5В120200 - «ветеринариялық санитария» мамандығы үшін
СЕМЕЙ-2013
Мазмұны:
Глоссарий
Қолданылатын әдебиеттер
Дәріс және ЛЖС материалдары
1. Глоссарий
Адолескарий
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. )
Адолескарий:
Акарацидтер
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(грек. akari - кене + лат. caedeo - жою, қыру) - кенелерді жоюға қолданатын химиялық заттар
Адолескарий:
Ақтық, соңғы дефинитивтік иесі
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
дефинитивтік иесі - ересек сатысына дейін дами алатын және жынысты жолмен көбеюіне мүмкіндігі бар жануар түрі
Адолескарий:
Аралық иесі
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
паразиттің балаңқұрт сатысының тіршілік ететін, дамитын, жыныссыз (қарапайымдар) немесе партеногенетикалық (трематодтар) көбейетін жануар организмі
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(argasidae; грек. argas - жылтыр + id суффикс ұрпақ, бала деген мағынада) - Parasitiformes тармағының иксодид кене тұқымы. Еліміздің барлық өңірлерінде мал мен құста тоғышарлық күнелтеді.
Адолескарий:
Аскаридоидты даму үлгісі
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
Ascaris, Parascaris және т. б. нематодтарға тән кәдімгі даму жолы. Личинкалары иесінің организмінде кезеңді гепатопульмоналды жолмен ауып, реакция тудырады
Адолескарий:
Биогельминт
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(biohelmins; грек. bios - өмір + helmins - құрт) - міндетті түрде аралық иелерінің қатысуымен дамитын гельминт
Адолескарий:
Гельминт
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(грек. helmins, helminthos - құрт) - кез келген сатысында мал денесінде тоғышарлық күнелтетін құрт
Адолескарий:
Гельминтоздар
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(helminthoses; грек. helmins, helminthos + osis) - жануар, адам мен өсімдіктердің паразитарлық құрттар -гельминттер тудырған аурулары
Адолескарий:
Гельминтолярвоскопия
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(helmintho-larvaskopia; грек. Helmins, helminthos + лат. larva личинка, балаңқұрт, scopia - көру, қарау) . Гельминт личинкаларын нәжісте, қанда, бұлшық етте, көз жасында, тері ішінде, сондай-ақ сыртқы орта объектілерінің (шөп, су, азық, тағам түрлері) санитариялық тазалығын анықтау мақсатында жүргізілетін зерттеу әдісі
Адолескарий:
Гельминтология
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(helminthologia; грек. helmins, helminthos + logos - ілім) - тоғашар құрттар және олардың тудырған ауруларын зерттеумен шұғылданатын ғылым саласы
Адолескарий:
Гельминтоовоскопия
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(helminto-ovoskopia; грек. helmins, helminthos + лат. ovum жұмыртқа + scopia - көру, қарау) - гельминт жұмыртқаларын нәжісте, қанда, қырындыда, ішек жынында анықтау мақсатында жүргізілетін әдіс
Адолескарий:
Гельминология-лық зерттеу
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
Гельминтоздарды балауда, сондай-ақ мал, құс және адамның гельминттер фаунасын анықтауда қолданатын арнайы тәсіл
Адолескарий:
Геогельминттер
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(geohelminthes; грек. ge - топырақ, helmins, helminthos - құрт) - өз дамуында аралық иелерінің қатысуын керек етпейтін гельминттер
Адолескарий:
Дегельминтизация
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(dehelminthisatio: лат. de - арылту, ада қылу + грек. helmins - құрт, гельминт) - жануар организмін гельминттерден (жұмыртқа, личинка, ересек сатыларынан) сауықтырудың кешенді шарасы
Адолескарий:
Зооантропоноз-дар
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
жануарлар мен адамдарға ортақ инфекциялық және инвазиялық аурулар тобы
Адолескарий:
Зоопаразиттер
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
жануардың ағзалары мен ұлпаларында күнелтетін паразиттер
Адолескарий:
Инвазиялық аурулар
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
жануартектес паразиттердің мал мен өсімдіктерде тудырған аурулары
Адолескарий:
Инсектицидтер
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(лат. insectum - жәндік + caedo - жоямын) - зиянды жәндіктерді жоюға қолданылатын химиялық заттар
Адолескарий:
Инвазия көзі
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
организмінде паразиттердің көбейіп, одан басқа малдың немесе адамның жұқтыру қаупі бар ауру жануар
Адолескарий:
Инвазия экстенсивтілігі (ЭИ)
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
белгілі бейім мал тобы бойынша ауруға шалдыққан жануарлардың пайыздық үлесі
Адолескарий:
Комменсализм
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(commensal, ком - ортақ + лат. mensa - тағам, азықтану) - бір организмнің екіншісінің есебінен зиянын тигізбей қоректенуі; симбиоздың бір түрі
Адолескарий:
Қанпаразиттері
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
адам мен жануарлардың қан айналым жүйесінде тіршілік етуге бейімделген әртүрлі зоологиялық таксондардың өкілдері. Бұл топқа эндоглобулярлық қарапайымдар (плазмодий, пироплазмидалар), трипаносомдар, риккетсиялар (анаплазма), гельминттер (шистосома, филярий личинкалары) және т. б. жатады
Адолескарий:
Личинка
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
әртүрлі типтерге жататын жануарлардың постэм-брионалды дамуында ересек сатысына дейін жетілуі үшін сыртқы және ішкі құрылысының метаморфоза нәтижесінде пайда болатын балаңқұрт сатысы
Адолескарий:
Матрикс
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
толық немесе жартылай сойып зерттеу барысындағы алынатын ішек жыны, ұсақталған, езілген мүшелер мен ұлпалар
Адолескарий:
Метацеркарий
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
қосымша иесінде тіршілік ететін трематоданың инвазиялық сатысы
Адолескарий:
Облигатты иесі
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(лат. Obligatus - міндетті) - паразит тіршілігінің тарихи және экологиялық тұрғыдан (биологиялық тұғырығы, қоректік байланысы) қалыптасқан міндетті иесі. Паразит осы иеге және иесі осы паразитке морфологиялық және физиологиялық жағынан бейімделген
Адолескарий:
Онкосфера
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
таспа құрт өкілінің жұмыртқада дамитын личинка (балаңқұрт) сатысы; онкосфера - домалақ пішінді, алты ілмекпен қаруланған, көлденең сызықты әрленген қабықпен (эмбриофор) жамылған
Адолескарий:
Паразит
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
иесінің есебінен соның сөлімен, ұлпаларымен немесе ыдыраған қоректік заттарымен қоректенетін, оның ішкі немесе сыртқы мүшелерінде уақытша немесе тұрақты тіршілік ететін организм
Адолескарий:
Паразит иелері
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
паразиттің уақытша немесе тұрақты тіршілік етуіне және қоректенуіне қажетті жағдайлары бар жануар (адам, өсімдік) организмі
Адолескарий:
Паразитарлық аурулар
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
жануартектес паразиттердің тудырған аурулары. Қоздырушының түріне қарай: протозооздар (қарапайым тудырған), гельминтоздар (гельминттер тудырған), арах-ноздар (өрмекшітәрізділер, соның ішінде: кенелер тудырған) және энтомоздар (жәндіктер тудырған) болып жіктеледі
Адолескарий:
Паразитизм
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
әртүрлі организмдердің генетикалық тұрғыдан қоректік байланыс және бірі (паразит) екіншісін (иесі) биологиялық тұғырығы және қоректену көзі ретінде пайдаланатын, алайда екі симбионт әртүрлі деңгейде антогонистік қарым-қатынаста болып қалыптасқан бірлестігі
Адолескарий:
Паразитоздар
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
паразитарлық (инвазиялық) аурулар
Адолескарий:
Паразитоцидтік әсер
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
паразиттен сауықтыратын, паразитке қарсы емдік заттың ықпалы
Адолескарий:
Патентті кезең
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
паразиттің сыртқы ортаға өз тұқымын (жұмыртқа, балаңқұрт, ооциста) бөлетін кезеңі
Адолескарий:
Плероцеркоид
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
баулы цестоданың инвазиялық личинкасы
Адолескарий:
Презервация
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
жануарлар мен адамның ауру қоздырушыларымен залалдануына қарсы әртүрлі әдіс-амалдардың көмегімен жүргізілетін сақтық-дауалық шараларының кешені
Адолескарий:
Препатенттік кезең
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
паразиттің дефинитивтік иесі организміне енген уақыттан бастап оның сыртқы ортаға тұқым (жұмыртқа, личинка, ооциста) шашатын мерзімі
Адолескарий:
Реинвазия
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
белгілі аурумен дерттенген иесінің организміне (адам, жануар, өсімдік) осы зоопаразитоз қоздырушысының қайтадан енуі
Адолескарий:
Спорогония
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(sporogonia; грек. Spora ұрық шашу + gone, goneia тұқым беру) - Sporozoa класы Coccidiida тармақ өкілдерінің ооцисталарында спорозоиттердің пайда болуы
Адолескарий:
Трансмиссивтік аурулар
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(лат. transmissio - тасымалдау, берілу, өту) - кейбір инфекциялық және инвазиялық ауру қоздырушыларының буынаяқтылардың қатысуымен бір малдан келесіге тасымалдануы, таралуы
Адолескарий:
Шизогония
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
(грек. Shizo - ыдыратамын, бөлемін және тұқым беру, туу) - кокцидийлердің және т. б. жыныссыз жолмен дамуы
Адолескарий:
Эктопаразиттер
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
иесінің тері мен түк жамылғысында тіршілік ететін паразиттер
Адолескарий:
Эндопаразиттер
(adolescaria; лат. adolescare - өскін, өсу) - кейбір трематодтардың инвазиялық личинкасы (фасциола, парамфистома және басқ. ):
иесінің ішкі ұлпалары мен мүшелерінде тіршілік ететін паразиттер
8. Әдебиеттер
Негізгі әдебиеттер
1 Сабаншиев М. С. және т. б. Паразитология және жануарлардың инвазиялық аурулары - Алматы, 2003. - 460б.
2 Есімбеков Ж. М., Ысқақов М. М., Дүйсенбаев С. Т. Жануарлардың инвазиялық ауруларын анықтау практикумы. Алматы, 2000. - 150б.
3. Кадыров Н. Т. Паразитология и инвазионные болезни с-х животных. Астана, 2000. - 560с.
Қосымша әдебиеттер
4 Шабдарбаева Г. С. Ветеринариялық гельминтология. Алматы, 2007. - 194б.
5 Ысқақов М. М., Ахметжанов О. Н., Сабаншиев М. С. Құс паразитоздары. (оқу құралы) Семей-2011. 168 б.
6 Ыбраев Б. К. Етқоректілер мен терісі бағалы аңдардың инвазиялық аурулары. Астана, 2008. -138б.
7 Ыбраев Б. К. және басқалары. «Етқоректілер мен терісі бағалы аңдардың инвазиялық аурулары». Әдістемелік құрал. Астана, 2009. - 52б.
8 Ыбраев Б. К. Гельминтоздарды балаудың негізгі әдістері. Астана, 2008. -52б.
11 Бөлекбаева Л. Т. Балықтың инвазиялық аурулары. Астана, 2003 - 49б.
12 Абуладзе К. И. Паразитология и инвазионные болезни с-х животных. М., Агропромиздат, 1990 г.
13 Акбаев М. Ш. Паразитология и инвазионные болезни с-х животных. М., А1ропромиздат, 1998 г.
14 Абуладзе К. И. и другие. Практикум по диагностике инвазионных болезней с-х животных. М., Колос, 1984. - 483с.
15 Акбаев М. Ш. Паразитология и инвазионные болезни. Москва, Колос - 1999 - 460с.
№1 дәріс
ЖАЛПЫ ПАРАЗИТОЛОГИЯ. ПАРАЗИТОЛОГИЯНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ. ПАРАЗИТОЛОГИЯНЫҢ ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ САНИТАРИЯЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1 Кіріспе
2 Паразитологияның қысқаша даму тарихы және ғалымдардың қосқан үлестері
1 Паразитология - (грек сөзі parasotos - арамтамақ, тоғышар, logos - ғылым) паразиттердің жіктелуін, құрылысын, экологиясын, иесі мен тоғышардың бірімен бірінің қарым-қатынасын, адам, жануар және өсімдіктерде тудыратын ауруларымен оларға қарсы жүргізілетін күрес және дауалау шараларын ұйымдастыратын кешенді биологиялық ғылым.
Паразиттік организмдер табиғатта еркін өмір сүрген организмдерден эволюциялық даму барысында сұрыпталып регрессивтік және прогрессивтік өзгерістерге ұшырау нәтижесінде пайда болған.
Паразит өкілдерін зерттеумен шұғылданатын салалар (пәндер) академик К. И. Скрябиннің анықтамасы бойынша олардың шығу тегіне, тоғышарлық мекеніне, қоздырушының жануарлар әлеміндегі алатын орнына байланысты жіктеледі.
Шығу тегіне қарай
:
зоопаразитология
- жануартектес паразиттерді (гельминттер, кенелер, жәндіктер, біржасушалы қарапайымдар) және олардың тудыратын ауруларын зерттеумен шұғылданатын ғылым;
фитопаразитология
- өсімдіктектес (бактерийлер, бациллалар, вирустар, саңырауқұлақтар, риккетсиялар) паразиттерді және олардың тудыратын ауруларын зерттеумен шұғылданатын ғылым болып бөлінеді.
Паразит иелері мен қоздырушылардың биологиялық тұғырығына қарай
:
медициналық зоопаразитология
, адамның паразиттері мен тудыратын ауруларын,
ветеринариялық зоопаразитология
, жануарлардың паразиттері мен тудыратын ауруларын;
агрономиялық зоопаразитология
, ауылшаруашылық дақылдарының паразиттері мен тудырған ауруларын;
орман зоопаразитологиясы
, ағаш тұқымдарының паразиттері мен тудырған ауруларын зерттеумен айналысады.
Қоздырушылар жануарлар патшалығындағы типіне қарай 4 тарауға жіктеледі
: гельминтология (HELMINS), арахнология (ARACHNEA), энтомология (ENTOMA) және протозоология (PROTOZOA) . Қазіргі уақытта ғылымға 90-ға жуық тоғышарлық күй кешетін организмдер белгілі. Паразит өз иесімен жанасқанда ауру үнемі өрбімейді, өйткені оның дамуына паразит пен иесінің арасындағы қарым-қатынас, малдың жасы мен бейімділігі, қоздырушының саны мен уыттылығына байланысты болады. Белгілі паразиттердің ішінде ең зардаптысы - гельминттер. Бұрынғы КСРО аумағында 25 000 гельминт түрі белгілі.
Паразитология ғылымының мақсаты - жануарларды паразиттерден сауықтыру арқылы адамдардың зооантропоноздармен дерттенуін болдырмау.
2 Паразитологияның қысқаша даму тарихы және ғалымдардың қосқан үлестері. Паразиттік күй кешетін құрттар (аскарида, тения) жөніндегі алғашқы деректер ислам дүниесіне ертеректен (б. э. д. 600 жыл бұрын) белгілі. Гиппократ, Аристотель, Авицена, Рудольфи өздерінің еңбектерінде адамдарда анықталған аскарида, оксиур, тения, шошқада - финна көпіршіктері туралы келтіреді. XVII-XVIII ғасырларда паразитологиялық ғылымға 980 астам паразит түрлері 756 иелерінен табылған. Паразитология саласы XX ғасырдың басында айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді. Гельминтологияның негізін қалаған атақты ғалым, ветеринария мен медицина ғылымдарының докторы, профессор, 10 жақын және шалғай мемлекеттердің Академияларының академигі К. И. Скрябин (1878-1972) әртүрлі жануарлардың гельминттер фаунасын анықтау мақсатында 320 жуық экспедициялар ұйымдастырып, осының нәтижесінде 200 астам құрттардың морфологиясын, биологиясын, иесімен арасындағы қарым-қатынасын зерттеген. Сол кездегі Мәскеу, Новочеркаск қалаларындағы зооветеринарлық институттардың құрамында паразитология кафедрасын ашқан. Әйгілі Е. Н. Павловский медицина ғылымдарының докторы, профессор жалпы паразитология және арахноэнтомология салаларының дамуына айтарлықтай үлесін қосып, 250 экспедиция ұйымдастыруының арқасында адам мен жануарларға қауіпті беймәлім 10 трансимиссивтік ауру ошақтарын ашты. Қарапайымдыларды зерттеумен шұғылдануда В. Л. Якимовтың алатын орны бөлек. Ленинградтағы Ветеринарлық институтта протозоологтардың мектебін ұйымдастырған ғалым. Профессор В. А. Догель - жалпы паразитология мен ихтиопатология саласына айтарлықтай үлес қосты. Елімізде паразитология ғылымының алға басуына гельминтолог-ғалымдар: Боев С. Н., Гвоздев Е. В., Щульц Р. С., Даугалиева Э. Х., Диков Г. И., Кәдіров Н. Т., Егізбаева Х. Е., Рамазанов В. Т., арахноэнтомолог Галузо И. Г., Целищева А. А., Есімбеков Ж. М., протозоологтар Сванбаев С. К., Хван М. В., Сабаншиев М. С., Ысқақов М. М. айтарлықтай ғылыми жаңалықтарымен үлес қосты. Аталмыш ғылым саласының жетістіктеріне жаңадан 200-ден астам паразит түрлерінің ашылуы, адам арасында риштаны, дракункулезді жою, дәрі-дәрімектерді қолданудың тиімді әдістерін ұсынуы, гельминтоздарды жайылымдық дауалау, көпшілік гельминтоздардан мал басын сауықтыру жатқызуға болады. Сондықтан паразитология саласының негізгі көздеген мақсаты жануарларды паразитоздардан сауықтыру арқылы олардың өнімділігін арттыру болып табылады.
ПАРАЗИТОЛОГИЯНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1 Табиғаттағы организмдер арасындағы қарым-қатынас түрлері.
2 Паразитизмнің анықтамасы, оның пайда болуы және табиғатта таралуы.
3 Жануар организмінде паразиттердің мекендеуі.
4 Паразит түрлері: экто- және эндопаразиттер, уақытша, тұрақты, үстемепаразиттер.
1 Табиғаттағы организмдер арасындағы қарым-қатынас түрлері. Табиғаттағы барлық тіршілік иелері (жануарлар, өсімдіктер) бір бірімен тығыз қарым-қатынаста болады. Олардың ішінде келесілер маңызды:
1. Индифференттік (немқұрайлы, селбесу) тіршілік ету - екі организмнің бір-біріне тәуелсіз, алайда кеңістіктің ортақтығына қарай тығыз байланыста болуы. Мысалы: теңіз түбіндегі қатар байланыста тіршілік етуші мұртты ұсақ шаяндар, актиниялар, коралл полиптері, теңіз кірпікшелілері, жұлдыздары, лилиялары және т. б. организмдер.
2. Симбиоз (syn - бірге, bios - тіршілік ету) екі организмнің өз тіршілігін сақтап қалу үшін өзара тиімді қарым-қатынаста болуы. Симбиоз екі жақтың біріне немесе екеуіне де тиімді болып ерекшеленеді.
А)
Кеңістіктегі байланыс
немесе
синойкия
(sym - бiрге, oikos - үй, мекен) кеңiстiкте мекен ретiнде пайдалану, екі организмнің бірі екіншісіне ешбір зиян келтірмей, тек қана оны мекен ретінде пайдалануы және өзі содан пайда көруі. Мысалы, көпаяқты шаянның балаңқұрты губканың қуысына еніп алып өмір бақи сонда қалады да, соның нәтижесінде өсіп-өнуге мүмкіндік алады.
Б)
Комменсализм,
немесе
қоректік байланыс
(тегін қорегін айыру, табу) екі организмнің бірі екіншісінің есесінен қалған азық қалдықтарымен қоректенуі. Мысалы: жабысқақ балықтар акуланың денесіне жабысып алып, кеңістікте еркін орын алмастырады және оның азық қалдықтарын пайдаланып тіршілік етеді.
В)
Мутуализм (mutuus)
немесе
екі жақты
симбиоз түрінде екі организм немесе симбионттың өз тіршілігі үшін бір біріне пайда келтіруі. Мысалы: краб (шаян) өзінің қысқыштарымен актинияларды ұстап, солардың көмегімен жауларынан қорғанады, ал актиниялар шаянды (крабты) кеңістікте қозғалу құралы ретінде пайдалануы.
Паразитизм немесе
тоғышарлық күнелту
- генетикалық тегі бірдей емес организмдердің бірге тіршілік етуінің табиғатта тарихи қалыптасқан және кең таралған түрі. Паразитизм бірге тіршілік етуші организмдердің эволюциялық дамуы сатыларында бірге өтуіне байланысты пайда болған. Паразит иесінсіз тіршілік ете алмайды. Паразитизм екі биологиялық түрдің бірі (паразит) өз тіршілік дәуірінің белгілі бір кезеңінде екіншісінен (иесі) физикалық және физиологиялық тұрғыдан тәуелді болатын экологиялық қарым-қатынасы.
Тоғышарлықтың түрлері (паразитизмнің формалары) .
Тіршілік ету мерзімінің ұзақтығына қарай бөлінуі:
1) Уақытша паразитизм паразитпен иесінің аса тығыз емес және уақытша ғана жанасуымен сипатталады. Уақытша паразиттер иесін қоректену үшін ғана пайдаланады (соналар, масалар, қандалалар және т. б. ) қалған өмірінде иесінен тыс тіршілік етеді. Олар барлығы бірдей дерлік эктопаразиттерге жатады.
