар тєртібініњ негізгі даму стадиясын
ќарастырдыќ. Б±л стадияны А.Н. Леонтьев, кейіннен зоопсихологиялыќ
жањалыќтар негізінен К.Э. Фабри дамытты.
№7. Психика дамуының деңгейлері
Жоспар
1.Қарапайым сенсорлық психика туралы түсінік.
2. Сезімдік- тітіркену (перцептивті) психика сипаттамасы.
3.Перцептивті психика дамудың жоғары сатысы туралы түсінік
Б±л концепцияда екі стадия. Бірінші – элементарлы сенсорлы психика стадиясы
– ол екі дењгейлі: жоѓарѓы жєне тµменгі. Екінші – перцептивті психика
стадиясы 3 дењгейден т±рады: тµменгі, жоѓарѓы, ењ жоѓарѓы.
Перцептивті психиканыњ ењ жоѓарѓы даму дењгейіне маймыл жатады. Жан-
жануарлар єрекетінде баѓдарлаушы-зерттеушілік немесе дайындыќ фазалары
аныќталѓан.
1. Тєжірибе
Ит-фокстерьер. Ќожайыны итке таяќты апарып тастауды
±сынады. Ит таяќты µзініњ тепетењдігін саќтап ж‰ре ала ма деген с±раќ
мазалайды.
Алѓашында ит таяќты ортасынан тістейді. Алайда б±л
ж‰руге ыњѓайсыз. Таяќтыњ бір жаќќа аууы басым, ол жерге тиіп, итке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Биогенетикалық заң – баланың құрсақта даму кезеңдерінің және биологиялық
даму кезеңдерінің арасындағы қатынасын сипаттайтын заң. Негізін Ф.Мюллер
мен Э.Геккел ашқан.
Белсенділіктің органикалық жүйесі- жануарлардың мінез-құлық белсенділігінің
әдістері мен формасын белгілейтін түсінік.
Белсенділік- тірі ағзалардың жалпы мінездемесі.
Генезис- қалыптасу, пайда болу тарихы.
Генотип – ағзаның генетикалық конституциясы немесе барлық гендер жиынтығы.
Даму - анатомиялық, физиологиялық, әлеуметтік, рухани аспектілердің бір
қарқынмен сандық және сапалық жағынан өзгеруі.
Жүйелілік принципі- психикалық құбылыстарды талдаудағы методологиялық
негіз.
Морфология- форма, құрылыс дегенді білдіреді.
Онтогенез- балалық шақ кезеңінде индивид психикасының негізгі
құрылымдарының қалыптасу үрдісі.
Постнаталды кезең- босанудан кейінгі кезең.
Психиканың дамуы- психикалық үрдістердің белгілі-бір заңдылықтарға бағынып
өзгеруінің сандық, сапалық және құрылымдық жаңа құрылымдарда бейнеленетін
өзгерістер.
Рекапитуляция теориясы- балалардың психикалық дамуы мен биогенетикалық
заңның әсерін қарастырған С.Холл теориясы. Бұл теория бойынша онтогенез
дегеніміз- филогенездің қысқаша қайталануы екендігін дәлелдейді.
Сана психологиясы- психологиялық білім жүйесі, психика сананың негізгі
критерийі.
Сенсорлы-сезетін, сезімдік, түйсікке байланысты ұғымдар.
Сана- психикалық бейнелеудің жоғарғы деңгейі.
Тәртіп психологиясы(бихевиоризм)- 20ғ. америкада пайда болған ағым.
Тропизмдер –жүйке жүйелері бар жануарлардың кеңістіктегі бағдарлауға
қажетті қозғалыстар
Таксистер - қарапайымдылардың кеңістікті бағдарлаудағы қажетті қозғалыстар
Физиология- ағзаның, оның жасушалары, мүшелері мен функционалды жүйелердің
қызметі жайлы ғылым.
Филогенез- жануарлар тәртібі мен психиканың тарихи дамуының қалыптасу
үрдісі.
Феномен- құбылыс дегенді білдіреді.
Фенотип – сыртқы ортаның әсері барысында онтогенезде дамитын барлық
белгілер жиынтығы.
Этология- жануарлардың мінез-құлқының заңдылықтары мен жалпы биологиялық
негіздері жайлы ғылым.
Эмбрионалдық- құрсақтағы, туғанға дейінгі кезең.
Ювенильді –ойын кезеңі.
Қоян – біздің байқауымызша қоян атауы да оның басты кемшілігі –
қорқақтық, үрейілдің қасиетіне байланысты айтылса керек. Жалпы Туба
тілінде: Хоюган – қорқақ, үркек деген мағынаны береді.
Жолбарыс – жыртқыш аң. Оның атауы түсіне, тұлғасына сәйкес сәйкес алған.
Аң терісі жолақ сызықтармен, шапшаң, өзіне сенімді жабайы жануар болып
келеді. Ол қауіпті және жыртқыш аң қатарына жатыды. Сонымен бірге ол ашулы,
қатал, азулы, сан аңның бірі болып табылады.
Мысық – үй жануары. Ойнағанды ұнататын, жыртқыш аң тәріздес болып табылады.
батыл, шапшаң, жылуды сүйетін жануар. Оның дене пішіні жолбарыс тәріздес
болғанымен бойы 4-5 есе кішкентай.
Құлын – жан-жануарлар әдетте өз атауын түсіне, іс-әрекет қозғалысына, бітім-
болмысына байланысты. Мысалы, көгершін өз атауын түсіне, ал көкек өзіне
тән өнеріне қарай меншіктелгендігін білдік. Дәл сол сияқты жылқы түлігінің
жас төлінің құлын болып аталуы да оның бойындағы шапшаңдық, ойнақылық
тәрізді қасиетіне байланысты. Басқа ірі төліне қарағанда жылқы төлі өте
тез, ширақ, шапшаң қозғалады. Ал Якут тілінде холдон, пысық, ойнақы
деген сөздер орнына қолданады. Тіліміздегі құлынды дүниеге тудырғанда осы
сөз дейміз.
Акула – мұхит пен теңізде кездесетін үлкен жыртқыш балықты тек қазақ тілі
ғана емес, басқа түркі тілдері мен орыс тілдерінде де осылайша айтады.
Осыған қарағанда түркі тілдеріне басқа бір тілдер ауысып келген деген
жорамал айтуға тура келеді. Ондай тіл – парсы тілі болса керек. Бұл тілде:
акул - абыр, тоймайтын, қанағатсыз деген мағыналарда қолданылады. Шын
мәнісінде, акуланың жыртқыштық қасиеті басқа балық атаулыға қарағанда
анағұрлым басым. Осы қасиетіне байланысты акула атына ие болған сияқты.
Бура – түйе малының екі түрі бар: бірі – айыр (екі өркешті), екіншісі
жалғыз өркешті (нар). Айыр өркешті түйенің еркегін – бура, ал нар түйенің
еркегін илек деп атайды. Бура атауы да оның өзіне тән мінез-құлқына
байланысты пайда болған. Монгол тілінің бірі – бурятарда бураа сөзі
құтырған мағынасын береді. Шынында да, айыр түйе еркегі көктем кезінде
еліреді. Ашуланып ызаланады. Қазақ тілінің өзінде де бур түбірлес сөзбен
берілетіндігін батыр жырынан да кездестіреміз: бауыры қанды, бурсалды,
мұздай темір құрсанды. Сөйтіп, бура - егілу, құтырудың ертедегі дыбыстық
тұлғасы.
Үкі – жапалақ тектес құс. Екі шекесінде құлаққа ұқсас қауырсыны тікірейіп
тұрады. Ертеде үкі қауырсынын қыз-жігіттер тақияның, бөріктің төбесіне сән
үшін тағып жүрген. Монгол тілінде yhэn сөзі түк, қыл мағынасында
қолданады. Екі шекесінде тікірейіп тұрған қауырсынына орай yhэn
кейінірек қазақ тілінде өзгеріске ұшырап үкі болып қалыптасқан.
Түйе – кейбір тіл деректеріне қарағанда, малдың бұл түріне тағылған түйе
сөзі алғашқы атауы емес екендігі аңғарылған. Парсы тілінде осы тұлғалас
даббэ сөзінің 3 түрлі мағынасынан көреміз: 1. салт мінуге арналған үй
жануары. 2. жүк артатын жануар. 3. жануар мұнда даббэ сөзі тікелей
түйе мағынасында қолданылмайды. Осыларды еске алсақ, өте ерте кезде жалпы
үй жануарларын даббэ деп аталғандығы байқалады. Бертін келсек, көбінесе
жүк артатын жануар түрі біреу ғана болған деббэ сөзі соған ғана
меншіктелген сияқты. Сөйтіп, қазіргі тіліміздегі түйе сөзі алғаш жүк
артатын малдардың жалпы атауы даббэ тұлғасының өзгерген түрі болмақ.
2 Дәрістер
№1. Салыстырмалы психология пәні, міндеттері, әдістері
Жоспар
1.Салыстырмалы психология пәні мен ғылыми зерттеу объектісі.
2.Салыстырмалы психологияның пайда болуын онто және филогенезде даму
жолдарын, олардың заңдылықтарын, көріністерін эволюциялық даму тұрғысын
зерттеу.
Салыстырмалы психология тарихында қарастырғанда жануарлар психикасы мен
эволюция психикасын зерттеу. Бұл бөлімде адамдар мен жануарлардың
психикасын салыстырмалық аспектілерін зерттейді.Теориялық жоспарда барлық
адамдар мен жануарлардың салыстыру психикасын және адам пайда болған
мәселелерін зерттейді. Ал эксперименталды зерттеулерде адам мен
жануарлардың психикасырың жақындығы мен айырмашылығын қарастырады. Сонымен
қатар адам мен жануардың психикалық ерекшеліктері байқалынды. 1.Адам
деңгей дамуы мен адамға дейінгі салыстырмалы зерттеу тарихы мен негізгі
бағыттары. 2.Жалпы эволюциялық психика теориясы мен адам санасының пайда
болуы.
2.1.Философия
2.2.Биология
2.3.Психология
3.Психикалық бағыттарды жүргізілген салыстырмалы психологияны зерттеу.
Ч.Дарвин жұмыстарында филогенез психикада жалпы заңды эволюция әрекеті
негізделді.(салыстырмалы жоспарда инстинктивті регуляция анализ даму іс-
әрекет, эмоция және т.б.).Бұл периодтан кейін адам мен жануарлардың
психикасы жалғастырушылық идеясы жалпылай мойындалды,бірақ әліде айтыс-
тартыс болып жатыр, 2 шеткі жақындық бар және оларды осылай сипаттауға
болады.
1.адам мен басқа жануарлар психикаларының арасындағы шектеулердің жоғалуы.
2.адам мен басқа жануарлар психикасының арасындағы алшақтығының тереңдеуі.
Бұл жақындықтардың ішінен біріншіден міндеттерін айырады, яғни
зерттеу алдында қойылатын адам мен жануарлардың психикасырда жалпы
ерекшеліктерін анықтайды және олардың сапалық айырмашылықтарын корсету.
19ғасыр аяғы мен 20ғасыр салыстырмалы психология теория дамуы 3
бағыт көрсетеді. Жалпы психикалық эволюцмя психика теориясы мен адам
санасының пайда болуы, психологиялық зерттеу жүргізеді, психологиялық
құрылым бөлімінің дамуына қатысты теорияны ұсынады.
2.Эволюциялық психика мен адам санасының пайда болу туралы
теория ұсынғанда таңдаған сипаттамалар болады.Зерттеуде бұл мәселеге
байланысты.Толық білімі сияқты психика қарастырды. Жалпы мына зерттеу үшін
психика анализне бүтін жақындық және эволюцияда оның дамуы,психика
функциясын ерекшелену, эволюциялық процес фактор сияқты бүтінде психика
функциясы регуляциясында субъективті объективті өзара әрекет. Бұл
жақындықтарға үнемі психика анықтамасы табылады,яғни ол жалпы қасиетін,
сапалық ерекшеліктерімен анықтайды.
Адам психикасының пайда болуын психика даму заңды процесс ретінде
қарастырады. Адам психика өзі сапалы жаңа филогенетикалық деңгей дамуын
көрсетеді.Келесі бағыттарды көрсетуге болады. Адам санасының пайда болуына
байланысты.
Философия. Ежелгі дәуірде адам мен жануарлардың айырмашылығы жанында
болады. Ең анық көрсеткен Аристотель, жануарлар жаны материалды және де
жануарлар тек сезе алатын ағзаларда болды. Кейін стоиктердің зерттеуі
бойынша туа(инстинктивті) қабілеттер жануарлар мен адам әрекетінде және
өмір барысында әрекеттік формалары реттелінеді.
Биология. Биологияда психиканы эволюциялық процесс фактор ретінде
қарастырылады. Бұл идеяларға пікірлерін ұсынғандардың ішінде Ч.Дарвин өз
пікірін жеткізе алды. Бұл зерттеу адам пайда болуы ұсынады. 19ғ.ғ басында
психика эволюция фактор ретінде қарастырған. А.Н.Северцов, В.А.Вагнер,
кейінірек жалпы биологиялық аспектілерде бұл идеяларды Б.П.Мантаейфель,
С.И.Левушкин және т.б.дамытты.
Психология. Психологияда теориялық жақындықтар психика дамуы адам
санасының пайда болу анализдері көптеген болды. Зерттеулердің көбісі
психика анықтамасына, оның функциясына, құрылымына және даңгейін қарап
зерттейді.
Эволюция психика мен адам санасының пайда болуы және де жалпы
заңдық және механизмдік процестерді өзінді теориялық міндеттер ретірде
А.С.Выготский, Н.Н.Ладыгина-Котс т.б.жұмыстарында көрсетілді.
3.Әрбір теориялық бағыттарда және психологияда анықталған ой
пікірлер болды, яғни адам мен жануар психикасының айырмашылығы туралы
негізгі бағыттар жалпы методикалар, міндеттер, мақсаттарына тәуелді болды.
Биховиоризмге адам мен жануар психикасының айырмашылығы сапасынан
қарағанда санның сапасы туралы көп. Бұл санның сапасының айырмашылығы
(шындық, күш, жылдамдық т.б.) кеңейеді және қиындатады. Субъект ортамен
байланысын,адам психика айырмашылығын сипаттайды. Салыстырмалы зерттеуде
бөлек психикалық процесстер мен механизмдер оның реттеулерге және т.б үлкен
орын алады. Психоанализда биологиялық тамырына қатыстылығы әдеп- мен
қабілеті. Классикалық жұмыстарда Фрейд инстикт түсінігін антикалық
философияға өте жақын. Жалпы адам мен жануарлар үшін тума қызығушылық
қанағаттанушылыққа қанағаттану болып табылады. Гештальт психологияда 20ғ.
басында адам мен жануарлар қабылдау мен саналы тапсырманы орындауын
салыстырып зерттеген. Бұл зерттеулер салыстырмалы психологиялық бағытқа
антогенез адам интелект дамуы мен жануарлар интелект зерттеу қарастырды.
В.Келердің экспериментті шимпанземен, тауықтармен, иттермен және балалармен
вербалды даму деңгейіне дейін оған негігі теориялық қалыптастыруын
көмектесті.
Зоопсихилогияда салыстырмалы зерттеу басты орын алады. Классикалық
американдық зоопсихологиялық мектепті адам мен жоғарғы және төменгі
деңгейдегі жануарлардың айырмашылық зерттейді. Қазіргі уақытта басқа
елдерде психология бағыты жоғарғы психикалық қабілетті жануарлардың және
адам психикасын салыстырып зерттеу жүргізілді. Психологиялық құрылым дамуы
теориялық ұсыныстарға байланысты. Салыстырмалы психологияда көбінесе
психика механизмдері мен функциялары зерттелінді. Эксперименталды зерттеуді
теориялық концепция анықтамасымен бірге келесі бағыттарды қарастыруға
болады.
*эволюция дамуында психикалық процесстерді әртүрлі деңгейде
салыстырмалы зерттеу.
*антогенезді адам мен жоғарғы жануарлар салыстырмаларын зерттеу.
*әртүрлі эволюциялық деңгейде антропогенетикалық белгілер әсіресе
психиканы салыстырмаларын зерттеу(жануарлар психикасы мен адам психикасы)
*полеопсихология (антропогенезде психика дамуын зерттеу)
Салыстырмалы жан-жануарлардың әрекетін, адамның адам болғанға
дейінгі эволюциялық психологиялық дамуын зерттейді.
Салыстырмалы жалпы психологияның бір бөлімі. Зоопсихология-ға дейінгі
қызығушылықтың өсуі әсіресе соңғы кезінде жан-жануарлар-ға экспериментік
тәжірибенде мен зерттеу жұмыстары мен творчестволық ойлаудың дамуына
байланысты. Зерттеушілер жан-жануарлардың тәртібін зерттеумен қоса
зоологиялық таксондарды амеба мен шемпонзені жатқызды.
Салыстырмалы психологияның міндеті адамның санасын қалыптасуын түсіну
үші сол сананың қайдан бастаудан белгілеу. Оны білу үшін жануар-лардың әр
кезіндегі психикасының қалыптасуын оқу керек, оның эволюциясын тегін т.б.
білу керек.
Салыстырмалы адам психикасына қалыптасуын дамуына негіз болды.
Психикалық процестің эволюциялық дамуын ғылыми түрде айтылып көрсетіледі.
Жетілу кезеңдері бір клеткалы жабайын организм көп жасушыға дейін олардың
ерекшелітері қарастырылады.Нерв жануар адам жүйесінде орналасу
ерекшеліктері қызметі. Жануарлар психикасының дамуы онтегенздеген.
Салыстырмалы пәні әр түрлі топқа жағатын жан-жануарлардың
нейробиологиялық механизімі, специофизикалық ерекшеліктері олардың
белсенділігі қарастырылады. Соның ішінде психикалық эво-люцияның даму
заңдылықтары, әртұрлі биологиялық түрлердің психикалық ықтималдың
спектірлерді салыстыру.
Этология пәні жан-жануарлар ерекетің координацияланған сыртқы
белсенділігі зерттелінді. Іс-әрекеттер аяқталған болды. Этологияның
зерттеулері тәртіптің қалыптас қан формаларын олар психикаға сүйінбейді.
Салыстырмалы зерттеу әдістері.
1. Малдың тіршілігін мінез-құлқын бақылау табиғат пен қарым-қатынас.
2. Бақылау әдісі арқылы малдың әрекетін білу ортаға бейімдең түрі.
3.Тәжірибелік эксперимент жасау, жай құрылдан кибернетикалық.
4. Қосалқы әдістер (әңгіме т.б.)
5. Практикалық проблемаларды зерттеу.
1. Адам кез-келген қоғамда жан-жануарлар кезденді.
2. Homo sapiens деген мен қарым-қатынас жасаймыз, яғни поза ( ишира,
инт) ым-шара. Hоmо taber (іс әрекет үстімдегі адам) Ноmo ludens (
ойнайтын адам) Ноmo loguens ( сөйлейтін адам)
Салыстырмалы психологияның даму тарихы:
Эпикур, Лукреций жан-жандар жанның бастауы бар деді. Жанның бастауы
материалитсік деді.
Сократ жан-жануарлар мен адамның универсалды ақыл парасат бар. Жан
тән мен қосылып сезімдікке әсер етеді де өздерінің қимыл әрекеттерінде
еліктеумен құмырлыққа бағыттанған.
Платон жан-жануарлар тәртібімен қымил қозғалысы еліктеумен
анықталады. Бұл инстингке анықтамаған алғаш қадам.
Аристотель өлмейтің ақыл парасат жаны дегенді енгізді. Ерекше
құдай тәріздсе жанға енеді. Аристотель жан-жануарларды бақылау арқылы
қорытынды жасайды. Мысалы: құмырсқалардың белсенділігі сыртқы факторларға
байланыстылығын анықтайды. Жан-жануарлар дыбыстың байланысын әсіресе көбею
кезеңі. Аристотель тұңғыш рет жан-жануарлар тәртібін де мінез-құлқы туралы
нұсқаулар кезделді. Мысалы: жаңа туған баланы анадан айыруы олардың өнең
айтуы бөлек. Содан шыққан қорытынды өнең айтуға деген қабілеттілік табиғат
сиы емес пе. Бұл жаңағы түрін индивидуадық үйретумен еске сақтаумен
байланысты.
Стоиктар мектебі ең алғаш рет инстингтуралы түсінікті қарас-тырды .
Хризипп инстингті мақсат түрде туа біткен жан-жануарлар қимыл
қозғалысына зиянды және қалыпты әс-әрекеттерден аулақтыратын тәртіпті
айтады. Осыған байланысты хризипп былай дейді: Егерде үйректің
балапандарың тауқ басып шықса, оларды су тартып кетеді. себебі: одан тамақ
алады. Аралардың сотылардың салуы инстингті тәртіпке жатады. Хризипп
бойынша жан-жануарлар осындай іс-әрекеттерді жасайды ондаақыл парасат
болады. Ол өзінің іс-әрекеттерін түсінбей жасайды таза біткен білімнің
арқасында.
Сенека кіші жан-жануарлар туа біткен білім зиянды. Мысалы: жыртқыш
аңдар. Сенека жан-жануарларды ақыл парасат ойлау қабілеті бар дегенге қарсы
шығады.
ХVІІІ ғ. жан-жақты дамуына көзқарас.
Ж.О.Ламеттри жан-жануарлар инстингісі қимыл-қозғалыстарды өзінің
тәжірибесінде ойлауына байлыныссыз қолданды.
№2. Салыстырмалы психологияның даму тарихы.
Жоспар:
1. Жануарлар психикасы мен адам психикасының пайда болуы жөніндегі
біілімдердің даму тарихы
2. Психика эволюциясының теориялық негіздерін қалау.
Жануарлар психикасы мен адам психикасының пайда болуы жөніндегі
біілімдердің даму тарихы барлық психологиялық ғылыммен тығыз байланысты,
өйткені салыстырмалы психология іргелі психологиялық мәселелерді шешеді:
психиканың анықтамасын, оның туындауы және эволюциядағы дамуын, адамның
сана-сезімінің пайда болуын. Әлем туралы басқа да білімдер сияқты
жануарлар психикасы жөніндегі білімдер екі негізгі көзден тарайды: ол
тұрмыс тәжірибесі (ғылыми емес білімдер) және арнайы ұйымдастырылған ғылыми
зерттеулер. Білімдердің екі түрінің де өз ерекшеліктері бар, олар бір-бірін
толықтырып, әртүрлі кезеңде әртүрлі қатынас пен байланыста болуы мүмкін.
Бір жағынан, адамның шаруашылық өмірінде әлемнің қасиеттері туралы әртүрлі
сұрақтар туындап, ғылыми білімдердің дамуын ынталандырады. Екінші жағынан,
адамның тұрмыстық сана-сезімі ескішіл және шектеулі болады, кейбір
жағдайларда ғылыми жаңалықтарды бірден қабылдауға дайын болмауы мүмкін.
Қазіргі заманда білімтанудың екі жолының да дамуы байқалады: ғылым
тарапынан адамзаттың практикалық тәжірибесіне сыйластық көрсетіліп дұрыс
көңіл аударылуда, ал жалпы білім деңгейінің жоғарлауы және адам
тәжірибесінің кез келген саласында арнайы білім болуының қажеттілігі ғылыми
білімдерге ынталандырады.
Тұрмыстық (ғылыми емес) білімдер адамның шаруашылық тәжірибесі және
табиғатта жануарлар тәртібін қадағалау негізінде пайда болды. Бұл
білімдердің өте көне тарихы бар. Көне заманда, Homo Sapiens sapiens
(150 000 жыл бұрын туындаған саналы адамның тұрпаты) адам жануарлар
психикасын зерттей бастады және де сол жануарлармен бірге әрекетті жасау
үшін екі негізгі мақсатты (аңшылық, мал шаруашылық) қадағалады. Бірінші
мақсат суреттер мен салттық аң аулау рәсімдерінен алынған тәжірибе арқылы
жүзеге асырылды. Мұндай аң аулау рәсімдерінің элементтері
неандерталдықтарда (қазіргі заман алдындағы Homo Sapiens тұрпаты)
кездеседі. Кейін аңшылыққа дайындалған кезде аңшылар өздерін жануарларға
ұқсас суреттеп, олардың қимылдарын келтірген. Мұндай іс-әрекеттер адамға
жануарлар өмірі мен тәртібін түсінуге мүмкіндік береді. Екінші мақсат (өз
психикасын тану) алғашқыда тотемдік ұғымдарда ұсынылған. Адам өзін тотеммен
салыстырып, сыртқы келбетін, қимылдарын, дауысын сол жануарға келтіріп,
сондай ой-ақыл, ерлік т.б. қасиеттеріне үйренген. Мұндай тәсілдер осы
күнге дейін шығыс практикасында адам жаны мен тәнімен жұмыс жасауында
кездеседі.
Ғылыми білімдер бас кезінде жалпы философиялық ғылымдармен бірге
қаралып, кейін бөлек ғылым болып ресімделді. Салыстырмалы психология ХІХ
ғасырдың ортасында ғана бөлек ғылымға айналды. Жануарлар психологиясы мен
адам психологиясы екі бағытта жүргізілді: философия (адам психикасының
пайда болуы, психика анықтамасын белгілеу) және жаратылыстану (эволюциялық
дамудың қозғаушы күштері, адам мен жануарлар тәртібін реттеу,
антропогенез). Бүгінгі таңда салыстырмалы психология екі бағыттың синтезі
ретінде қаралып, жалпы және жеке мәселелер қойылып, әртүрлі теориялық
тәсілдер мен эксперименттік зерттеу әдістері қолдануда.
ІІ. ХVII – ХІХ ғасырларда философияда
адам және жануарлар психикасы жөнінде түсініктің дамуы.
Бұл кезеңде психология әлі де философия құрамында дамып, жаратылыстану
Орта ғасырлар қараңғы заманынан кейін жаңа ғана ояна бастады. Философтар
алдына ең басты адамның сана-сезімі мен адам тұрмысы проблемалары тұрды;
психиканың пайда болуы мен дамуын олар осы позициядан қарады. Философтар
адам психикасын әлем құрылысының жалпы жүйесінде зерттеді, психикалық
құбылыстардың туындауын материяның жалпы заңдылықтары негізінде зерттеді.
Психика эволюциясын талдау мақсатында ең маңызды ұғымдар Р.Декарт (Франция,
17 ғ.), Б.Спиноза (Голландия, 17ғ.) және Г.В.Ф. Гегельдің (Германия, 18-
19ғ.ғ.) еңбектерінде берілген.
Р.Декарт адамның жаны мен тәнін екі бөлек санаған. Адам тәні тек рефлекс
арқылы қимылдап, организм сыртқы әсерге осылай жауап береді деп санаған.
Жануарлар тәртібі осымен түсіндіріледі. Ал адамның тәнінен басқа жан
дүниесі бар. Р.Декарт жануарларды тірі машина ретінде түсінген. Декарт
идеялары психология ғылымының адамның сана-сезімі мен тәртібін зерттейтін
бөлімдерге бөлінуіне бастама берді.
Адамның жаны мен тәнінің бірлігі жөніндегі тезисті Б.Спиноза ұсынды.
Спиноза ұсынған ойлаудың ұғымы психиканың қазіргі ұғымымен түйіседі: жанды
тән ойланатын тән болып табылады, адамның сана-сезімі тәннің іс-қимылдарын
бағыттап отырады. Адамның ойлауға қабілеті түрлі үш тұрпатта дамиды:
сезімталдық, интеллект және интуиция. Спинозаның философиясы мен
психологиясы адам психикасы білімдері дамуына және сонымен қатар бірдей
заңдылықтарға бағынатын психика механизмдері жөніндегі білімдердің дамуына
зор әсерін тигізді.
Психиканың туындауы мен эволюциясы жөніндегі аса маңызды философиялық
ұғымдар Г.В.Ф.Гегельдің еңбектерінде көрсетілген. ХХ ғасырдың ортасында
марксистік-лениндік философия Гегель ілімінің дамуына кедергі келтіріп,
Гегель философиясы Ресейде қабылданбады. Қызмет ұғымын негізгі орталық
ұғым ретінде пайдаланып, Гегель психика дамуының философиялық және
онтогенетикалық заңдылықтарының бірлігін көрсетті.
ІІІ. ХVІІІ-ХІХ ғасырларда жаратылыстану
ғылымындағы жануарлар және адам психикасы туралы түсінік.
ХVІІІ-ХІХ ғасырларда жаратылыстануда эволюциялық идеялардың дамуы
жануарлардың психикалық ерекшеліктері талдауында негізделді. Француз және
ағылшын ғалымдары орталық ұғым ретінде жануарлардың бейімделу тәртібінің
пайда болуын қарастырды. ХVІІІ ғ. Ж.Ламетри әртүрлі жануарларды зерттеп,
олардың инстинктті іс-әрекеттерінің биологиялық бейімделуі жөнінде және
жабайы жануардан адамға дейін күрделі дамуы жөнінде пікірін білдірген.
Э.Кондильяк инстинкт пен машықтарды салыстырап, инстинкттер уақыт өткен
сайын дағдыға айналуын көрсетті. Ш.Леруа қарама-қарсы көзқарасын білдірді:
қайталанатын қимылдар нәтижесінде туындаған инстинкттен адамның ойлау
қабілеті аса түседі. Леруа адамның машықтары тұқым қуалау нәтижесінде
дағдыланады деген пікірді білдірді.
Ең көп таласпікірлер жануарлардың ойшыл қабілеттері мәселесі бойынша
қаралды. Ж.Бюффон жануарларда ойлау қабілеті жоқ, ойлау қабілеті тек қана
адамда болуы мүмкін деп санаған. Бюффон еңбектерінде жануарлар психикасын
объективті зерттеу негіздері салынған.
18 ғ. аяғы - 19 ғ. басында жануарлардың ойшыл тәртібі мәселесі бойынша
эксперимент зерттеулері өткізілді. Бұл мәселе бойынша ғалымдар Ф.Кювье,
Ж.Б.Ламарк, Мәскеу университетінің профессоры К.Рулье еңбектенді. К.Рулье
инстинкттерді сыртқы орта әсерінен пайда болатын бейімделген реакциясы деп
санаған. Инстинкттер жануарлардың алған тәжірибесі нәтижесінде өзгеруі
мүмкін және бұл құбылыстар кейінгі тұқымға тапсырылады.
Салыстырмалы психологияның дамуына Ч.Дарвиннің еңбектері көп үлес
қосты. Ғалым салыстырмалы-психологиялық зерттеулердің ғылыми нұсқасын
Адамдар мен жануарлардың сезімдері жөнінде, Инстинкт және тағы басқа
еңбектерінде ұсынды. Бұл еңбектер осы күнге дейін пайдалануда. Дарвин
ілімінде инстинкттер мен ойлау қабілеттері адамдарда да , жануарларда да
бар, бірақ адамда олар жоғары деңгейде болады – бұл адамның жануарлармен
салыстырғанда айрықша қасиеті.
ХІХ ғасырдың ортасынан бастап психология бөлек ғылым ретінде ресімделіп,
ең басынан жануарлар психикасы жөніндегі және салыстырмалы-психологиялық
зерттеулерге айрықша орын бөлініп, психологиялық ғылымның іргелі бағыттары
негізінде қаралатын болды.
IV. ХІХ-ХХ ғ. басында салыстырмалы психологияның қалыптасуы.
ХІХ ғ. аяғы-ХХ ғ. басында жануарлар психикасымен және салыстырмалы
психологиямен айналысатын психология ғылымының негізгі бағыттары қалыптасты
– эксперименттік психология, бихевиоризм, зоопсихология, салыстырмалы
психология. Сонымен қатар салыстырмалы-психологиялық зерттеулер үлгілі
психологиялық бағыттардың шеңберінде (гештальпсихология, психоанализ,
психофизиология) және басқа ұйқас ғылымдардың жүйесінде (жоғары жүйке
қызметінің физиологиясы, зоология, антропология) өткізілді.
ХХ ғ. аяғында психологияда аса назар теориялық түсініктерге аударылды,
адам мен жануарлар психикасы жөніндегі өз әдістемелерінде негізделген басты
ғылыми бағыттар қалыптасты.
Психиканың негізі мен эволюциясы жөнінде жалпы теориялық түсініктер
Г.Спенсер (Англия ХІХ-ХХ ғ. басы) еңбектерінде берілген. Спенсер психиканы
эволюцияның жалпы құбылыстары мен заңдылықтары қатарында зерттеген,
органикалық емес, органикалық табиғат пен психика дамуының заңдары бірлігін
негіздеді. Оның зерттеулерінде бұрыңғы және сол заманның философтары мен
жаратылыстанушылардың диалектикалық идеялары талдап қорытылды. Психика
эволюциясын ол дара нысаннан күрделі нысанға жақындау қырынан зерттеді.
Дара сезімдерді Спенсер психика бірлігі деп санаған.
Адам психикасы жануарлар психикасынан сапалы түрде ерекшеленеді, адам
психикасы ойлау қабілеті және жігермен сипатталады. Психиканың негізгі
мақсаты – ішкі қатынастардың сыртқы ортаға бейімделуі. Гегель
концепциясында негізделген сезімталдықтың пайда болу идеясы орыс физиологы
мен психологы И.М.Сеченовтың зерттеулерінде сүйеніш тауып, ал кейін
А.Н.Леонтьевтің ілімінде психика эволюциясының негізгі концепциясы болып
табылды.
ХІХ ғ. аяғында жануарлар психикасы мәселелерімен У.Джеймс және У.Мак-
Дугалл сияқты белгілі психологтар айналысты. Олардың еңбектерінде
жануарлардың мінез-құлқы, жүріс-тұрысы жөнінде салыстырмалы деректер бар,
инстинкт, импринтинг мәселелері қаралды. Бұл зерттеулер жануарлар
психикасының эксперименттік зерттеулерінің дербес бағытқа бөлінуінің басын
бастады.
Бас кезінде жануарлар психикасының эксперименттік зерттеуі Англияда
(Э.Л.Торидайк) және Америкада өткізілді (Р.М.Йеркс, Дж.Б.Уотсон,
К.С.Лешли). Бұл елдерде мысықтар, иттер, приматтар, сабауқұйрықтар, құстар,
балықтар, құрт-құмырсқалар, тіпті дара клеткалы организмдерге салыстырмалы-
психологиялық зерттеулер өткізілді. Зерттеулерде нақтылы эксперименттік
әдістер ұсынылды: проблемалы клетка, лабиринт, адам тәрізді маймылдардың
еңбек құралдарымен пайдалану әдістері қолданды.
ХХ ғ. басында бұл жалпы бағыт екіге бөлінді: біреуі үйрету (дағдыландыру)
процесін объективті зерттеуімен айналысып, кейін бихевиоризмге айналды
(Дж.Б.Уотсон, 1913), ал екіншісі салыстырмалы-психологиялық бағыт ретінде
дамыды (Р.М.Йеркс, В.Келер, У.Гамильтон, Г.Харлау).
Э.Торндайктың үйрету теориясын және жануарлар мінез-құлқын объективті
зерттеу жөніндегі Дж.Б.Уотсонның прнциптерін негізге алып, бихевиористтер
ынта-реакция формуласын пайдаланып, жануарлардың ішкі субъективті әлемін
зерттеудің пайдалы еместігін көрсетті. Бұл бағыттың одан арғы дамуы
бастапқы парадигманы қайта қарау қажеттілігін тудырды.
Нақтылы салыстырмалы психология зерттеулері Америкада белсенді
өткізіліп психика дамуына зор үлесін қосты. Р.М.Йеркстің жоғары саналы
маймылдармен өткізген эксперименттері және ол ұйымдастырған бірінші
приматологиялық орталық бұл жануарлар интеллектін, олардың онтогенездегі
дамуын, әлеуметтік мінез-құлқы мен жүріс-тұрысын зерттеуге көп мүмкіндіктер
берді.
Йеркс ғылымда алғашқы рет горилла, шимпанзе және орангутанның ақыл
қабілеттерін 20-дан астам көрсеткіштері негізінде салыстырмалы
зерттеулерін өткізді. Нью-Йорк қаласының психологтары тобы өткізген
жануарлар психикасының жеке даму заңдылықтарының зерттеулері қазіргі
психологияда даму психологиясы деп аталатын жүйелі бағыттың қалыптасуына
бастама берді.
V. ХХ ғ. шет елдерде салыстырмалы психологияның дамуы.
Психологиялық бағыт.
Жануарлардың мінез-құлқын зерттеу жұмыстарын жалғастырып, бихевиоризм
және оның жаңа бағыттары жануарлардың үйрену дағдыларымен бірге ой
қабілеттерін де зерттеді. Жануарлардың көптеген түрлері зерттелді:
омыртқасыз жануарлар, сүтқоректілер, құстар, приматтар. Бұл зерттеулердің
толық суреттемелері Р.Хайнд, Р.Шовен, Д.Дьюсбери, О.Меннинг, Д.Мак –
Фарленд еңбектерінде берілген.
Салыстырмалы-психологиялық зерттеулер Р.М.Йеркс бастаған дәстүрлерді
жалғастырып, антропоидтердің жоғары психикалық қабілеттерін зерттеуіне
бағытталады. ХХ ғ. бойы бұл зерттеулер маймылды адамға тарту жолымен
жүргізілді. В.Келер шимпанзе адам дерлік деп айтса, ал Н.Н.Ладыгина-Котс
Шимпанзе адам дерлік емес, ол мүлдем адам емес деп сендірген.
Шетелдік психологтар жоғары маймылдардың күрделі психикалық қабілеттерін
анықтауын мақсат етті.
Сондықтан олар бірінші кезекте маймылдардың антропогенетикалық маңызды
қабілеттерін зерттеді: ақыл-ой қабілетін (В.Келер, Д.Румбо, Д.Гиллан),
еңбек құралдарын жасап қолдану қабілетін (В.Келер, К.Паркер, Ю.Летмат),
жасанды белгі құралдарын меңгеру (К.Хейс, Л.Келлог, В.Келлог, Д.Премак,
Д.Румбо, Е,Сэведж-Румбо, Ф.Патерсон, Р.Гарднер), сана-сезім белгілерін
(Д.Гриффин, Г.Галлуп) зерттеді.
Биологиялық бағыт.
Жануарлар мінез-құлқын түсіндіретін көптеген деректер мен идеялар жоғары
жүйке қызметі физиологиясын зерттеуінде, этология және антропологияда
берілді. Жоғары жүйке қызметі физиологиясында дәстүрлі салыстырмалы
әдістері және адам физиологиясын жануарларға келістіру әдістері қолданды.
Бұл саладағы зертеулер И.М.Сеченов, И.П.Павлов, П.К.Анохин, Е.И.Соколовтың
зерттеулеріне сәйкес келеді.
ХХ ғ. басында туындаған этология ғылымы (К.Лоренц, Н.Тинберген) жануарлар
мінез-құлқын зерттеуіндегі ең басты ғылымға айналды.
ХХ ғ. салыстырмалы психологияның дамуында ерекше орынды антропология
алды. ХХ ғ. антропологияда көптеген революциялық жаңалықтар ашылды, еңбек
ету және еңбек құралдарымен пайдалану, сөйлеу, өнер, есеп жүргізу,
әлеуметтік және отбасылық қатынастардың пайда болу концепциялары ұсынылды.
Палеонтологиялық зерттеулер (Л.Лики, Д.Джохансон, И.Иди, К.Лавджой,
Р.Фоули), табиғатта жүргізілген бақылаулар (Дж.Шаллер, Дж.Ван Лавикк-
Гудолл, Д.Фосси, Дж.Маккинон),
жасанды жағдайдағы жануарлардың өмірі (Х.Хедигер, Дж.Эрвин, Б.Харрисон,
Т.Майпл, В.Липперт), Африка мен Оңтүстік-Шығыс Азияда өткізілген зерттеулер
(Б.Галдикас) көптеген қызықты деректер беріп, психологтар арасында біздің
ең жақын эволюциялық туыстарымыздың психикалық қабілеттері жөніндегі
түсініктерге басқаша қарауға мүмкіндік берді.
VI. ХХ ғасырда Ресейде салыстырмалы психологияның дамуы.
Психологиялық бағыт.
Жануарлар психикасын және адамның сана-сезімінің пайда болу мәселесі
бойынша зерттеулер ресейлік ғылымда жалпы психологияның әдістемесі
шеңберінде өткізілді. Бұл бағытта еңбек еткен зоопсихологтар (В.А.Вагнер,
А.Н.Северцов, Н.Н.Ладыгина-Котс) және адамшыл психологтардың
(Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев) зерттеулері нәтижесінде салыстырмалы
психология дербес ілімге айналып, психологтарды оқыту мемлекеттік
стандартына енгізілді. Жалпы ХХ ғ. Ресейде салыстырмалы психологияның
дамуында төмендегі бағыттарды айрықша атап кетуге болады: психика
эволюциясының теориялық негіздерін қалау; Мәскеу, Ленинград және Грузия
психологиялық мектептерінің салыстырмалы-психологиялық зерттеулері,
зоопсихологиялық бағыт.
Психика эволюциясының теориялық негіздерін қалау.
ХХ ғ. басында белгілі орыс зоологы В.А.Вагнер жазған бірқатар
әдістемелік еңбектерінде жануарлар психологиясы бойынша ілімдердің талдауы
жасалып, салыстырмалы-психологиялық зерттеу әдісінің негіздері берілді.
Ленинград университетінің салыстырмалы психология және зоопсихология
профессоры В.А.Вагнер ресейлік салыстырмалы психологияның әдістемелік
негіздерін қалаушысы болып саналады. Ғалым жануарлардың мінез-құлқын, жүріс-
тұрысын, инстинкттерін зерттеп, олардың ақыл қабілеттеріне толық талдау
жүргізген.
Осы кезеңде Мәскеу университетінде еңбек еткен белгілі эволюционист
А.Н.Северцов психика эволюциясының өзекті мәселелерімен айналысады.
Эволюция және психика атты еңбегінде А.Н.Северцов психика маңызын
эволюция факторы ретінде негіздеді және жануарлардың қоршаған айнала
құбылыстарына бейімделуінің екі түрін анықтады:
1) жануарлар құрылыстарының баяу өзгерістері
2) қоршаған айналаның құбылыстарына жедел бейімделуі
Жануарлардың мінез-құлқы мен жүріс-тұрыстарының мұндай өзгерістері
психикамен ретке келтіріліп отырады.
Психика эволюциясы және адам санасының пайда болу теориялық
мәселелерінің қалауына Л.С.Выготский зор үлесін қосты. В.Келердің кітабына
алғашқы сөз, Адам тәрізді маймылдар интеллектін зерттеу атты
еңбектерінде Л.С.Выготский жоғары саналы маймылдардың, дара адам және жас
баланың интеллекті жөніндегі деректерді талдады.
Бұл еңбектерінде Л.С.Выготский салыстырмалы-психологиялық әдісті
маймылдың мәдениетті адамға дейінгі жолын түсіндіру үшін пайдаланады.
Ресейлік салыстырмалы психология ғылымының қалыптасуы ХХ ғ. көрнекті
ғалымы Н.Н.Ладыгина-Котс есімімен байланысты. Н.Н.Ладыгина –Котс психика
эволюциясының теориялық негіздерін қалап, инстинкттердің бір-біріне
бейімделу жөнінде және үйрену мен ойлау қабілеттерінің эволюциясы жөнінде
түсініктердің негіздерін қалады. Ғалым жануарлардың ойлау қабілеті
деңгейлерін ұсынды: көрнекі-ұтымды, көрнекі-көркемді ойлау және сөйлеу
арқылы ойлау. Н.Н.Ладыгина-Котс дүние жүзінде алғашқы болып шимпанзе баласы
мен адам баласына жүйелі түрде салыстырмалы зерттеулерді өткізді.
Психика эволюциясы теориясының әрі қарай дамуын А.Н.Леонтьев жүзеге
асырды. Л.С.Выготскийдің шәкірті, ол А.В.Запорожец, А.Р.Луриямен бірге
психиканың пайда болуы және дамуы мәселесімен айналысты. А.Н.Леонтьев
теория жүзінде және эксперимент нәтижесінде психика эволюциясының дамуы
концепциясын негіздеді, психиканың даму кезеңдерін ұсынды (негізгі
еңбектері: Психика дамуының очеркі 1947ж., Психика дамуының өзекті
мәселелері 1972ж., Психика эволюциясы 1999ж). А.Н.Леонтьевтің шәкірттері
К.Э.Фабри, С.Л.Новоселов, Н.Н.Мешкова, Г.Г.Филиппова психика эволюциясы
жөніндегі теориялық түсініктерді ғылыми зерттеулер негізінде қалыптастыру
жұмыстарын жалғастырды.
Салыстырмалы-психологиялық бағыт.
Мәскеу мектебі.
Мәскеу психологиялық мектептің өкілдері Н.Н.Ладыгина-Котс бастап кеткен
дәстүрлерін жалғастырып, көбінесе адам мен маймыл психикасын салыстырмалы
түрде зерттеді. Л.И.Анцыферова Павлов мектебі дәстүрінде жануарлар
интеллектін адамның ойлау қызметімен салыстырды. А.Я.Маркова, В.С.Мухинаның
еңбектерінде приматтардың мінез-құлқы байқалып, олардың сурет салу қабілеті
балалар қабілеттерімен салыстырылды. С.Л.Новоселова приматтар мен
балалардың ойлау қабілеті мен ойнау қабілетін салыстырды. Г.Г.Филиппова
орангутандардың ақыл қабілеттерін зерттеді және философия мен онтогенездегі
психика дамуының салыстырмалы зерттеулерін өткізді. Бүгінгі таңда көп
себептерге байланысты жалпы зерттеулер көлемі жеткіліксіз болса бұл
саладағы жұмыстар жалғастырылуда.
№3 . Инстинктивті тәртіп пен үйренуді қазіргі заман тұрғысында түсіндіру
жолдары
Жоспар
1.Эволюциялық даму теориясына дейінгі жануарлардың мінез-құлқы жайындағы
көзқарастар: Ж.О.Ламетрий, Э.Б.Кондильяк, Т.Ж.Леруа 18ғасыр
2.Инстинкті мінез-құлықтың ішкі және сыртқы детерминанттары.
3.Инстинкті мінез-құлықтыңқұрылысы.
4.Инстинкті мінез-құлықтың психикалық ерекшеліктері
Психика сыртқы ортаның біздің жүйкеге әсер етуінің идеалдық бейнесі.
Тітіркену барлық тірі организмге тәж. Объективтік заттың организмге бейнелу
үшін ол заттың қасиеті болу керек. Организмге бейнелену организм қажетіне
байланысты . Психиканың дамуының негізгі сатысы сезгіштік семеорлық. Оның
кезеңдері төменгінің төменгісі ең жоғарғысы. Тітіркену бейтарап .
тітіркендіргім барлық организмде бірдей олар пайдалы және пайдасыз болады.
Жоғарғы сатылы айырықша орналасқан қимылға тән яғни биотикалық организм.
Тітіркену сыртқы ортаға жауап береді.
Белокты молекулалық күрделі қосындысы коацеватор . Белоктың ерекшелік
қасиеті сыртқы әсерге жауап қайтарады. Бұл жауап физикалық механикалық
болуы мүмкін. Белоктардың күрделі организмдердің өзіне керектеріне жауап
қайтару, керек еместеріне бейтарап болу яғни бұл тітіркену. Тітіркену
неорганикалық материяның жабайы қасиеті. Неорганикалық тану органикаға
ауысады. Яғни қасиеті күрделінеді. Бұнда ассимиляция мен дессимиляция
жауап қайтарады. Яғни керек емеске жауап қайтару кезінде белоктың қасиеті
өзгереді. Сезгіштік органикалық материяда болады. Сенгіштік тітіркену және
сезімге белгіленгкн. Бұл жоғарғы сатылы қасиет. Бұл психикаға байланысты.
Сенгіштікте белсенділік болады тітіркенудісыртқы орта өзіне бейімдейді.
Мысалы: өсімдіктің күнге қарауы, ылғанды жерге тамырын жіберуі т.б. тек
ғана тітіркену арқылы жүреді.
Биотикалық тіршілік ортаға бейімделу тітіркену организмді ерекеттік
жағдайға итермелеу ол сыртқы ортаға байланысты. Тітіркену барлық
органикалық организмде бірдей емес. Өйткені олардың құрылысы әртүрлі.
Тітіркенудің түрлері көп.
Психикалық даму процесі екі түрге бөлінеді.
1.Тітіркену: температуралық, жарықтық, темпералық
термомотропизмдер, химиялық химотропизм, сәуле он гелиомотропизм
химиялық, механикалық, физикалық, биологиялық.
Тітіркену арнаулы объектілерге жауап қайтарудан турады. Жауап қайтару
сыртқы ортадағы заттың қасиетіне байланысты.
Тітіркену органикалық ең жабайы организмге (амеба, инфузория
туфелькасы т.б.) тән.
Homo sapiens туралы ғылымдар.
Антропология адамды ерекше биологиялық түр ретінде қарастыратын арнайы
ғылым. Адамды зерттеуге байланысты барлық ғалымдар кешенін тек қана
антропологиямен байланыстырған өткен ғасырға қарағанда қазіргі антропология
ғылымы антропогенез мәселелердін және адамның уақыт пен кеңістіктегі типін
зерттеуде өз пәнінің шеңберін біршама шектеді. Я.Я. Рогинский мен М.Г.
Левин кеңестік ғылымда биология облысы сияқты, тарих пен антропология
саласы болып табылатын этнография мен археологияның қатаң бөлінуі
қалыптасқанына назар аударады.
Антропология адам мен ол тұқымдастың тууын және эволюциясын, физикалық
ұйымдасуын зерттейтін жаратылыстану ғылымдарының саласы. Антропология
міндеті – адамның түпкі атасы бағынған әлеуметтік заңдылықтар мен
биологиялық заңдылықтардан ауысу процесін бақылау.
Я.Я. Рогинский мен М.Г. Левин мұндай қатаң шектеу басқа шетелдерде
(Англия, Френция, АҚШ т.б.) қалыптаспағанын айтады. Көптеген шетелдік
ғалымдар антропология құрамына этнология, әлеуметтік және мәдени адамның
дамуы салаларын енгізеді. Кейбір шетелдік ғалымдар адамның мінез-құлқына
байланысты антропология облысы сияқты антропология терминін қолданады. К.
Бэр ең алғашқы рет антропологияның еерекше бөлімінде адамды жануарлармен
салыстыру және жануарлар әлемі жүйесінде адамдар орнын айқандауда бөлімін
белгілеуге қолданады. К. Бэрдің концепциясымен антропология
антропографиядан кейін (адам анотомиясы мен физиологиясы негіздері) одан
соң антропотарих жалғасты.
Қазіргі антропология құрылымына негізгі үш бөлім: адам морфологиясы
(физикалық типтің және өзгергіштігін зерттейтін, жас сатыларын жаңа туған
өте ерте кезінен қартайған уақытқа дейін, жыныстық диморфизмін, адамның
физикалық даму өзгерісін, өмірі мен қызметінің әр түрлі жерінен),
антропогенез туралы ілім (адамның ең жақын атасының табиғатының өзгеруі,
ширектік мерзімде адамның өзінің де өзгеруі), приматты таңдаудан тұратын,
адамның эволюциясы анотомиясы, памоантропология (аданың қазбы түрлерін
зерттеуші), нәсіл тану. Бұл бөлімдердің әрқайсысының көптеген мәселелері
арасында антропология облысының кейбір басты мәселелері бөлініп шығады.
Мысалы, адам морфологиясы – қазіргі адамның физикалық типінің
өзгергіштігінің айқын көрінуі, нақты айқындауда түр құрылымының механизмі,
морфология ғылымы зерттеуінде, жеке органдар мен тіндердің, олардың азара
байланысын, соматологиямен, - адам денесінің құрылысын бір тұтас –
конституция ретінде немесе дене құрылысының ерекшеліктерін зерттеуші (Бунак
В.В., В.В. Гинзбург, В.Н. Шевкуненко, А.М. Тесемвич, А.П. Быстрова, М.Ф.
Неструх, М.С. Плисецкий және т.б. еңбектері).
Адам морфологиясы бөлімдерінің әр қайсысының жағдайының анализі
көрсеткендей, қазіргі кезде, адам денесінің немесе басқа органдарының
құрылысы (анатомо – морфологияның) физиологиялық, биохимиялық, биофизикалық
динамикасын зерттеусіз, әрқилы өмір сүру жағдайларын зерттеу мүмкін емес.
Сондықтан динамикадан жасанды құрылымды дараландыру қазіргі адамдардың
ұйымдасуының соматикасын зерттеуші көптеген антропологтар мойындайды.
Физикалық тип жалпы адамның соматикалық ұйымы ретінде анатомия,
физиология, адамның биофизика және биохимия сияқты жаратылыстану ғылымдары
зерттейді. Олардың мәліметтеріне антропологияның морфологияның бөлігіне
сүйенеді.
Биологиялық түр ретінде адам тарихын жердегі биологиялық эволюцияның
барлық процессімен өлшенетін мерзіммен қамтылады. Сондықтан бір жүйелі
эволюциялық антропогенездің биологиялық түбірін зерттеу салыстырмалы
физиологиялық және салыстырмалық психологияның адамды басқа жануарлар
организімдерімен, әсіресе омыртқалылармен салыстырмалы зерттеуді талап
етеді. Бір жағынан эмбриология филогенетикалық жүйенің маңызды құрылымының
құралы болып, жоғарғы омыртқалылар белгілі орын алады, оның арасында сүт
қоректілер, олардың отрядтарының бірін приматтар құрайды. Сондықтан
биолгиялық тұрғыдан эволюцияның антропогенез ұғымдары жаратылыстану
ғылымдарының үлкен тобын құрайды (жалпы биология, зоология, термология,
примотология). Антропологияны примотологиядан кейін орналастыруға болады,
бірақ басқада шешім қабылдауға болады, антропологияны арнайы бөлім ретінде
примотологияға енгізіліп, генетикалық анализ немесе, керісінше,
приматтануды антропологиялық пәндер циклімен салыстырмалы зерттеулер жасау
мақсатында енгізуге болады. Бұл күрделі әр түрлі байланыстар
антропологиялық зерттеулер міндеті мен айқандалады – адамды Homo sapiens –
биологиялық түр ретінде зерттей отырып. әр түрлі ғылымдар арасындағы
байланыс, филогенез және антропогенез мәселелерімен салыстырмалы түрде
филогенездің жалпы процессінің объективті байланыстарымен айқандалады.
Адам табиғатын жалпы жануарлар әлемінің даму бейнесінің жүйесінен
тысқары түсіну мүмкін емес. Дәл осылай бұл бейнені биологиялық баспалдақтың
соңғы сатысы эволюцияда, жоғарғы звеносы адамсыз құру мүмкін емес.
№6. Психиканың эволюциялық дамуы
Жоспар
1.Психика туралы түсінік.
2.Сана – психика дамуының жағдайы, формасы.
3.Жан-жануарлардың психикасының дамуы
Психика – психологияда кµптеген т‰сініктерді біріктіретін субъективті
ќ±былыс. Психика табиѓатын т‰сіндіретін философиялыќ екі кµзќарас бар:
материалистік жєне идеалистік. Бірінші т‰сінік бойынша, психикалыќ ќ±былыс
µзін-µзі басќару мен µзін-µзі танып білудегі (рефлексия) жоѓарѓы дамудаѓы
тірі материяныњ ерекшелігі.
Идеалистік кµзќарас бойынша, психиканыњ т‰сіндірілуінде бір емес екі
бастама: материалдыќ жєне идеалдыќ. Олар бір-біріне тєуелсіз, бір-біріне
тењ келмейтін, бір-бірінен шыќпайтын жеке бастамалар. Дамудаѓы байланыс
жасай отыра, олар µз зањдары бойынша дамиды. Дамудыњ єрбір сатысында
идеалды психикамен біріктіріледі.
Материалистік т‰сінік бойынша психикалыќ ќ±былыстар ±заќ биологиялыќ
даму негізінде пайда болды. Ќазіргі уаќыт тірі материаныњ жоѓары дамуын
кµрсетеді.
Ќазіргі зерттеулер ќорытындылары бойынша бір клеткалы ќарапайымдардыњ
психикалыќ ќ±былысына тєн ерекшелік, соныњ ішінде: биологиялыќ мањызды
деген тітіркендіргіштерге сыртќы белсенділік, ішкі жаѓдайдыњ µзгеруін
реттеуге деген ќабілеттілік. Сонымен бірге µзгермелік ќабілеттілігі мен ес.
Материалистердіњ айтуы бойынша, психикалыќ ќ±былыстар жерде тіршілік
болѓаннан кейін, кµп уаќыт µткеннен кейін пайда болды. Алѓашќы кезењде
тіршілік иесі биологиялыќ тітіркенушілік пен µзін-µзі саќтау ќасиетіне ие
болды. Ол ќоршаѓан ортамен байланыс механизімін ж‰зеге асырды, кµбейді,
±лѓайды. Кейін дамудыњ келесі сатысында оларѓа сезімталдыќ пен ‰йренуге
дайындыќ ќосылды.
Жер бетінде алѓашќы тіршілік белгісі 2-3 миллиард жыл б±рын химиялыќ,
органикалыќ ќосылулардан, одан кейін ќарапайым бір клеткалы тіршілік иелері
пайда болды. Олар биологиялыќ эволюцияѓа жол салды да, кµбею, генетикалыќ.
ж‰ре пайда болѓан ерекшеліктерді т±ќым ќуалау арќылы беруге жол салды.
Кейін тіршілік иелерініњ эволюциялыќ µзін-µзі жетілдіру арќылы
организмдерде ерекше орган пайда болды. Ол орган дамуды, тєртіпті, ќайта
жањѓыртуды басќарды. Б±л нерв ж‰йесі. Оныњ дамуы мен жетілуіне орай,
психикалыќ µмір с‰руге ќажетті: т‰йсік, ќабылдау, ес, ойлау, сана,
рефлексия пайда болды.
Нерв ж‰йесініњ функциясыныњ ќ±рылысыныњ жаќсаруы психика дамуыныњ
ќайнар кµзі болды. Б±л процестіњ механизіміне: организмніњ жања
ерекшеліктерге ие болуы, олардыњ µзгеруіне байланысты жања органдардыњ
µзгерістері, генотиптегі µзгерістер: µмір с‰руге ќажетті бейімделген
органдар мен ерекшеліктердіњ ортаќ бейімделуі.
Дамудыњ келесі мањызды стимулы µмір с‰ру шарттарыныњ к‰рделенуі. Ол
организм ќ±рылысын µзгертуге єсерін тигізеді. Д‰ниені бейнелеу
ќабілеттілігі пайда болады. Ќоршаѓан ортаны жаќсырақ баѓдарлай алу ж‰зеге
асты. Сонда психиканыњ жетілуіне шыњдыќ µмір єсер етті: ол тіршілік
иелерінде жоѓарѓы нерв ж‰йесі мен жоѓарѓы психиканыњ бейнелеу дењгейлері
болуын талап етті. Б±л т‰сініктер материалистік болып табылады.
Идеалистік кµзќарас бойынша, психика тірі материяныњ ерекшелігі, немесе
оныњ дамуы µнімі емес. Ол материя сияќты мєњгілік.
Психика дамуы мен жан-жануарларда тєртіп дамуы ќалай ж‰зеге асты?
Психикалыќ бейнелердіњ даму дењгейі мен стадиясына байланысты болжамды
А.Н.Леонтьев µзініњ Психиканыњ даму проблемасы ењбегінде ±сынады. Кейін
оны толыќтырып, наќтылаѓан К.Э.Фабри болды. Ол жануарлар психологиясыныњ
соњѓы жетістіктерін пайдалана отырып дєледемелер келтіреді. Сондыќтан оны
Леонтьев-Фабри концепциясы дейді.
Жануарлар тєртібі мен психикасыныњ даму дењгейініњ стадиялары.
(А.Н. Леонтьев, К.Э. Фабри бойынша)
кесте 3.1.
Психикалыќ бейнелеу Аталѓан стадия мен Б±л даму
дењгейі мен стадиясы дењгей тєртібініњ дењгейіне
мінездемесі. ерекшеліктері жеткен тіршілік
иелері.
1. Элементарлы сенсорлы
психика стадиясы.
а) Тµменгі дењгей А) Ортаныњ биологиялыќа) ќарапайым
Сезгіштік элементініњ мєнді ерекшелігіне суда тіршілік
примитивті элементі – байланысты наќты, аныќететін кµптеген
тітіркенушіліктіњ дамуы. реакцияларды ќозѓалыс тµмењгі
баѓыты мен жылдамдыќтыкµпклеткалы
µзгертуге баѓыттау. организмдер.
Ќозѓалыстыњ ќарапайым
формалары. Пластикалыќ
(мєнерлі) тєртіптіњ
єлсіздігі биологиялыќ
бейтарап, ортаныњ
µмірлік мањызы бар
єрекеттерге
ќалыптаспаѓан
ќабылеттілік єлсіз
баѓытталмаѓан
ќимыл-ќозѓалыс
белсенділігі.
б) Жоѓары дењгей. Б) Биологиялыќ б) Жоѓарѓы
Т‰йсіктіњ болуы, бейтарап (саќиналы)
манипуляцияныњ негізгі тітіргендіргіштерге ќ±рттар,
органы – челюсть жаќ аныќ реакция, дамыѓан бауырмен
пайда болуы. Ќарапайым ќимыл-ќозѓалыс, жорѓалаушы
шартты рефлекстерді белседілігі (ењбектеу,молюскалар
ќалыптастыруѓа жерді ќазу, судан (±лу, басќа да
ќабілеттілігі. ќ±рѓаќќа шыѓуѓа омыртќасыздар)
байланысты) ортаныњ
шартынан ќашќаќтау
ќабілеті, жаѓымды
тітіркендіргіштерді
белсенді іздеу.
Индивидуалды тєжірибе
‰йрету ролі мµлшерініњ
аздыѓы. Тєртіпте
негізгі мєн – ќатал
туа біткен
баѓдарламалар.
ІІ. Перцептивті психика
стадиясы.
а) Тµмењгі дењгей. А) Ќозѓалыс даѓдыларына) Балыќтар
Сыртќы єрекеттерді ќалыптастыру. Ригидті,жєне т.б.
бейнелеу. Заттардыњ генетикалыќ омыртќасыз
образы формасында. баѓдарланѓан жєндіктер.
Интеграция зат образын компоненттер
ж‰йелеуде єсер етуші басымдылыќ кµрсетеді.
заттарды біріктіру. Ќимыл-ќозѓалыс
ќабілеттілігі к‰рделі
жєне єрт‰рлі (с‰њгу,
ењбектеу, ж‰ру,
ж‰гіру, секіру,
µрмелеу, ±шу т.б.)
жаѓымды
тітіргендіргіштерді
белсенді іздеу.
Жаѓымсыз (пайдасыз)
тітіргендіргіштерден
бас тарту, дамыѓан
ќорѓаныс тєртібі.
б) Жоѓарғы дењгей. Б) Тєртіптіњ жоѓарѓы б) Жоѓарѓы
Ойлаудыњ ќарапайым инстинктивті омыртќалылар
формалары (есеп шыѓару) формалары. ‡йренуге (ќ±стар, с‰т
Д‰ние суретін деген ќабілеттілік. ќоректілер)
ќ±растыру.
в) Ењ жоѓарѓы дењгей. В) Арнайы маманданѓан в) Маймылдыњ
Практикалыќ єрекеттерде органдар жєне т.б.
ерекше манипуляциясын жоѓарѓы
баѓдарлама-зерттеушілік, аныќтау: табан, ќол. омыртќалылар
дайындыќ формаларын Тєртіптіњ зерттеушілік(иттер,
аныќтау. Бір шешімді формаларыныњ дамуы. дельфиндер)
єрт‰рлі жолдармен шешу Оларды б±рынѓы
ќабілеттігі. Бір рет ќабылданѓан іскерлік,
табылѓан есептіњ шешімін білім даѓдыларымен
жања жаѓдайѓа тасымалдау.кењінен пайдалану.
Примитивті
ќ±рал-жабдыќтарды єзірлеу
жєне оны іс-єрекетке
ќолдану. Биологиялыќ
ќажеттілікке байланыссыз
ќоршаѓан ортаны танып
білу ќабілеттілігі.
Практикалыќ єрекеттер мен
(инсайт) себеп-салдарлыќ
байланыстарды есептеу.
Осылайша, біз жан-жануарлар тєртібініњ негізгі даму стадиясын
ќарастырдыќ. Б±л стадияны А.Н. Леонтьев, кейіннен зоопсихологиялыќ
жањалыќтар негізінен К.Э. Фабри дамытты.
№7. Психика дамуының деңгейлері
Жоспар
1.Қарапайым сенсорлық психика туралы түсінік.
2. Сезімдік- тітіркену (перцептивті) психика сипаттамасы.
3.Перцептивті психика дамудың жоғары сатысы туралы түсінік
Б±л концепцияда екі стадия. Бірінші – элементарлы сенсорлы психика стадиясы
– ол екі дењгейлі: жоѓарѓы жєне тµменгі. Екінші – перцептивті психика
стадиясы 3 дењгейден т±рады: тµменгі, жоѓарѓы, ењ жоѓарѓы.
Перцептивті психиканыњ ењ жоѓарѓы даму дењгейіне маймыл жатады. Жан-
жануарлар єрекетінде баѓдарлаушы-зерттеушілік немесе дайындыќ фазалары
аныќталѓан.
1. Тєжірибе
Ит-фокстерьер. Ќожайыны итке таяќты апарып тастауды
±сынады. Ит таяќты µзініњ тепетењдігін саќтап ж‰ре ала ма деген с±раќ
мазалайды.
Алѓашында ит таяќты ортасынан тістейді. Алайда б±л
ж‰руге ыњѓайсыз. Таяќтыњ бір жаќќа аууы басым, ол жерге тиіп, итке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz