Отбасы тәрбиесінің негізі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ
1.1.Отбасындағы тәрбиесінің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2Кәзіргі отбасы тәрбиесі педагогика принциптеріне негізделеді ... ... ... ... .12
ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Жеке тұлға тәрбиесінде отбасының ролі зор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2Қазақ халқының отбасы тәрбиесіндегі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ
1.1.Отбасындағы тәрбиесінің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2Кәзіргі отбасы тәрбиесі педагогика принциптеріне негізделеді ... ... ... ... .12
ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Жеке тұлға тәрбиесінде отбасының ролі зор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2Қазақ халқының отбасы тәрбиесіндегі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі:Отбасы тәрбиесі — көзделген нәтижеге жету мақсатында ата-аналар мен жанұя мүшелерінің тарапына жасалатын ықпал процестерінің жалпы атамасы. Әлеуметтік, отбасы және мектеп тәрбиесі ажырамас бірлікте орындалатын істері ауқымын құрайды. Отбасылық тәрбиенің мектеп тәрбиесімен тоғысқан тұсындағы проблемалар жалпы педагогикада қарастырылады да, ал сол мәселенің әлеуметтік жағдайлары әлеуметтік педагогиканың үлесінде.
Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тән-дене және рухани дамуына әсер етуші ықпалдар мәні мен мағынасының тереңдігіне тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан - тіршілік қоршауы болса, екінші тараптан - тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмірі жағдайындағы отбасы ықпалы басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңдерінде болатын ықпалдардан басымдау келеді. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бұл мектеп те, ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-жарандары да, отбасы — бұл әдеп пен өнер кілті де. Осыдан, педагогтар нақты да дәл тұжырымға келіп отыр: тұлғаның қалыптасу нәтижелілігі ең алдымен отбасыға тәуелді. Неғұрлым отбасы жақсы болып, оның тәрбиелік ықпалы ұнамды келсе, тұлғаның тән-дене, рухани-адамгершілік, еңбектік тәрбиесінің өнімі де жоғары. Аса бір кездейсоқтық болмаса, әр уақыт тұлғаның кемелденуі келесі заңдылыққа тәуелді: жанұя қандай болса, онда өсіп, ер жеткен адам да сондай.
Жеке адамның қалыптасу процесі мен оның нәтижесіне болар отбасы тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтын болсақ, ендеше мемлекет пен қоғам да тәрбиелік шараларын дұрыс жолмен ұйымдастыруда ең алдымен отбасыға үлкен назар аударғаны жөн. Бұл өркениетті елдер ұстанған бұлжымас ереже.
Отбасы - тұлға қалыптастырушы бесік. Осыдан, "Азамат қалыптастырамын десең, бесігіңді түзе"- деп ұлы ғұлама М.Әуезов бекер айтпаған. Отбасыда адамаралық қатынастар негізі қаланады, бүкіл өмірге жетер еңбектік және әлеуметгік бағыт-бағдар түзіледі. Отбасыда өз ретімен қарапайым да жеңіл шешіліп жатқан көптеген проблемалар, есейген, ересек шақта бітіскен шырғалаң күйге түсіп жататыны баршаға аян.
Отбасындағы қатынастарды гуманизациялау, яғни адамиластыру. Әміршіл-әкімшіл ықпал, заң алдындағы жауапкершілік, қатаң талап не үркіте зорлаудың заманы өтті - алдыратын лыпасы жоқ пенде неден қорықсын. Тек кеңпейіл мұғалім жан дүниесімен сәулеленген қайырымдылық, мейір, нақты көмек, ұстаздық жана-шырлық қана күйзеліске ұшыраған ата-аналар көңіліне демеу беріп, өз перзенттерінің жарқын болашағы үшін күресте шаршап-шалдығудан азат етері кәміл;
Адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып, нығайтуда зайырлы мектеп пен мұсылмандық тәрбие ошағы - мешіттердің ықпалдарын біріктіру әрі осы ықпалдарды жалпыланған қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты проблемасына бағыттау;
Елбасы Н.Назарбаевтың ұлы мұратымызға бағдарланған барлық заңнамалары мен халыққа жолдауларында ұлттық бағытта білім беру, ұлттығымызды халық тәрбиесі негізінде қалыптастыру жөніндегі мәселелері ерекше аталады. Сол себепті де қазіргі уақытта Қазақстанда тәрбие мен білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Бұл бастамалар, әсіресе, ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдістерін ұйымдастыруда педагог пен ата-ананың өзара ынтымақтастық қарым-қатынастарын қалыптастыруға бағыттайды. Бұл жерде педагог пен ата-ана халықтық педагогика дәстүрлері негізінде бір-бірінің үлгілі тәжірибелеріне суйене отырып, бала тәрбиелеуде жақсы нәтижелерге жете алады. Олай болса, ұлттық тәлім-тәрбие ата-бабаларымыздың көне дәуірден бугінге дейін жас ұрпақ өкілдеріне ұлттық қасиеттер негізінде сапалы білім және саналы тәрбие беру жөніндегі тәжірибелер жиынтығын мектепте оқытылатын әрбір пәннің мұғалімі өз басшылығына алуы тиіс.
Балаға дұрыс тәрбие беруде эстетикалық тәрбиенің мәні үлкен. Өйткені, оқушының адамгершілік сезімін, жеке басының рухани деңгейін кеңейту, мінез-құлқын түзеп, толықтыру тек эстетикалық тәрбиенің еншісінде болмақ.
Зерттеу пәні:Отбасы тәрбиесін ұйымдастыру процесі.
Зерттеу міндеті: Отбасы тәрбиесін ұйымдастыру педагогикалық жұмыстарымен үйлестіре отырып бағдарлау.
Зерттеу мақсаты: Отбасы тәрбиесін ұйымдастыру процесі әрбір тәрбиешінің негізгі ұстамы болғаны жөн.
Зерттеу әдәсі:Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет көздерінен қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу.
Зерттеу өзектілігі:Отбасы тәрбиесі — көзделген нәтижеге жету мақсатында ата-аналар мен жанұя мүшелерінің тарапына жасалатын ықпал процестерінің жалпы атамасы. Әлеуметтік, отбасы және мектеп тәрбиесі ажырамас бірлікте орындалатын істері ауқымын құрайды. Отбасылық тәрбиенің мектеп тәрбиесімен тоғысқан тұсындағы проблемалар жалпы педагогикада қарастырылады да, ал сол мәселенің әлеуметтік жағдайлары әлеуметтік педагогиканың үлесінде.
Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тән-дене және рухани дамуына әсер етуші ықпалдар мәні мен мағынасының тереңдігіне тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан - тіршілік қоршауы болса, екінші тараптан - тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмірі жағдайындағы отбасы ықпалы басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңдерінде болатын ықпалдардан басымдау келеді. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бұл мектеп те, ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-жарандары да, отбасы — бұл әдеп пен өнер кілті де. Осыдан, педагогтар нақты да дәл тұжырымға келіп отыр: тұлғаның қалыптасу нәтижелілігі ең алдымен отбасыға тәуелді. Неғұрлым отбасы жақсы болып, оның тәрбиелік ықпалы ұнамды келсе, тұлғаның тән-дене, рухани-адамгершілік, еңбектік тәрбиесінің өнімі де жоғары. Аса бір кездейсоқтық болмаса, әр уақыт тұлғаның кемелденуі келесі заңдылыққа тәуелді: жанұя қандай болса, онда өсіп, ер жеткен адам да сондай.
Жеке адамның қалыптасу процесі мен оның нәтижесіне болар отбасы тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтын болсақ, ендеше мемлекет пен қоғам да тәрбиелік шараларын дұрыс жолмен ұйымдастыруда ең алдымен отбасыға үлкен назар аударғаны жөн. Бұл өркениетті елдер ұстанған бұлжымас ереже.
Отбасы - тұлға қалыптастырушы бесік. Осыдан, "Азамат қалыптастырамын десең, бесігіңді түзе"- деп ұлы ғұлама М.Әуезов бекер айтпаған. Отбасыда адамаралық қатынастар негізі қаланады, бүкіл өмірге жетер еңбектік және әлеуметгік бағыт-бағдар түзіледі. Отбасыда өз ретімен қарапайым да жеңіл шешіліп жатқан көптеген проблемалар, есейген, ересек шақта бітіскен шырғалаң күйге түсіп жататыны баршаға аян.
Отбасындағы қатынастарды гуманизациялау, яғни адамиластыру. Әміршіл-әкімшіл ықпал, заң алдындағы жауапкершілік, қатаң талап не үркіте зорлаудың заманы өтті - алдыратын лыпасы жоқ пенде неден қорықсын. Тек кеңпейіл мұғалім жан дүниесімен сәулеленген қайырымдылық, мейір, нақты көмек, ұстаздық жана-шырлық қана күйзеліске ұшыраған ата-аналар көңіліне демеу беріп, өз перзенттерінің жарқын болашағы үшін күресте шаршап-шалдығудан азат етері кәміл;
Адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып, нығайтуда зайырлы мектеп пен мұсылмандық тәрбие ошағы - мешіттердің ықпалдарын біріктіру әрі осы ықпалдарды жалпыланған қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты проблемасына бағыттау;
Елбасы Н.Назарбаевтың ұлы мұратымызға бағдарланған барлық заңнамалары мен халыққа жолдауларында ұлттық бағытта білім беру, ұлттығымызды халық тәрбиесі негізінде қалыптастыру жөніндегі мәселелері ерекше аталады. Сол себепті де қазіргі уақытта Қазақстанда тәрбие мен білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Бұл бастамалар, әсіресе, ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдістерін ұйымдастыруда педагог пен ата-ананың өзара ынтымақтастық қарым-қатынастарын қалыптастыруға бағыттайды. Бұл жерде педагог пен ата-ана халықтық педагогика дәстүрлері негізінде бір-бірінің үлгілі тәжірибелеріне суйене отырып, бала тәрбиелеуде жақсы нәтижелерге жете алады. Олай болса, ұлттық тәлім-тәрбие ата-бабаларымыздың көне дәуірден бугінге дейін жас ұрпақ өкілдеріне ұлттық қасиеттер негізінде сапалы білім және саналы тәрбие беру жөніндегі тәжірибелер жиынтығын мектепте оқытылатын әрбір пәннің мұғалімі өз басшылығына алуы тиіс.
Балаға дұрыс тәрбие беруде эстетикалық тәрбиенің мәні үлкен. Өйткені, оқушының адамгершілік сезімін, жеке басының рухани деңгейін кеңейту, мінез-құлқын түзеп, толықтыру тек эстетикалық тәрбиенің еншісінде болмақ.
Зерттеу пәні:Отбасы тәрбиесін ұйымдастыру процесі.
Зерттеу міндеті: Отбасы тәрбиесін ұйымдастыру педагогикалық жұмыстарымен үйлестіре отырып бағдарлау.
Зерттеу мақсаты: Отбасы тәрбиесін ұйымдастыру процесі әрбір тәрбиешінің негізгі ұстамы болғаны жөн.
Зерттеу әдәсі:Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет көздерінен қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І..Педагогика. Лекциялар курсы. - Алматы, 2003.
2.Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. -Алматы, 1992.
3.Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазак; тәлім-тәрбиесі – Алматы 1995.
4.Айтмамбетова Б.Р., Керимов Л.К., Төлеубекова Р.К. Тәрбие
процесінің мәні мен мазмұны. Тәрбие принциптері. 5-лекция.Алматы, 1991.
7.Мұсаева СА., Зейдалиева Ж. Қысқаша педагогика-психологиялқ сөздік-Тараз, 2001.
8.Бегалиев Т.Б. Педагогика. Қысқаша лекциялар курсы. Тараз,2002.
9.Хусаннова.Б.Конференциялық сабақ.-Қазақстан мектебі,2007,N2.
10.Оқушыларды тәрбиелеудің үлгі мазмұны. - А.: Мектеп, 1998.
11. Класс жетекшісінің жұмысы туралы. .-А: ҚазССР оқу мииистрлігінің мектептер басқармасы, 1997.
12. Мектептегі тәрбие , жұмысы. - А.:.Мектеп, 1998.
13. Ілиясова А. Н. Класс жетекшісінің жүргізетін тәрбие жұмысының жүйесі. -А, 1991.
14.Хусаннова.Б.Конференциялық сабақ.-Қазақстан мектебі,2007,N2.
15.Құнанбаев Абай. Қара сөздер. - "Қазақстан мектебі". Алматы. 2005.
16.Тұнғатарова. Г. Қырғыз халқының балаларды еңбеке баулудың ұлттық идеалары.-Білім-образование,2006.N4.
17.Құрсабаева.М.Ұлтық тәрбиенің маңыздылығы.-Ұлттағлымы,2006.N2.
І..Педагогика. Лекциялар курсы. - Алматы, 2003.
2.Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. -Алматы, 1992.
3.Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазак; тәлім-тәрбиесі – Алматы 1995.
4.Айтмамбетова Б.Р., Керимов Л.К., Төлеубекова Р.К. Тәрбие
процесінің мәні мен мазмұны. Тәрбие принциптері. 5-лекция.Алматы, 1991.
7.Мұсаева СА., Зейдалиева Ж. Қысқаша педагогика-психологиялқ сөздік-Тараз, 2001.
8.Бегалиев Т.Б. Педагогика. Қысқаша лекциялар курсы. Тараз,2002.
9.Хусаннова.Б.Конференциялық сабақ.-Қазақстан мектебі,2007,N2.
10.Оқушыларды тәрбиелеудің үлгі мазмұны. - А.: Мектеп, 1998.
11. Класс жетекшісінің жұмысы туралы. .-А: ҚазССР оқу мииистрлігінің мектептер басқармасы, 1997.
12. Мектептегі тәрбие , жұмысы. - А.:.Мектеп, 1998.
13. Ілиясова А. Н. Класс жетекшісінің жүргізетін тәрбие жұмысының жүйесі. -А, 1991.
14.Хусаннова.Б.Конференциялық сабақ.-Қазақстан мектебі,2007,N2.
15.Құнанбаев Абай. Қара сөздер. - "Қазақстан мектебі". Алматы. 2005.
16.Тұнғатарова. Г. Қырғыз халқының балаларды еңбеке баулудың ұлттық идеалары.-Білім-образование,2006.N4.
17.Құрсабаева.М.Ұлтық тәрбиенің маңыздылығы.-Ұлттағлымы,2006.N2.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ
1.1.Отбасындағы тәрбиесінің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2Кәзіргі отбасы тәрбиесі педагогика принциптеріне
негізделеді ... ... ... ... .12
ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Жеке тұлға тәрбиесінде отбасының ролі
зор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2Қазақ халқының отбасы тәрбиесіндегі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі:Отбасы тәрбиесі — көзделген нәтижеге жету
мақсатында ата-аналар мен жанұя мүшелерінің тарапына жасалатын ықпал
процестерінің жалпы атамасы. Әлеуметтік, отбасы және мектеп тәрбиесі
ажырамас бірлікте орындалатын істері ауқымын құрайды. Отбасылық тәрбиенің
мектеп тәрбиесімен тоғысқан тұсындағы проблемалар жалпы педагогикада
қарастырылады да, ал сол мәселенің әлеуметтік жағдайлары әлеуметтік
педагогиканың үлесінде.
Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тән-
дене және рухани дамуына әсер етуші ықпалдар мәні мен мағынасының
тереңдігіне тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан - тіршілік қоршауы
болса, екінші тараптан - тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмірі жағдайындағы
отбасы ықпалы басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңдерінде болатын
ықпалдардан басымдау келеді. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бұл
мектеп те, ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-
жарандары да, отбасы — бұл әдеп пен өнер кілті де. Осыдан, педагогтар нақты
да дәл тұжырымға келіп отыр: тұлғаның қалыптасу нәтижелілігі ең алдымен
отбасыға тәуелді. Неғұрлым отбасы жақсы болып, оның тәрбиелік ықпалы ұнамды
келсе, тұлғаның тән-дене, рухани-адамгершілік, еңбектік тәрбиесінің өнімі
де жоғары. Аса бір кездейсоқтық болмаса, әр уақыт тұлғаның кемелденуі
келесі заңдылыққа тәуелді: жанұя қандай болса, онда өсіп, ер жеткен адам да
сондай.
Жеке адамның қалыптасу процесі мен оның нәтижесіне болар отбасы
тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтын болсақ, ендеше мемлекет пен қоғам
да тәрбиелік шараларын дұрыс жолмен ұйымдастыруда ең алдымен отбасыға үлкен
назар аударғаны жөн. Бұл өркениетті елдер ұстанған бұлжымас ереже.
Отбасы - тұлға қалыптастырушы бесік. Осыдан, "Азамат
қалыптастырамын десең, бесігіңді түзе"- деп ұлы ғұлама М.Әуезов бекер
айтпаған. Отбасыда адамаралық қатынастар негізі қаланады, бүкіл өмірге
жетер еңбектік және әлеуметгік бағыт-бағдар түзіледі. Отбасыда өз ретімен
қарапайым да жеңіл шешіліп жатқан көптеген проблемалар, есейген, ересек
шақта бітіскен шырғалаң күйге түсіп жататыны баршаға аян.
Отбасындағы қатынастарды гуманизациялау, яғни адамиластыру. Әміршіл-
әкімшіл ықпал, заң алдындағы жауапкершілік, қатаң талап не үркіте зорлаудың
заманы өтті - алдыратын лыпасы жоқ пенде неден қорықсын. Тек кеңпейіл
мұғалім жан дүниесімен сәулеленген қайырымдылық, мейір, нақты көмек,
ұстаздық жана-шырлық қана күйзеліске ұшыраған ата-аналар көңіліне демеу
беріп, өз перзенттерінің жарқын болашағы үшін күресте шаршап-шалдығудан
азат етері кәміл;
Адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып, нығайтуда зайырлы мектеп
пен мұсылмандық тәрбие ошағы - мешіттердің ықпалдарын біріктіру әрі осы
ықпалдарды жалпыланған қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты
проблемасына бағыттау;
Елбасы Н.Назарбаевтың ұлы мұратымызға бағдарланған барлық
заңнамалары мен халыққа жолдауларында ұлттық бағытта білім беру,
ұлттығымызды халық тәрбиесі негізінде қалыптастыру жөніндегі мәселелері
ерекше аталады. Сол себепті де қазіргі уақытта Қазақстанда тәрбие мен білім
берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Бұл бастамалар, әсіресе, ауыл
мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдістерін ұйымдастыруда педагог пен ата-ананың
өзара ынтымақтастық қарым-қатынастарын қалыптастыруға бағыттайды. Бұл жерде
педагог пен ата-ана халықтық педагогика дәстүрлері негізінде бір-бірінің
үлгілі тәжірибелеріне суйене отырып, бала тәрбиелеуде жақсы нәтижелерге
жете алады. Олай болса, ұлттық тәлім-тәрбие ата-бабаларымыздың көне
дәуірден бугінге дейін жас ұрпақ өкілдеріне ұлттық қасиеттер негізінде
сапалы білім және саналы тәрбие беру жөніндегі тәжірибелер жиынтығын
мектепте оқытылатын әрбір пәннің мұғалімі өз басшылығына алуы тиіс.
Балаға дұрыс тәрбие беруде эстетикалық тәрбиенің мәні үлкен.
Өйткені, оқушының адамгершілік сезімін, жеке басының рухани деңгейін
кеңейту, мінез-құлқын түзеп, толықтыру тек эстетикалық тәрбиенің еншісінде
болмақ.
Зерттеу пәні:Отбасы тәрбиесін ұйымдастыру процесі.
Зерттеу міндеті: Отбасы тәрбиесін ұйымдастыру педагогикалық
жұмыстарымен үйлестіре отырып бағдарлау.
Зерттеу мақсаты: Отбасы тәрбиесін ұйымдастыру процесі әрбір
тәрбиешінің негізгі ұстамы болғаны жөн.
Зерттеу әдәсі:Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет көздерінен
қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу.
ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ
1.1. Отбасындағы тәрбие мәні мен мазмұны
Отбасы тәрбиесі — көзделғен нәтижеге жету мақсатында ата-аналар
мен жанүя мүшелерінің тарапына жасалатын ықпал процестерійің жалпы атамасы.
Әлеуметтік, отбасы және мектеп тәрбиесі ажырамас бірлікте орындалатын
істері ауқымын құрайды. Отбасылық тәрбиенің мектеп тәрбиесімен тоғысқан
тұсындағы проблемалар жалпы педагогикада қарастырылады да, ал сол мәселенің
әлеуметтік жағдайлары әлеуметтік педагогиканың үлесінде.
Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тән-дене
және рухани дамуына эсер етуші ықпалдар мәні мен мағынасының тереңдігіне
тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан - тіршілік қоршауы болса,
екінші тараптан - тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмірі жағдайындағы отбасы
ықпалы басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңцерінде болатын ықпалдардан
басымдау келеді. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бұл мектеи те,
ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-жарандары да,
отбасы — бұл әдеп пен өнер кілті де. Осыдан, педагогтар нақты да дәл
тұжырымға келіп отыр: тұлғаның қалыптасу нәтижелілігі ең алдымен отбасыға
тәуелді. Неғұрлым отбасы жақсы болып, оның тәрбиелік ықпалы ұнамды келсе,
тұлғаның тән-дене, рухани-адамгершілік, еңбектік тәрбиесінің өнімі дс
жоғары.
Жеке адамның қалыптасу процесі мен оның нәтижесіде болар отбасы
тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтып болсақ, ендеше мемлекет пен қоғам
да тәрбиелік шараларып дұрыс жолмен ұйымдастыруда ең алдымен отбасыға
үлкен назар аударғаны жөн. Бұл өркениетті елдер ұстанған бұлжымас ереже.
Неке мен отбасыға деген үстірт көзқарас, халықтық және ұлттық
үрдістерді естен шығару, инабаттылық принциптерінен тайқу, шектен тыс
арсыздық пен маскүнемдік, іштей тәртіптің болмауы мен жыныстық салғырттық,
ерлі-зайыптылар арасында жоғары белең алған ажырасулар — бәрі де отбасыдағы
бала тәрбиесіне болатын теріс ықпалдар көзі.
Отбасы — тұлға қалыптастырушы бесік. Осыдан, "Азамат қалыптастырамын
десең, бесігіңді түзе"- деп ұлы ғұлама М. Әуезов бекер айтпаған. Отбасыда
адамаралық қатынастар негізі қаланады, бүкіл өмірге жетер еңбектік және
әлеуметтік бағыт-бағдар түзіледі. Отбасыда өз ретімен қарапайым да жеңіл
шешіліп жатқан көптеген проблемалар, есейген, ересек шақта бітіскен
шырғалаң күйге түсіп жататыны баршаға аян.
Жоғарыда әңгіме арқауы болған тұжырымдарды жинақтаумен келесідей
қорытындылар жасауға болады: отбасы ықпалы басқа тәрбиелік әсерлердің
бәрінен де күштірек. Жас ұлғаюмен ол әсер бәсеңдеуі мүмкін де, бірақ
ешқашан өз маңызын жоймайды;
* қандай да бір басқа жағдайларда қалыптасуы мүмкін болмаған сапа-қасиеттер
тек отбасында ғана өрісін алады;
* отбасы тұлғаның әлеуметтенуін қамтамасыз етеді, оның тәндік, моральдық
және еңбектік тәрбиесіне болған мүмкіндіктерді мейлінше шоғырландырып, іске
қосады. Қоғамның азамат мүшесі отбасыдан бастау алады, қоғам келбеті
отбасыдан көрінеді;
* салт-дәстүр жалғастығын қамтамасыз ететін отбасы;
* отбасының аса маңызды әлеуметтік қызметтері — азамат тәрбиелеу, патриот
қалыптастыру, болашақ жанүя иегерін кемелдендіру және мемлекет заңдарын
мойындап, құқықтарын сауатты пайдалана білетін қоғам мүшесін жетілдіру;
* отбасының кәсіп таңдауға да тигізер ықпалы орасан.
Нарықтық экономикалық жүйеге байланысы отбасындағы тәрбие
жетімсіздігінің кейбір себептері ретінде келесі жағдайларды алға
тартуға болады:
1. Көптеген еңбеккер отбасылардың экономикалық жағдайының әлсіздігі.
2. Қоғамдық өмір мәдениетінің төмендігі.
3. Отбасы анасы - әйел мойнына артылған екіталай — жұмыс орнында, жанұяда —
ауыртпалық.
4. Көптеген әлеуметтік-тұрмыстық және моралдық себептердің салдарынан
болып жатқан ерлі-зайыптылардың ажырасуы.
5. Бала тәрбиесінде ер адам әйел көмекшісі деген қоғамдық пікірдің белең
алуы.
6. Күннен күнге шиеленісіп бара жатқан әулеттер арасындағы бәсеке, дау-
дамай.
7. Отбасы мен мектеп арасындағы байланыстың күннен күнге әлсіреуі.
Отбасы дағдарысын ретке келтіру және оның тәрбиелік ықпалын көтеру
бағытында қазіргі заман педагогикасы қандай тиімді ұсыныстар беруі мүмкін?
Бұл орайда педагогика қандай да тосын жаңалық ашып беруі мүмкін емес:
тәрбиенің қоғамдық, экономикалық қатынастардың жалпы заңдылықтарына
тәуелділігі объективті шындық. Бәріміз де осы заңдылықтардың құрсауындамыз.
Барша үмітімізді мұғалімге артамыз, тәрбиелік жақсылықтарымызды оның
жанпида-лығынан күтеміз. Жалған, алдамшы ой-пікірлерден арыла білген шынайы
ұстаздың өз іс-әрекетін келесідей жоспарға орайластырғанын жөн деп білер
едік:
- отбасындағы қатынастарды гуманизациялау, яғни адамиластыру. Әміршіл-
әкімшіл ықпал, заң алдындағы жауапкершілік, қатаң талап не үркіте зорлаудың
заманы өтті - алдыратын лыпасы жоқ пенде неден қорықсын. Тек кеңпейіл
мүғалім жан дүниесімен сәулеленген қайырымдылық, мейір, нақты көмек,
ұстаздық жана-шырлық қана күйзеліске ұшыраған ата-аналар көңіліне демеу
беріп, өз перзенттерінің жарқын болашағы үшін күресте шаршап шалдығудан
азат етері кәміл;
-адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып,нығайтуда зайырлы мектеп пен
мұсылмандық тәрбие ошағы - мешіттердің ықпалдарын біріктіру әрі осы
ықпалдарды жалпыланған қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты
проблемасына бағыттау;
- педагогикалық мүдде - ниеттерді гуманитарлық қор, қоғамдар мен ұжымдар
жұмыстарымен үйлестіре отырып, қайырымдылық-тәрбие бағдарламасын жасау.
Ең бастысы, жалпы адамға, оның табиғатына берілген қайырымдылық пен
мейірімге болған сенімнен ажырап қалмау- әрбір тәрбиешінің негізгі ұстамы
болғаны жөн.
Атам қазақ басынан талай "ақтабан шұбырынды, Алқа көл сұламаның"
кешкен, солай болса да ортасында жүрген дана тәрбиешілерінің, ғұлама
ұстаздарының болуынан өз болмысын сақтап қалғаны баршаға аян. Дүние
ауыспалы ал педагогиканың міндеті қоғам өзгерістерінің ізімен жйлғаса,
дамып бару. Әр дәуір ұрпақтары арасындағы тартыс, бәсеке мәңгілік, бірақ
олардың нақты кезендердегі шешімі әрқашан жаңаланып барғаны дұрыс. Ал ондай
шешімдерді ата-аналар есіне салу отбасылық драмалардың астарлы, көзден таса
бұлтарыстарын тереңнен түсінетін педагогтың міндеті.
Қаншалықты отбасы болса, тәрбие ерекшеліктері де соншалықты мол. Алайда
олардың көптүрлілігіне қарамастан, жанұядағы ересектер мен балалар арасында
кезігетін қатынастардың жалпылай моделін ажырата тану мүмкіндігі баршылық.
Отбасындағы қатынастар түрі сол қатынастардың қай бағытта, қай дәрежеде
өсіртеуі мен балалар тәрбиесіне болған келеңсіз ықпалдардың салдарына
тәуелді анықталады. Олар:
1. Балаларына құрмет көрсете алатын отбасы.
2. Қайырқом, мейірлі отбасы.
1. Күнделікті дүниепараздыққа жүгінген отбасы.
4. Алауыз, жауласқан отбасы.
5. Теріс әлеуметтік бағыттағы отбасы.
6. Ата мен аналардың педагогикалық үйлесімсіздігі жайлаған отбасы.
7. Ұрпайы тәрбие әдістерімен қаруланған отбасы.
Отбасыдағы тәрбие мазмұны демократиялық қоғамның өзекті мүдде-
мұраттарына орайластырылады. Болашақтағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық
өмірге бейім дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды, парасаты
тұлға дайындау - отбасы міндеті. Жанұялық тәрбие мазмұнының құрамды
бірліктері ежелден белгілі бағыт-бағдарларды, тән-дене, адамгершілік-
имандылық, сана-сезім, эстетикалық, еңбек тәрбиесін қамтиды, олар оз
кезегінде жас әулетті экономикалық, экологиялық, саяси, жыныстық
білімдендіру істерімен толығып отырады.
1. Балалар мен жастардың отбасындағы тәрбиесі салауатты өмір болмысына
негізделіп, дұрыс ұйымдастырылған күн тәртібін, спорттық жаттығуларды, дене
шынықтыруларын т.б. қамтиды.
2. Отбасындағы сана-сезім тәрбиесі ата-аналардың өз балаларын білімдермен
байытып, соны ақпараттарға деген тұрақты қажетсінуін қалыптастырып, оларды
үздіксіз жаңалап бару ұмтылыстарын баулуға негізделеді. Танымдық қызықсыну,
қабілет, бейімділіктер мен нышандарды дамытып бару бала тәрбиесіндегі ата-
аналардың аса өзекті шаруасы.
3. Отбасыдағы адамгершілік-имандылық тәрбиесі тұлға қалыптастыру жолындағы
қатынастардың бұлжымас төркіні. Бұл орайда алғы шепке тартылатын мәселе
мәңгілікті өзгермес адамзаттық мораль қүндылықтары — сүйіспеншілік, құрмет
пен сыйластық, әділдік пен ар-намыс, қадір-қасиет пен борыш сезімдерін
тәрбиелеу. Адамгершілік сапа, қасиеттердің басқа да түрлері: парасатты
қажетсіну, тәртіптілік, жауапкершілік, дербестік пен ұстамдылық та осы
отбасында баулынады.
4. Отбасыдағы эстетикалық тәрбие балалардың таланты мен дарынын дамытуға
бағытталып, өмір болмысы әссмдіктері жөнінде тағлым беруге арналады.
5. Отбасындағы еңбек тәрбиесі балалардың болашақтағы адал өмірінің
негізін қалайды. Еңбектенуге отбасынан дағдыланбаған баланың есейген кезде
де бар есіл-дерті "жеңілдің астымен, ауырдың үстімен" жүріп, шалқып өмір
сүру. Ал мұндай еңбексіз "күнде той" өмірдің жақсылыққа апармайтынын тұрмыс
қадам сайын дәлелдеп отыр.
Ата-аналар міндетіндегі отбасылық тәрбие — балалардың тән-дене және
рухани сапаларын қалыптастыру бағытындағы саналы да парасатты істерге
негізделген үздіксіз жетіліп барушы процесс.
Әрбір әке мен кез келген ана өз перзентіне болашақта қай сапа-
қасиеттерді баулу керектігін жете білгені жөн. Отбасылық тәрбиенің
саналылық сипаты мен тәрбиелік міндеттерді парасатты шешу жолдары осымен
айқындалады.
Отбасындағы тәрбие әдістері — бұл ата-аналардың өз баласының санасы мен
әрекет-қылығына педагогикалық ықпал жасаудың мақсатты көзделген жөн-жосығы,
жолы. Бұлардың бәрі де тәрбиенің жалпы әдістерімен теңдейлес, дегенмен өз
ерекшеліктеріне ие. Олар:
* әр балаға болған ықпал тұлғаның жекелеген нақты әрекет-қылығы "мен ақыл-
парасатына икемделуінен даралықты келеді;
* тәрбие әдістерін таңдау ата-аналардың педагогикалық мәдениетіне орайлас
келіп, олардың тәрбие мақсатын тануына, өз қадір-қасиетіне құндылықтық
бағыт-бағдарына, өз жанұясында орнатқан қарым-қатынасына т.б. тәуелді.
Осыдан да отбасылық тәрбие әдістері ата-аналардың тұлғалық сән-
сипатымен қайнай бітіскен және олардан ажыратыла қараластырылуы мүмкін
емес. Қаншама ата-ана болса, әдістері түрі де соншалықты: жылы сөзбен
көндіру, қорқыту, айқайлап үркіту, мақтау мен мадақтау, каталдық құрсауына
салу және жазалау. Әдістер ата-аналар тәрбиелік бағыт-бағдарға тәуелді
келеді: біреулеріп баласының тіл алғыштығын тәрбиелегісі келеді, осыдан
олардың әдісі ересектер талабын мүлтіксіз орындатуға бағдарланады. Екінші
біреулері дербес, өз бетінше ойлай білуге негіз болар тұлғалық қасиеттерді
орнықтыруды көздеп, осыған сәйкес әдістік жолдарды таңдастырып, колданады.
Отбасылық тәрбие арасында ата-аналар баршаға бірдей ортақ жалпыланған
әдістерді пайдалану үрдіске айалған. Мұндай әдістер түрі келесідей
топтастырылған: сендір (мақтау, мадақтау, балаға болашақта пайдалы да
қызықты мүддені түсіндіру арқылы); жазалау (қандай да көңіл рахатынан
айыру, ортадағы достық қатынасты үзу, ұрып-соғу); кей отбасыларда
педагогтар кеңесі мен тәрбиелік жағдайлар әдейі жасалып қолданылады.
Отбасындағы тәрбиелік міндеттерді атқарудың құралдары да әртүрлі. Олар
арасында кең қолданымдағылар: сөз, ауыз әдебиеті, ата-ана беделі, еңбек,
оқу, табиғат, үй тұрмысы, ұлттық салт-дәстүрлер, қоғамдық пікір, жанұядағы
рухани және материалдық болмыс, ақпарат көздері (газет, журнал, радио,
теледидар), күн тәртібі, көркем әдебиет,мұражайлар мен көрмелер, ойындар
мен ойыншықтар, дене шынықтырулар мен спорт, мейрамдар, рәміздер, ерекше
белгілер (атрибут), қастерлі заттар, бұйымдар ж.т.б.
Ата-аналар тәрбиесі әдістерін іріктеу мен қолдануда келесідей жалпы
шарттар ескерілуі тиіс:
Ата-аналардың өз баласының болмысын жете тануы.
Ата-аналардың жеке тәрбиесі мен беделі, отбасында орнатқан қатынастар
сипаты.
Егер ата-аналардың тәрбиелік істерінің бағыты бірлікті келсе, іс-әрекеттер
әдістері басым келеді.
Ата-аналардың педагогикалық мәдениеті, осыдан педагогиканы меңгеру,
тәрбиелік ықпалдардың қыр сырларын үйрену, тұрмнстық қажеттікке айналады.
Қаншалықты отбасы болса, тәрбие ерекшеліктері де соншалықты мол.
Алайда олардың көптүрлілігіне қарамас-тан, жанұядағы ересектер мен балалар
арасында кезігетін қатынастардың жалпылай моделін ажырата тану мүмкіндігі
баршылық. Отбасындағы қатынастар түрі сол қатынастардың қай бағытта, қай
дәрежеде өсіртеуі мен балалар тәрбиесіне болған келеңсіз ықпалдардың
салдарына тәуелді анықталады. Олар:
Балаларына құрмет көрсете алатын отбасы.
Қайырқом, мейірлі отбасы.
Күнделікті дүниепараздыққа жүгінген отбасы.
Алауыз, жауласқан отбасы.
Теріс әлеуметтік бағыттағы отбасы.
6. Ата мен аналардың педагогикалық үйлесімсіздігі жайлаған отбасы.
7. Тұрпайы тәрбие әдістерімен қаруланған отбасы.
Отбасыдағы тәрбие мазмұы демократиялық қоғам-ның өзекті мүдде-
мұраттарына орайластырылады. Болашақтағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық
өмірге бейім дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды, парасаты
тұлға дайындау - отбасы міндеті. Жанұялық тәрбие мазмұнының құрамды
бірліктері ежелден белгілі бағыт-бағдарларды, тән-дене, адамгершілік-
имандылық, сана-сезім, әстетикалық, еңбек тәрбиесін қамтиды, олар өз
кезегінде жас әулетті әкономикалық, әкологиялық, саяси, жыныстық
білімдендіру істерімен толығып отырады.
Балалар мен жастардың отбасындағы тәрбиесі салауатты өмір болмысына
негізделіп, дұрыс ұйымдастырылған күн тәртібін, спорттық жаттығуларды, дене
шынықтыруларын т.б. қамтиды.
Отбасындағы сана-сезім тәрбиесі ата-аналардың өз балаларын білімдермен
байытып, соны ақпараттарға деген тұрақты қажетсінуін қалыптастырып, оларды
үздіксіз жаңалап бару ұмтылыстарын баулуға негізделеді. Танымдық қызықсыну,
қабілет, бейімділіктер мен нышандарды дамытып бару бала тәрбиесіндегі ата-
аналардың аса өзекті шаруасы.
Отбасыдағы адамгершілік-имандылық тәрбиесі тұлға қалыптастыру жолындағы
қатынастардың бұлжымас төркіні. Бұл орайда алғы шепке тартылатын мәселе
мәңгілікті өзгермес адамзаттық мораль құндылықтары — сүйіспеншілік, құрмет
пен сыйластық, әділдік пен ар-намыс, қадір-қасиет пен борыш сезімдерін
тәрбиелеу. Адамгершілік сапа, қасиеттердің басқа да түрлері: парасатты
қажетсіну, тәртіптілік, жауапкершілік, дербестік пен ұстамдылық та осы
отбасында баулынады.
Отбасыдағы әстетикалық тәрбие балалардың таланты мен дарынын дамытуға
бағытталып, өмір болмысы әсемдіктері жөнінде тағлым беруге арналады.
5. Отбасындағы еңбек тәрбиесі балалардың болашақтағы адал өмірінің
негізін қалайды. Еңбектенуге отбасынан дағдыланбаған баланың есейген кезде
де бар есіл-дерті "жеңілдің астымен, ауырдың үстімен" жүріп, шалқып өмір
сұру. Ал мұндай еңбексіз "күнде той" өмірдің жақсылыққа апармайтынын тұрмыс
қадам сайын дәлелдеп отыр.
Ата-аналар міндетіндегі отбасылық тәрбие — балалардың тән-дене және
рухани сапаларын қалыптастыру бағытындағы саналы да парасатты істерге
негізделген үздіксіз жетіліп барушы процесс.
Әрбір әке мен кез келген ана өз перзентіне болашақта қай сапа-
қасиеттерді баулу керектігін жете білгені жөн. Отбасылық тәрбиенің
саналылық сипаты мен тәрбиелік міндеттерді парасатты шешу жолдары осымен
айқындалады.
Отбасындағы тәрбие әдістері — бұл ата-аналардың өз баласының санасы
мен әрекет-қылығына педагогикалық ықпал жасаудың мақсатты көзделген жөн-
жосығы, жолы. Бұлардың бәрі де тәрбиенің жалпы әдістерімен теңдейлес,
дегенмен өз ерекшеліктеріне ие. Олар:
әр балаға болған ықпал тұлғаның жекелеген нақты әрекет-қылығы мен ақыл-
парасатына икемделуінен даралықты келеді;
тәрбие әдістерін тандау ата-аналардың педагогикалық мәдениетіне орайлас
келіп, олардың тәрбие мақсатын тануына, өз қадір-қасиетіне құндылықтық
бағыт-бағдарына, өз жанұясында орнатқан қарым-қатынасына т.б. тәуелді.
Осыдан да отбасылық тәрбие әдістері ата-аналардың тұлғалық сән-
сипатымен қайнай бітіскен және олардан ажыратыла қараластырылуы мүмкін
емес. Қаншама ата-ана болса, әдістері түрі де соншалықты: жылы сөзбен
көндіру, қорқыту, айқайлап үркіту, мақтау мен мадақтау, қаталдық құрсауына
салу және жазалау. Әдістер ата-аналар тандаған тәрбиелік бағыт-бағдарға
тәуелді келеді: біреулері өз баласының тіл алғыштығын тәрбиелегісі келеді,
осыдан олардың әдісі ересектер талабын мүлтіксіз орындатуға бағдарланады.
Екінші біреулері дербес, өз бетінше ойлай білуге негіз болар тұлғалық
қасиеттерді орнықтыруды көздеп, осыған сәйкес әдістік жолдарды таңдастырып,
қолданады.
Отбасылық тәрбие арасында ата-аналар баршаға бірдей ортақ
жалпыланған әдістерді пайдалану үрдіске айналған. Мұндай әдістер түрі
келесідей топтастырылған: сендіру (мақтау, мадақтау, балаға болашақта
пайдалы да қызықты мүддені түсіндіру арқылы); жазалау (қандай да көңіл
рахатынан айыру, ортадағы достық қатынасты үзу, ұрып-соғу); кей отбасыларда
педагогтар кеңесі мен тәрбиелік жағдайлар әдейі жасалып қолданылады.
Отбасындағы тәрбиелік міндеттерді атқарудың құралдары да әртүрлі.
Олар арасында кең қолданым-дағылар: сөз, ауыз әдебиеті, ата-ана беделі,
еңбек, оқу, табиғат, үй тұрмысы, ұлттық салт-дәстүрлер, қоғамдык пікір,
жанұядағы рухани және материалдық болмыс, ақпарат көздері (газет, журнал,
радио, теледидар), күн тәртібі, көркем әдебиет, мұражайлар мен көрмелер,
ойындар мен ойыншықтар, дене шынықтырулар мен спорт, мейрамдар, рәміздер,
ерекше белгілер (атрибут), қастерлі заттар, бұйымдар ж.т.б.
Ата-аналар тәрбиесі әдістерін іріктеу мен қолдануда келесідей жалпы
шарттар ескерілуі тиіс:
Ата-аналардың өз баласының болмысын жете тануы.
Ата-аналардың жеке тәрбиесі мен беделі, отбасында орнатқан қатынастар
сипаты.
Егер ата-аналардың тәрбиелік істерінің бағыты бірлікті келсе, іс-әрекеттер
әдістері басым келеді.
4. Ата-аналардың педагогикалық мәдениеті, осыдан педагогиканы
меңгеру, тәрбиелік ықпалдардың қыр сырларын үйрену, тұрмыстық қажеттікке
айналады.
Ұзаққа созылған өз тарихы бар отбасы балаларды тәрбиелеу жолында
орасан көп бақылаулар нәтижесін жинақтап, қорытты. Осы қорытулар негізінде
аса маңызды тұжырызддар жасалып, олар отбасыдағы балаларды тәрбиелеудің
жалпы заңдылықтары ретінде белгілі жүйелерге орай топтастырылды. Дегенмен
олардың бәрі ғылыми заңдылық байланыс белгілеріне ие болмаса да, өз
дәрежесі бойынша алғашқы тұрмыстық деректі пайымдар мен қарапайым көзқарас
пікірлерден жоғары келеді. Олардың бәрінің төркін мәні - ата-аналарға
кеңес, отбасылық тәрбие ережелері.
Ата-аналар өз тәрбиелік әрекеттерін осы ережелер тұрғысынан
салыстыра бағалап барады, сонымен бірге ережелер педагоггар үшін, әсіресе
егде ата-аналарға өнімді де ңегізді кеңестер беріп отыруға қажетті.
Жалпы адамзаттық мәдениеттің бірегейлігі мен тұрақтылығын ескеретін
болсақ, балалар ата-аналарынан өз тұлғалық қажет сапалары жағынан онша
алшақтамайды. Егер әке мен шеше екеуінің болымды да болымсыз барша
қажеттері мен сапаларының қосындысын тең ортадан бөлетін болсақ, олардың
жұптастығынан болған баланың біршама дәл бейнесін алуға мүмкін екендігін
ғылым дәлелдеп отыр. Бұдан табиғат-ананың біз үшін аса күрделі мәселе
туындатпайтынын байқаймыз. Солай да болса отбасыдағы бала тәрбиесіне
байланысты көкейтесті проблемалар түбегейлі шешімін таппауынан қате
кемшіліктер бітер емес, бітпейді де.
Отбасы тәрбиесінің тиімділігін көтеруге кедергі болар жәйттер
қандай?
Біріншіден, нәсілдік. Егер ата-аналардың өздері балалық шағында
қандай да жүйке, тәндік, сана-сезімдік проблемаларға кезіккен болса,
олардың өз ұрпақтарында да қайталанатынына дайын болып, тумадан көрінетін
дерітердің алдын алғаны жон. Екіншіден, өзгеріске түсіп, үздіксіз
күрделеніп баратын балалардың болмыс, тұрмыс жагдайлары, әлбетте, мұндай
жәйттердің жүз беруі, бермеуі әрі соларға байланысты проблемалардың
туындауы ата-аналардың өздеріне тәуелді. Үшіншіден, күннен-күнге томенден
бара жатқан отбасылық тәрбие мәдениеті. Әринс, бұл тұрғыдан ата-аналардың
жетімсіз педагогикалық мәденистін ғана кінәләп қоймай, халықтық тәлім-
тәрбие үрдістерінен алшақтап бара жатқанымызды, барша қоғамдағы тәрбие салт-
дәстүрлерінің келеңсіз бағытта белең алып жатқанын ескеріп барған жөн.
Аталған және басқа да сан қилы әлеуметтік-қоғамдық себептер
негізінде ата-аналар ықиалы мен бала тәрбиесінің санасы арасында мың сан
тәуелді байланыстйә өрбитіні белгілі. Солардың арасынан аса көзге түсер,
маңызды болған жәйттерге талдау беріп, және олар бойынша жасалатын
тұжырымдарға орай ата-аналар мен педагогтарға қажетті кеңес ұсыныстарды
алға тартқан жөн болар.
1.2Қазіргі отбасы тәрбиесі педагогика принциптерінің негіздері
Балаларды тәрбиелеуге байланысты осы заман тәжірибесінде мектеп,
отбасы және қоғамдық іс-әрекеттерді бірлестіре орындаудың келесідей
ұйымдастыру формалары қабылданған:
1. Педагогикалық ұжым, ата-аналар комитеті, жер-жердегі қоғамдық
кеңестер, клубтар, кітапханалар, стадиондар,тәртіп сақтау және денсаулық
мекемелерінің жоспарларын біріктіре түзу, сонымен тәрбие процесіне
қатысушылардың нақты міндеттерін айқын бөлістіріп беру.
2. Мектеп күшімен ата-аналар және қоғам өкілдерін балалармен жұмыс
жүргізудің тиімді тәсілдерімен таныстырып, жүйелі оқыту.
3. Тәрбие жұмыстарының барысын тыңғылықты зерттей отырып, олардың
нәтижесін бірлікті талдауға салу, сонымен кезіккен кемшіліктердің алдын
алып, оларды болдырмауға бірлікті ат салысу.
Ата-аналарға арналған негізгі жұмыстарды мектеп ата-аналар
бірлестіктері (комитеттер, кеңестер, конгрестер, қолдау қоғамдары,
кешеңдер, клубтар, т.б.) арқылы орындап барады. Мұндай бірлестіктердің
әрбірі өз жарғысына (ереже, регламент, жоспар) ие болып, олар негізінде өз
іс-әрекетінің басты бағыт-бағдарын белгілейді, тәрбие процесіне
қатысушылардың міндеттерін айқындайды. Көп жағдайларда отбасы, мектеп және
қоғамдық мекемелердің бірлікті ортақ жоспары түзіледі.
Білім жүйесіндегі жаңа қатынастарға орай ата-аналар көптеген
мүмкіндіктерге ие болып отыр: оқу пәндерін таңдау, олардың меңгеру көлемін
анықтау, оқу жоспарларын түзу, оқу тоқсандары мен демалыс мерзімдерін
белгілеу және өзгерту, мектептің оқу, білім бағдарын таңдау, мектепішілік
жарғылар қабыддау, тәртіп, оқу еңбегі, тыныс алу, тамақтану, оқушыларға
дәрігерлік көмек шараларын қарастыру, мадақтау және жазалау жобаларын ұсыну
т.б. Бір сөзбен келісімді ұйымдастырылған бірлікті тәрбие істері
нәтижесінде мектеп пен отбасы балалар тәрбиесінде өзара шынайы үйлесімді
жолдас болып, өздеріне жүктелген міндеттерді бірігіп атқарары сөзсіз.
Ата-аналар бірлестігінің басты қызметтерінің бірі - әрқашанда
педагогикалық жалпы сауаттылықты көтеру.
Педагогикалық дәрісбаян сағаттары, ата-аналар университеттері,
дөңгелек үстелдер, конференциялар, ата-аналар мектебі мен басқа да үздіксіз
жүргізілетін ағымды не бір сәттік педагогикалық ағарту істерінің өз баласын
жете түсінем деген ата мен анаға олармен дұрыс қатынас жасап, қиын
мәселелерді оңтайлы шешуде, дау-дамайлы жағдайларды үйлестіруде тигізер
көмегі орасан. Осы мақсатпен көптеген ата-аналар комитеттері өз мүшелері
үшін педагогикалық әдебиеттер сатып алуға қаржы бөліп, жағымды
педагогикалық газеттер мен журналдар шығарып, талдатуға себін тигізуде.
Жалпы әдептілік, әстетикалық, адамгершілік, ерік пен сана-сезімдік
құндылықтар қорын түзу ата-аналар мектебін ұйымдастырудан басталады. Қарым-
қатынасқа шебер оның белсенді мүшелері барша ата-аналарды гуманистік
педагогика негіздерін үйреніп, меңгеруге насихаттап, қызметтестік
педагогика мен іс-әрекеттік тәрбие бағыттарын игеруде үлкен табыстарға
жетуде. Өз білімдерін толықтыруға ынталандыру нәтижесінде ата-аналар
отбасындағы балалар тәрбиесін ұйымдастыруда көп нәрсені үйренуде.
Ата-аналардың көпшілігі өз балаларының дарынды да талантты,
мәдениетті де талапшаң болғанына мүдделі.
Мектеп пен отбасы арасындағы қатынас осы секілді табиғи ұмтылыс
негізінде құрылғаны жөн. Мектеп пен отбасы арасындағы қатынаста ешқандай
қайшылық болмағаны абзал. Екі тәрбие көзінің де ортадағы келіспеушілік
сәттерін жойып, біртекті тәрбиелік әрі дамыту арнасына түскені әбден қажет.
Мектеп пен отбасының бірлікті ісінің бағыты - балалардың
адамгершілік - имандылық сапаларын дамыту, денсаулығын нығайту, сана-
сезімдік қажеттерін өрбітіп, қоршаған дүние әсемдігін қабылдауға баулу.
Қазіргі заман отбасы тәрбиесі гуманистік педагогика принциптеріне
негізделеді. Ол принциптердің бастылары:
креативтік (еркіндік) - бала қабілетінің кедергісіз өз бетінше дамуы;
гуманизм - тұлға болмысын тану әрі оның беделін мойындап, ең жоғары
құндылық ретінде бағалау;
демократизм — ересектер мен балалар арасындағы рухани қатынастар тендігін
қалыптастыру;
азаматтық - қоғам мен мемлекеттік жүйеде тұлғаның өз "Менін" танып,
қастерлей білуі;
- ретроспективтік - халықтық педагогика дәртүрлері
негізінде жүргізілетін тәрбиеге арқа сүйеу;
- жалпы адамзаттық адамгершілік - инабаттылық қалыптар мен
құндылықтар басымдылығын ардақтай білу.
Отбасындағы баланың дамуы мен тәрбиесі тұлғаны көздеген бағытта
қалыптастыруға арналған көптеген іс-әрекеттік ситуацияларды қажет етеді.
Солардың бірі әрі аса маңыздысы отбасы мен сынып жетекшісінің өзара
байланыс қызметі. Сынып жетекшісі бұл орайдағы, іс-әрекетін сыныптық ата-
аналар комитеті, ата-аналар жиналысы, сондай-ақ, сол сыныпта оқу жүргізетін
мұғалімдер арқылы іске асырып барады. Отбасымен байланыс жасауда сынып
жетекшісінің атқаруы тиіс аса қажетті міндеттері: оқушылар үйіне жеке
өзінің барып, хабар алып тұруы; баланың үй-тұрмыстық өмір жағдайларымен
танысуы; ата-аналарымен тәрбиелік ықпал тиімділігін көтеріп бару мақсатында
бірлікті іс-қимылдарды орайластыру; келеңсіз нәтижелерді болдырмау жолдарын
ата-аналармен бірге кеңесе отырып, шешу. Сынып жетекшісінің бұрыннан
қалыптасқан дәстүрлі қызметі ретінде отбасы педагогикалық - ағарту істерін
белсенді ұйымдастыра білу, себебі коптеген отбасыдағы әке мен шеше, ата мен
әже тәрбие тақырыбындағы кеңестер мен кәсіптік қолдауға оте зәру. Оларды
аса қызықтыратын проблемалар
- отбасы тәрбиесі міндеттері, формалары мен әдістері, нақты
жастағы оқушылардың психологиялық-физиологиялық даму ерекшеліктері; әрқилы
жастағы балаларды тәрбиелеудің көптүрлілігі; жекеленген тәрбие бағыттары
инабаттылық - имандылық, адамгершілік, тән-дене, еңбек, сана-сезім,
нарықтық заманға орай жаңа көзқарас
ұғым (әкономикалық, әкологиялық, шаруашылық, құқықтық тәрбие) қалыптастыру
мәселелері. Сонымен бірге ата-аналар лекторийлерінде бала денсаулығын
нығайту, салауатты өмір салттарына баулу, азаматтық, ұлтжандылық пен Отан
сүйгіштік сезімдерін ерте бастан ояту, баланы жас шағынан тәртіпке
бағынуға, борышын мойындау мен жауапкершілікті сезінуге үйрету мәселелеріне
үлкен мән беру - сынып жетекшісінің міндеті. Отбасы тәрбиесінің кейбір
мәселелерін оқшау қарастырған жөн. Олар: ата-аналар мен балалар арасындағы
алшақтық, отбасы тәрбиесіндегі дау-дамай мен жанжал; қоғам, ел, Алла
алдындағы жауапкершілік.
Ата-аналар жиналысында балалардың үлгерімі мен сабаққа қатынасы,
тәртіпсіздіктері, оқудағы үлгермеуі жөнінде ақпарат беріп шектелместен,
келеңсіз құбылыстардың алдын алу жағдайдарына орай нақты шаралар жолын сөз
еткен пайдалы. Ата-аналар жиналысын құрғақ уағыз бен кейіп-сөгу, оқушымен
оның отбасын әшкере ету де сынып жетекшісіне жараспайды.
Ата-аналар мен мектеп арасындағы байланысты жақындатудың бір жолы
баланың әке-шешесін мектепке шақырып, сабаққа қатыстырып, оқушы үлгерімі
мен тәртібінен хабардар етіп тұру. Бірақ, мұндайға себеп болатын бір
келеңсіз жағдайдан гуманист сынып жетекшісінің аулақ болғаны жөн. Мысалы,
әміршіл-әкімшіл жүйеден босай алмаған мектепте ата-аналарды мектепке
шақырудың себебі біреу-ақ: оқушы тәртібі мен үлгерімінен
қанағаттанбаушылық, ал сылтауы - нақты факт. Ал осындай ата-аналардың
көңіліне тиіп, ашу-ызаға булықтыратын мұндай шақырулар оларды мектептен
бездіреді, мектеп баладан безінеді.
Отбасы проблемаларымен шұғылданушы әлеуметргік педагогика тәрбиеге
байланысты аса нәзік те терендей жайлаған тәуелділіктерді байқастырып,
оларды қазіргі заман балаларын қоғамдық оңды үрдістерге икемдестіре
тәрбиелеу сапасын көтеру үшін пайдалануды ұсынады.
Олар арасында елеулі маңызды болғандары:
Баланы қоршаған жақын орта басымдылығы (приоритет). Өмір дәлелдегеніндей,
адамдардың бір-біріне ықпал жасау дәрежесі олар арасындағы жақындыққа
тікелей де тура байланысты. Жақын-жуықтар шеңберіндегі қатынастардан
туындайтын талап, шектеулер жалпы қоғамды қоса, бізден аулақ болған
қауымдастықтар мен әлеуметтік топтардан болатын ықпалдардан гөрі салмақты
да әсерлілеу. Осыдан да баланың болашақ сәтті өмірін қамтамасыз етуде
отбасының рөлі орасан.
Мейір мен сүйіспеншілік баланы билеудің басты құралы. "Әркім сүйгенінің
құлы" деп атам қазақ бекер айтпаған. Балаңызды тәрбиелі кергіңіз келсе, оны
аталық мейірім мен аналық махаббатқа бөлеңіз. Сонда әке, шеше тарапынан
қолданылатын басқа ықпалдардың қажеті болмай қалады.
3. Бала тәрбиесінде ұлы ғұлама В.Гете даналығынан бірер сөзді ереже
ретінде қабылдаған көп болмас: "Егер біз адамдарды сол күйінде қабылдайтын
болсақ онда, оларды тәрбиеден алыстатқанымыз. Ал, егер біз оларды
болашақтағы өзіміз арман еткен тұлға ретінде қабылдасақ, олардың бойындағы
табиғаттан дарыған жақсылықтарының жүз беруіне, содан азаматтық кемелге
жетуіне көмектескеніміз".
Ата-аналар өзімшілдігіне (әгоизм) негіз болар "мүдделі күтім"
(востребованное ожидание): адам пендеге кейде тән болатын қасиет - өз
қалауымызды ғана қалайтынымыз, осы қалаудан қандай да ауытқу болса, оған
деген қызығушылық өрістей даму орнына, керісінше, құрдымға кетеді. Ал
мұндай өзгеріс, сіз қанша тырысқаныңызбен балаңыздың даму барысында көрініп
жобалаған жоспарыңыз ақталмай жатады. Тәрбие барысында күткен мүддеңіз
орындалмай, сіз қиналасыз, атасы мен анасы күткеніндей бола алмағанын
балаңыз күйзеледі. Нәтижеде жалпы отбасыдағы тәрбие дағдарысқа ұшырайды.
Балаға қаратылған ниетті өтініш әсерін күшейте түсу жолын қарастыру — ата-
ана қалауынан ауытқу ықтималын кемітеді. Бұл үшін өз қалауыңызды әдейі
керісінше талаппен ауыстырыңыз (инверсия). Мысалы, айтқанды қылмай жүрген
баланы ұйықтатқыңыз келсе, қандай да сылтау тауып, көзін жұмдырмаңыз; беті
қолын жуып-шайып жүретін еткіңіз келсе, суға жақындатпай көріңіз, сонда
баяғыдан сізді қинап келе жатқан кері өжеттік сіздің қалауыңызға қызмет ете
бастайды; яғни өз "менің" көрсетуге табиғатынан құштар бала ал,
"ұйықтағаным ұйықтаған", "жуғаным жуған" деумен өзі бұрын қаламайтын
әрекетін енді сезбестен орындаумен болады.
Отбасылық тәрбиеде дағдарысқа кезіктіру тәсілін қолданудың пайдалы тарапы
бар. Бала үшін қатерлі, түсініксіз, немен аяқталары белгісіз жағдайларды
әдейі ұйымдастырып, содан баланы өзінше жол тауып шығуға мәжбүрлеу қажет.
Әлбетте, мұндайда ата-ана баласының қандай да қатерге ұрынып қалмауын
аңдып, оның әрекеттеріне байқатпай реттеу-түзетулер беріп барады. Осындайда
қажетті бейімділіктерді алған бала, болашақ өміріндегі қай дағдарысқа да
дайын болып өседі.
Балаға үйретіп жатқанын өзі орыңдай алған мұғалім - ұлағатты ұстаз.
8. Баламен араласа жүргізілетін жұмыста "үзілді үнеіздіктен"
сақтаныңыз.
9. "Бір жөнді қаталдықта ұстау". Алдын ала көзделген құлық-әрекет
қалпы шеңберінде өскен баланың болашақта кім әрі не болары күні ілгері
түсінікті келіп, қатер туғызбайды.
Бала тәрбиесінде ұсақ-түйек болмайды. Ірі жетістіктерді бала болмысындағы
майда-шүйде қажет сапаларды біріктіре қалыптастырудан бастаңыз.
Педагогтар мен ата-аналар өздерінің бұрыннан қалыптасқан қатынастар
тәуелділігнде қалып қоятынын ұмытпағаны жөн. Кейде ата-аналар оқиғаны
қабылдауды оқиғаның өз мәнінен шығармай, сол оқиғаға болған бұрынғы
қатынасын тәуелді болып қалады, яғни бала қылығын өткен бір уақытта жек
көргенімізден, бұдан былайғы да қылықтарын оңды қабылдамаймыз. Мысалы,
сағат кешкі 20-дан соң баланың кешігіп келуін жаман әдет деп
қабылдауымыздан, бұдан былайғы кешіккендерінің бәрін, қандай себептер
табуына қарамастан теріс бағалаймыз.
Әр бастауыңыз жаңалықты болсын. Кешегіңізді қайталамауға тырысыңыз.
Табиғаттан үлгі алыңыз: ағаштан үзілген миуа өз орнына қайта ілінбес.
Балаңызға болған кешегі ықпал бүгін сол күйінде оған әсер ете алмайды.
"Қызықсыну екпінше" арқа сүйей отырып, балаға әр іс басында жеңілдік
беріңіз. Содан соң бірте-біртс талапты күшейтумен, ақырында алғашқы талап
формасын өзгертіңіз. Іс бастауындағы "қуаныш сезім" тұрақты бекіп, сол
сезім кейін де балаға қолдау-қуат көзіне айналады.
14. Бала тәрбиесіндегі көптеген кемшіліктер негізі бір себепті -
бір топқа біріктірілген "ұсақ-түйектер" санының ұлғайып кетуі. Осындай
жинақталып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ
1.1.Отбасындағы тәрбиесінің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2Кәзіргі отбасы тәрбиесі педагогика принциптеріне
негізделеді ... ... ... ... .12
ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Жеке тұлға тәрбиесінде отбасының ролі
зор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2Қазақ халқының отбасы тәрбиесіндегі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі:Отбасы тәрбиесі — көзделген нәтижеге жету
мақсатында ата-аналар мен жанұя мүшелерінің тарапына жасалатын ықпал
процестерінің жалпы атамасы. Әлеуметтік, отбасы және мектеп тәрбиесі
ажырамас бірлікте орындалатын істері ауқымын құрайды. Отбасылық тәрбиенің
мектеп тәрбиесімен тоғысқан тұсындағы проблемалар жалпы педагогикада
қарастырылады да, ал сол мәселенің әлеуметтік жағдайлары әлеуметтік
педагогиканың үлесінде.
Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тән-
дене және рухани дамуына әсер етуші ықпалдар мәні мен мағынасының
тереңдігіне тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан - тіршілік қоршауы
болса, екінші тараптан - тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмірі жағдайындағы
отбасы ықпалы басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңдерінде болатын
ықпалдардан басымдау келеді. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бұл
мектеп те, ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-
жарандары да, отбасы — бұл әдеп пен өнер кілті де. Осыдан, педагогтар нақты
да дәл тұжырымға келіп отыр: тұлғаның қалыптасу нәтижелілігі ең алдымен
отбасыға тәуелді. Неғұрлым отбасы жақсы болып, оның тәрбиелік ықпалы ұнамды
келсе, тұлғаның тән-дене, рухани-адамгершілік, еңбектік тәрбиесінің өнімі
де жоғары. Аса бір кездейсоқтық болмаса, әр уақыт тұлғаның кемелденуі
келесі заңдылыққа тәуелді: жанұя қандай болса, онда өсіп, ер жеткен адам да
сондай.
Жеке адамның қалыптасу процесі мен оның нәтижесіне болар отбасы
тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтын болсақ, ендеше мемлекет пен қоғам
да тәрбиелік шараларын дұрыс жолмен ұйымдастыруда ең алдымен отбасыға үлкен
назар аударғаны жөн. Бұл өркениетті елдер ұстанған бұлжымас ереже.
Отбасы - тұлға қалыптастырушы бесік. Осыдан, "Азамат
қалыптастырамын десең, бесігіңді түзе"- деп ұлы ғұлама М.Әуезов бекер
айтпаған. Отбасыда адамаралық қатынастар негізі қаланады, бүкіл өмірге
жетер еңбектік және әлеуметгік бағыт-бағдар түзіледі. Отбасыда өз ретімен
қарапайым да жеңіл шешіліп жатқан көптеген проблемалар, есейген, ересек
шақта бітіскен шырғалаң күйге түсіп жататыны баршаға аян.
Отбасындағы қатынастарды гуманизациялау, яғни адамиластыру. Әміршіл-
әкімшіл ықпал, заң алдындағы жауапкершілік, қатаң талап не үркіте зорлаудың
заманы өтті - алдыратын лыпасы жоқ пенде неден қорықсын. Тек кеңпейіл
мұғалім жан дүниесімен сәулеленген қайырымдылық, мейір, нақты көмек,
ұстаздық жана-шырлық қана күйзеліске ұшыраған ата-аналар көңіліне демеу
беріп, өз перзенттерінің жарқын болашағы үшін күресте шаршап-шалдығудан
азат етері кәміл;
Адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып, нығайтуда зайырлы мектеп
пен мұсылмандық тәрбие ошағы - мешіттердің ықпалдарын біріктіру әрі осы
ықпалдарды жалпыланған қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты
проблемасына бағыттау;
Елбасы Н.Назарбаевтың ұлы мұратымызға бағдарланған барлық
заңнамалары мен халыққа жолдауларында ұлттық бағытта білім беру,
ұлттығымызды халық тәрбиесі негізінде қалыптастыру жөніндегі мәселелері
ерекше аталады. Сол себепті де қазіргі уақытта Қазақстанда тәрбие мен білім
берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Бұл бастамалар, әсіресе, ауыл
мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдістерін ұйымдастыруда педагог пен ата-ананың
өзара ынтымақтастық қарым-қатынастарын қалыптастыруға бағыттайды. Бұл жерде
педагог пен ата-ана халықтық педагогика дәстүрлері негізінде бір-бірінің
үлгілі тәжірибелеріне суйене отырып, бала тәрбиелеуде жақсы нәтижелерге
жете алады. Олай болса, ұлттық тәлім-тәрбие ата-бабаларымыздың көне
дәуірден бугінге дейін жас ұрпақ өкілдеріне ұлттық қасиеттер негізінде
сапалы білім және саналы тәрбие беру жөніндегі тәжірибелер жиынтығын
мектепте оқытылатын әрбір пәннің мұғалімі өз басшылығына алуы тиіс.
Балаға дұрыс тәрбие беруде эстетикалық тәрбиенің мәні үлкен.
Өйткені, оқушының адамгершілік сезімін, жеке басының рухани деңгейін
кеңейту, мінез-құлқын түзеп, толықтыру тек эстетикалық тәрбиенің еншісінде
болмақ.
Зерттеу пәні:Отбасы тәрбиесін ұйымдастыру процесі.
Зерттеу міндеті: Отбасы тәрбиесін ұйымдастыру педагогикалық
жұмыстарымен үйлестіре отырып бағдарлау.
Зерттеу мақсаты: Отбасы тәрбиесін ұйымдастыру процесі әрбір
тәрбиешінің негізгі ұстамы болғаны жөн.
Зерттеу әдәсі:Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет көздерінен
қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу.
ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ
1.1. Отбасындағы тәрбие мәні мен мазмұны
Отбасы тәрбиесі — көзделғен нәтижеге жету мақсатында ата-аналар
мен жанүя мүшелерінің тарапына жасалатын ықпал процестерійің жалпы атамасы.
Әлеуметтік, отбасы және мектеп тәрбиесі ажырамас бірлікте орындалатын
істері ауқымын құрайды. Отбасылық тәрбиенің мектеп тәрбиесімен тоғысқан
тұсындағы проблемалар жалпы педагогикада қарастырылады да, ал сол мәселенің
әлеуметтік жағдайлары әлеуметтік педагогиканың үлесінде.
Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамның тән-дене
және рухани дамуына эсер етуші ықпалдар мәні мен мағынасының тереңдігіне
тәуелді келеді. Бала үшін отбасы бір жағынан - тіршілік қоршауы болса,
екінші тараптан - тәрбиелік орта. Баланың алғашқы өмірі жағдайындағы отбасы
ықпалы басқа жағдайлар мен кейінгі жас кезеңцерінде болатын ықпалдардан
басымдау келеді. Зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы - бұл мектеи те,
ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдар да, еңбек ұжымы да, дос-жарандары да,
отбасы — бұл әдеп пен өнер кілті де. Осыдан, педагогтар нақты да дәл
тұжырымға келіп отыр: тұлғаның қалыптасу нәтижелілігі ең алдымен отбасыға
тәуелді. Неғұрлым отбасы жақсы болып, оның тәрбиелік ықпалы ұнамды келсе,
тұлғаның тән-дене, рухани-адамгершілік, еңбектік тәрбиесінің өнімі дс
жоғары.
Жеке адамның қалыптасу процесі мен оның нәтижесіде болар отбасы
тәрбиесінің күші мен қуатын мойындайтып болсақ, ендеше мемлекет пен қоғам
да тәрбиелік шараларып дұрыс жолмен ұйымдастыруда ең алдымен отбасыға
үлкен назар аударғаны жөн. Бұл өркениетті елдер ұстанған бұлжымас ереже.
Неке мен отбасыға деген үстірт көзқарас, халықтық және ұлттық
үрдістерді естен шығару, инабаттылық принциптерінен тайқу, шектен тыс
арсыздық пен маскүнемдік, іштей тәртіптің болмауы мен жыныстық салғырттық,
ерлі-зайыптылар арасында жоғары белең алған ажырасулар — бәрі де отбасыдағы
бала тәрбиесіне болатын теріс ықпалдар көзі.
Отбасы — тұлға қалыптастырушы бесік. Осыдан, "Азамат қалыптастырамын
десең, бесігіңді түзе"- деп ұлы ғұлама М. Әуезов бекер айтпаған. Отбасыда
адамаралық қатынастар негізі қаланады, бүкіл өмірге жетер еңбектік және
әлеуметтік бағыт-бағдар түзіледі. Отбасыда өз ретімен қарапайым да жеңіл
шешіліп жатқан көптеген проблемалар, есейген, ересек шақта бітіскен
шырғалаң күйге түсіп жататыны баршаға аян.
Жоғарыда әңгіме арқауы болған тұжырымдарды жинақтаумен келесідей
қорытындылар жасауға болады: отбасы ықпалы басқа тәрбиелік әсерлердің
бәрінен де күштірек. Жас ұлғаюмен ол әсер бәсеңдеуі мүмкін де, бірақ
ешқашан өз маңызын жоймайды;
* қандай да бір басқа жағдайларда қалыптасуы мүмкін болмаған сапа-қасиеттер
тек отбасында ғана өрісін алады;
* отбасы тұлғаның әлеуметтенуін қамтамасыз етеді, оның тәндік, моральдық
және еңбектік тәрбиесіне болған мүмкіндіктерді мейлінше шоғырландырып, іске
қосады. Қоғамның азамат мүшесі отбасыдан бастау алады, қоғам келбеті
отбасыдан көрінеді;
* салт-дәстүр жалғастығын қамтамасыз ететін отбасы;
* отбасының аса маңызды әлеуметтік қызметтері — азамат тәрбиелеу, патриот
қалыптастыру, болашақ жанүя иегерін кемелдендіру және мемлекет заңдарын
мойындап, құқықтарын сауатты пайдалана білетін қоғам мүшесін жетілдіру;
* отбасының кәсіп таңдауға да тигізер ықпалы орасан.
Нарықтық экономикалық жүйеге байланысы отбасындағы тәрбие
жетімсіздігінің кейбір себептері ретінде келесі жағдайларды алға
тартуға болады:
1. Көптеген еңбеккер отбасылардың экономикалық жағдайының әлсіздігі.
2. Қоғамдық өмір мәдениетінің төмендігі.
3. Отбасы анасы - әйел мойнына артылған екіталай — жұмыс орнында, жанұяда —
ауыртпалық.
4. Көптеген әлеуметтік-тұрмыстық және моралдық себептердің салдарынан
болып жатқан ерлі-зайыптылардың ажырасуы.
5. Бала тәрбиесінде ер адам әйел көмекшісі деген қоғамдық пікірдің белең
алуы.
6. Күннен күнге шиеленісіп бара жатқан әулеттер арасындағы бәсеке, дау-
дамай.
7. Отбасы мен мектеп арасындағы байланыстың күннен күнге әлсіреуі.
Отбасы дағдарысын ретке келтіру және оның тәрбиелік ықпалын көтеру
бағытында қазіргі заман педагогикасы қандай тиімді ұсыныстар беруі мүмкін?
Бұл орайда педагогика қандай да тосын жаңалық ашып беруі мүмкін емес:
тәрбиенің қоғамдық, экономикалық қатынастардың жалпы заңдылықтарына
тәуелділігі объективті шындық. Бәріміз де осы заңдылықтардың құрсауындамыз.
Барша үмітімізді мұғалімге артамыз, тәрбиелік жақсылықтарымызды оның
жанпида-лығынан күтеміз. Жалған, алдамшы ой-пікірлерден арыла білген шынайы
ұстаздың өз іс-әрекетін келесідей жоспарға орайластырғанын жөн деп білер
едік:
- отбасындағы қатынастарды гуманизациялау, яғни адамиластыру. Әміршіл-
әкімшіл ықпал, заң алдындағы жауапкершілік, қатаң талап не үркіте зорлаудың
заманы өтті - алдыратын лыпасы жоқ пенде неден қорықсын. Тек кеңпейіл
мүғалім жан дүниесімен сәулеленген қайырымдылық, мейір, нақты көмек,
ұстаздық жана-шырлық қана күйзеліске ұшыраған ата-аналар көңіліне демеу
беріп, өз перзенттерінің жарқын болашағы үшін күресте шаршап шалдығудан
азат етері кәміл;
-адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып,нығайтуда зайырлы мектеп пен
мұсылмандық тәрбие ошағы - мешіттердің ықпалдарын біріктіру әрі осы
ықпалдарды жалпыланған қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты
проблемасына бағыттау;
- педагогикалық мүдде - ниеттерді гуманитарлық қор, қоғамдар мен ұжымдар
жұмыстарымен үйлестіре отырып, қайырымдылық-тәрбие бағдарламасын жасау.
Ең бастысы, жалпы адамға, оның табиғатына берілген қайырымдылық пен
мейірімге болған сенімнен ажырап қалмау- әрбір тәрбиешінің негізгі ұстамы
болғаны жөн.
Атам қазақ басынан талай "ақтабан шұбырынды, Алқа көл сұламаның"
кешкен, солай болса да ортасында жүрген дана тәрбиешілерінің, ғұлама
ұстаздарының болуынан өз болмысын сақтап қалғаны баршаға аян. Дүние
ауыспалы ал педагогиканың міндеті қоғам өзгерістерінің ізімен жйлғаса,
дамып бару. Әр дәуір ұрпақтары арасындағы тартыс, бәсеке мәңгілік, бірақ
олардың нақты кезендердегі шешімі әрқашан жаңаланып барғаны дұрыс. Ал ондай
шешімдерді ата-аналар есіне салу отбасылық драмалардың астарлы, көзден таса
бұлтарыстарын тереңнен түсінетін педагогтың міндеті.
Қаншалықты отбасы болса, тәрбие ерекшеліктері де соншалықты мол. Алайда
олардың көптүрлілігіне қарамастан, жанұядағы ересектер мен балалар арасында
кезігетін қатынастардың жалпылай моделін ажырата тану мүмкіндігі баршылық.
Отбасындағы қатынастар түрі сол қатынастардың қай бағытта, қай дәрежеде
өсіртеуі мен балалар тәрбиесіне болған келеңсіз ықпалдардың салдарына
тәуелді анықталады. Олар:
1. Балаларына құрмет көрсете алатын отбасы.
2. Қайырқом, мейірлі отбасы.
1. Күнделікті дүниепараздыққа жүгінген отбасы.
4. Алауыз, жауласқан отбасы.
5. Теріс әлеуметтік бағыттағы отбасы.
6. Ата мен аналардың педагогикалық үйлесімсіздігі жайлаған отбасы.
7. Ұрпайы тәрбие әдістерімен қаруланған отбасы.
Отбасыдағы тәрбие мазмұны демократиялық қоғамның өзекті мүдде-
мұраттарына орайластырылады. Болашақтағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық
өмірге бейім дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды, парасаты
тұлға дайындау - отбасы міндеті. Жанұялық тәрбие мазмұнының құрамды
бірліктері ежелден белгілі бағыт-бағдарларды, тән-дене, адамгершілік-
имандылық, сана-сезім, эстетикалық, еңбек тәрбиесін қамтиды, олар оз
кезегінде жас әулетті экономикалық, экологиялық, саяси, жыныстық
білімдендіру істерімен толығып отырады.
1. Балалар мен жастардың отбасындағы тәрбиесі салауатты өмір болмысына
негізделіп, дұрыс ұйымдастырылған күн тәртібін, спорттық жаттығуларды, дене
шынықтыруларын т.б. қамтиды.
2. Отбасындағы сана-сезім тәрбиесі ата-аналардың өз балаларын білімдермен
байытып, соны ақпараттарға деген тұрақты қажетсінуін қалыптастырып, оларды
үздіксіз жаңалап бару ұмтылыстарын баулуға негізделеді. Танымдық қызықсыну,
қабілет, бейімділіктер мен нышандарды дамытып бару бала тәрбиесіндегі ата-
аналардың аса өзекті шаруасы.
3. Отбасыдағы адамгершілік-имандылық тәрбиесі тұлға қалыптастыру жолындағы
қатынастардың бұлжымас төркіні. Бұл орайда алғы шепке тартылатын мәселе
мәңгілікті өзгермес адамзаттық мораль қүндылықтары — сүйіспеншілік, құрмет
пен сыйластық, әділдік пен ар-намыс, қадір-қасиет пен борыш сезімдерін
тәрбиелеу. Адамгершілік сапа, қасиеттердің басқа да түрлері: парасатты
қажетсіну, тәртіптілік, жауапкершілік, дербестік пен ұстамдылық та осы
отбасында баулынады.
4. Отбасыдағы эстетикалық тәрбие балалардың таланты мен дарынын дамытуға
бағытталып, өмір болмысы әссмдіктері жөнінде тағлым беруге арналады.
5. Отбасындағы еңбек тәрбиесі балалардың болашақтағы адал өмірінің
негізін қалайды. Еңбектенуге отбасынан дағдыланбаған баланың есейген кезде
де бар есіл-дерті "жеңілдің астымен, ауырдың үстімен" жүріп, шалқып өмір
сүру. Ал мұндай еңбексіз "күнде той" өмірдің жақсылыққа апармайтынын тұрмыс
қадам сайын дәлелдеп отыр.
Ата-аналар міндетіндегі отбасылық тәрбие — балалардың тән-дене және
рухани сапаларын қалыптастыру бағытындағы саналы да парасатты істерге
негізделген үздіксіз жетіліп барушы процесс.
Әрбір әке мен кез келген ана өз перзентіне болашақта қай сапа-
қасиеттерді баулу керектігін жете білгені жөн. Отбасылық тәрбиенің
саналылық сипаты мен тәрбиелік міндеттерді парасатты шешу жолдары осымен
айқындалады.
Отбасындағы тәрбие әдістері — бұл ата-аналардың өз баласының санасы мен
әрекет-қылығына педагогикалық ықпал жасаудың мақсатты көзделген жөн-жосығы,
жолы. Бұлардың бәрі де тәрбиенің жалпы әдістерімен теңдейлес, дегенмен өз
ерекшеліктеріне ие. Олар:
* әр балаға болған ықпал тұлғаның жекелеген нақты әрекет-қылығы "мен ақыл-
парасатына икемделуінен даралықты келеді;
* тәрбие әдістерін таңдау ата-аналардың педагогикалық мәдениетіне орайлас
келіп, олардың тәрбие мақсатын тануына, өз қадір-қасиетіне құндылықтық
бағыт-бағдарына, өз жанұясында орнатқан қарым-қатынасына т.б. тәуелді.
Осыдан да отбасылық тәрбие әдістері ата-аналардың тұлғалық сән-
сипатымен қайнай бітіскен және олардан ажыратыла қараластырылуы мүмкін
емес. Қаншама ата-ана болса, әдістері түрі де соншалықты: жылы сөзбен
көндіру, қорқыту, айқайлап үркіту, мақтау мен мадақтау, каталдық құрсауына
салу және жазалау. Әдістер ата-аналар тәрбиелік бағыт-бағдарға тәуелді
келеді: біреулеріп баласының тіл алғыштығын тәрбиелегісі келеді, осыдан
олардың әдісі ересектер талабын мүлтіксіз орындатуға бағдарланады. Екінші
біреулері дербес, өз бетінше ойлай білуге негіз болар тұлғалық қасиеттерді
орнықтыруды көздеп, осыған сәйкес әдістік жолдарды таңдастырып, колданады.
Отбасылық тәрбие арасында ата-аналар баршаға бірдей ортақ жалпыланған
әдістерді пайдалану үрдіске айалған. Мұндай әдістер түрі келесідей
топтастырылған: сендір (мақтау, мадақтау, балаға болашақта пайдалы да
қызықты мүддені түсіндіру арқылы); жазалау (қандай да көңіл рахатынан
айыру, ортадағы достық қатынасты үзу, ұрып-соғу); кей отбасыларда
педагогтар кеңесі мен тәрбиелік жағдайлар әдейі жасалып қолданылады.
Отбасындағы тәрбиелік міндеттерді атқарудың құралдары да әртүрлі. Олар
арасында кең қолданымдағылар: сөз, ауыз әдебиеті, ата-ана беделі, еңбек,
оқу, табиғат, үй тұрмысы, ұлттық салт-дәстүрлер, қоғамдық пікір, жанұядағы
рухани және материалдық болмыс, ақпарат көздері (газет, журнал, радио,
теледидар), күн тәртібі, көркем әдебиет,мұражайлар мен көрмелер, ойындар
мен ойыншықтар, дене шынықтырулар мен спорт, мейрамдар, рәміздер, ерекше
белгілер (атрибут), қастерлі заттар, бұйымдар ж.т.б.
Ата-аналар тәрбиесі әдістерін іріктеу мен қолдануда келесідей жалпы
шарттар ескерілуі тиіс:
Ата-аналардың өз баласының болмысын жете тануы.
Ата-аналардың жеке тәрбиесі мен беделі, отбасында орнатқан қатынастар
сипаты.
Егер ата-аналардың тәрбиелік істерінің бағыты бірлікті келсе, іс-әрекеттер
әдістері басым келеді.
Ата-аналардың педагогикалық мәдениеті, осыдан педагогиканы меңгеру,
тәрбиелік ықпалдардың қыр сырларын үйрену, тұрмнстық қажеттікке айналады.
Қаншалықты отбасы болса, тәрбие ерекшеліктері де соншалықты мол.
Алайда олардың көптүрлілігіне қарамас-тан, жанұядағы ересектер мен балалар
арасында кезігетін қатынастардың жалпылай моделін ажырата тану мүмкіндігі
баршылық. Отбасындағы қатынастар түрі сол қатынастардың қай бағытта, қай
дәрежеде өсіртеуі мен балалар тәрбиесіне болған келеңсіз ықпалдардың
салдарына тәуелді анықталады. Олар:
Балаларына құрмет көрсете алатын отбасы.
Қайырқом, мейірлі отбасы.
Күнделікті дүниепараздыққа жүгінген отбасы.
Алауыз, жауласқан отбасы.
Теріс әлеуметтік бағыттағы отбасы.
6. Ата мен аналардың педагогикалық үйлесімсіздігі жайлаған отбасы.
7. Тұрпайы тәрбие әдістерімен қаруланған отбасы.
Отбасыдағы тәрбие мазмұы демократиялық қоғам-ның өзекті мүдде-
мұраттарына орайластырылады. Болашақтағы еңбектік, қоғамдық, отбасылық
өмірге бейім дені сау, психикалық болымды, адамгершілікті, иманды, парасаты
тұлға дайындау - отбасы міндеті. Жанұялық тәрбие мазмұнының құрамды
бірліктері ежелден белгілі бағыт-бағдарларды, тән-дене, адамгершілік-
имандылық, сана-сезім, әстетикалық, еңбек тәрбиесін қамтиды, олар өз
кезегінде жас әулетті әкономикалық, әкологиялық, саяси, жыныстық
білімдендіру істерімен толығып отырады.
Балалар мен жастардың отбасындағы тәрбиесі салауатты өмір болмысына
негізделіп, дұрыс ұйымдастырылған күн тәртібін, спорттық жаттығуларды, дене
шынықтыруларын т.б. қамтиды.
Отбасындағы сана-сезім тәрбиесі ата-аналардың өз балаларын білімдермен
байытып, соны ақпараттарға деген тұрақты қажетсінуін қалыптастырып, оларды
үздіксіз жаңалап бару ұмтылыстарын баулуға негізделеді. Танымдық қызықсыну,
қабілет, бейімділіктер мен нышандарды дамытып бару бала тәрбиесіндегі ата-
аналардың аса өзекті шаруасы.
Отбасыдағы адамгершілік-имандылық тәрбиесі тұлға қалыптастыру жолындағы
қатынастардың бұлжымас төркіні. Бұл орайда алғы шепке тартылатын мәселе
мәңгілікті өзгермес адамзаттық мораль құндылықтары — сүйіспеншілік, құрмет
пен сыйластық, әділдік пен ар-намыс, қадір-қасиет пен борыш сезімдерін
тәрбиелеу. Адамгершілік сапа, қасиеттердің басқа да түрлері: парасатты
қажетсіну, тәртіптілік, жауапкершілік, дербестік пен ұстамдылық та осы
отбасында баулынады.
Отбасыдағы әстетикалық тәрбие балалардың таланты мен дарынын дамытуға
бағытталып, өмір болмысы әсемдіктері жөнінде тағлым беруге арналады.
5. Отбасындағы еңбек тәрбиесі балалардың болашақтағы адал өмірінің
негізін қалайды. Еңбектенуге отбасынан дағдыланбаған баланың есейген кезде
де бар есіл-дерті "жеңілдің астымен, ауырдың үстімен" жүріп, шалқып өмір
сұру. Ал мұндай еңбексіз "күнде той" өмірдің жақсылыққа апармайтынын тұрмыс
қадам сайын дәлелдеп отыр.
Ата-аналар міндетіндегі отбасылық тәрбие — балалардың тән-дене және
рухани сапаларын қалыптастыру бағытындағы саналы да парасатты істерге
негізделген үздіксіз жетіліп барушы процесс.
Әрбір әке мен кез келген ана өз перзентіне болашақта қай сапа-
қасиеттерді баулу керектігін жете білгені жөн. Отбасылық тәрбиенің
саналылық сипаты мен тәрбиелік міндеттерді парасатты шешу жолдары осымен
айқындалады.
Отбасындағы тәрбие әдістері — бұл ата-аналардың өз баласының санасы
мен әрекет-қылығына педагогикалық ықпал жасаудың мақсатты көзделген жөн-
жосығы, жолы. Бұлардың бәрі де тәрбиенің жалпы әдістерімен теңдейлес,
дегенмен өз ерекшеліктеріне ие. Олар:
әр балаға болған ықпал тұлғаның жекелеген нақты әрекет-қылығы мен ақыл-
парасатына икемделуінен даралықты келеді;
тәрбие әдістерін тандау ата-аналардың педагогикалық мәдениетіне орайлас
келіп, олардың тәрбие мақсатын тануына, өз қадір-қасиетіне құндылықтық
бағыт-бағдарына, өз жанұясында орнатқан қарым-қатынасына т.б. тәуелді.
Осыдан да отбасылық тәрбие әдістері ата-аналардың тұлғалық сән-
сипатымен қайнай бітіскен және олардан ажыратыла қараластырылуы мүмкін
емес. Қаншама ата-ана болса, әдістері түрі де соншалықты: жылы сөзбен
көндіру, қорқыту, айқайлап үркіту, мақтау мен мадақтау, қаталдық құрсауына
салу және жазалау. Әдістер ата-аналар тандаған тәрбиелік бағыт-бағдарға
тәуелді келеді: біреулері өз баласының тіл алғыштығын тәрбиелегісі келеді,
осыдан олардың әдісі ересектер талабын мүлтіксіз орындатуға бағдарланады.
Екінші біреулері дербес, өз бетінше ойлай білуге негіз болар тұлғалық
қасиеттерді орнықтыруды көздеп, осыған сәйкес әдістік жолдарды таңдастырып,
қолданады.
Отбасылық тәрбие арасында ата-аналар баршаға бірдей ортақ
жалпыланған әдістерді пайдалану үрдіске айналған. Мұндай әдістер түрі
келесідей топтастырылған: сендіру (мақтау, мадақтау, балаға болашақта
пайдалы да қызықты мүддені түсіндіру арқылы); жазалау (қандай да көңіл
рахатынан айыру, ортадағы достық қатынасты үзу, ұрып-соғу); кей отбасыларда
педагогтар кеңесі мен тәрбиелік жағдайлар әдейі жасалып қолданылады.
Отбасындағы тәрбиелік міндеттерді атқарудың құралдары да әртүрлі.
Олар арасында кең қолданым-дағылар: сөз, ауыз әдебиеті, ата-ана беделі,
еңбек, оқу, табиғат, үй тұрмысы, ұлттық салт-дәстүрлер, қоғамдык пікір,
жанұядағы рухани және материалдық болмыс, ақпарат көздері (газет, журнал,
радио, теледидар), күн тәртібі, көркем әдебиет, мұражайлар мен көрмелер,
ойындар мен ойыншықтар, дене шынықтырулар мен спорт, мейрамдар, рәміздер,
ерекше белгілер (атрибут), қастерлі заттар, бұйымдар ж.т.б.
Ата-аналар тәрбиесі әдістерін іріктеу мен қолдануда келесідей жалпы
шарттар ескерілуі тиіс:
Ата-аналардың өз баласының болмысын жете тануы.
Ата-аналардың жеке тәрбиесі мен беделі, отбасында орнатқан қатынастар
сипаты.
Егер ата-аналардың тәрбиелік істерінің бағыты бірлікті келсе, іс-әрекеттер
әдістері басым келеді.
4. Ата-аналардың педагогикалық мәдениеті, осыдан педагогиканы
меңгеру, тәрбиелік ықпалдардың қыр сырларын үйрену, тұрмыстық қажеттікке
айналады.
Ұзаққа созылған өз тарихы бар отбасы балаларды тәрбиелеу жолында
орасан көп бақылаулар нәтижесін жинақтап, қорытты. Осы қорытулар негізінде
аса маңызды тұжырызддар жасалып, олар отбасыдағы балаларды тәрбиелеудің
жалпы заңдылықтары ретінде белгілі жүйелерге орай топтастырылды. Дегенмен
олардың бәрі ғылыми заңдылық байланыс белгілеріне ие болмаса да, өз
дәрежесі бойынша алғашқы тұрмыстық деректі пайымдар мен қарапайым көзқарас
пікірлерден жоғары келеді. Олардың бәрінің төркін мәні - ата-аналарға
кеңес, отбасылық тәрбие ережелері.
Ата-аналар өз тәрбиелік әрекеттерін осы ережелер тұрғысынан
салыстыра бағалап барады, сонымен бірге ережелер педагоггар үшін, әсіресе
егде ата-аналарға өнімді де ңегізді кеңестер беріп отыруға қажетті.
Жалпы адамзаттық мәдениеттің бірегейлігі мен тұрақтылығын ескеретін
болсақ, балалар ата-аналарынан өз тұлғалық қажет сапалары жағынан онша
алшақтамайды. Егер әке мен шеше екеуінің болымды да болымсыз барша
қажеттері мен сапаларының қосындысын тең ортадан бөлетін болсақ, олардың
жұптастығынан болған баланың біршама дәл бейнесін алуға мүмкін екендігін
ғылым дәлелдеп отыр. Бұдан табиғат-ананың біз үшін аса күрделі мәселе
туындатпайтынын байқаймыз. Солай да болса отбасыдағы бала тәрбиесіне
байланысты көкейтесті проблемалар түбегейлі шешімін таппауынан қате
кемшіліктер бітер емес, бітпейді де.
Отбасы тәрбиесінің тиімділігін көтеруге кедергі болар жәйттер
қандай?
Біріншіден, нәсілдік. Егер ата-аналардың өздері балалық шағында
қандай да жүйке, тәндік, сана-сезімдік проблемаларға кезіккен болса,
олардың өз ұрпақтарында да қайталанатынына дайын болып, тумадан көрінетін
дерітердің алдын алғаны жон. Екіншіден, өзгеріске түсіп, үздіксіз
күрделеніп баратын балалардың болмыс, тұрмыс жагдайлары, әлбетте, мұндай
жәйттердің жүз беруі, бермеуі әрі соларға байланысты проблемалардың
туындауы ата-аналардың өздеріне тәуелді. Үшіншіден, күннен-күнге томенден
бара жатқан отбасылық тәрбие мәдениеті. Әринс, бұл тұрғыдан ата-аналардың
жетімсіз педагогикалық мәденистін ғана кінәләп қоймай, халықтық тәлім-
тәрбие үрдістерінен алшақтап бара жатқанымызды, барша қоғамдағы тәрбие салт-
дәстүрлерінің келеңсіз бағытта белең алып жатқанын ескеріп барған жөн.
Аталған және басқа да сан қилы әлеуметтік-қоғамдық себептер
негізінде ата-аналар ықиалы мен бала тәрбиесінің санасы арасында мың сан
тәуелді байланыстйә өрбитіні белгілі. Солардың арасынан аса көзге түсер,
маңызды болған жәйттерге талдау беріп, және олар бойынша жасалатын
тұжырымдарға орай ата-аналар мен педагогтарға қажетті кеңес ұсыныстарды
алға тартқан жөн болар.
1.2Қазіргі отбасы тәрбиесі педагогика принциптерінің негіздері
Балаларды тәрбиелеуге байланысты осы заман тәжірибесінде мектеп,
отбасы және қоғамдық іс-әрекеттерді бірлестіре орындаудың келесідей
ұйымдастыру формалары қабылданған:
1. Педагогикалық ұжым, ата-аналар комитеті, жер-жердегі қоғамдық
кеңестер, клубтар, кітапханалар, стадиондар,тәртіп сақтау және денсаулық
мекемелерінің жоспарларын біріктіре түзу, сонымен тәрбие процесіне
қатысушылардың нақты міндеттерін айқын бөлістіріп беру.
2. Мектеп күшімен ата-аналар және қоғам өкілдерін балалармен жұмыс
жүргізудің тиімді тәсілдерімен таныстырып, жүйелі оқыту.
3. Тәрбие жұмыстарының барысын тыңғылықты зерттей отырып, олардың
нәтижесін бірлікті талдауға салу, сонымен кезіккен кемшіліктердің алдын
алып, оларды болдырмауға бірлікті ат салысу.
Ата-аналарға арналған негізгі жұмыстарды мектеп ата-аналар
бірлестіктері (комитеттер, кеңестер, конгрестер, қолдау қоғамдары,
кешеңдер, клубтар, т.б.) арқылы орындап барады. Мұндай бірлестіктердің
әрбірі өз жарғысына (ереже, регламент, жоспар) ие болып, олар негізінде өз
іс-әрекетінің басты бағыт-бағдарын белгілейді, тәрбие процесіне
қатысушылардың міндеттерін айқындайды. Көп жағдайларда отбасы, мектеп және
қоғамдық мекемелердің бірлікті ортақ жоспары түзіледі.
Білім жүйесіндегі жаңа қатынастарға орай ата-аналар көптеген
мүмкіндіктерге ие болып отыр: оқу пәндерін таңдау, олардың меңгеру көлемін
анықтау, оқу жоспарларын түзу, оқу тоқсандары мен демалыс мерзімдерін
белгілеу және өзгерту, мектептің оқу, білім бағдарын таңдау, мектепішілік
жарғылар қабыддау, тәртіп, оқу еңбегі, тыныс алу, тамақтану, оқушыларға
дәрігерлік көмек шараларын қарастыру, мадақтау және жазалау жобаларын ұсыну
т.б. Бір сөзбен келісімді ұйымдастырылған бірлікті тәрбие істері
нәтижесінде мектеп пен отбасы балалар тәрбиесінде өзара шынайы үйлесімді
жолдас болып, өздеріне жүктелген міндеттерді бірігіп атқарары сөзсіз.
Ата-аналар бірлестігінің басты қызметтерінің бірі - әрқашанда
педагогикалық жалпы сауаттылықты көтеру.
Педагогикалық дәрісбаян сағаттары, ата-аналар университеттері,
дөңгелек үстелдер, конференциялар, ата-аналар мектебі мен басқа да үздіксіз
жүргізілетін ағымды не бір сәттік педагогикалық ағарту істерінің өз баласын
жете түсінем деген ата мен анаға олармен дұрыс қатынас жасап, қиын
мәселелерді оңтайлы шешуде, дау-дамайлы жағдайларды үйлестіруде тигізер
көмегі орасан. Осы мақсатпен көптеген ата-аналар комитеттері өз мүшелері
үшін педагогикалық әдебиеттер сатып алуға қаржы бөліп, жағымды
педагогикалық газеттер мен журналдар шығарып, талдатуға себін тигізуде.
Жалпы әдептілік, әстетикалық, адамгершілік, ерік пен сана-сезімдік
құндылықтар қорын түзу ата-аналар мектебін ұйымдастырудан басталады. Қарым-
қатынасқа шебер оның белсенді мүшелері барша ата-аналарды гуманистік
педагогика негіздерін үйреніп, меңгеруге насихаттап, қызметтестік
педагогика мен іс-әрекеттік тәрбие бағыттарын игеруде үлкен табыстарға
жетуде. Өз білімдерін толықтыруға ынталандыру нәтижесінде ата-аналар
отбасындағы балалар тәрбиесін ұйымдастыруда көп нәрсені үйренуде.
Ата-аналардың көпшілігі өз балаларының дарынды да талантты,
мәдениетті де талапшаң болғанына мүдделі.
Мектеп пен отбасы арасындағы қатынас осы секілді табиғи ұмтылыс
негізінде құрылғаны жөн. Мектеп пен отбасы арасындағы қатынаста ешқандай
қайшылық болмағаны абзал. Екі тәрбие көзінің де ортадағы келіспеушілік
сәттерін жойып, біртекті тәрбиелік әрі дамыту арнасына түскені әбден қажет.
Мектеп пен отбасының бірлікті ісінің бағыты - балалардың
адамгершілік - имандылық сапаларын дамыту, денсаулығын нығайту, сана-
сезімдік қажеттерін өрбітіп, қоршаған дүние әсемдігін қабылдауға баулу.
Қазіргі заман отбасы тәрбиесі гуманистік педагогика принциптеріне
негізделеді. Ол принциптердің бастылары:
креативтік (еркіндік) - бала қабілетінің кедергісіз өз бетінше дамуы;
гуманизм - тұлға болмысын тану әрі оның беделін мойындап, ең жоғары
құндылық ретінде бағалау;
демократизм — ересектер мен балалар арасындағы рухани қатынастар тендігін
қалыптастыру;
азаматтық - қоғам мен мемлекеттік жүйеде тұлғаның өз "Менін" танып,
қастерлей білуі;
- ретроспективтік - халықтық педагогика дәртүрлері
негізінде жүргізілетін тәрбиеге арқа сүйеу;
- жалпы адамзаттық адамгершілік - инабаттылық қалыптар мен
құндылықтар басымдылығын ардақтай білу.
Отбасындағы баланың дамуы мен тәрбиесі тұлғаны көздеген бағытта
қалыптастыруға арналған көптеген іс-әрекеттік ситуацияларды қажет етеді.
Солардың бірі әрі аса маңыздысы отбасы мен сынып жетекшісінің өзара
байланыс қызметі. Сынып жетекшісі бұл орайдағы, іс-әрекетін сыныптық ата-
аналар комитеті, ата-аналар жиналысы, сондай-ақ, сол сыныпта оқу жүргізетін
мұғалімдер арқылы іске асырып барады. Отбасымен байланыс жасауда сынып
жетекшісінің атқаруы тиіс аса қажетті міндеттері: оқушылар үйіне жеке
өзінің барып, хабар алып тұруы; баланың үй-тұрмыстық өмір жағдайларымен
танысуы; ата-аналарымен тәрбиелік ықпал тиімділігін көтеріп бару мақсатында
бірлікті іс-қимылдарды орайластыру; келеңсіз нәтижелерді болдырмау жолдарын
ата-аналармен бірге кеңесе отырып, шешу. Сынып жетекшісінің бұрыннан
қалыптасқан дәстүрлі қызметі ретінде отбасы педагогикалық - ағарту істерін
белсенді ұйымдастыра білу, себебі коптеген отбасыдағы әке мен шеше, ата мен
әже тәрбие тақырыбындағы кеңестер мен кәсіптік қолдауға оте зәру. Оларды
аса қызықтыратын проблемалар
- отбасы тәрбиесі міндеттері, формалары мен әдістері, нақты
жастағы оқушылардың психологиялық-физиологиялық даму ерекшеліктері; әрқилы
жастағы балаларды тәрбиелеудің көптүрлілігі; жекеленген тәрбие бағыттары
инабаттылық - имандылық, адамгершілік, тән-дене, еңбек, сана-сезім,
нарықтық заманға орай жаңа көзқарас
ұғым (әкономикалық, әкологиялық, шаруашылық, құқықтық тәрбие) қалыптастыру
мәселелері. Сонымен бірге ата-аналар лекторийлерінде бала денсаулығын
нығайту, салауатты өмір салттарына баулу, азаматтық, ұлтжандылық пен Отан
сүйгіштік сезімдерін ерте бастан ояту, баланы жас шағынан тәртіпке
бағынуға, борышын мойындау мен жауапкершілікті сезінуге үйрету мәселелеріне
үлкен мән беру - сынып жетекшісінің міндеті. Отбасы тәрбиесінің кейбір
мәселелерін оқшау қарастырған жөн. Олар: ата-аналар мен балалар арасындағы
алшақтық, отбасы тәрбиесіндегі дау-дамай мен жанжал; қоғам, ел, Алла
алдындағы жауапкершілік.
Ата-аналар жиналысында балалардың үлгерімі мен сабаққа қатынасы,
тәртіпсіздіктері, оқудағы үлгермеуі жөнінде ақпарат беріп шектелместен,
келеңсіз құбылыстардың алдын алу жағдайдарына орай нақты шаралар жолын сөз
еткен пайдалы. Ата-аналар жиналысын құрғақ уағыз бен кейіп-сөгу, оқушымен
оның отбасын әшкере ету де сынып жетекшісіне жараспайды.
Ата-аналар мен мектеп арасындағы байланысты жақындатудың бір жолы
баланың әке-шешесін мектепке шақырып, сабаққа қатыстырып, оқушы үлгерімі
мен тәртібінен хабардар етіп тұру. Бірақ, мұндайға себеп болатын бір
келеңсіз жағдайдан гуманист сынып жетекшісінің аулақ болғаны жөн. Мысалы,
әміршіл-әкімшіл жүйеден босай алмаған мектепте ата-аналарды мектепке
шақырудың себебі біреу-ақ: оқушы тәртібі мен үлгерімінен
қанағаттанбаушылық, ал сылтауы - нақты факт. Ал осындай ата-аналардың
көңіліне тиіп, ашу-ызаға булықтыратын мұндай шақырулар оларды мектептен
бездіреді, мектеп баладан безінеді.
Отбасы проблемаларымен шұғылданушы әлеуметргік педагогика тәрбиеге
байланысты аса нәзік те терендей жайлаған тәуелділіктерді байқастырып,
оларды қазіргі заман балаларын қоғамдық оңды үрдістерге икемдестіре
тәрбиелеу сапасын көтеру үшін пайдалануды ұсынады.
Олар арасында елеулі маңызды болғандары:
Баланы қоршаған жақын орта басымдылығы (приоритет). Өмір дәлелдегеніндей,
адамдардың бір-біріне ықпал жасау дәрежесі олар арасындағы жақындыққа
тікелей де тура байланысты. Жақын-жуықтар шеңберіндегі қатынастардан
туындайтын талап, шектеулер жалпы қоғамды қоса, бізден аулақ болған
қауымдастықтар мен әлеуметтік топтардан болатын ықпалдардан гөрі салмақты
да әсерлілеу. Осыдан да баланың болашақ сәтті өмірін қамтамасыз етуде
отбасының рөлі орасан.
Мейір мен сүйіспеншілік баланы билеудің басты құралы. "Әркім сүйгенінің
құлы" деп атам қазақ бекер айтпаған. Балаңызды тәрбиелі кергіңіз келсе, оны
аталық мейірім мен аналық махаббатқа бөлеңіз. Сонда әке, шеше тарапынан
қолданылатын басқа ықпалдардың қажеті болмай қалады.
3. Бала тәрбиесінде ұлы ғұлама В.Гете даналығынан бірер сөзді ереже
ретінде қабылдаған көп болмас: "Егер біз адамдарды сол күйінде қабылдайтын
болсақ онда, оларды тәрбиеден алыстатқанымыз. Ал, егер біз оларды
болашақтағы өзіміз арман еткен тұлға ретінде қабылдасақ, олардың бойындағы
табиғаттан дарыған жақсылықтарының жүз беруіне, содан азаматтық кемелге
жетуіне көмектескеніміз".
Ата-аналар өзімшілдігіне (әгоизм) негіз болар "мүдделі күтім"
(востребованное ожидание): адам пендеге кейде тән болатын қасиет - өз
қалауымызды ғана қалайтынымыз, осы қалаудан қандай да ауытқу болса, оған
деген қызығушылық өрістей даму орнына, керісінше, құрдымға кетеді. Ал
мұндай өзгеріс, сіз қанша тырысқаныңызбен балаңыздың даму барысында көрініп
жобалаған жоспарыңыз ақталмай жатады. Тәрбие барысында күткен мүддеңіз
орындалмай, сіз қиналасыз, атасы мен анасы күткеніндей бола алмағанын
балаңыз күйзеледі. Нәтижеде жалпы отбасыдағы тәрбие дағдарысқа ұшырайды.
Балаға қаратылған ниетті өтініш әсерін күшейте түсу жолын қарастыру — ата-
ана қалауынан ауытқу ықтималын кемітеді. Бұл үшін өз қалауыңызды әдейі
керісінше талаппен ауыстырыңыз (инверсия). Мысалы, айтқанды қылмай жүрген
баланы ұйықтатқыңыз келсе, қандай да сылтау тауып, көзін жұмдырмаңыз; беті
қолын жуып-шайып жүретін еткіңіз келсе, суға жақындатпай көріңіз, сонда
баяғыдан сізді қинап келе жатқан кері өжеттік сіздің қалауыңызға қызмет ете
бастайды; яғни өз "менің" көрсетуге табиғатынан құштар бала ал,
"ұйықтағаным ұйықтаған", "жуғаным жуған" деумен өзі бұрын қаламайтын
әрекетін енді сезбестен орындаумен болады.
Отбасылық тәрбиеде дағдарысқа кезіктіру тәсілін қолданудың пайдалы тарапы
бар. Бала үшін қатерлі, түсініксіз, немен аяқталары белгісіз жағдайларды
әдейі ұйымдастырып, содан баланы өзінше жол тауып шығуға мәжбүрлеу қажет.
Әлбетте, мұндайда ата-ана баласының қандай да қатерге ұрынып қалмауын
аңдып, оның әрекеттеріне байқатпай реттеу-түзетулер беріп барады. Осындайда
қажетті бейімділіктерді алған бала, болашақ өміріндегі қай дағдарысқа да
дайын болып өседі.
Балаға үйретіп жатқанын өзі орыңдай алған мұғалім - ұлағатты ұстаз.
8. Баламен араласа жүргізілетін жұмыста "үзілді үнеіздіктен"
сақтаныңыз.
9. "Бір жөнді қаталдықта ұстау". Алдын ала көзделген құлық-әрекет
қалпы шеңберінде өскен баланың болашақта кім әрі не болары күні ілгері
түсінікті келіп, қатер туғызбайды.
Бала тәрбиесінде ұсақ-түйек болмайды. Ірі жетістіктерді бала болмысындағы
майда-шүйде қажет сапаларды біріктіре қалыптастырудан бастаңыз.
Педагогтар мен ата-аналар өздерінің бұрыннан қалыптасқан қатынастар
тәуелділігнде қалып қоятынын ұмытпағаны жөн. Кейде ата-аналар оқиғаны
қабылдауды оқиғаның өз мәнінен шығармай, сол оқиғаға болған бұрынғы
қатынасын тәуелді болып қалады, яғни бала қылығын өткен бір уақытта жек
көргенімізден, бұдан былайғы да қылықтарын оңды қабылдамаймыз. Мысалы,
сағат кешкі 20-дан соң баланың кешігіп келуін жаман әдет деп
қабылдауымыздан, бұдан былайғы кешіккендерінің бәрін, қандай себептер
табуына қарамастан теріс бағалаймыз.
Әр бастауыңыз жаңалықты болсын. Кешегіңізді қайталамауға тырысыңыз.
Табиғаттан үлгі алыңыз: ағаштан үзілген миуа өз орнына қайта ілінбес.
Балаңызға болған кешегі ықпал бүгін сол күйінде оған әсер ете алмайды.
"Қызықсыну екпінше" арқа сүйей отырып, балаға әр іс басында жеңілдік
беріңіз. Содан соң бірте-біртс талапты күшейтумен, ақырында алғашқы талап
формасын өзгертіңіз. Іс бастауындағы "қуаныш сезім" тұрақты бекіп, сол
сезім кейін де балаға қолдау-қуат көзіне айналады.
14. Бала тәрбиесіндегі көптеген кемшіліктер негізі бір себепті -
бір топқа біріктірілген "ұсақ-түйектер" санының ұлғайып кетуі. Осындай
жинақталып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz