Санитарлық паразитология - ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ
санитарлық паразитология - 1
ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ
5В120200 - ветеринариялық санитария мамандығы үшін
СЕМЕЙ-2013
Мазмұны:
1. Глоссарий
2. Қолданылатын әдебиеттер
3. Дәріс және ЛЖС материалдары
1. Глоссарий
Адолескарий (adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) – кейбір
трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома
және басқ.)
Акарацидтер (грек. akari – кене + лат. caedeo – жою, қыру) – кенелерді
жоюға қолданатын химиялық заттар
Ақтық, соңғы дефинитивтік иесі – ересек сатысына дейін дами алатын және
дефинитивтік иесіжынысты жолмен көбеюіне мүмкіндігі бар жануар түрі
Аралық иесі паразиттің балаңқұрт сатысының тіршілік ететін, дамитын,
жыныссыз (қарапайымдар) немесе партеногенетикалық
(трематодтар) көбейетін жануар организмі
Арахнология (arachnologia грек. arachne – өрмекші, өрмек тор + logos
ілім) – өрмекшітәрізділерді зерттеумен шұғылданатын ілім
Аргазидтер (argasidae; грек. argas - жылтыр + id суффикс ұрпақ, бала
деген мағынада) - Parasitiformes тармағының иксодид кене
тұқымы. Еліміздің барлық өңірлерінде мал мен құста тоғышарлық
күнелтеді.
Аскаридоидты дамуAscaris, Parascaris және т.б. нематодтарға тән кәдімгі даму
үлгісі жолы. Личинкалары иесінің организмінде кезеңді
гепатопульмоналды жолмен ауып, реакция тудырады
Биогельминт (biohelmins; грек. bios – өмір + helmins – құрт) – міндетті
түрде аралық иелерінің қатысуымен дамитын гельминт
Гельминт (грек. helmins, helminthos – құрт) – кез келген сатысында мал
денесінде тоғышарлық күнелтетін құрт
Гельминтоздар (helminthoses; грек. helmins, helminthos + osis) – жануар,
адам мен өсімдіктердің паразитарлық құрттар –гельминттер
тудырған аурулары
Гельминтолярвоско(helmintho-larva skopia; грек. Helmins, helminthos + лат.
пия larva личинка, балаңқұрт, scopia – көру, қарау). Гельминт
личинкаларын нәжісте, қанда, бұлшық етте, көз жасында, тері
ішінде, сондай-ақ сыртқы орта объектілерінің (шөп, су, азық,
тағам түрлері) санитариялық тазалығын анықтау мақсатында
жүргізілетін зерттеу әдісі
Гельминтология (helminthologia; грек. helmins, helminthos + logos - ілім) –
тоғашар құрттар және олардың тудырған ауруларын зерттеумен
шұғылданатын ғылым саласы
Гельминтоовоскопи(helminto-ovosko pia; грек. helmins, helminthos + лат. ovum
я жұмыртқа + scopia – көру, қарау) – гельминт жұмыртқаларын
нәжісте, қанда, қырындыда, ішек жынында анықтау мақсатында
жүргізілетін әдіс
Гельминология-лықГельминтоздарды балауда, сондай-ақ мал, құс және адамның
зерттеу гельминттер фаунасын анықтауда қолданатын арнайы тәсіл
Геогельминттер (geohelminthes; грек. ge – топырақ, helmins, helminthos –
құрт) – өз дамуында аралық иелерінің қатысуын керек етпейтін
гельминттер
Дегельминтизация (dehelminthisatio: лат. de – арылту, ада қылу + грек. helmins
– құрт, гельминт) – жануар организмін гельминттерден
(жұмыртқа, личинка, ересек сатыларынан) сауықтырудың кешенді
шарасы
Зооантропоноз-даржануарлар мен адамдарға ортақ инфекциялық және инвазиялық
аурулар тобы
Зоопаразиттер жануардың ағзалары мен ұлпаларында күнелтетін паразиттер
Инвазиялық жануартектес паразиттердің мал мен өсімдіктерде тудырған
аурулар аурулары
Инсектицидтер (лат. insectum – жәндік + caedo – жоямын) – зиянды
жәндіктерді жоюға қолданылатын химиялық заттар
Инвазия көзі организмінде паразиттердің көбейіп, одан басқа малдың немесе
адамның жұқтыру қаупі бар ауру жануар
Инвазия белгілі бейім мал тобы бойынша ауруға шалдыққан жануарлардың
экстенсивтілігі пайыздық үлесі
(ЭИ)
Комменсализм (commensal, ком - ортақ + лат. mensa – тағам, азықтану) -
бір организмнің екіншісінің есебінен зиянын тигізбей
қоректенуі; симбиоздың бір түрі
Қанпаразиттері адам мен жануарлардың қан айналым жүйесінде тіршілік етуге
бейімделген әртүрлі зоологиялық таксондардың өкілдері. Бұл
топқа эндоглобулярлық қарапайымдар (плазмодий,
пироплазмидалар), трипаносомдар, риккетсиялар (анаплазма),
гельминттер (шистосома, филярий личинкалары) және т.б. жатады
Личинка әртүрлі типтерге жататын жануарлардың постэм-брионалды
дамуында ересек сатысына дейін жетілуі үшін сыртқы және ішкі
құрылысының метаморфоза нәтижесінде пайда болатын балаңқұрт
сатысы
Матрикс толық немесе жартылай сойып зерттеу барысындағы алынатын ішек
жыны, ұсақталған, езілген мүшелер мен ұлпалар
Метацеркарий қосымша иесінде тіршілік ететін трематоданың инвазиялық
сатысы
Облигатты иесі (лат. Obligatus – міндетті) – паразит тіршілігінің тарихи
және экологиялық тұрғыдан (биологиялық тұғырығы, қоректік
байланысы) қалыптасқан міндетті иесі. Паразит осы иеге және
иесі осы паразитке морфологиялық және физиологиялық жағынан
бейімделген
Онкосфера таспа құрт өкілінің жұмыртқада дамитын личинка (балаңқұрт)
сатысы; онкосфера – домалақ пішінді, алты ілмекпен
қаруланған, көлденең сызықты әрленген қабықпен (эмбриофор)
жамылған
Паразит иесінің есебінен соның сөлімен, ұлпаларымен немесе ыдыраған
қоректік заттарымен қоректенетін, оның ішкі немесе сыртқы
мүшелерінде уақытша немесе тұрақты тіршілік ететін организм
Паразит иелері паразиттің уақытша немесе тұрақты тіршілік етуіне және
қоректенуіне қажетті жағдайлары бар жануар (адам, өсімдік)
организмі
Паразитарлық жануартектес паразиттердің тудырған аурулары. Қоздырушының
аурулар түріне қарай: протозооздар (қарапайым тудырған),
гельминтоздар (гельминттер тудырған), арах-ноздар
(өрмекшітәрізділер, соның ішінде: кенелер тудырған) және
энтомоздар (жәндіктер тудырған) болып жіктеледі
Паразитизм әртүрлі организмдердің генетикалық тұрғыдан қоректік байланыс
және бірі (паразит) екіншісін (иесі) биологиялық тұғырығы
және қоректену көзі ретінде пайдаланатын, алайда екі симбионт
әртүрлі деңгейде антогонистік қарым-қатынаста болып
қалыптасқан бірлестігі
Паразитоздар паразитарлық (инвазиялық) аурулар
Паразитоцидтік паразиттен сауықтыратын, паразитке қарсы емдік заттың ықпалы
әсер
Патентті кезең паразиттің сыртқы ортаға өз тұқымын (жұмыртқа, балаңқұрт,
ооциста) бөлетін кезеңі
Плероцеркоид баулы цестоданың инвазиялық личинкасы
Презервация жануарлар мен адамның ауру қоздырушыларымен залалдануына
қарсы әртүрлі әдіс-амалдардың көмегімен жүргізілетін
сақтық-дауалық шараларының кешені
Препатенттік паразиттің дефинитивтік иесі организміне енген уақыттан
кезең бастап оның сыртқы ортаға тұқым (жұмыртқа, личинка, ооциста)
шашатын мерзімі
Реинвазия белгілі аурумен дерттенген иесінің организміне (адам, жануар,
өсімдік) осы зоопаразитоз қоздырушысының қайтадан енуі
Спорогония (sporogonia; грек. Spora ұрық шашу + gone, goneia тұқым беру)
– Sporozoa класы Coccidiida тармақ өкілдерінің ооцисталарында
спорозоиттердің пайда болуы
Трансмиссивтік (лат. transmissio - тасымалдау, берілу, өту) – кейбір
аурулар инфекциялық және инвазиялық ауру қоздырушыларының
буынаяқтылардың қатысуымен бір малдан келесіге тасымалдануы,
таралуы
Шизогония (грек. Shizo – ыдыратамын, бөлемін және тұқым беру, туу) –
кокцидийлердің және т.б. жыныссыз жолмен дамуы
Эктопаразиттер иесінің тері мен түк жамылғысында тіршілік ететін паразиттер
Эндопаразиттер иесінің ішкі ұлпалары мен мүшелерінде тіршілік ететін
паразиттер
8.Әдебиеттер
Негізгі әдебиеттер
1 Сабаншиев М.С. және т.б. Паразитология және жануарлардың инвазиялық
аурулары – Алматы, 2003. - 460б.
2 Есімбеков Ж.М., Ысқақов М.М., Дүйсенбаев С.Т. Жануарлардың инвазиялық
ауруларын анықтау практикумы. Алматы, 2000. – 150б.
3. Кадыров Н.Т. Паразитология и инвазионные болезни с-х животных. Астана,
2000. - 560с.
Қосымша әдебиеттер
4 Шабдарбаева Г.С. Ветеринариялық гельминтология. Алматы, 2007. – 194б.
5 Ысқақов М.М., Ахметжанов О.Н., Сабаншиев М.С. Құс паразитоздары. (оқу
құралы) Семей-2011. 168 б.
6 Ыбраев Б.К. Етқоректілер мен терісі бағалы аңдардың инвазиялық
аурулары. Астана, 2008.-138б.
7 Ыбраев Б.К. және басқалары. Етқоректілер мен терісі бағалы аңдардың
инвазиялық аурулары. Әдістемелік құрал. Астана, 2009. - 52б.
8 Ыбраев Б.К. Гельминтоздарды балаудың негізгі әдістері. Астана, 2008.-
52б.
9 Жануарлардың гельминтоздарын анықтау. Ақмола, 1997. – 1 бөлім. – 90б.
10 Жануарлардың гельминтоздарын анықтау. Ақмола, 1997. – 2 бөлім. –
99б.
11 Бөлекбаева Л.Т. Балықтың инвазиялық аурулары. Астана, 2003 – 49б.
12 Абуладзе К.И. Паразитология и инвазионные болезни с-х животных. М.,
Агропромиздат, 1990 г.
13 Акбаев М.Ш. Паразитология и инвазионные болезни с-х животных. М.,
А1ропромиздат, 1998 г.
14 Абуладзе К.И. и другие. Практикум по диагностике инвазионных
болезней с-х животных. М., Колос, 1984. - 483с.
15 Акбаев М.Ш. Паразитология и инвазионные болезни. Москва, Колос –
1999 – 460с.
№1 дәріс ЖАЛПЫ ПАРАЗИТОЛОГИЯ. ПАРАЗИТОЛОГИЯНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
ПАРАЗИТОЛОГИЯНЫҢ ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ САНИТАРИЯЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1 Кіріспе
2 Паразитологияның қысқаша даму тарихы және ғалымдардың қосқан үлестері
1 Паразитология – (грек сөзі parasotos – арамтамақ, тоғышар, logos –
ғылым) паразиттердің жіктелуін, құрылысын, экологиясын, иесі мен тоғышардың
бірімен бірінің қарым-қатынасын, адам, жануар және өсімдіктерде тудыратын
ауруларымен оларға қарсы жүргізілетін күрес және дауалау шараларын
ұйымдастыратын кешенді биологиялық ғылым.
Паразиттік организмдер табиғатта еркін өмір сүрген организмдерден
эволюциялық даму барысында сұрыпталып регрессивтік және прогрессивтік
өзгерістерге ұшырау нәтижесінде пайда болған.
Паразит өкілдерін зерттеумен шұғылданатын салалар (пәндер) академик
К.И.Скрябиннің анықтамасы бойынша олардың шығу тегіне, тоғышарлық мекеніне,
қоздырушының жануарлар әлеміндегі алатын орнына байланысты жіктеледі.
Шығу тегіне қарай: зоопаразитология – жануартектес паразиттерді
(гельминттер, кенелер, жәндіктер, біржасушалы қарапайымдар) және олардың
тудыратын ауруларын зерттеумен шұғылданатын ғылым; фитопаразитология –
өсімдіктектес (бактерийлер, бациллалар, вирустар, саңырауқұлақтар,
риккетсиялар) паразиттерді және олардың тудыратын ауруларын зерттеумен
шұғылданатын ғылым болып бөлінеді.
Паразит иелері мен қоздырушылардың биологиялық тұғырығына қарай:
медициналық зоопаразитология, адамның паразиттері мен тудыратын ауруларын,
ветеринариялық зоопаразитология, жануарлардың паразиттері мен тудыратын
ауруларын; агрономиялық зоопаразитология, ауылшаруашылық дақылдарының
паразиттері мен тудырған ауруларын; орман зоопаразитологиясы, ағаш
тұқымдарының паразиттері мен тудырған ауруларын зерттеумен айналысады.
Қоздырушылар жануарлар патшалығындағы типіне қарай 4 тарауға жіктеледі:
гельминтология (HELMINS), арахнология (ARACHNEA), энтомология (ENTOMA)
және протозоология (PROTOZOA). Қазіргі уақытта ғылымға 90-ға жуық
тоғышарлық күй кешетін организмдер белгілі. Паразит өз иесімен жанасқанда
ауру үнемі өрбімейді, өйткені оның дамуына паразит пен иесінің арасындағы
қарым-қатынас, малдың жасы мен бейімділігі, қоздырушының саны мен
уыттылығына байланысты болады. Белгілі паразиттердің ішінде ең зардаптысы
- гельминттер. Бұрынғы КСРО аумағында 25 000 гельминт түрі белгілі.
Паразитология ғылымының мақсаты – жануарларды паразиттерден сауықтыру
арқылы адамдардың зооантропоноздармен дерттенуін болдырмау.
2 Паразитологияның қысқаша даму тарихы және ғалымдардың қосқан
үлестері. Паразиттік күй кешетін құрттар (аскарида, тения) жөніндегі
алғашқы деректер ислам дүниесіне ертеректен (б.э.д. 600 жыл бұрын) белгілі.
Гиппократ, Аристотель, Авицена, Рудольфи өздерінің еңбектерінде адамдарда
анықталған аскарида, оксиур, тения, шошқада – финна көпіршіктері туралы
келтіреді. XVII-XVIII ғасырларда паразитологиялық ғылымға 980 астам паразит
түрлері 756 иелерінен табылған. Паразитология саласы XX ғасырдың басында
айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді. Гельминтологияның негізін қалаған
атақты ғалым, ветеринария мен медицина ғылымдарының докторы, профессор, 10
жақын және шалғай мемлекеттердің Академияларының академигі К.И.Скрябин
(1878-1972) әртүрлі жануарлардың гельминттер фаунасын анықтау мақсатында
320 жуық экспедициялар ұйымдастырып, осының нәтижесінде 200 астам
құрттардың морфологиясын, биологиясын, иесімен арасындағы қарым-қатынасын
зерттеген. Сол кездегі Мәскеу, Новочеркаск қалаларындағы зооветеринарлық
институттардың құрамында паразитология кафедрасын ашқан. Әйгілі
Е.Н.Павловский медицина ғылымдарының докторы, профессор жалпы паразитология
және арахноэнтомология салаларының дамуына айтарлықтай үлесін қосып, 250
экспедиция ұйымдастыруының арқасында адам мен жануарларға қауіпті беймәлім
10 трансимиссивтік ауру ошақтарын ашты. Қарапайымдыларды зерттеумен
шұғылдануда В.Л.Якимовтың алатын орны бөлек. Ленинградтағы Ветеринарлық
институтта протозоологтардың мектебін ұйымдастырған ғалым. Профессор
В.А.Догель – жалпы паразитология мен ихтиопатология саласына айтарлықтай
үлес қосты. Елімізде паразитология ғылымының алға басуына гельминтолог-
ғалымдар: Боев С.Н., Гвоздев Е.В., Щульц Р.С., Даугалиева Э.Х., Диков
Г.И., Кәдіров Н.Т., Егізбаева Х.Е., Рамазанов В.Т., арахноэнтомолог Галузо
И.Г., Целищева А.А., Есімбеков Ж.М., протозоологтар Сванбаев С.К., Хван
М.В., Сабаншиев М.С., Ысқақов М.М. айтарлықтай ғылыми жаңалықтарымен үлес
қосты. Аталмыш ғылым саласының жетістіктеріне жаңадан 200-ден астам паразит
түрлерінің ашылуы, адам арасында риштаны, дракункулезді жою, дәрі-
дәрімектерді қолданудың тиімді әдістерін ұсынуы, гельминтоздарды жайылымдық
дауалау, көпшілік гельминтоздардан мал басын сауықтыру жатқызуға болады.
Сондықтан паразитология саласының негізгі көздеген мақсаты жануарларды
паразитоздардан сауықтыру арқылы олардың өнімділігін арттыру болып
табылады.
ПАРАЗИТОЛОГИЯНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1 Табиғаттағы организмдер арасындағы қарым-қатынас түрлері.
2 Паразитизмнің анықтамасы, оның пайда болуы және табиғатта таралуы.
3 Жануар организмінде паразиттердің мекендеуі.
4 Паразит түрлері: экто- және эндопаразиттер, уақытша, тұрақты,
үстемепаразиттер.
5 Паразит иелері (дефинитивтік, аралық, қосымша, резервуарлық,
облигаттық, факультативтік).
6 Паразит пен иесінің қарым-қатынас түрлері. Биологиялық тұғырықтың
паразиттің құрылысына және биологиясына тигізетін ықпалы.
7 Паразиттің иесінің организміне тигізетін әсері (механикалық,
токсикалық, инокуляторлық, трофикалық, аллергиялық).
1 Табиғаттағы организмдер арасындағы қарым-қатынас түрлері. Табиғаттағы
барлық тіршілік иелері (жануарлар, өсімдіктер) бір бірімен тығыз қарым-
қатынаста болады. Олардың ішінде келесілер маңызды:
1. Индифференттік (немқұрайлы, селбесу) тіршілік ету – екі организмнің
бір-біріне тәуелсіз, алайда кеңістіктің ортақтығына қарай тығыз байланыста
болуы. Мысалы: теңіз түбіндегі қатар байланыста тіршілік етуші мұртты ұсақ
шаяндар, актиниялар, коралл полиптері, теңіз кірпікшелілері, жұлдыздары,
лилиялары және т.б. организмдер.
2. Симбиоз (syn - бірге, bios – тіршілік ету) екі организмнің өз
тіршілігін сақтап қалу үшін өзара тиімді қарым-қатынаста болуы. Симбиоз екі
жақтың біріне немесе екеуіне де тиімді болып ерекшеленеді.
А) Кеңістіктегі байланыс немесе синойкия (sym - бiрге, oikos - үй,
мекен) кеңiстiкте мекен ретiнде пайдалану, екі организмнің бірі екіншісіне
ешбір зиян келтірмей, тек қана оны мекен ретінде пайдалануы және өзі содан
пайда көруі. Мысалы, көпаяқты шаянның балаңқұрты губканың қуысына еніп алып
өмір бақи сонда қалады да, соның нәтижесінде өсіп-өнуге мүмкіндік алады.
Б) Комменсализм, немесе қоректік байланыс (тегін қорегін айыру, табу)
екі организмнің бірі екіншісінің есесінен қалған азық қалдықтарымен
қоректенуі. Мысалы: жабысқақ балықтар акуланың денесіне жабысып алып,
кеңістікте еркін орын алмастырады және оның азық қалдықтарын пайдаланып
тіршілік етеді.
В) Мутуализм (mutuus) немесе екі жақты симбиоз түрінде екі организм
немесе симбионттың өз тіршілігі үшін бір біріне пайда келтіруі. Мысалы:
краб (шаян) өзінің қысқыштарымен актинияларды ұстап, солардың көмегімен
жауларынан қорғанады, ал актиниялар шаянды (крабты) кеңістікте қозғалу
құралы ретінде пайдалануы.
Паразитизм немесе тоғышарлық күнелту – генетикалық тегі бірдей емес
организмдердің бірге тіршілік етуінің табиғатта тарихи қалыптасқан және кең
таралған түрі. Паразитизм бірге тіршілік етуші организмдердің эволюциялық
дамуы сатыларында бірге өтуіне байланысты пайда болған. Паразит иесінсіз
тіршілік ете алмайды. Паразитизм екі биологиялық түрдің бірі (паразит) өз
тіршілік дәуірінің белгілі бір кезеңінде екіншісінен (иесі) физикалық және
физиологиялық тұрғыдан тәуелді болатын экологиялық қарым-қатынасы.
Тоғышарлықтың түрлері (паразитизмнің формалары).
• Тіршілік ету мерзімінің ұзақтығына қарай бөлінуі:
1) Уақытша паразитизм паразитпен иесінің аса тығыз емес және уақытша
ғана жанасуымен сипатталады. Уақытша паразиттер иесін қоректену үшін ғана
пайдаланады (соналар, масалар, қандалалар және т.б.) қалған өмірінде
иесінен тыс тіршілік етеді. Олар барлығы бірдей дерлік эктопаразиттерге
жатады.
2) Стационарлық (тұрақты) паразитизм деп паразиттердің иесінің
организмінде ұзақ уақыт, кейде тіпті өмірбақи (ішінде не сыртында)
мекендеп, оны қорек алу үшін пайдаланады, бұлардың көбі эндопаразиттерге
жатады.
• Паразиттер даму цикліне қажетті иелер санына қарай да бөлінеді:
а) гомоксенділер (бір иелі) барлық даму сатылары бір ие организмінде
өтетін паразиттер (эймерия стиедэ үй қоянында, боофилюс кенесінің тек ірі
қара терісіндегі тіршілігі);
б) гетероксенділер (көп иелі) даму циклінің сатылары екі немесе бірнеше
түрлі ие организмінде өтетін паразиттер (шошқа таспа құрты ересек сатысында
– адамның ішегінде, ал балаңқұрт сатысында – шошқаның бұлшық еттерінде).
• Паразиттің даму сатысына байланысты:
а) Имаголық паразитизм – жыныстық жетілуі аяқталған, ересек сатысындағы
паразиттерге тән, ал балаңқұрттар ерікті тіршілікте болуы ықтимал
(гемонхтың имаго сатысы күйіс қайырушы малдардың ұлтабарында тоғышарлық
етеді, ал балаңқұрттары қоршаған ортада ерікті тіршілікте болады).
б) Ларвалдық паразитизм – аралық ие организмінде паразиттің балаңқұрт
сатысының (личинкасы) тіршілік етуі бұл уақытта осы паразиттің ересек
сатыдағы өкілдері қоршаған ортада еркін тіршілікте болады (оқыра
бөгелегінің личинкалары ауыл шаруашылық мал организмінде, ал ересек
бөгелектер – қоршаған ортада).
• Ие организміндегі мекендеу орнына байланысты:
в) Эндопаразиттер – иесінің табиғи қуыс-кеңістіктерінде, ішкі
мүшелерінде, ұлпалары мен торшаларында мекендейді (гельминт,
қарапайымдылар).
г) Эктопаразиттер – уақытша немесе ұдайы иесінің дене үстінде
(сыртында) паразиттік тіршілік етеді (қосқанатты насекомдар, биттер және
т.б.).
д) Үстемепаразитизм кейде өзі паразиттік тіршіліктегі организмде басқа
паразиттер мекендейді. Мұндай құбылыс буынаяқтылар арасында жиі кездеседі.
Аскаридалардың бактериялармен, мониезиялардың буностомамен залалдануы да
кездеседі.
Прогрессивтік (қажетті) адаптациялар (бейімделулер)
- кейбір эктопаразиттердің дене кескінінің өзгеруі (биттер, қандалалар
және т.б.) – иесінің денесіне жақын және тығыз жанасуына, оған сенімдірек
бекінуіне, жүні мен шаштары арасында еркін орын ауыстыруына мүмкіндік
береді, аяқтарындағы жабысқақ ілгектері де сол мақсат үшін қызмет етеді;
- қансорғыш жәндіктерде жақсы дамыған тескіш–кескіш–сорғыш тұмсық пайда
болуы және сілекей бездерінің қанның ұюына кедергі келтіретін антикоагулянт
бөлуі.
- паразиттердің дене өлшемдері үлкенірек, себебі олар игеруге оңай және
дайын қоректік заттарды пайдаланады. Мысалы: еркін тіршілік етуші
нематодтардың ұзындығы 1-10мм аралығында болса, паразиттік нематодтар –
аскаридалардың ұзындығы 30-35см жетеді;
- ішек гельминттерінің сыртқы қабығында (тегумент) иесінің қоректік
заттарын игеру қабілетінің пайда болуы. Осы гельминттер, сонымен қатар
антиферменттер бөліп шығарып, өз денесі иесінің асқазан сөлімен қорыты-
луына жол бермейді және интрамолекулярлық тыныс алу арқылы анаэробтық
жағдайда өмір сүреді;
- аса жетік қоректену тәсіліне байланысты жылдам өсу қабілеттілігінің
пайда болуы. Мысалы: кейбір цестодтар тәулік ішінде 10 см астам өседі;
- қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына паразит төзімділігінің жоғары
болуы. Мысалы: делафондияның инвазиялық сатыдағы балаңқұрттары топырақта 6
жыл бойы тіршілігін сақтайды, эктопаразиттер – аргас кенелері қоректенбесе
де, бірнеше жыл бойы тірі қалады;
- эндопаразиттерде мығым бекіну мүшелер пайда болуы (сорғыштар,
ботриялар, сколексіндегі ілгектер);
- кейбір гельминттердің балаңқұрт сатысында иесінің организмінде өзінің
тұрақты тіршілік ететін орнына қарай миграциялық қозғалыс арқылы жету
қабілеті пайда болуы (аскаридаттар, диктиокаулидтер және т.б.) және сыртқы
ортадағы миграциялық қозғалыс қабілеті пайда болуы (стронгилят-тар
балаңқұрттары);
- эктопаразит немесе эндопаразиттің болсын ұрық шашу қабілетінің жоғары
болуы;
Регрессивтік (қажетсіз) адаптациялар (бейімделулер)
- эндопаразиттердің көпшілігінде аяқтарының кішірейіп, немесе құрып
кетуі (мысалы, қышыма - қотыр қоздырушыларының аяқтары мен аяқ бұлшық
еттерінің редукцияға ұшырауы);
- таспа құрттар иесінің ішек қуысында дайын қоректік заттарды денесінің
сыртқы қабығы арқылы соруына байланысты асқорыту мүшелерінің мүлдем
атрофияға ұшыраған, сөйтіп олар эндоосмостық тәсілмен қорек алады;
- эктопаразиттерді – биттер, мамық–қауырсын жегіштер, жүн, шаш жегіштер
ұдайы ие денесінде тіршілік ететіндіктен ұшуды қажет етпейді, сол себептен
қанаттарынан айырылған.
Паразиттер жануар организмінде тіршілік етіп қана қоймай, иесіне
төмендегі әсерлерді білдіреді: трофикалық (иесінің есебінен қоректену);
механикалық (іштегі ұлпаларды жарақаттау, оларға қысым көрсету); токсика-
лық (токсиндерімен организмді улау); инокуляторлық (бөгде зардапты
микрофлораның енуіне жол беруі) және аллергиялық (токсиндердің әсерінен
организмде сезімталдылықтың күшеюі: анафилактикалық естен тану, ісіну,
бөрту, қышыну, лимфа түйіндеріндегі, өт жолдарындағы гранулема мен
қабынулар, фагоцитоз, эозинофилия).
Бақылау сұрақтары
1 Паразит түрлері және олардың пайда болуы туралы не білесіз.
2 Паразитологияның дамуына айтарлықтай үлес қосқан ғалымдарды атаңыз.
3 Паразитологияның жетістіктерін атаңыз.
4. Табиғатта қандай қарым-қатынас түрлері кездеседі?
5. Паразитизм түрлері, оның пайда болуы мен таралуы.
6. Паразиттердің жануар организміндегі мекендеу орындарын атаңыз.
7. Паразиттердің түрлерін атаңыз?
8. Паразит иелерін атаңыз?
9. Биологиялық тұғырығы паразиттің морфологиясы мен биологиясына қандай
әсер тигізеді?
10. Паразит жануар организміне қандай ықпал тигізеді?
ИНВАЗИЯЛЫҚ АУРУЛАР ЖӨНІНДЕГІ ІЛІМ
1 Инвазиялық аурулардың систематикасы мен номенклатурасы.
2 Инвазиялық аурулардың географиялық таралуы. Инвазиялық аурулардың
эпизоотологиясы.
3 Паразитоценоз және ассоциативтік аурулар.
4 Е.Н.Павловскийдің трансмиссивтік аурулардың табиғи ошақтылығы
жөніндегі ілімі.
5 Инвазиялық аурулардың экономикалық және әлеуметтік зияны.
1 Систематика (грекше Sistematos бөлшектерден құралған мағынада)
объектілердің, фактілердің, құбылыстардың бөлігі принцип бойынша белгілері
мен қасиеттерін анықтап, топтарға жүйелеп бөлумен (жіктеу) шұғылданатын
ғылым. Паразиттерді жүйелеп топтарға бөлу олардың шығу тегіне, мекендейтін
орнына, көбею жолына, ауру қоздырушының қасиеттеріне негізделеді.
Таксономия − (грекше taxis – қатар, рет, тәртіп; nomos заң, есім)
табиғаттағы тірі организмдерді, соның ішінде паразиттерді жүйелеп бөлу
принциптері туралы ілім. Паразитологияда міндетті түрде қолданылатын
негізгі систематикалық категориялардың немесе таксондардың жалпыға бірдей
қабылданған атаулары бар.
• Патшалық - Rеgnum
• Тип – Phylum
• Класс – Classis
• Тармақ (отряд) - Ordo
• Тұқымдас (семейство) - Familia
• Туыс (род) - Genus
• Түр (вид) – Species
Сонымен бірге, Superclassis - класс үсті, Subclassis - класс асты.
Немесе: Subspecies түр (түр асты, түрше), varietas - вариант,
aberratio аберрация, morhpa - морфа, forma – форма атаулары қолданылады.
Паразитарлық аурулардың аталуы туыс атауына ёз немесе оз жалғауларын
жалғау арқылы жүргізіледі. Мысалы, Fasciola туыс атауына фасциол+ёз,
Moniezia - мониези+оз қосу арқылы іске асырылады.
2 Паразитарлық аурулардың географиялық таралуын ескере қоздырушының
жергілікті жердің табиғи-климаттық ерекшеліктеріне бейімделгендігін
көреміз. Сондықтан, кез келген аурудың таралу шекарасын анықтаумен
нозогеография ілімі айналысады. Ал, аурулардың пайда болуын, таралуы мен
өшуін, әртүрлі жағдайлардағы ағымын, күрес және дауалау шараларының жалпы
принциптерін зерделеумен эпизоотология шұғылданады. Эпизоотологиялық
тұрғыдан ауруға баға беру үшін екі критерий (ЭИ, ИИ) пайдаланылады.
- экстенсивті инвазивтілігі (ЭИ) – ауырған мал санының жалпы бейім
жануарлар санына арақатынасын білдіріп, пайыз түрінде есептелінеді.
- интенсивті инвазивтілігі (ИИ) – зерттелінген жануарларда анықталған
паразиттердің сандық көрсеткіші (минимум-максимум).
3 Паразитоценоз және ассоциативтік аурулар
Паразитоценоз – әртүрлі зоологиялық таксондарға жататын (инвазия,
бактерия, вирус, саңырауқұлақ тудырған) организмдердің бір уақытта жануар
(адам) организмінде (мүшесінде) тоғышарлық күн кешуі.
Осы паразитоценоз мүшелерінің тудырған ауруларын ассоциативтік немесе
аралас инвазия деп атайды.
4 Е.Н.Павловскийдің трансимиссивтік аурулардың табиғи ошақтылығы
жөніндегі ілімі.
Трансмиссивтік аурулар деп қоздырушылары әртүрлі буынаяқты-лардың
көмегімен (кенелер, қан сорғыш жәндіктер) берілетін ауруларды атайды.
Облигатты-трансмиссивтік ауруларда – қоздырушылар тек қана арнайы
тасымалдаушы буынаяқтылардың көмегімен таралады.
Факультативті-трансмиссивтік аурулар – тасымалдаушылармен және азық,
су, тікелей жанасқанда беріледі. Сондықтан, тасымал механикалық және арнайы
болуы мүмкін.
Табиғи ошақтылық трансмиссивтік аурулар болғандықтан, табиғатта
адамның қатысуынсыз үздіксіз тасымалдаушы буынаяқтылар арқылы ұзақ уақыт
(ұрпақтан ұрпаққа) беріліп отырылады.
Жануар (адам) табиғи ошақтылық ауруларға келесі жағдайларда шалдығады:
А) жануар өлексесімен тікелей жанасқанда немесе кәсіпшілік ауру аңдардың
(оба, туляремия, лейшманиоз, токсоплазмоз) терісін сыпырғанда, ластанған
су, азық, тағам, жайылымда қалған сұйықтықтар (Ку-қызбасы) ішке түскенде.
Б) жабайы аңдардан үй малдары жұқтырып адам олармен жанасқанда.
В) қан сорғыш буынаяқтылар арқылы (орман энцефалит, пироплазмидоздар,
спирохетоз, боррелиоз) таралады.
5 Инвазиялық аурулардың экономикалық және әлеуметтік зияны
келесілерден құралады:
• малдың жаппай қырылуынан;
• өнім түрлерінің (ет, сүт, жүн, жұмыртқа) төмендеуі және сапасыздануы;
• өнімді өндіруге жұмсалатын азықтың артуы;
• жануарлардың өсу қабілетінің тежелуі, басқа ауруларға бейім болуы.
ИНВАЗИЯЛЫҚ АУРУЛАРМЕН КҮРЕС ШАРАЛАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ
1 Инвазиялық ауруларға қарсы шараларды жоспарлау және болжамдау
2 Инвазиялық ауруларды дауалаудың негізі
3 Дауалаудың биологиялық тәсілдері
4 Химиопрофилактика
5 Сыртқы ортаны дезинвазиялау
6 Академик К.И.Скрябиннің девастация жөніндегі ілімі
1 Шараларды жоспарлау және болжамдау. Кез келген, соның ішінде
инвазиялық ауруларға қарсы ғылыми-негізделген шаралардың кешенін жасау
ауруды уақытылы жоюға мүмкіндік береді және жұмсалатын қаражатты үнемдейді.
Ветеринариялық шаралардың жоспары көзделген мақсаты мен міндеттеріне қарай
перспективті (5-10 жылға) және ағымды (0,5-1 жылға) түрлеріне бөлінеді.
Жоспар екі бөлімнен (жалпышаруашылық және арнайы шаралар) тұрады.
Жалпышаруашылық бөлімі қожалықтарында ұйымдастыру, шаруашылық шараларын
басқаратын шаруа жетекшілеріне жүктеледі. Арнайы шаралар тарауында ауруға
(ларға) қарсы жан-жақты қамтылған және тек ветеринариялық маманның
қатысуымен орындалатын (балау, дауалау, дезинвазия, дезинсекция,
дезинфекция, вакциндеу, ветеринариялық объектілерді салу және т.б.) шаралар
қамтылады.
2 Инвазиялық ауруларды дауалаудың негізі нақтылы ауру қоздырушысының
даму биологиясын және жергілікті жердің ерекшеліктеріне байланысты болады.
Шаралар кешені ауруды алдын алуға, мал басын аурудан сауықтыруға
бағытталады. Жалпы ветеринариялық-санитариялық, биологиялық және химиялық
шаралар дұрыс жүргізілген жағдайда аурудың таралуын тоқтатуға мүмкіндік
беріп, ауру ошағын тазартуға жол ашады. Дауалау әртүрлі препараттарды
қолдану арқылы іске асырылады. Сондықтан, олардың сыртқы ортаны ластамау
жақтары ескеріле пайдаланылады.
3 Биологиялық тәсілдер әдетте кез келген ауру қоздырушысының табиғи
жауларын қолдану арқылы іске асырылады. Мысалы, жайылым жағдайында нәжіспен
сыртқа түскен гельминт (паразит) жұмыртқалары, личинкалары және т.б.
тікелей түскен күн сәулесінен қырылады. Сондықтан осыны пайдалана отыра
жайылым кесімдерін әр 5-6 күн сайын ауыстыру, жайылымға көпжылдық
өсімдіктер өсіру, жыртқыш саңырауқұлақтарды пайдалану қарастырылса, қан
сорғыш жәндіктердің суда дамыған личинкаларын жоюға олармен қоректенетін
балықтарды (дөңмаңдай, амур балығы), кенелер малға қадалып қанын сормас
үшін олар оянбай малды таулы жайылымдарға ауыстыру шаралары іске асырылады.
4 Қазіргі уақытта гельминтоздарға қарсы көптеген антипаразитарлық
препараттар ұсынылған. Оларды қолданар алдында ветеринариялық маман
міндетті түрде нұсқауымен танысып, экономикалық тиімділігі, мал организмі
мен сыртқы ортаға жағымсыз әсерінің болмауы, аз дозада бірнеше паразитке
қарсы ықпалы, қолдану әдісінің жеңілдігі, ұзақ сақталуы сұрақтарына көңіл
бөлуі қажет.
5 Химиопрофилактика дегеніміз химиялық препараттардың көмегімен малды
аурудан сауықтыру. Сондықтан, бұл жұмыстың бірі түрі – дегельминтизация
болып табылады және ол сақтық, лажсыз, преимагиналды және диагностикалық
түрлеріне бөлінеді. Дегельминтизация жүргізу барысында оның терапевтикалық
тиімділігі көрсеткіші ең маңызды болып саналады және екі критерийдің
көмегімен: экстенсэффективтілік (ЭЭ) және интенсэффективтілік (ИЭ)
бағаланады. ЭЭ – толығымен гельминтоздан арылған жануар санының дәріленген
барлық малдың санынан арақатынасын білдіріп, % түрінде есептелінеді. ИЭ –
дегельминтизациядан кейін сыртқа бөлінген паразит санының барлық организмде
болған санына арақатынасын білдіріп, % түрінде есептелінеді.
6 Акад.К.И.Скрябин ветеринарлық гельминтологияның жетістіктерін
ескере, девастация жөніндегі ілімін ұсынды. Девастация – деп паразиттің
барлық даму сатыларына қарсы жан-жақты қамтылған ветеринариялық шараларды
кезеңді және жүйелі жүргізу. Девастация тоталды (түбегейлі) және парциалды
(бөлшектелген) болып екіге бөлінеді. Тоталды девастация – кейбір паразиттің
нақтылы бір территорияда толығымен жойылуы. Парци-алды девастация – нақтылы
ауданда, аймақта паразит санының шұғыл төмендеуі.
Бақылау сұрақтары
1. Инвазиялық аурулардың систематикасы мен номенклатурасы қалай
жүргізіледі?
2. Инвазиялық аурулардың географиялық таралуы және оның эпизоотологиясы
дегеніміз не?
3. Паразитоценоз және ассоциативтік аурулар дегеніміз не?
4. Е.Н.Павловскийдің трансимиссивтік аурулардың табиғи ошақтылығы
жөніндегі ілімін қалай түсінесіз?
5. Инвазиялық аурулардың экономикалық және әлеуметтік зияны неден
құралады?
6. Жоспарлау, жоспар түрлері, ауруларды болжамдау қалай жүргізіледі?
7. Инвазиялық ауруларды дауалау негіздерін атаңыз.
8. Дауалаудың биологиялық тәсілдері дегеніміз не және оның қандай
түрлерін білесіз?
9. Дегельминтизация түрлері. Химиопрофилактика дегеніміз не?
10. Сыртқы орта объектілерін дезинвазиялау қалай өткізіледі?
11. Академик К.И.Скрябиннің девастация жөніндегі ілімін қалай түсінесіз?
№ 2 дәріс ЖАЛПЫ ГЕЛЬМИНТОЛОГИЯ
1. Гельминттер жөніндегі жалпы түсініктер
2. Гельминттерді жүйелеудің негізі
3. Гельминтоздардағы иммунитет
4. Балау әдістері
1 Гельминттер жөніндегі жалпы түсініктер. Гельминтология – тоғышар
құрттар мен олардың адам, жануар және өсімдіктерде тудыратын ауруларын
зерттеумен шұғылданатын ғылым саласы. Паразитологияның мақсаты:
гельминттердің морфологиясын, физиологиясын, экологиясын және даму
биологиясын зерттеу, індеттанулық ерекшеліктерін анықтау, малдың тірі және
өлгеннен соң анықтау әдістерін жетілдіру, емдеу және дауалық мақсатта
қолданылатын тиімді препараттарды ұсыну.
2 Гельминттерді жүйелеудің негізі. Гельминттер және олардың тудырған
аурулары жануарлар патшалығынан болуына байланысты паразитологияның
гельминтология тарауында қарастырылады. Сондықтан, гельминттерді екі:
жалпақ және жұмыр типке жіктеу қабылданған. Жалпақ құрттар типіне
(Plathelmintes) келесі кластар: Monogenea, Trematoda және Cestoda, ал жұмыр
құрттарға (Nemathelmintes) Nematoda мен Acanthocephalа класс өкілдері
енгізілген. Барлық гельминттердің ішінде 67 түрі (трихинелла, токсокара,
эхинококк, альвеококк, тениаринх, тения, дифиллоботрии, фасциола, описторх
және т.б.) адамға жұғудан қауіпті. Гельминттер даму ерекшеліктеріне қарай
екі топқа: геогельминт (аралық иелерінің қатысуынсыз дамитын) және
биогельминт (аралық иелерінің қатысуымен дамитын) бөлінеді.
3 Гельминтоздарда пайда болатын иммунитет инфекциялық және протозойлық
аурулардағы иммунитетпен салыстырғанда әлсіз, толық емес және шартты
болады, өйткені, біріншіден, гельминттер мал организмінде көбеймейді
(трихинелла мен оллулана личинкаларынан басқасы), екіншіден, гельминттер
құрылысы мен химиялық құрамы бойынша күрделі және дене қуыстарында
мекендейді. Сондықтан организмде антиденелер пайда болып, сезімталдық
күшейеді де, қайта жұғуға қарсы шартты тұрақтылық дамиды. Осыған
байланысты: абсолюттік (толық тұрақтылық), барьерлік (енген личинканың ішек
кілегей қабатында, теріде, лимфатүйіндерінде, өкпеде, бауырда кідіріп
қалуы) және шектеуші (гельминт барлық тосқауылды өткенімен, организмнің
қорғаныс күштері оның дамуын тежейді) иммунитет түрлері қалыптасады. но
защитные сиыл организма .ются в кишечной стенке, коже, печени,
лимфоузлах, легочной ткани и .т.д.ероприятий.
4 Гельминтоздарды балау әдістері. Гельминтоздарда басқа да
аурулардағыдай диагноз кешенді, яғни індеттанулық деректер, клиникалық
белгілер, патологиялық өзгерістер ескеріле, лабораторлық зерттеу
нәтижелеріне сүйене қойылады. Ауру малға диагноз қою оның тірі кезінде және
өлгеннен кейін жүргізіледі. Малдың тірі кезіндегі балауға індеттанулық
деректер, клиникалық белгілер, патологиялық өзгерістері ескеріле,
лабораторлық зерттеу нәтижесіне сүйене жүргізілсе, өлген малдың өлексесін
толық гельминтологиялық зерттеу немесе толық емес (бөлек мүшені) зерттеу
арқылы іске асырады.
Бақылау сұрақтары
1. Гельминттер мен гельминтоздар жөніндегі түсініктер.
2. Гельминттерді жіктеу (систематикалау) қалай жүргізіледі?
3 Гельминтоздарда қандай иммунитет түзіледі және оның инфекциялық
аурулардағы иммунитеттен қандай айырмашылығы бар?
4 Гельминтоздарды балаудың қандай тәсілдерін білесіз?
Жалпы паразитология тарауын игеруге арналған сұрақтар
1. Табиғатта организмдердің арасында қандай қарым-қатынас түрлері
дамыған? 2. Паразит мекендеген иесіне қандай әсер түрлерін тигізеді? 3.
Инвазиялық аурулар қалай тарайды және қандай экономикалық пен әлеуметтік
зиян тигізеді? 4. Паразитизимнің мәні неде? Паразитоценоз дегеніміз не? 5.
Паразитизмнің пайда болуын түсіндіріңіз. Паразиттер мен иелерінің
көптүрлігі немен байланысты деп ойлайсыз? 6. Ветеринариялық паразитологияда
қандай табиғатты қорғау шаралары атқарылады? 7. Паразитоздарға қарсы
шараларды жоспарлау қалай жүргізіледі? 8. Инвазиялық аурулармен күрес
шараларының негізгі бағыттары қандай? 9. Гельминтоздардың патогенезі. 10.
Гельминтоздардағы иммунитет, олардың түрлері. 11. Гельминттердің
систематика мен таксономиясы. Олардың маңызы. 12. Био- және геогельминттер
дегеніміз не? 13. Гельминтоздардың терапиясы мен дегельминтизация дегеніміз
не? Екеуінің қандай айырмашылықтары бар? 14. Антгельминтті препараттардың
әсер ету механизмі неде?
Қолданылған әдебиеттер:
1 Сабаншиев М.С. және т.б. Паразитология және жануарлардың инвазиялық
аурулары – Алматы, 2003. – Б.3-26.
2 Ерболатов К.М. Мал гельминтоздары. Алматы, Қайнар. 1984. – Б.5-32.
3 Есімбеков Ж.М. Арахноэнтомология. Новосибирск, 2002. - Б.3-14.
5 Ыбраев Б.К. Гельминтоздарды балаудың негізгі әдістері. Астана, 2008.-
Б.52б.
6 Кадыров Н.Т. и др. Паразитология и инвазионные болезни
сельскохозяйственных животных. Астана, 2001. – С.4-65.
Жекелей гельминтология
Бұл тараудағы жеке инвазиялық аурулар төмендегі келтірілген тәртіпте
қарастырылады.
Сұрақтар
1 Аурудың анықтамасы
2 Қоздырушының сипаттамасы
3 Қоздырушының даму биологиясы
4 Эпизоотологиялық деректер
5 Аурудың патогенезі
6 Аурудың сыртқы белгілері
7 Патологиялық-анатомиялық өзгерістер
8 Балау (диагноз қою)
9 Емдеу
10 Дауалау
№ 2 дәріс НЕМАТОДОЛОГИЯ. АСКАРИДАТОЗДАР, БАЛАУ ЖӘНЕ ВЕТЕРИНАРЛЫҚ-
САНИТАРЛЫҚ ШАРАЛАР
ЖАЛПЫ НЕМАТОДОЛОГИЯ.
1 Нематодалардың морфологиясы
2 Нематодалардың систематикасы
1 Нематодалардың морфологиясы. Нематодалар жануарлардың әртүрлі
мүшелері мен ұлпаларында мекендейтін тоғышар жұмыр құрттар класының
өкілдері. Дене пішіндері жұмыр, жіпшетәрізді, арқантәрізді, тұрқылары
әрқилы (1мм ден 1 м дейін). Асқорыту, жүйке, зәр бөлу және жыныс мүшелері
жақсы дамыған. Дене сырты кутикуламен көмкерілген. Нематодтардың көпшілігі
дара жыныстылар. Аналықтары аталықтарынан ұзын. Жұмыртқа немесе тірі туады.
2 Нематодалардың систематикасы. Нематодалар бас, құйрық жақтарының,
өңешінің және дамуындағы ортақ ерекшеліктеріне қарай топтастырылған.
Олардың келесі тек тармақтарының ветеринариялық-санитариялық маңызы бар.
Ascaridata. Ауыз кіреберісі үш ерінмен көмкерілген, өңеші цилиндр тәрізді.
Аталықтарының 2 тең спикуласы бар. Жұмыртқалары қалың тегіс немесе кедір-
бұдырлы қабықты болып келеді. Oxyurata. Ауыз кіреберісі 3 немесе 6 ерінмен
көмкерілген, өңеші түп жағында торсиған (бульбус), аналығының вульвасы
денесінің алдыңғы жағында ашылады. Аналығының құйрық жағы жіңішке, ұзынша
келген. 1 не 2 спикулалы. Жұмыртқалары ассиметриялы. Strongylata. Еріндері
жоқ, ауызға кіреберісі көптеген кірпікшелермен көмкерілген. Кейбірінде ауыз
қуысының түбінде тісшелер жайғасады. Аталықтарының құйрық жағы жыныс
бурсасымен және 2 спикуламен аяқталады. Жұмыртқаларының ішінде дамыған
ұрығы болады. Пішіні сопақшалау. Spirurata. Ауыз тесігі көбінесе қалақша
тәрізді екі бөлінген ерінмен көмкерілген, кейде еріндері болмайды. Ауыз
қуысынан жұтқыншақ (фаринкс) жалғасады, өңеші екі бөлімнен тұрады,
алдыңғысын - етті, соңғысын - безді деп атайды. Екі спикуласы тең емес
еркектерінің құйрық ұшының латералды жағында кутикулярлы кеңейген қанат
тәріздес және отырғызылған бұтаққа ұқсас бүртіктер кездеседі.
Trichocephalata. Алдыңғы жағы ұзын, жіптей жіңішке, ал артқы жағы қысқа
және жуан келеді, не алдыңғы жағымен бірдей. Өңеш өте жіңішке түтікшеге
ұқсас және оның бездері айқындалып тұрады. Егер спикуласы бар болса, ол
біреу ғана және инедей сүйір болады. Жұмыртқасы күбі тәрізді, екі ұшы
тығынмен бекітілген. Filariata. Бас жағы ерінсіз. Өңешінің алдыңғы бөлігі
етті, артқысы – безді. Екі тең емес спикулалары бар. Бионематодтар.
Rhabaitata. Ұсақ, жіңішке нематодалар. Өңешінде екі кеңейген бульбусы
болады. Dioctophymata. Кутикуласы көлденең сызылған немесе бүкіл дене бетін
ұсақ тікенектер алып жатады. Аталықтарында жыныс бурсасы қоңыраутәрізді.
Ұзын 1 спикуласы бар. Жұмыртқасы қалың, күрделі өрнектермен көмкерілген
суреттермен сипатталады.
Бақылау сұрақтары
1 Нематодалардың асқорыту, жүйке, зәр бөлу және жыныс жүйелеріне
сипаттама беріңіз.
2 Әртүрлі тек тармақтарға жататын нематодтардың қандай ерекшеліктерін
білесіз?
Аскаридатоздар – жануарлардың ащы ішегінде тоғышарлық күнелтетін
Ascaridata тек тармағына қарасты өкілдердің тудырған аурулар тобы.
Қоздырушылардың барлығы дерлік ірі, геогельминттер.
Аталған топқа жататындары:
1. Жылқы параскаридозы – Parascaris eguorum;
2. Шошқа аскаридозы – Ascaris suum;
3. Етқоректілердің токсаскаридозы – Toxascaris leonina;
4. Етқоректілердің токсокарозы – Toxocara canis;
5. Бұзау неоаскаридозы – Neoascaris vitulorum;
6. Құс аскаридиозы – Ascaridia galli;
7. Адамның аскаридозы – Ascaridia lumbricoides.
ЖЫЛҚЫ ПАРАСКАРИДОЗЫ
Параскаридоз - кең таралған, Parascaris eguorum паразиттік жұмыр құрты
тудыратын, тақтұяқты жануарлардың созылмалы инвазиялық ауруы. Параскаридоз
жылқы шаруашылығына әжептәуір зиян келтіреді, ауырғандары дамуда және өсуде
артта қалады, оларда қоңдылығы және жұмыс қабілеті күрт төмендейді, ал
шамадан тыс инвазияланған жылқылар, әсіресе, құлын-жабағылар, сирек өліп те
қалады. Бейім жануарлардың залалдану дәрежесі жасына қарағанда кері
пропорционалды: жануарлар неғұрлым жас болса, соғұрлым инвазияның
интенсивтілігі және экстенсивтілігі жоғары.
1 Қоздырушысы – ірі, дара жынысты Parascaris equorum нематодасы,
ұзындығы 15-37см, жіптәріздес пішінді, ақшылт-сары түсті. Ауыз тесігі үш
ерінмен қоршалған. Еркектерінде құйрық жағы иілген, дене ұзындығы
ұрғашыларынан кіші. Вульва соңғыларында денесінің бастапқы бөлігінде
орналасқан. Жұмыртқа ауа температурасы 40оС-тан жоғары, нәжіс ылғалдығы 20%-
дан төмен, салыстырмалы ылғалдық 70%-дан төмен болса, сондай-ақ 60-70оС-тық
5%-тік карбол қышқылы, креолин, нафтализол және ксилонафт-5 ерітінділерімен
әсер еткенде қырылады. Нәжістегі жұмыртқа қар астында тіршілігін сақтай
отырып, қыстап шығады.
2 Қоздырушының даму биологиясы. Ұрықтанған аналықтары нәжіспен
жұмыртқаларын сыртқы ортаға шығарады. Жұмыртқа 37оС температурада 15
тәулікте, 20оС-та 13 тәуліктен кейін инвазиялық сатысына (зардапты) дейін
жетіледі, яғни температура көтерілген сайын өсіп-жетілу мерзімі қысқарады,
35оС температурада 4 тәулікке дейін жетеді. Жануарлар азық-сумен
инвазиялық жұмыртқаларды жұтқан кезде шалдығады. Жылқы ішегінде жұмыртқадан
балаңқұрт жарып шығады да, гепато-пульмоналдық миграция жасайды, яғни
ішектің кілегейлі қабығы арқылы веноздық қылтамырға өтеді және қан ағысымен
бауырдан өтіп оң жақ жүрек, өкпе артериясы, кіші қан айналым шеңберіне
келеді. Қылтамыр қабырғасын белсенді түрде бұза отырып, олар біртіндеп
альвеолаға, бронхиолаға, бронх және кеңірдекке түседі. Эпителийдің
жыбырлаған қозғалысымен және жөтелдің итеруімен балаңқұрттар ауыз қуысына
түседі де, жұтылады және ішекте жыныстық жетілу сатысына дейін өседі. Жылқы
организмінде параскарид дамуының препатенттік кезеңі Величкин бойынша, 1,5-
2 ай, Горшков бойынша, 2,5-3 ай, Ыбраевтың (1989-1991) Қазақстанның
солтүстігіндегі жүргізген зерттеулері бойынша, 47-63 күн құраған. Ішекте
параскаридтер 6-10 ай тоғышарлық тіршілік етеді.
3 Індеттанулық деректер. Параскаридозбен негізінен құлын, жабағы,
тайлар залалданады. Инвазияның шегіне жетуі (максимумы) тамыз-қырқүйек
айларында байқалады, инвазия осы деңгейде күз және қыс бойы тіркеледі де,
тек келесі жылғы көктемге қарай азая бастайды, ал маусым айында
төмендейді. 1-2 жылдықтарда залалдану динамикасы осыған ұқсас, бірақ
интенсивтілігі аздау. Сақа жылқыларда жасына қарай пайда болған иммунитет
салдарынан болар, параскаридоз сирек байқалады, бірақ олар инвазия көзі
болып табылады. Еліміздің солтүстік өңіріндегі жылқылардың арасында аталмыш
ауру 17-53% дейін 4 жасқа дейінгілерде жиі тіркеледі.
4 Аурудың патогенезі. Гельминт механикалық, токсикалық, инокуля-торлық,
аллергиялық және трофикалық әсерін тигізеді.
5 Аурудың сыртқы белгілері. Құлындар жиі ауырады, сақа малда өшкін
ағымда өтеді.
Аурудың алғашқы 3-4 күндері энтерит, іш өту байқалады, бұдан кейін
бронхопневмония (жөтел, ентігіп тыныс алу, мұрын қуысынан сулы сұйық ағу,
қысқа мерзімді қызба). Кейіннен, ересек параскаридтердің жетілуінен іш өту,
арасында іш қату, әлсіз өлі тию белгілері, қарын көлемінің ұлғаюы пайда
болады, тәбеті бұзылып, көзге көрінетін кілегей қабықтар ақшыл тартады,
жануар арықтап, тез шаршайды, құлындар өсуде артта қалады, түлеуі
кешеуілдейді. Жүйке жүйесі зақымданғанда, жануардың бұлшық еттері тырысып,
артқы аяқтары жансызданып қалуы мүмкін.
6 Анықтау жануарлардың тірі кезінде, індеттанулық деректер, клиникалық
белгілері және нәжіс сынамасын Фюллеборнның флотациялық әдісі немесе
Дарлингтің әдісімен лабораторлық зерттеп, параскарид жұмырт-қасын табу,
ескеріле отырып қойылады. Кейде параскаридтер жануар нәжісі-мен бірге
өздігінен (әсіресе, жылқы көктемде балауса шөпке шыққанда) немесе
диагностикалық дегельминтизация кезінде бөлінеді. Өлген соң - өлексені
жарып сойған кезде және патанатомиялық өзгерістер мен ересек аскаридтер
тапқан кезде қояды.
7 Емдеу. Ем және дауалау ретінде бензимидазол препараттары
(парбендазол, камбендазол, фенбендазол, альбендазол, тиабендазол,
тетрамизол) мен пастатектес ивермектиндер (эквалан, эквисект, максимек,
алезан, эквивен және т.б.) нұсқауға сәйкес қолданылады.
8 Дауалау туған құлындар мен жабағы-тайларды маусым-шілдеде, тамызда
және күзде қазан-қыркүйекте дәрілеу арқылы жүргізіледі. Ересектерін
жайылымға шығарар алдында наурыз-сәуірде, екінші рет тамыз-қыркүйекте,
соңғы рет қараша-желтоқсан айларында дегельминтизация-лайды.
Дегельминтизация өткеннен соң қиды залалсыздау, ат қораларын ыстық 3-5%
креолин, карбол қышқылы ерітінділерімен, нафтализол, ксилонафт қолдана
дезинвазиялайды. Ауру ошақтарында әр 7-9 күн көктемде, әр 5-6 күн сайын
жазда жайылымды ауыстырып отырады.
ШОШҚА АСКАРИДОЗЫ
1 Аскаридоз - үй және дала шошқаларының, әсіресе, жас кезінде
шалдығатын гельминтоздық ауруы. Аскаридоз елеулі экономикалық зиян
шектіреді, аскариозбен залалданған шошқалар 30%-ға дейін тірі салмағын, ал
торайлар тәулігіне 200г-ға дейін салмақ қосуын жоғалтады, өсуде және дамуда
артта қалады.
2 Қоздырушысы - ақ түсті, ұзындығы 12-30см, мм, аузы үш еріншемен
қоршалған Ascaris suum жұмыр құрты. Жұмыртқасы сопақтау қара-қоңыр немесе
сұр түсті, сырты бұдырлы қалың төрт қабықшамен көмкерілген. Аскарида
ересектері ащы ішек кеңістігінде, ал балаң сатысындағылары - өкпе мен
бауырдың ұлпаларында, кейде өт жолында (кездейсоқ тоғышарлық) кездеседі.
3 Қоздырушының даму биологиясы. Ұрғашысының сыртқа тастаған
жұмыртқалары (тәулігіне 200 мың данаға дейін) шошқа қораларын, жайылымды,
суды т.б. ластайды. Қолайлы жағдай болған кезде (температура 20-30оС,
ауаның жеткілікті ылғалдылығы) 2-3 апта ішінде жұмыртқада инвазиялық
балаңқұрт дамиды. Зарарлану негізінен, шошқа қорада, пісіп-жетілген
жұмыртқаны немесе инвазияланған жауын құртын азық және су-мен бірге жұтқан
кезінде болады. Шошқа ішегіне екінші рет түскен олар тұрақталып, өседі және
1,5-2 айдан кейін жыныстық жетілген сатысына айналады. Ішекте аскаридтер 7-
10 ай күнелтеді, олардың саны бірнешеден жүз, мың данаға дейін болады.
4 Эпизоотологиялық деректер. Зарарлануға жануарлар айлық жасына дейін
көбірек бейім. Торайлар өмірінің бірінші күнінен бастап енесінің ластанған
желін емшектерін емгенде, еден, жер, ластанған астаушадан азық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ
5В120200 - ветеринариялық санитария мамандығы үшін
СЕМЕЙ-2013
Мазмұны:
1. Глоссарий
2. Қолданылатын әдебиеттер
3. Дәріс және ЛЖС материалдары
1. Глоссарий
Адолескарий (adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) – кейбір
трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома
және басқ.)
Акарацидтер (грек. akari – кене + лат. caedeo – жою, қыру) – кенелерді
жоюға қолданатын химиялық заттар
Ақтық, соңғы дефинитивтік иесі – ересек сатысына дейін дами алатын және
дефинитивтік иесіжынысты жолмен көбеюіне мүмкіндігі бар жануар түрі
Аралық иесі паразиттің балаңқұрт сатысының тіршілік ететін, дамитын,
жыныссыз (қарапайымдар) немесе партеногенетикалық
(трематодтар) көбейетін жануар организмі
Арахнология (arachnologia грек. arachne – өрмекші, өрмек тор + logos
ілім) – өрмекшітәрізділерді зерттеумен шұғылданатын ілім
Аргазидтер (argasidae; грек. argas - жылтыр + id суффикс ұрпақ, бала
деген мағынада) - Parasitiformes тармағының иксодид кене
тұқымы. Еліміздің барлық өңірлерінде мал мен құста тоғышарлық
күнелтеді.
Аскаридоидты дамуAscaris, Parascaris және т.б. нематодтарға тән кәдімгі даму
үлгісі жолы. Личинкалары иесінің организмінде кезеңді
гепатопульмоналды жолмен ауып, реакция тудырады
Биогельминт (biohelmins; грек. bios – өмір + helmins – құрт) – міндетті
түрде аралық иелерінің қатысуымен дамитын гельминт
Гельминт (грек. helmins, helminthos – құрт) – кез келген сатысында мал
денесінде тоғышарлық күнелтетін құрт
Гельминтоздар (helminthoses; грек. helmins, helminthos + osis) – жануар,
адам мен өсімдіктердің паразитарлық құрттар –гельминттер
тудырған аурулары
Гельминтолярвоско(helmintho-larva skopia; грек. Helmins, helminthos + лат.
пия larva личинка, балаңқұрт, scopia – көру, қарау). Гельминт
личинкаларын нәжісте, қанда, бұлшық етте, көз жасында, тері
ішінде, сондай-ақ сыртқы орта объектілерінің (шөп, су, азық,
тағам түрлері) санитариялық тазалығын анықтау мақсатында
жүргізілетін зерттеу әдісі
Гельминтология (helminthologia; грек. helmins, helminthos + logos - ілім) –
тоғашар құрттар және олардың тудырған ауруларын зерттеумен
шұғылданатын ғылым саласы
Гельминтоовоскопи(helminto-ovosko pia; грек. helmins, helminthos + лат. ovum
я жұмыртқа + scopia – көру, қарау) – гельминт жұмыртқаларын
нәжісте, қанда, қырындыда, ішек жынында анықтау мақсатында
жүргізілетін әдіс
Гельминология-лықГельминтоздарды балауда, сондай-ақ мал, құс және адамның
зерттеу гельминттер фаунасын анықтауда қолданатын арнайы тәсіл
Геогельминттер (geohelminthes; грек. ge – топырақ, helmins, helminthos –
құрт) – өз дамуында аралық иелерінің қатысуын керек етпейтін
гельминттер
Дегельминтизация (dehelminthisatio: лат. de – арылту, ада қылу + грек. helmins
– құрт, гельминт) – жануар организмін гельминттерден
(жұмыртқа, личинка, ересек сатыларынан) сауықтырудың кешенді
шарасы
Зооантропоноз-даржануарлар мен адамдарға ортақ инфекциялық және инвазиялық
аурулар тобы
Зоопаразиттер жануардың ағзалары мен ұлпаларында күнелтетін паразиттер
Инвазиялық жануартектес паразиттердің мал мен өсімдіктерде тудырған
аурулар аурулары
Инсектицидтер (лат. insectum – жәндік + caedo – жоямын) – зиянды
жәндіктерді жоюға қолданылатын химиялық заттар
Инвазия көзі организмінде паразиттердің көбейіп, одан басқа малдың немесе
адамның жұқтыру қаупі бар ауру жануар
Инвазия белгілі бейім мал тобы бойынша ауруға шалдыққан жануарлардың
экстенсивтілігі пайыздық үлесі
(ЭИ)
Комменсализм (commensal, ком - ортақ + лат. mensa – тағам, азықтану) -
бір организмнің екіншісінің есебінен зиянын тигізбей
қоректенуі; симбиоздың бір түрі
Қанпаразиттері адам мен жануарлардың қан айналым жүйесінде тіршілік етуге
бейімделген әртүрлі зоологиялық таксондардың өкілдері. Бұл
топқа эндоглобулярлық қарапайымдар (плазмодий,
пироплазмидалар), трипаносомдар, риккетсиялар (анаплазма),
гельминттер (шистосома, филярий личинкалары) және т.б. жатады
Личинка әртүрлі типтерге жататын жануарлардың постэм-брионалды
дамуында ересек сатысына дейін жетілуі үшін сыртқы және ішкі
құрылысының метаморфоза нәтижесінде пайда болатын балаңқұрт
сатысы
Матрикс толық немесе жартылай сойып зерттеу барысындағы алынатын ішек
жыны, ұсақталған, езілген мүшелер мен ұлпалар
Метацеркарий қосымша иесінде тіршілік ететін трематоданың инвазиялық
сатысы
Облигатты иесі (лат. Obligatus – міндетті) – паразит тіршілігінің тарихи
және экологиялық тұрғыдан (биологиялық тұғырығы, қоректік
байланысы) қалыптасқан міндетті иесі. Паразит осы иеге және
иесі осы паразитке морфологиялық және физиологиялық жағынан
бейімделген
Онкосфера таспа құрт өкілінің жұмыртқада дамитын личинка (балаңқұрт)
сатысы; онкосфера – домалақ пішінді, алты ілмекпен
қаруланған, көлденең сызықты әрленген қабықпен (эмбриофор)
жамылған
Паразит иесінің есебінен соның сөлімен, ұлпаларымен немесе ыдыраған
қоректік заттарымен қоректенетін, оның ішкі немесе сыртқы
мүшелерінде уақытша немесе тұрақты тіршілік ететін организм
Паразит иелері паразиттің уақытша немесе тұрақты тіршілік етуіне және
қоректенуіне қажетті жағдайлары бар жануар (адам, өсімдік)
организмі
Паразитарлық жануартектес паразиттердің тудырған аурулары. Қоздырушының
аурулар түріне қарай: протозооздар (қарапайым тудырған),
гельминтоздар (гельминттер тудырған), арах-ноздар
(өрмекшітәрізділер, соның ішінде: кенелер тудырған) және
энтомоздар (жәндіктер тудырған) болып жіктеледі
Паразитизм әртүрлі организмдердің генетикалық тұрғыдан қоректік байланыс
және бірі (паразит) екіншісін (иесі) биологиялық тұғырығы
және қоректену көзі ретінде пайдаланатын, алайда екі симбионт
әртүрлі деңгейде антогонистік қарым-қатынаста болып
қалыптасқан бірлестігі
Паразитоздар паразитарлық (инвазиялық) аурулар
Паразитоцидтік паразиттен сауықтыратын, паразитке қарсы емдік заттың ықпалы
әсер
Патентті кезең паразиттің сыртқы ортаға өз тұқымын (жұмыртқа, балаңқұрт,
ооциста) бөлетін кезеңі
Плероцеркоид баулы цестоданың инвазиялық личинкасы
Презервация жануарлар мен адамның ауру қоздырушыларымен залалдануына
қарсы әртүрлі әдіс-амалдардың көмегімен жүргізілетін
сақтық-дауалық шараларының кешені
Препатенттік паразиттің дефинитивтік иесі организміне енген уақыттан
кезең бастап оның сыртқы ортаға тұқым (жұмыртқа, личинка, ооциста)
шашатын мерзімі
Реинвазия белгілі аурумен дерттенген иесінің организміне (адам, жануар,
өсімдік) осы зоопаразитоз қоздырушысының қайтадан енуі
Спорогония (sporogonia; грек. Spora ұрық шашу + gone, goneia тұқым беру)
– Sporozoa класы Coccidiida тармақ өкілдерінің ооцисталарында
спорозоиттердің пайда болуы
Трансмиссивтік (лат. transmissio - тасымалдау, берілу, өту) – кейбір
аурулар инфекциялық және инвазиялық ауру қоздырушыларының
буынаяқтылардың қатысуымен бір малдан келесіге тасымалдануы,
таралуы
Шизогония (грек. Shizo – ыдыратамын, бөлемін және тұқым беру, туу) –
кокцидийлердің және т.б. жыныссыз жолмен дамуы
Эктопаразиттер иесінің тері мен түк жамылғысында тіршілік ететін паразиттер
Эндопаразиттер иесінің ішкі ұлпалары мен мүшелерінде тіршілік ететін
паразиттер
8.Әдебиеттер
Негізгі әдебиеттер
1 Сабаншиев М.С. және т.б. Паразитология және жануарлардың инвазиялық
аурулары – Алматы, 2003. - 460б.
2 Есімбеков Ж.М., Ысқақов М.М., Дүйсенбаев С.Т. Жануарлардың инвазиялық
ауруларын анықтау практикумы. Алматы, 2000. – 150б.
3. Кадыров Н.Т. Паразитология и инвазионные болезни с-х животных. Астана,
2000. - 560с.
Қосымша әдебиеттер
4 Шабдарбаева Г.С. Ветеринариялық гельминтология. Алматы, 2007. – 194б.
5 Ысқақов М.М., Ахметжанов О.Н., Сабаншиев М.С. Құс паразитоздары. (оқу
құралы) Семей-2011. 168 б.
6 Ыбраев Б.К. Етқоректілер мен терісі бағалы аңдардың инвазиялық
аурулары. Астана, 2008.-138б.
7 Ыбраев Б.К. және басқалары. Етқоректілер мен терісі бағалы аңдардың
инвазиялық аурулары. Әдістемелік құрал. Астана, 2009. - 52б.
8 Ыбраев Б.К. Гельминтоздарды балаудың негізгі әдістері. Астана, 2008.-
52б.
9 Жануарлардың гельминтоздарын анықтау. Ақмола, 1997. – 1 бөлім. – 90б.
10 Жануарлардың гельминтоздарын анықтау. Ақмола, 1997. – 2 бөлім. –
99б.
11 Бөлекбаева Л.Т. Балықтың инвазиялық аурулары. Астана, 2003 – 49б.
12 Абуладзе К.И. Паразитология и инвазионные болезни с-х животных. М.,
Агропромиздат, 1990 г.
13 Акбаев М.Ш. Паразитология и инвазионные болезни с-х животных. М.,
А1ропромиздат, 1998 г.
14 Абуладзе К.И. и другие. Практикум по диагностике инвазионных
болезней с-х животных. М., Колос, 1984. - 483с.
15 Акбаев М.Ш. Паразитология и инвазионные болезни. Москва, Колос –
1999 – 460с.
№1 дәріс ЖАЛПЫ ПАРАЗИТОЛОГИЯ. ПАРАЗИТОЛОГИЯНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
ПАРАЗИТОЛОГИЯНЫҢ ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ САНИТАРИЯЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1 Кіріспе
2 Паразитологияның қысқаша даму тарихы және ғалымдардың қосқан үлестері
1 Паразитология – (грек сөзі parasotos – арамтамақ, тоғышар, logos –
ғылым) паразиттердің жіктелуін, құрылысын, экологиясын, иесі мен тоғышардың
бірімен бірінің қарым-қатынасын, адам, жануар және өсімдіктерде тудыратын
ауруларымен оларға қарсы жүргізілетін күрес және дауалау шараларын
ұйымдастыратын кешенді биологиялық ғылым.
Паразиттік организмдер табиғатта еркін өмір сүрген организмдерден
эволюциялық даму барысында сұрыпталып регрессивтік және прогрессивтік
өзгерістерге ұшырау нәтижесінде пайда болған.
Паразит өкілдерін зерттеумен шұғылданатын салалар (пәндер) академик
К.И.Скрябиннің анықтамасы бойынша олардың шығу тегіне, тоғышарлық мекеніне,
қоздырушының жануарлар әлеміндегі алатын орнына байланысты жіктеледі.
Шығу тегіне қарай: зоопаразитология – жануартектес паразиттерді
(гельминттер, кенелер, жәндіктер, біржасушалы қарапайымдар) және олардың
тудыратын ауруларын зерттеумен шұғылданатын ғылым; фитопаразитология –
өсімдіктектес (бактерийлер, бациллалар, вирустар, саңырауқұлақтар,
риккетсиялар) паразиттерді және олардың тудыратын ауруларын зерттеумен
шұғылданатын ғылым болып бөлінеді.
Паразит иелері мен қоздырушылардың биологиялық тұғырығына қарай:
медициналық зоопаразитология, адамның паразиттері мен тудыратын ауруларын,
ветеринариялық зоопаразитология, жануарлардың паразиттері мен тудыратын
ауруларын; агрономиялық зоопаразитология, ауылшаруашылық дақылдарының
паразиттері мен тудырған ауруларын; орман зоопаразитологиясы, ағаш
тұқымдарының паразиттері мен тудырған ауруларын зерттеумен айналысады.
Қоздырушылар жануарлар патшалығындағы типіне қарай 4 тарауға жіктеледі:
гельминтология (HELMINS), арахнология (ARACHNEA), энтомология (ENTOMA)
және протозоология (PROTOZOA). Қазіргі уақытта ғылымға 90-ға жуық
тоғышарлық күй кешетін организмдер белгілі. Паразит өз иесімен жанасқанда
ауру үнемі өрбімейді, өйткені оның дамуына паразит пен иесінің арасындағы
қарым-қатынас, малдың жасы мен бейімділігі, қоздырушының саны мен
уыттылығына байланысты болады. Белгілі паразиттердің ішінде ең зардаптысы
- гельминттер. Бұрынғы КСРО аумағында 25 000 гельминт түрі белгілі.
Паразитология ғылымының мақсаты – жануарларды паразиттерден сауықтыру
арқылы адамдардың зооантропоноздармен дерттенуін болдырмау.
2 Паразитологияның қысқаша даму тарихы және ғалымдардың қосқан
үлестері. Паразиттік күй кешетін құрттар (аскарида, тения) жөніндегі
алғашқы деректер ислам дүниесіне ертеректен (б.э.д. 600 жыл бұрын) белгілі.
Гиппократ, Аристотель, Авицена, Рудольфи өздерінің еңбектерінде адамдарда
анықталған аскарида, оксиур, тения, шошқада – финна көпіршіктері туралы
келтіреді. XVII-XVIII ғасырларда паразитологиялық ғылымға 980 астам паразит
түрлері 756 иелерінен табылған. Паразитология саласы XX ғасырдың басында
айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді. Гельминтологияның негізін қалаған
атақты ғалым, ветеринария мен медицина ғылымдарының докторы, профессор, 10
жақын және шалғай мемлекеттердің Академияларының академигі К.И.Скрябин
(1878-1972) әртүрлі жануарлардың гельминттер фаунасын анықтау мақсатында
320 жуық экспедициялар ұйымдастырып, осының нәтижесінде 200 астам
құрттардың морфологиясын, биологиясын, иесімен арасындағы қарым-қатынасын
зерттеген. Сол кездегі Мәскеу, Новочеркаск қалаларындағы зооветеринарлық
институттардың құрамында паразитология кафедрасын ашқан. Әйгілі
Е.Н.Павловский медицина ғылымдарының докторы, профессор жалпы паразитология
және арахноэнтомология салаларының дамуына айтарлықтай үлесін қосып, 250
экспедиция ұйымдастыруының арқасында адам мен жануарларға қауіпті беймәлім
10 трансимиссивтік ауру ошақтарын ашты. Қарапайымдыларды зерттеумен
шұғылдануда В.Л.Якимовтың алатын орны бөлек. Ленинградтағы Ветеринарлық
институтта протозоологтардың мектебін ұйымдастырған ғалым. Профессор
В.А.Догель – жалпы паразитология мен ихтиопатология саласына айтарлықтай
үлес қосты. Елімізде паразитология ғылымының алға басуына гельминтолог-
ғалымдар: Боев С.Н., Гвоздев Е.В., Щульц Р.С., Даугалиева Э.Х., Диков
Г.И., Кәдіров Н.Т., Егізбаева Х.Е., Рамазанов В.Т., арахноэнтомолог Галузо
И.Г., Целищева А.А., Есімбеков Ж.М., протозоологтар Сванбаев С.К., Хван
М.В., Сабаншиев М.С., Ысқақов М.М. айтарлықтай ғылыми жаңалықтарымен үлес
қосты. Аталмыш ғылым саласының жетістіктеріне жаңадан 200-ден астам паразит
түрлерінің ашылуы, адам арасында риштаны, дракункулезді жою, дәрі-
дәрімектерді қолданудың тиімді әдістерін ұсынуы, гельминтоздарды жайылымдық
дауалау, көпшілік гельминтоздардан мал басын сауықтыру жатқызуға болады.
Сондықтан паразитология саласының негізгі көздеген мақсаты жануарларды
паразитоздардан сауықтыру арқылы олардың өнімділігін арттыру болып
табылады.
ПАРАЗИТОЛОГИЯНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1 Табиғаттағы организмдер арасындағы қарым-қатынас түрлері.
2 Паразитизмнің анықтамасы, оның пайда болуы және табиғатта таралуы.
3 Жануар организмінде паразиттердің мекендеуі.
4 Паразит түрлері: экто- және эндопаразиттер, уақытша, тұрақты,
үстемепаразиттер.
5 Паразит иелері (дефинитивтік, аралық, қосымша, резервуарлық,
облигаттық, факультативтік).
6 Паразит пен иесінің қарым-қатынас түрлері. Биологиялық тұғырықтың
паразиттің құрылысына және биологиясына тигізетін ықпалы.
7 Паразиттің иесінің организміне тигізетін әсері (механикалық,
токсикалық, инокуляторлық, трофикалық, аллергиялық).
1 Табиғаттағы организмдер арасындағы қарым-қатынас түрлері. Табиғаттағы
барлық тіршілік иелері (жануарлар, өсімдіктер) бір бірімен тығыз қарым-
қатынаста болады. Олардың ішінде келесілер маңызды:
1. Индифференттік (немқұрайлы, селбесу) тіршілік ету – екі организмнің
бір-біріне тәуелсіз, алайда кеңістіктің ортақтығына қарай тығыз байланыста
болуы. Мысалы: теңіз түбіндегі қатар байланыста тіршілік етуші мұртты ұсақ
шаяндар, актиниялар, коралл полиптері, теңіз кірпікшелілері, жұлдыздары,
лилиялары және т.б. организмдер.
2. Симбиоз (syn - бірге, bios – тіршілік ету) екі организмнің өз
тіршілігін сақтап қалу үшін өзара тиімді қарым-қатынаста болуы. Симбиоз екі
жақтың біріне немесе екеуіне де тиімді болып ерекшеленеді.
А) Кеңістіктегі байланыс немесе синойкия (sym - бiрге, oikos - үй,
мекен) кеңiстiкте мекен ретiнде пайдалану, екі организмнің бірі екіншісіне
ешбір зиян келтірмей, тек қана оны мекен ретінде пайдалануы және өзі содан
пайда көруі. Мысалы, көпаяқты шаянның балаңқұрты губканың қуысына еніп алып
өмір бақи сонда қалады да, соның нәтижесінде өсіп-өнуге мүмкіндік алады.
Б) Комменсализм, немесе қоректік байланыс (тегін қорегін айыру, табу)
екі организмнің бірі екіншісінің есесінен қалған азық қалдықтарымен
қоректенуі. Мысалы: жабысқақ балықтар акуланың денесіне жабысып алып,
кеңістікте еркін орын алмастырады және оның азық қалдықтарын пайдаланып
тіршілік етеді.
В) Мутуализм (mutuus) немесе екі жақты симбиоз түрінде екі организм
немесе симбионттың өз тіршілігі үшін бір біріне пайда келтіруі. Мысалы:
краб (шаян) өзінің қысқыштарымен актинияларды ұстап, солардың көмегімен
жауларынан қорғанады, ал актиниялар шаянды (крабты) кеңістікте қозғалу
құралы ретінде пайдалануы.
Паразитизм немесе тоғышарлық күнелту – генетикалық тегі бірдей емес
организмдердің бірге тіршілік етуінің табиғатта тарихи қалыптасқан және кең
таралған түрі. Паразитизм бірге тіршілік етуші организмдердің эволюциялық
дамуы сатыларында бірге өтуіне байланысты пайда болған. Паразит иесінсіз
тіршілік ете алмайды. Паразитизм екі биологиялық түрдің бірі (паразит) өз
тіршілік дәуірінің белгілі бір кезеңінде екіншісінен (иесі) физикалық және
физиологиялық тұрғыдан тәуелді болатын экологиялық қарым-қатынасы.
Тоғышарлықтың түрлері (паразитизмнің формалары).
• Тіршілік ету мерзімінің ұзақтығына қарай бөлінуі:
1) Уақытша паразитизм паразитпен иесінің аса тығыз емес және уақытша
ғана жанасуымен сипатталады. Уақытша паразиттер иесін қоректену үшін ғана
пайдаланады (соналар, масалар, қандалалар және т.б.) қалған өмірінде
иесінен тыс тіршілік етеді. Олар барлығы бірдей дерлік эктопаразиттерге
жатады.
2) Стационарлық (тұрақты) паразитизм деп паразиттердің иесінің
организмінде ұзақ уақыт, кейде тіпті өмірбақи (ішінде не сыртында)
мекендеп, оны қорек алу үшін пайдаланады, бұлардың көбі эндопаразиттерге
жатады.
• Паразиттер даму цикліне қажетті иелер санына қарай да бөлінеді:
а) гомоксенділер (бір иелі) барлық даму сатылары бір ие организмінде
өтетін паразиттер (эймерия стиедэ үй қоянында, боофилюс кенесінің тек ірі
қара терісіндегі тіршілігі);
б) гетероксенділер (көп иелі) даму циклінің сатылары екі немесе бірнеше
түрлі ие организмінде өтетін паразиттер (шошқа таспа құрты ересек сатысында
– адамның ішегінде, ал балаңқұрт сатысында – шошқаның бұлшық еттерінде).
• Паразиттің даму сатысына байланысты:
а) Имаголық паразитизм – жыныстық жетілуі аяқталған, ересек сатысындағы
паразиттерге тән, ал балаңқұрттар ерікті тіршілікте болуы ықтимал
(гемонхтың имаго сатысы күйіс қайырушы малдардың ұлтабарында тоғышарлық
етеді, ал балаңқұрттары қоршаған ортада ерікті тіршілікте болады).
б) Ларвалдық паразитизм – аралық ие организмінде паразиттің балаңқұрт
сатысының (личинкасы) тіршілік етуі бұл уақытта осы паразиттің ересек
сатыдағы өкілдері қоршаған ортада еркін тіршілікте болады (оқыра
бөгелегінің личинкалары ауыл шаруашылық мал организмінде, ал ересек
бөгелектер – қоршаған ортада).
• Ие организміндегі мекендеу орнына байланысты:
в) Эндопаразиттер – иесінің табиғи қуыс-кеңістіктерінде, ішкі
мүшелерінде, ұлпалары мен торшаларында мекендейді (гельминт,
қарапайымдылар).
г) Эктопаразиттер – уақытша немесе ұдайы иесінің дене үстінде
(сыртында) паразиттік тіршілік етеді (қосқанатты насекомдар, биттер және
т.б.).
д) Үстемепаразитизм кейде өзі паразиттік тіршіліктегі организмде басқа
паразиттер мекендейді. Мұндай құбылыс буынаяқтылар арасында жиі кездеседі.
Аскаридалардың бактериялармен, мониезиялардың буностомамен залалдануы да
кездеседі.
Прогрессивтік (қажетті) адаптациялар (бейімделулер)
- кейбір эктопаразиттердің дене кескінінің өзгеруі (биттер, қандалалар
және т.б.) – иесінің денесіне жақын және тығыз жанасуына, оған сенімдірек
бекінуіне, жүні мен шаштары арасында еркін орын ауыстыруына мүмкіндік
береді, аяқтарындағы жабысқақ ілгектері де сол мақсат үшін қызмет етеді;
- қансорғыш жәндіктерде жақсы дамыған тескіш–кескіш–сорғыш тұмсық пайда
болуы және сілекей бездерінің қанның ұюына кедергі келтіретін антикоагулянт
бөлуі.
- паразиттердің дене өлшемдері үлкенірек, себебі олар игеруге оңай және
дайын қоректік заттарды пайдаланады. Мысалы: еркін тіршілік етуші
нематодтардың ұзындығы 1-10мм аралығында болса, паразиттік нематодтар –
аскаридалардың ұзындығы 30-35см жетеді;
- ішек гельминттерінің сыртқы қабығында (тегумент) иесінің қоректік
заттарын игеру қабілетінің пайда болуы. Осы гельминттер, сонымен қатар
антиферменттер бөліп шығарып, өз денесі иесінің асқазан сөлімен қорыты-
луына жол бермейді және интрамолекулярлық тыныс алу арқылы анаэробтық
жағдайда өмір сүреді;
- аса жетік қоректену тәсіліне байланысты жылдам өсу қабілеттілігінің
пайда болуы. Мысалы: кейбір цестодтар тәулік ішінде 10 см астам өседі;
- қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына паразит төзімділігінің жоғары
болуы. Мысалы: делафондияның инвазиялық сатыдағы балаңқұрттары топырақта 6
жыл бойы тіршілігін сақтайды, эктопаразиттер – аргас кенелері қоректенбесе
де, бірнеше жыл бойы тірі қалады;
- эндопаразиттерде мығым бекіну мүшелер пайда болуы (сорғыштар,
ботриялар, сколексіндегі ілгектер);
- кейбір гельминттердің балаңқұрт сатысында иесінің организмінде өзінің
тұрақты тіршілік ететін орнына қарай миграциялық қозғалыс арқылы жету
қабілеті пайда болуы (аскаридаттар, диктиокаулидтер және т.б.) және сыртқы
ортадағы миграциялық қозғалыс қабілеті пайда болуы (стронгилят-тар
балаңқұрттары);
- эктопаразит немесе эндопаразиттің болсын ұрық шашу қабілетінің жоғары
болуы;
Регрессивтік (қажетсіз) адаптациялар (бейімделулер)
- эндопаразиттердің көпшілігінде аяқтарының кішірейіп, немесе құрып
кетуі (мысалы, қышыма - қотыр қоздырушыларының аяқтары мен аяқ бұлшық
еттерінің редукцияға ұшырауы);
- таспа құрттар иесінің ішек қуысында дайын қоректік заттарды денесінің
сыртқы қабығы арқылы соруына байланысты асқорыту мүшелерінің мүлдем
атрофияға ұшыраған, сөйтіп олар эндоосмостық тәсілмен қорек алады;
- эктопаразиттерді – биттер, мамық–қауырсын жегіштер, жүн, шаш жегіштер
ұдайы ие денесінде тіршілік ететіндіктен ұшуды қажет етпейді, сол себептен
қанаттарынан айырылған.
Паразиттер жануар организмінде тіршілік етіп қана қоймай, иесіне
төмендегі әсерлерді білдіреді: трофикалық (иесінің есебінен қоректену);
механикалық (іштегі ұлпаларды жарақаттау, оларға қысым көрсету); токсика-
лық (токсиндерімен организмді улау); инокуляторлық (бөгде зардапты
микрофлораның енуіне жол беруі) және аллергиялық (токсиндердің әсерінен
организмде сезімталдылықтың күшеюі: анафилактикалық естен тану, ісіну,
бөрту, қышыну, лимфа түйіндеріндегі, өт жолдарындағы гранулема мен
қабынулар, фагоцитоз, эозинофилия).
Бақылау сұрақтары
1 Паразит түрлері және олардың пайда болуы туралы не білесіз.
2 Паразитологияның дамуына айтарлықтай үлес қосқан ғалымдарды атаңыз.
3 Паразитологияның жетістіктерін атаңыз.
4. Табиғатта қандай қарым-қатынас түрлері кездеседі?
5. Паразитизм түрлері, оның пайда болуы мен таралуы.
6. Паразиттердің жануар организміндегі мекендеу орындарын атаңыз.
7. Паразиттердің түрлерін атаңыз?
8. Паразит иелерін атаңыз?
9. Биологиялық тұғырығы паразиттің морфологиясы мен биологиясына қандай
әсер тигізеді?
10. Паразит жануар организміне қандай ықпал тигізеді?
ИНВАЗИЯЛЫҚ АУРУЛАР ЖӨНІНДЕГІ ІЛІМ
1 Инвазиялық аурулардың систематикасы мен номенклатурасы.
2 Инвазиялық аурулардың географиялық таралуы. Инвазиялық аурулардың
эпизоотологиясы.
3 Паразитоценоз және ассоциативтік аурулар.
4 Е.Н.Павловскийдің трансмиссивтік аурулардың табиғи ошақтылығы
жөніндегі ілімі.
5 Инвазиялық аурулардың экономикалық және әлеуметтік зияны.
1 Систематика (грекше Sistematos бөлшектерден құралған мағынада)
объектілердің, фактілердің, құбылыстардың бөлігі принцип бойынша белгілері
мен қасиеттерін анықтап, топтарға жүйелеп бөлумен (жіктеу) шұғылданатын
ғылым. Паразиттерді жүйелеп топтарға бөлу олардың шығу тегіне, мекендейтін
орнына, көбею жолына, ауру қоздырушының қасиеттеріне негізделеді.
Таксономия − (грекше taxis – қатар, рет, тәртіп; nomos заң, есім)
табиғаттағы тірі организмдерді, соның ішінде паразиттерді жүйелеп бөлу
принциптері туралы ілім. Паразитологияда міндетті түрде қолданылатын
негізгі систематикалық категориялардың немесе таксондардың жалпыға бірдей
қабылданған атаулары бар.
• Патшалық - Rеgnum
• Тип – Phylum
• Класс – Classis
• Тармақ (отряд) - Ordo
• Тұқымдас (семейство) - Familia
• Туыс (род) - Genus
• Түр (вид) – Species
Сонымен бірге, Superclassis - класс үсті, Subclassis - класс асты.
Немесе: Subspecies түр (түр асты, түрше), varietas - вариант,
aberratio аберрация, morhpa - морфа, forma – форма атаулары қолданылады.
Паразитарлық аурулардың аталуы туыс атауына ёз немесе оз жалғауларын
жалғау арқылы жүргізіледі. Мысалы, Fasciola туыс атауына фасциол+ёз,
Moniezia - мониези+оз қосу арқылы іске асырылады.
2 Паразитарлық аурулардың географиялық таралуын ескере қоздырушының
жергілікті жердің табиғи-климаттық ерекшеліктеріне бейімделгендігін
көреміз. Сондықтан, кез келген аурудың таралу шекарасын анықтаумен
нозогеография ілімі айналысады. Ал, аурулардың пайда болуын, таралуы мен
өшуін, әртүрлі жағдайлардағы ағымын, күрес және дауалау шараларының жалпы
принциптерін зерделеумен эпизоотология шұғылданады. Эпизоотологиялық
тұрғыдан ауруға баға беру үшін екі критерий (ЭИ, ИИ) пайдаланылады.
- экстенсивті инвазивтілігі (ЭИ) – ауырған мал санының жалпы бейім
жануарлар санына арақатынасын білдіріп, пайыз түрінде есептелінеді.
- интенсивті инвазивтілігі (ИИ) – зерттелінген жануарларда анықталған
паразиттердің сандық көрсеткіші (минимум-максимум).
3 Паразитоценоз және ассоциативтік аурулар
Паразитоценоз – әртүрлі зоологиялық таксондарға жататын (инвазия,
бактерия, вирус, саңырауқұлақ тудырған) организмдердің бір уақытта жануар
(адам) организмінде (мүшесінде) тоғышарлық күн кешуі.
Осы паразитоценоз мүшелерінің тудырған ауруларын ассоциативтік немесе
аралас инвазия деп атайды.
4 Е.Н.Павловскийдің трансимиссивтік аурулардың табиғи ошақтылығы
жөніндегі ілімі.
Трансмиссивтік аурулар деп қоздырушылары әртүрлі буынаяқты-лардың
көмегімен (кенелер, қан сорғыш жәндіктер) берілетін ауруларды атайды.
Облигатты-трансмиссивтік ауруларда – қоздырушылар тек қана арнайы
тасымалдаушы буынаяқтылардың көмегімен таралады.
Факультативті-трансмиссивтік аурулар – тасымалдаушылармен және азық,
су, тікелей жанасқанда беріледі. Сондықтан, тасымал механикалық және арнайы
болуы мүмкін.
Табиғи ошақтылық трансмиссивтік аурулар болғандықтан, табиғатта
адамның қатысуынсыз үздіксіз тасымалдаушы буынаяқтылар арқылы ұзақ уақыт
(ұрпақтан ұрпаққа) беріліп отырылады.
Жануар (адам) табиғи ошақтылық ауруларға келесі жағдайларда шалдығады:
А) жануар өлексесімен тікелей жанасқанда немесе кәсіпшілік ауру аңдардың
(оба, туляремия, лейшманиоз, токсоплазмоз) терісін сыпырғанда, ластанған
су, азық, тағам, жайылымда қалған сұйықтықтар (Ку-қызбасы) ішке түскенде.
Б) жабайы аңдардан үй малдары жұқтырып адам олармен жанасқанда.
В) қан сорғыш буынаяқтылар арқылы (орман энцефалит, пироплазмидоздар,
спирохетоз, боррелиоз) таралады.
5 Инвазиялық аурулардың экономикалық және әлеуметтік зияны
келесілерден құралады:
• малдың жаппай қырылуынан;
• өнім түрлерінің (ет, сүт, жүн, жұмыртқа) төмендеуі және сапасыздануы;
• өнімді өндіруге жұмсалатын азықтың артуы;
• жануарлардың өсу қабілетінің тежелуі, басқа ауруларға бейім болуы.
ИНВАЗИЯЛЫҚ АУРУЛАРМЕН КҮРЕС ШАРАЛАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ
1 Инвазиялық ауруларға қарсы шараларды жоспарлау және болжамдау
2 Инвазиялық ауруларды дауалаудың негізі
3 Дауалаудың биологиялық тәсілдері
4 Химиопрофилактика
5 Сыртқы ортаны дезинвазиялау
6 Академик К.И.Скрябиннің девастация жөніндегі ілімі
1 Шараларды жоспарлау және болжамдау. Кез келген, соның ішінде
инвазиялық ауруларға қарсы ғылыми-негізделген шаралардың кешенін жасау
ауруды уақытылы жоюға мүмкіндік береді және жұмсалатын қаражатты үнемдейді.
Ветеринариялық шаралардың жоспары көзделген мақсаты мен міндеттеріне қарай
перспективті (5-10 жылға) және ағымды (0,5-1 жылға) түрлеріне бөлінеді.
Жоспар екі бөлімнен (жалпышаруашылық және арнайы шаралар) тұрады.
Жалпышаруашылық бөлімі қожалықтарында ұйымдастыру, шаруашылық шараларын
басқаратын шаруа жетекшілеріне жүктеледі. Арнайы шаралар тарауында ауруға
(ларға) қарсы жан-жақты қамтылған және тек ветеринариялық маманның
қатысуымен орындалатын (балау, дауалау, дезинвазия, дезинсекция,
дезинфекция, вакциндеу, ветеринариялық объектілерді салу және т.б.) шаралар
қамтылады.
2 Инвазиялық ауруларды дауалаудың негізі нақтылы ауру қоздырушысының
даму биологиясын және жергілікті жердің ерекшеліктеріне байланысты болады.
Шаралар кешені ауруды алдын алуға, мал басын аурудан сауықтыруға
бағытталады. Жалпы ветеринариялық-санитариялық, биологиялық және химиялық
шаралар дұрыс жүргізілген жағдайда аурудың таралуын тоқтатуға мүмкіндік
беріп, ауру ошағын тазартуға жол ашады. Дауалау әртүрлі препараттарды
қолдану арқылы іске асырылады. Сондықтан, олардың сыртқы ортаны ластамау
жақтары ескеріле пайдаланылады.
3 Биологиялық тәсілдер әдетте кез келген ауру қоздырушысының табиғи
жауларын қолдану арқылы іске асырылады. Мысалы, жайылым жағдайында нәжіспен
сыртқа түскен гельминт (паразит) жұмыртқалары, личинкалары және т.б.
тікелей түскен күн сәулесінен қырылады. Сондықтан осыны пайдалана отыра
жайылым кесімдерін әр 5-6 күн сайын ауыстыру, жайылымға көпжылдық
өсімдіктер өсіру, жыртқыш саңырауқұлақтарды пайдалану қарастырылса, қан
сорғыш жәндіктердің суда дамыған личинкаларын жоюға олармен қоректенетін
балықтарды (дөңмаңдай, амур балығы), кенелер малға қадалып қанын сормас
үшін олар оянбай малды таулы жайылымдарға ауыстыру шаралары іске асырылады.
4 Қазіргі уақытта гельминтоздарға қарсы көптеген антипаразитарлық
препараттар ұсынылған. Оларды қолданар алдында ветеринариялық маман
міндетті түрде нұсқауымен танысып, экономикалық тиімділігі, мал организмі
мен сыртқы ортаға жағымсыз әсерінің болмауы, аз дозада бірнеше паразитке
қарсы ықпалы, қолдану әдісінің жеңілдігі, ұзақ сақталуы сұрақтарына көңіл
бөлуі қажет.
5 Химиопрофилактика дегеніміз химиялық препараттардың көмегімен малды
аурудан сауықтыру. Сондықтан, бұл жұмыстың бірі түрі – дегельминтизация
болып табылады және ол сақтық, лажсыз, преимагиналды және диагностикалық
түрлеріне бөлінеді. Дегельминтизация жүргізу барысында оның терапевтикалық
тиімділігі көрсеткіші ең маңызды болып саналады және екі критерийдің
көмегімен: экстенсэффективтілік (ЭЭ) және интенсэффективтілік (ИЭ)
бағаланады. ЭЭ – толығымен гельминтоздан арылған жануар санының дәріленген
барлық малдың санынан арақатынасын білдіріп, % түрінде есептелінеді. ИЭ –
дегельминтизациядан кейін сыртқа бөлінген паразит санының барлық организмде
болған санына арақатынасын білдіріп, % түрінде есептелінеді.
6 Акад.К.И.Скрябин ветеринарлық гельминтологияның жетістіктерін
ескере, девастация жөніндегі ілімін ұсынды. Девастация – деп паразиттің
барлық даму сатыларына қарсы жан-жақты қамтылған ветеринариялық шараларды
кезеңді және жүйелі жүргізу. Девастация тоталды (түбегейлі) және парциалды
(бөлшектелген) болып екіге бөлінеді. Тоталды девастация – кейбір паразиттің
нақтылы бір территорияда толығымен жойылуы. Парци-алды девастация – нақтылы
ауданда, аймақта паразит санының шұғыл төмендеуі.
Бақылау сұрақтары
1. Инвазиялық аурулардың систематикасы мен номенклатурасы қалай
жүргізіледі?
2. Инвазиялық аурулардың географиялық таралуы және оның эпизоотологиясы
дегеніміз не?
3. Паразитоценоз және ассоциативтік аурулар дегеніміз не?
4. Е.Н.Павловскийдің трансимиссивтік аурулардың табиғи ошақтылығы
жөніндегі ілімін қалай түсінесіз?
5. Инвазиялық аурулардың экономикалық және әлеуметтік зияны неден
құралады?
6. Жоспарлау, жоспар түрлері, ауруларды болжамдау қалай жүргізіледі?
7. Инвазиялық ауруларды дауалау негіздерін атаңыз.
8. Дауалаудың биологиялық тәсілдері дегеніміз не және оның қандай
түрлерін білесіз?
9. Дегельминтизация түрлері. Химиопрофилактика дегеніміз не?
10. Сыртқы орта объектілерін дезинвазиялау қалай өткізіледі?
11. Академик К.И.Скрябиннің девастация жөніндегі ілімін қалай түсінесіз?
№ 2 дәріс ЖАЛПЫ ГЕЛЬМИНТОЛОГИЯ
1. Гельминттер жөніндегі жалпы түсініктер
2. Гельминттерді жүйелеудің негізі
3. Гельминтоздардағы иммунитет
4. Балау әдістері
1 Гельминттер жөніндегі жалпы түсініктер. Гельминтология – тоғышар
құрттар мен олардың адам, жануар және өсімдіктерде тудыратын ауруларын
зерттеумен шұғылданатын ғылым саласы. Паразитологияның мақсаты:
гельминттердің морфологиясын, физиологиясын, экологиясын және даму
биологиясын зерттеу, індеттанулық ерекшеліктерін анықтау, малдың тірі және
өлгеннен соң анықтау әдістерін жетілдіру, емдеу және дауалық мақсатта
қолданылатын тиімді препараттарды ұсыну.
2 Гельминттерді жүйелеудің негізі. Гельминттер және олардың тудырған
аурулары жануарлар патшалығынан болуына байланысты паразитологияның
гельминтология тарауында қарастырылады. Сондықтан, гельминттерді екі:
жалпақ және жұмыр типке жіктеу қабылданған. Жалпақ құрттар типіне
(Plathelmintes) келесі кластар: Monogenea, Trematoda және Cestoda, ал жұмыр
құрттарға (Nemathelmintes) Nematoda мен Acanthocephalа класс өкілдері
енгізілген. Барлық гельминттердің ішінде 67 түрі (трихинелла, токсокара,
эхинококк, альвеококк, тениаринх, тения, дифиллоботрии, фасциола, описторх
және т.б.) адамға жұғудан қауіпті. Гельминттер даму ерекшеліктеріне қарай
екі топқа: геогельминт (аралық иелерінің қатысуынсыз дамитын) және
биогельминт (аралық иелерінің қатысуымен дамитын) бөлінеді.
3 Гельминтоздарда пайда болатын иммунитет инфекциялық және протозойлық
аурулардағы иммунитетпен салыстырғанда әлсіз, толық емес және шартты
болады, өйткені, біріншіден, гельминттер мал организмінде көбеймейді
(трихинелла мен оллулана личинкаларынан басқасы), екіншіден, гельминттер
құрылысы мен химиялық құрамы бойынша күрделі және дене қуыстарында
мекендейді. Сондықтан организмде антиденелер пайда болып, сезімталдық
күшейеді де, қайта жұғуға қарсы шартты тұрақтылық дамиды. Осыған
байланысты: абсолюттік (толық тұрақтылық), барьерлік (енген личинканың ішек
кілегей қабатында, теріде, лимфатүйіндерінде, өкпеде, бауырда кідіріп
қалуы) және шектеуші (гельминт барлық тосқауылды өткенімен, организмнің
қорғаныс күштері оның дамуын тежейді) иммунитет түрлері қалыптасады. но
защитные сиыл организма .ются в кишечной стенке, коже, печени,
лимфоузлах, легочной ткани и .т.д.ероприятий.
4 Гельминтоздарды балау әдістері. Гельминтоздарда басқа да
аурулардағыдай диагноз кешенді, яғни індеттанулық деректер, клиникалық
белгілер, патологиялық өзгерістер ескеріле, лабораторлық зерттеу
нәтижелеріне сүйене қойылады. Ауру малға диагноз қою оның тірі кезінде және
өлгеннен кейін жүргізіледі. Малдың тірі кезіндегі балауға індеттанулық
деректер, клиникалық белгілер, патологиялық өзгерістері ескеріле,
лабораторлық зерттеу нәтижесіне сүйене жүргізілсе, өлген малдың өлексесін
толық гельминтологиялық зерттеу немесе толық емес (бөлек мүшені) зерттеу
арқылы іске асырады.
Бақылау сұрақтары
1. Гельминттер мен гельминтоздар жөніндегі түсініктер.
2. Гельминттерді жіктеу (систематикалау) қалай жүргізіледі?
3 Гельминтоздарда қандай иммунитет түзіледі және оның инфекциялық
аурулардағы иммунитеттен қандай айырмашылығы бар?
4 Гельминтоздарды балаудың қандай тәсілдерін білесіз?
Жалпы паразитология тарауын игеруге арналған сұрақтар
1. Табиғатта организмдердің арасында қандай қарым-қатынас түрлері
дамыған? 2. Паразит мекендеген иесіне қандай әсер түрлерін тигізеді? 3.
Инвазиялық аурулар қалай тарайды және қандай экономикалық пен әлеуметтік
зиян тигізеді? 4. Паразитизимнің мәні неде? Паразитоценоз дегеніміз не? 5.
Паразитизмнің пайда болуын түсіндіріңіз. Паразиттер мен иелерінің
көптүрлігі немен байланысты деп ойлайсыз? 6. Ветеринариялық паразитологияда
қандай табиғатты қорғау шаралары атқарылады? 7. Паразитоздарға қарсы
шараларды жоспарлау қалай жүргізіледі? 8. Инвазиялық аурулармен күрес
шараларының негізгі бағыттары қандай? 9. Гельминтоздардың патогенезі. 10.
Гельминтоздардағы иммунитет, олардың түрлері. 11. Гельминттердің
систематика мен таксономиясы. Олардың маңызы. 12. Био- және геогельминттер
дегеніміз не? 13. Гельминтоздардың терапиясы мен дегельминтизация дегеніміз
не? Екеуінің қандай айырмашылықтары бар? 14. Антгельминтті препараттардың
әсер ету механизмі неде?
Қолданылған әдебиеттер:
1 Сабаншиев М.С. және т.б. Паразитология және жануарлардың инвазиялық
аурулары – Алматы, 2003. – Б.3-26.
2 Ерболатов К.М. Мал гельминтоздары. Алматы, Қайнар. 1984. – Б.5-32.
3 Есімбеков Ж.М. Арахноэнтомология. Новосибирск, 2002. - Б.3-14.
5 Ыбраев Б.К. Гельминтоздарды балаудың негізгі әдістері. Астана, 2008.-
Б.52б.
6 Кадыров Н.Т. и др. Паразитология и инвазионные болезни
сельскохозяйственных животных. Астана, 2001. – С.4-65.
Жекелей гельминтология
Бұл тараудағы жеке инвазиялық аурулар төмендегі келтірілген тәртіпте
қарастырылады.
Сұрақтар
1 Аурудың анықтамасы
2 Қоздырушының сипаттамасы
3 Қоздырушының даму биологиясы
4 Эпизоотологиялық деректер
5 Аурудың патогенезі
6 Аурудың сыртқы белгілері
7 Патологиялық-анатомиялық өзгерістер
8 Балау (диагноз қою)
9 Емдеу
10 Дауалау
№ 2 дәріс НЕМАТОДОЛОГИЯ. АСКАРИДАТОЗДАР, БАЛАУ ЖӘНЕ ВЕТЕРИНАРЛЫҚ-
САНИТАРЛЫҚ ШАРАЛАР
ЖАЛПЫ НЕМАТОДОЛОГИЯ.
1 Нематодалардың морфологиясы
2 Нематодалардың систематикасы
1 Нематодалардың морфологиясы. Нематодалар жануарлардың әртүрлі
мүшелері мен ұлпаларында мекендейтін тоғышар жұмыр құрттар класының
өкілдері. Дене пішіндері жұмыр, жіпшетәрізді, арқантәрізді, тұрқылары
әрқилы (1мм ден 1 м дейін). Асқорыту, жүйке, зәр бөлу және жыныс мүшелері
жақсы дамыған. Дене сырты кутикуламен көмкерілген. Нематодтардың көпшілігі
дара жыныстылар. Аналықтары аталықтарынан ұзын. Жұмыртқа немесе тірі туады.
2 Нематодалардың систематикасы. Нематодалар бас, құйрық жақтарының,
өңешінің және дамуындағы ортақ ерекшеліктеріне қарай топтастырылған.
Олардың келесі тек тармақтарының ветеринариялық-санитариялық маңызы бар.
Ascaridata. Ауыз кіреберісі үш ерінмен көмкерілген, өңеші цилиндр тәрізді.
Аталықтарының 2 тең спикуласы бар. Жұмыртқалары қалың тегіс немесе кедір-
бұдырлы қабықты болып келеді. Oxyurata. Ауыз кіреберісі 3 немесе 6 ерінмен
көмкерілген, өңеші түп жағында торсиған (бульбус), аналығының вульвасы
денесінің алдыңғы жағында ашылады. Аналығының құйрық жағы жіңішке, ұзынша
келген. 1 не 2 спикулалы. Жұмыртқалары ассиметриялы. Strongylata. Еріндері
жоқ, ауызға кіреберісі көптеген кірпікшелермен көмкерілген. Кейбірінде ауыз
қуысының түбінде тісшелер жайғасады. Аталықтарының құйрық жағы жыныс
бурсасымен және 2 спикуламен аяқталады. Жұмыртқаларының ішінде дамыған
ұрығы болады. Пішіні сопақшалау. Spirurata. Ауыз тесігі көбінесе қалақша
тәрізді екі бөлінген ерінмен көмкерілген, кейде еріндері болмайды. Ауыз
қуысынан жұтқыншақ (фаринкс) жалғасады, өңеші екі бөлімнен тұрады,
алдыңғысын - етті, соңғысын - безді деп атайды. Екі спикуласы тең емес
еркектерінің құйрық ұшының латералды жағында кутикулярлы кеңейген қанат
тәріздес және отырғызылған бұтаққа ұқсас бүртіктер кездеседі.
Trichocephalata. Алдыңғы жағы ұзын, жіптей жіңішке, ал артқы жағы қысқа
және жуан келеді, не алдыңғы жағымен бірдей. Өңеш өте жіңішке түтікшеге
ұқсас және оның бездері айқындалып тұрады. Егер спикуласы бар болса, ол
біреу ғана және инедей сүйір болады. Жұмыртқасы күбі тәрізді, екі ұшы
тығынмен бекітілген. Filariata. Бас жағы ерінсіз. Өңешінің алдыңғы бөлігі
етті, артқысы – безді. Екі тең емес спикулалары бар. Бионематодтар.
Rhabaitata. Ұсақ, жіңішке нематодалар. Өңешінде екі кеңейген бульбусы
болады. Dioctophymata. Кутикуласы көлденең сызылған немесе бүкіл дене бетін
ұсақ тікенектер алып жатады. Аталықтарында жыныс бурсасы қоңыраутәрізді.
Ұзын 1 спикуласы бар. Жұмыртқасы қалың, күрделі өрнектермен көмкерілген
суреттермен сипатталады.
Бақылау сұрақтары
1 Нематодалардың асқорыту, жүйке, зәр бөлу және жыныс жүйелеріне
сипаттама беріңіз.
2 Әртүрлі тек тармақтарға жататын нематодтардың қандай ерекшеліктерін
білесіз?
Аскаридатоздар – жануарлардың ащы ішегінде тоғышарлық күнелтетін
Ascaridata тек тармағына қарасты өкілдердің тудырған аурулар тобы.
Қоздырушылардың барлығы дерлік ірі, геогельминттер.
Аталған топқа жататындары:
1. Жылқы параскаридозы – Parascaris eguorum;
2. Шошқа аскаридозы – Ascaris suum;
3. Етқоректілердің токсаскаридозы – Toxascaris leonina;
4. Етқоректілердің токсокарозы – Toxocara canis;
5. Бұзау неоаскаридозы – Neoascaris vitulorum;
6. Құс аскаридиозы – Ascaridia galli;
7. Адамның аскаридозы – Ascaridia lumbricoides.
ЖЫЛҚЫ ПАРАСКАРИДОЗЫ
Параскаридоз - кең таралған, Parascaris eguorum паразиттік жұмыр құрты
тудыратын, тақтұяқты жануарлардың созылмалы инвазиялық ауруы. Параскаридоз
жылқы шаруашылығына әжептәуір зиян келтіреді, ауырғандары дамуда және өсуде
артта қалады, оларда қоңдылығы және жұмыс қабілеті күрт төмендейді, ал
шамадан тыс инвазияланған жылқылар, әсіресе, құлын-жабағылар, сирек өліп те
қалады. Бейім жануарлардың залалдану дәрежесі жасына қарағанда кері
пропорционалды: жануарлар неғұрлым жас болса, соғұрлым инвазияның
интенсивтілігі және экстенсивтілігі жоғары.
1 Қоздырушысы – ірі, дара жынысты Parascaris equorum нематодасы,
ұзындығы 15-37см, жіптәріздес пішінді, ақшылт-сары түсті. Ауыз тесігі үш
ерінмен қоршалған. Еркектерінде құйрық жағы иілген, дене ұзындығы
ұрғашыларынан кіші. Вульва соңғыларында денесінің бастапқы бөлігінде
орналасқан. Жұмыртқа ауа температурасы 40оС-тан жоғары, нәжіс ылғалдығы 20%-
дан төмен, салыстырмалы ылғалдық 70%-дан төмен болса, сондай-ақ 60-70оС-тық
5%-тік карбол қышқылы, креолин, нафтализол және ксилонафт-5 ерітінділерімен
әсер еткенде қырылады. Нәжістегі жұмыртқа қар астында тіршілігін сақтай
отырып, қыстап шығады.
2 Қоздырушының даму биологиясы. Ұрықтанған аналықтары нәжіспен
жұмыртқаларын сыртқы ортаға шығарады. Жұмыртқа 37оС температурада 15
тәулікте, 20оС-та 13 тәуліктен кейін инвазиялық сатысына (зардапты) дейін
жетіледі, яғни температура көтерілген сайын өсіп-жетілу мерзімі қысқарады,
35оС температурада 4 тәулікке дейін жетеді. Жануарлар азық-сумен
инвазиялық жұмыртқаларды жұтқан кезде шалдығады. Жылқы ішегінде жұмыртқадан
балаңқұрт жарып шығады да, гепато-пульмоналдық миграция жасайды, яғни
ішектің кілегейлі қабығы арқылы веноздық қылтамырға өтеді және қан ағысымен
бауырдан өтіп оң жақ жүрек, өкпе артериясы, кіші қан айналым шеңберіне
келеді. Қылтамыр қабырғасын белсенді түрде бұза отырып, олар біртіндеп
альвеолаға, бронхиолаға, бронх және кеңірдекке түседі. Эпителийдің
жыбырлаған қозғалысымен және жөтелдің итеруімен балаңқұрттар ауыз қуысына
түседі де, жұтылады және ішекте жыныстық жетілу сатысына дейін өседі. Жылқы
организмінде параскарид дамуының препатенттік кезеңі Величкин бойынша, 1,5-
2 ай, Горшков бойынша, 2,5-3 ай, Ыбраевтың (1989-1991) Қазақстанның
солтүстігіндегі жүргізген зерттеулері бойынша, 47-63 күн құраған. Ішекте
параскаридтер 6-10 ай тоғышарлық тіршілік етеді.
3 Індеттанулық деректер. Параскаридозбен негізінен құлын, жабағы,
тайлар залалданады. Инвазияның шегіне жетуі (максимумы) тамыз-қырқүйек
айларында байқалады, инвазия осы деңгейде күз және қыс бойы тіркеледі де,
тек келесі жылғы көктемге қарай азая бастайды, ал маусым айында
төмендейді. 1-2 жылдықтарда залалдану динамикасы осыған ұқсас, бірақ
интенсивтілігі аздау. Сақа жылқыларда жасына қарай пайда болған иммунитет
салдарынан болар, параскаридоз сирек байқалады, бірақ олар инвазия көзі
болып табылады. Еліміздің солтүстік өңіріндегі жылқылардың арасында аталмыш
ауру 17-53% дейін 4 жасқа дейінгілерде жиі тіркеледі.
4 Аурудың патогенезі. Гельминт механикалық, токсикалық, инокуля-торлық,
аллергиялық және трофикалық әсерін тигізеді.
5 Аурудың сыртқы белгілері. Құлындар жиі ауырады, сақа малда өшкін
ағымда өтеді.
Аурудың алғашқы 3-4 күндері энтерит, іш өту байқалады, бұдан кейін
бронхопневмония (жөтел, ентігіп тыныс алу, мұрын қуысынан сулы сұйық ағу,
қысқа мерзімді қызба). Кейіннен, ересек параскаридтердің жетілуінен іш өту,
арасында іш қату, әлсіз өлі тию белгілері, қарын көлемінің ұлғаюы пайда
болады, тәбеті бұзылып, көзге көрінетін кілегей қабықтар ақшыл тартады,
жануар арықтап, тез шаршайды, құлындар өсуде артта қалады, түлеуі
кешеуілдейді. Жүйке жүйесі зақымданғанда, жануардың бұлшық еттері тырысып,
артқы аяқтары жансызданып қалуы мүмкін.
6 Анықтау жануарлардың тірі кезінде, індеттанулық деректер, клиникалық
белгілері және нәжіс сынамасын Фюллеборнның флотациялық әдісі немесе
Дарлингтің әдісімен лабораторлық зерттеп, параскарид жұмырт-қасын табу,
ескеріле отырып қойылады. Кейде параскаридтер жануар нәжісі-мен бірге
өздігінен (әсіресе, жылқы көктемде балауса шөпке шыққанда) немесе
диагностикалық дегельминтизация кезінде бөлінеді. Өлген соң - өлексені
жарып сойған кезде және патанатомиялық өзгерістер мен ересек аскаридтер
тапқан кезде қояды.
7 Емдеу. Ем және дауалау ретінде бензимидазол препараттары
(парбендазол, камбендазол, фенбендазол, альбендазол, тиабендазол,
тетрамизол) мен пастатектес ивермектиндер (эквалан, эквисект, максимек,
алезан, эквивен және т.б.) нұсқауға сәйкес қолданылады.
8 Дауалау туған құлындар мен жабағы-тайларды маусым-шілдеде, тамызда
және күзде қазан-қыркүйекте дәрілеу арқылы жүргізіледі. Ересектерін
жайылымға шығарар алдында наурыз-сәуірде, екінші рет тамыз-қыркүйекте,
соңғы рет қараша-желтоқсан айларында дегельминтизация-лайды.
Дегельминтизация өткеннен соң қиды залалсыздау, ат қораларын ыстық 3-5%
креолин, карбол қышқылы ерітінділерімен, нафтализол, ксилонафт қолдана
дезинвазиялайды. Ауру ошақтарында әр 7-9 күн көктемде, әр 5-6 күн сайын
жазда жайылымды ауыстырып отырады.
ШОШҚА АСКАРИДОЗЫ
1 Аскаридоз - үй және дала шошқаларының, әсіресе, жас кезінде
шалдығатын гельминтоздық ауруы. Аскаридоз елеулі экономикалық зиян
шектіреді, аскариозбен залалданған шошқалар 30%-ға дейін тірі салмағын, ал
торайлар тәулігіне 200г-ға дейін салмақ қосуын жоғалтады, өсуде және дамуда
артта қалады.
2 Қоздырушысы - ақ түсті, ұзындығы 12-30см, мм, аузы үш еріншемен
қоршалған Ascaris suum жұмыр құрты. Жұмыртқасы сопақтау қара-қоңыр немесе
сұр түсті, сырты бұдырлы қалың төрт қабықшамен көмкерілген. Аскарида
ересектері ащы ішек кеңістігінде, ал балаң сатысындағылары - өкпе мен
бауырдың ұлпаларында, кейде өт жолында (кездейсоқ тоғышарлық) кездеседі.
3 Қоздырушының даму биологиясы. Ұрғашысының сыртқа тастаған
жұмыртқалары (тәулігіне 200 мың данаға дейін) шошқа қораларын, жайылымды,
суды т.б. ластайды. Қолайлы жағдай болған кезде (температура 20-30оС,
ауаның жеткілікті ылғалдылығы) 2-3 апта ішінде жұмыртқада инвазиялық
балаңқұрт дамиды. Зарарлану негізінен, шошқа қорада, пісіп-жетілген
жұмыртқаны немесе инвазияланған жауын құртын азық және су-мен бірге жұтқан
кезінде болады. Шошқа ішегіне екінші рет түскен олар тұрақталып, өседі және
1,5-2 айдан кейін жыныстық жетілген сатысына айналады. Ішекте аскаридтер 7-
10 ай күнелтеді, олардың саны бірнешеден жүз, мың данаға дейін болады.
4 Эпизоотологиялық деректер. Зарарлануға жануарлар айлық жасына дейін
көбірек бейім. Торайлар өмірінің бірінші күнінен бастап енесінің ластанған
желін емшектерін емгенде, еден, жер, ластанған астаушадан азық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz