Орта мектеп практикасындағы саралап оқыту
Мазмұны
Кіріспе
I. ТАРАУ. Орта мектеп практикасындағы саралап оқытудың теориялық
негіздері.
1. Оқытуды ұйымдастыру формаларының пайда болуы және даму тарихы.
2. Саралап оқытудың мәні мен мазмұны.
II. ТАРАУ. Қазіргі мектеп практикасындағы саралап оқытуды ұйымдастыру.
2.1. қазіргі мектеп практикасындағы саралап оқытуды ұйымдастыру
формалары.
2.2. Қазіргі мектептегі инновациялық технологияларды пайдалану
ерекшеліктері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
1. Оқытуды ұйымдастыру формаларының пайда болуы және даму тарихы.
Елбасымыз Қазақстан халқына жолдауында (Қазақстан –2030) білім беру
саласындағы негізгі міндетіміз – осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта
даярлау, білім экономикасының негіздерін қалыптастыру, жаңа
технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық
экономиканы дамыту екендігін атап көрсетті.
Қазақстанның болашағы, әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50елінің
қатарына кіруі, оның экономикасының инновациялық даму жолына сапалыкөшуіне
тікелей байланысты. Осыған орай біздің тәуелсіз мемлекетіміздің басты даму
бағыттарының бірі – білім мен ғылымды барынша дамыту болып табылады, – деп
белгілейді. Осыған орай бәсекеге қабілетті жоғары білімді кадрларды
даярлау, сонымен қатар сондай терең білімді оқушыларды тәрбиелеп шығаруды
бастауыштан бастау қазіргі күнгі өзекті мәселенің бірі.
Елбасы нұсқаған бұл межеге жету үшін бастауыш мектептен бастап
жүйелі оқытуды жеделдету технологиясын оқу процесіне тез арада ендірудің
мәні зор. Өйткені бұл технология өз тәжірибесінде оқыту сапасының
жоғарылығы мен оған кеткен уақыттың үнемділігін байқатты.
ХХ ғасырдың бас кезінде философ – идеалист АҚШ педагогикасына зор
ықпал жасаған ДЖ.Дьюи (1859-1952) келешекте мектеп болмайды болжау айтқан.
Олай болса мектептерде оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы сабақта
жойылады. Бірақ оның жорамал ойы орындалмады, керісінше оқыту бүкіл дүние
жүзі мектептеріндег бірте-бірте дамуды және заман түлектеріне сәйкес
өзгеруде.
Сабақты мақсатқа бағытталған мұғалім мен оқушылардың ұжымдық
шығармашылық еңбегі деп қарастыру керек. Сабақта оқыту мен тәрбиенің
мақсаттары, міндеттері жүзеге асырылады, оқушылардың ой-өрісі кеңиді,
қабілеті дамиды, көзқарасы, адамгершілік қасиеттері қалыптасады. Сабақтың
шын мақсаты- тұлғаны оның қабілеті мен дарындылығына сүйеніп дамыту. Әрбір
сабақ логикалық, психологиялық және ұйымдастыру бірлігі болуы тиіс.
Ұйымдастыру бірлігі – бұл сабақта алдын-ала жабдықтарды және оларды
рет-ретімен пайдалануды, бүкіл сабақ бойында оқушыларды белсенді тиімді
жұмысқа ұйымдастыру.
Оқытуды үйымдасгыру формасы - оқыту процссінің міндеттерін іске
асырудағы мұғалім мен оқушылардың іс-әрекеттерінің сыртқы көрінісі.
Ұйымдастыру формасында оқытудың мақсаты, мазмұны мен әдістері бірыңғай
жүзеге асады.
Қоғамның даму тарихында жас ұрпақты оқытудың ұйымдастыру тәсілдері де
өзгеріп тұрады. Оқыту жұмысын ұйымдастырудың тарихында, оның негізінен үш
түрлі формасы қалыптасқан: жеке-дара, топтық және сынып-сабақтық жүйе.
Мақсаты: оқытуды ұйымдастырудың түрлері сабақ туралы түсінік, негізгі
міндеттері, талаптары және шарттары.
Міндеті:
а) Сабақтың даму тарихын ғылыми еңбектер арқылы ашу.
ә) Оқыту үрдісін ұйымдастырудың түрлері жайлы түсінік.
б) Әр түрлі типті сабаққа мінездеме бере отырып, оның негізгі
кезеңдерінің маңызын ашу.
в) Сабаққа оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыруда мұғалімнің
дайындықжағдайының негізгі міндеттерімен таныстыру.
Жоспар:
1. Оқытуды ұйымдастырудың түрлері жайлы түсінік.
2. Сабақта оқушылардың оқу іс-әрекетін ұйымдастыру.
3. Мұғалімнің дайындығы.
Негізгі ұғымдар: Оқытуды ұймдастырудың түрі, оқытудың сынып-сабақ
жүйесі, білім, қабілеті, дағды, тәрбие және дамыту, оқушы, оқытушы,
сабақтың жоспарын құру, бағалу және бақылау.
Пәнаралық байланыс: философия, тарих, әлеуметтану.
Педагогика тарихында ұлы педагогтардың тұжырымдары және оқуды
ұйымдастырудың әртүрлі тәсілдері белгілі. Оның дамып жетілуі, қоғамның
қажеттілігі мен сұранысының талап-мүддесіне қатысты. Оқытуды ұйымдастырудың
түрлері негізінен былай жіктеледі. Оқушының саны мен құрамы, жұмыс орны,
оқу жұмысының ұзақтығы. Осыған қарай оқытудың түрі былайша бөлінеді.[7]
• Жеке (бір ғана оқушымен жұмыс істейді.);
• Жеке-жұптық (оқушы-оқушы, мұғалімнің оқушымен қарым-қатынасы,
қазіргі жағдайда оқушымен қарым-қатынасы жеке оқушының әзірлік
үрдісіндегі қызметімен айқындалады );
• Жеке-топтық топ мектепте жұмыс істейді, бірақ бір мектепте
оқытылатын оқушылардың жасы әр шаманы құрайтын топ болады
(оқытудың бұл түрі орта ғасыр мектептерінде қолданылған);
• өзар бірлесіп оқыту, (аталған оқыту жүйесі Англияда пайда
болған, атауы-беланкестер жүйесі );
• саралап оқыту,оқытудың бұл түрі оқушылардың қабілетіне қарай
өтіледі (мангейм жүйесі);
• бригадалық оқыту, тапсырманы бригада алады: бір сыныпта 5-6
оқушы ұйымдасады, есеп беруші бригадир оқытудың бұл түрі ХХ –
ғасырдың 20-жылдарына тән;
• Американдық Винетка-жоспар, Трампа-жоспар және т.б.
• Оқытудың микротоптық жүйесі (фронтальды, ұжымдық жұмыс жәнен
т.б.)
Жекелеп оқыту жүйесі көне және орта ғасырларда пайдаланылды. Мұғалім
жеке оқушының орындаған жаттығу жұмыстарын тексеріп, мәтінді оқытып
тыңдайтын, қалай оқу керектігін көрсететін, үй тапсырмаларын орындау
амалдарын түсіндіретін, музыкалық құралдармен пайдалануды үйрететін. Дене
шынықтыру тәрбиесінен жарыс және бәсеке жұмыстарын ұйымдастыратын, жеке не
бірнеше оқушымен әңгіме жүргізу әдістерін де қолданатын.
Бұрын қазақ еліндегі молдалардың балаларды оқытуы да осы орта ғасырлық
оқу жүйесіне өте ұқсас еді. Әр жастағы балалар молданың алдында жүгініп
отырып, әр кітаптан оқыған.
Балалрмен оқу жұмысын ұйымдастырудың неғұрлым ежелгі формалары – жеке
дара және жеке дара топтық оқыту. Жеке дара оқыту кезінде мұғалім өз үйінде
немесе оқушының үйінде оны оқыту жұмысын жүргізеді (білімді игеру деңгейін
тексереді, жаңа материалды түсіндіреді,білімді тәжірибеде қолдану
бағытындағы жаттықтыру әрекетін дұрыс жолға қояды). Жеке дара – топтық
оқыту мұғалім бір мезгілде бірнеше оқушымен (топпен) жұмыс жүргізетін.
Оқушылар әртүрлі жас кезеңінде болғандықтан, оқуды әртүрлі уақытта бастап,
әр түрлі уақытта аяқтатын болғандықтан және әр түрлі бағдарламалар бойынша
оқитын болғандықтан, оқу жұмысы жеке даралық сипатқа ие болды. Сондықтан
мұғалім алдымен бір оқушыдан сұрайтын, оған жаңа материалды түсіндіретін,
өз бетінше жұмыс тапсырмалар беретін, содан соң осындай ретпен басқа
балалармен жұмыс жүргізетін.
Өндірістің, қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық қатынастардың дамуына
байланысты балаларды жаппай оқытуды ұлғайтуға деген қажеттілік пайда болды.
XV–XVI ғғ. Украина мен Беларусьте оқытудың класс–сабақтық жүйесі пайда
болды және дамыды. Класс–сабақтық жүйе Я.А.Коменскийдің, Г,Песталоццидің,
И.Гербардттың, К.Д.Ушинскийдің және одан кейін педагогтардың еңбектерінде
ғылыми тұрғыда негізделді. Оқытудың класс–сабақтық жүйесі бойынша бірыңғай
жастағы оқушылар жекеленген кластарға бөлінді, сабақ күні бұрын жасалған
сабақ кестесі бойынша өтеді, кластағы барлық оқушылар бір материалды игеру
бағытанда жұмыс жүргізеді. Оқытудың класс–сабақ жүйесінің ендірілуіне
байланысты оқу жылы, оқу күні, сабақ, сабақтар арасындағы үзіліс,
каникулдар және т.б. дидактикалық ұғымдар пайда болды.[8]
Тарихи шолу оқытудың неғұрлым тұрақты формасы-оқытудың класс-сабақтық
жүйесі екенін көрсетті.
Оқытудың класс-сабақтық жүйесінің сұлбасын сызған неміс педагогы
И.Штурм болды. Чех педагогы Я.А.Коменский оның теориялық негіздерін жасап,
тәжірибеге ендірді.
Оқытуды ұйымдастырудың класс-сабақтық формасының ерекшеліктері:
• Шамамен алғанда бірдей жастағы және бірдей дайындық деңгейіндегі
оқушылардың тұрақты құрамы (класс);
• Оқу процесі жекелеген өзара байланысты, бірінен соң бірі
жүретін бөліктер түрінде жүзеге асады (сабақтар);
• әрбір сабақ тек бір пәнге арналды (монизм);
• сабақтардың тұрақты түрде реттесуі (сабақ кестесі);
• мұғалімнің басқарушы ролі (педагогикалық басқару);
• оқушылардың танымдық әрекетінің сан алуандық түрлері мен
формалары қолданылды (әрекеттің вариативтілігі).
Оқыту жұмысын ұйымдастырудың класс-сабақтық формасына оқытудың жеке
дара формасы мен салыстырғанда бірқатар артықшылықтар тән: ол неғұрлым
қатаң ұйымдастырушылық құрылымымен ерекшеленеді, тиімді, себебі бір мұғалім
бір мезгілде оқушылардың үлкен тобымен жұмыс жүргізеді; өзара оқыту,
ұжымдық әрекет, оқушылардың тәрбиесі мен дамуы үшін ұнамды алғыштар
жасайды. Дегенмен аталмыш форманың тиімділігін төмендететін кемшіліктері
де жоқ емес, Оның ең бастысы – орташа оқушыға бағдар алу, оқушылармен
жеке дара оқу-тәрбие жұмысын жүзеге асырумүмкіндігінің жоқтығы.
Өзара оқытудың белл–ланкестерлік жүйесі 1798 жылы пайда болды. Оны
жасаушылар – ағылшын священигі, миссионер А.Белл мен Дж. Ланкастер. Мұғалім
алдымен ересек оқушылармен айналысты, одан соң ересек балалар жасы кіші
балаларды оқытты. Балаларды қажетті деңгейде оқытуды қамтамасыз ете
алмағандықтан, аталмыш жүйе кең таралмады.
"Сатылы" немесе "өзара оқыту" түрінің ерекшелігі: бір оқу жылында жас
шамалары, білім дәрежелері әртүрлі, құрамы тұрақты емес оқушыларды жылдың
қай мезгілінде болмасын оқуға қабылдап отырған. 200-300 немесе 600-ден
астам оқушыны мұғалім сатылап оқытуды ұйымдастырған, түске дейін
ересектерді оқытса, түстен кейін олар өз кезегінде жасы кіші оқушыларға
өздерінің мұғалімнен алған білімдерін үйретіп отырған.
XIX ғ. Соңында оқытудың таңдамалы формалары (АҚШ–тағы батавалық және
Еуропадағы мангеймдік жүйелер) пайда бола бастады. Оқытудың батавалық
жүйесінде оқу күні екі бөлікке бөлінді: оның бірінші бөлігі оқушылармен
ұжымдық сабақтарға арналса, екінші бөлігі күшті оқушылардың қабілеттерін
дамытуға ықпал жасаумен бірге үлгірімі нашар оқушылардың артта қалуын
болдырмауға көмектесетін. Үлкенсыныптарда мұғалім көмекшімен бірге жұмыс
жүргізді. Мангеймдік жүйеде оқушылар қабілеттері мен үлгіріміне қарай
кластар бойынша күшті, орташа және әлсіз оқушыларға бөлінді. Оқушыларды
іріктеу бақылаулар мен сынақтар негізінде жүргізілді.Егер оқушылардың
үлгірімінде өзгерістер болса, оларды бір сыныптан келесі сыныпқа көшіруге
рұқсат етілетін.
1905 жылы Далтон қаласында даралап оқыту жүйесі пайда болды. Оны
жасаған – мұғалім Е.Паркхерст. Аталмыш оқыту жүйесі дальтон-жоспар деп
аталды.
Америка Құрама Штаттарында XX ғ. басында "дальтон-жоспар" оқу формасы
тұңғыш рет қолданылды. Бұл жүйенің ерекшелігі, оқу жеке дара, әрбір
оқушының өз күшімен, белгілі бір бағдарламаларды бөлшектеп оқытуды ұсынды.
Мұндай оқытуды ұйымдастыруда мұғалімнің басшылық рөлі төмен болды. Бұл
оқытудың айрықша формасы ретіндегі мәні мынада: мектепте сыныптар орнына
әр пән бойынша лабораториялар (шеберханалар) жүйесі жасалды. Онда
оқушылар тапсырмалар ала отырып, өз бетінше дайындалды. Сабақтардың жалпы
жоспары (кестесі болмады).
Жұмыстың ұжымдық формасына күнінен бір сағат бөлінді, қалған уақытта
оқушылар мұғалімнен тапсырма ала отырып және оның орындалуы жайлы есеп
бере отырып, материалды жеке дара оқып үйренді. Далтон жоспары 20-30 жылдар
басында кеңес мектебінде оқытудың лабораториялық–бригадалық әдісі деген
атпен қолданылды. Кейін оның білімді түсінікті және берік игеруді
қамтамасыз етпеуіне байланысты одан бас тартты.
XX ғ. Басында АҚШ-та оқытудың жобалық жүйесі қолданыла бастады. Оның
авторы – Дж.Дьюидің ізбасары У.Кильпатрик болды. Кеңестік мектепте аталмыш
жүйе оқытудың кешенді жобалық жүйесі деген атқа ие болды. Бұл жүйеде оқу
жұмысының негізінде материалды жекеленген оқу пәндері бойынша оқып үйрену
емес (пәндік жүйе қысқарды, оқулықтар болмады), балалардың практикалық
әрекетін ұйымдастыру алынды. Оны жүзеге асыру барысында оқушылар тіл,
математика, тарих және т.б. бойынша білім элементтерімен танысты. Оқушылар
қандай да бір түсінікті білім ала алмады.
Кеңес мектебінің алғашқы жылдарында оқу ісінде балалардың бірлесіп
атқаратын жұмысы ретінде бригадалық-зертханалық әдіс жүйесі ұсынылды. Бұл
әдіс бойынша, оқу сыныптары 3-4 топқа бөлінді. Әр топты басқаратын
бригадирлер (жақсы оқитындары және ұйымдастыруға қабілетті балалар)
белгіленді. Бригадирлер өз тобындағы оқушылардың орындаған тапсырмаларын
жинақтап, мұғалімге бригада атынан жауап берді. Бригадирдің жауабына қарай,
бригадаға оқушылар білімінің бағасы қойылды. Мұндай жағдайда оқушының жеке
басының ерекшелігімен санасушылық болмады. Мұғалім тек консультант есебінде
ғана жұмыс атқарды.
Оқытудың кең таралған сынып - сабақ жүйесінің негізін қалаған Ян Амос
Коменский болды. Ол өзінен бұрын өткен және ағымдағы педагогикалық
тәжірибелерді зерттеп, оқу ісін жүйелі ұйымдастыруды ұсынды.
1. Оқушыларды сыныпқа жас шамалары мен таным қабілеттері бойынша
топтастыру.
2. Сыныптағы оқушылар құрамының әркезде тұрақты болуы.
3. Жеке пәндерді тұрақты оқу кестелері арқылы алмакезек оқыту.
4. Оқытуды оқу жоспарына, оқу бағдарламалары жөне оқулықтарға
негіздеу.
5. Оқытуды жылдың тұрақты бір мезгілінде бастап, аяқтау.
6. Оқытуды ұйымдастыру тек мұғалімнің басшылығымен жүргізілуі.
Қорыта айтқанда, мұғалім бір мезгілде жас шамалары бірдей, құрамы
әркезде тұрақты оқушылар тобымен жұмыс істейді.
Оқытудың осы түрі ауқымында жұмыстың ұжымдық, топтық және даралап
және саралап оқыту немесе қарапайым мазмұндағы түрлері ұйымдастырылады.
Сыныптағы барлық оқушыларға бір тектес тапсырмалар берілгенде,( жазбаша,
зертханалық және тәжірибелік немесе практикалық сабақтар), онда саралап
оқыту жұмысы жүргізілмейді, ал сыныпта топтар әртүрлі тапсырмалар орындаса,
бір мәселені шешсе, бірге отырып барлығы тақырыптымеңгереді, міне сол
арқылы жұмысты әрі ұжымдық фронтальды, топтық түрлері іске асады.
Неміс педагогы И. Ф. Гербарт сабақтың негізгі төрт кезеңін ұсынды.
Мұғалімнің оқу материалын мазмұндау кезеңі, жаңа материадды өткен
материалмен байланыстыру кезеңі, сабақты жаттығу әдісімен жүргізу кезеңі
және қысқаша қорытынды жасау кезеңі.
Әрбір сабақ тұтас педагогтың прцестің функциясын жүзеге асыруға
бағытталған: оқыту, дамыту, тәрбиелеу. Соның нәтижесінде сабақ
көпжоспарлы, құрылымы әртүрлі болып келуі мүмкін. Сабақ құрылымының ерекше
көп тараған түрі болып келуі мүмкін. Сабақ құрылымының ерекше көп тараған
түрі барлық дидактикалық міндеттерді шешуге: білімді енгізу, жаңа
материалды зерделеу, өткен материалды бекіту, бақылау, оқушылардың білімін
бағалау, үйге тапсырма берумен байланысты.
Осылайша, қазіргі уақытта сабақ оқушылардың мектепте білім алуын
ұйымдастыру түрінің ең негізгісі болып қала береді. Сабақтың нәтижелілігі
мұғалімнің дайындық деңгейіне
Оқытуды сабақта ұйымдастырудың әртүрлі формаларына ұжымдық, топтық,
жұп және дербес формалары жатады.
Барлық мұғалімдердің барынша күшті, қабілеті барлығын жұмысқа тарта
және қызықтыра білетін педагогикалық құрамы – балалар ұжымы. Ол балаларды
зорламайды, мәжбүр етпейді, оларды атап айтқанда, оқу іс-әрекетіне
ұқатыстырады.
Сабақ - күрделі психологиялық және дидактикалық процесс, онда
оқушылармен педагогикалық қарым-қатынас жасау және тәрбиелеу міндеттері
іске асырылады.
Сабаққа қойылатын дидактикалық талаптар жүйесі
1. Сабақтың мақсаты айқын, мазмұны, жоспары және оның құрылымы алдын-
ала белгілі болуы тиіс.
2. Сабақ оқыту принциптерінің ережслері мен талаптарына сәйкес болуы
қажет.
3. Сабақтың ғылыми мазмұны оқушылардың жас және дара ерекшеліктеріне
сай ұғынымды, түсінікті болуы керек. Сондай-ақ сабақта оқушылардың бойында
біліктер мен дағдыларды қалыптастыру міндеті жүзеге асырылуы тиіс.
4. Сабақтың мазмұны оқытатын пәннің бағдарламасына сәйкес болуы және
әрбір сабақ басқа сабақтар жүйесінің буыны болуы міндетті нәрсе.
5. Сабақта оқушылардың білімге ынтасы мен қызығуын арттыру үшін
сабақтың құрылымы мен әдістерін түрлендіріп, көрнекі және техникалық
құралдарды, түрлі ойындарды тиімді қолдану керек. "Баланың ынтасын арттыру
үшін оқытылатын нәрседе бір жаңалық болуы керек"- деп Ж.Аймауытов жайдан-
жай айтпағанын ескеру керек.
6. Сабақта оқушылардың белсенділігін арттыру үшін проблемалық
ситуациялар туғызып, проблемалық міндсттер мен тапсырмаларды орындауға
басшылық ету қажет.
7. Сабақтың сапасын жақсарту үшін мұғалім оқушылармен қарым-қатынас
жасау шеберлігін арттырып отыруы керек. Педагогикалық қарым-қатынас
мұғалімге оқушылармен рухани байланыс жасауға мүмкіндік береді. Білім
арқылы қарым-қатынас жасау жөне қарым-қатынас арқылы білім алу керек деген
қағиданы іске асыру пайдалы.
8. Сабақта оқушыларға білім берумен қатар оларды өздігінен білім
алудың әдіс-тәсілдеріне үйрету міндет.
9. Сабақ оқытудың білім беру, тәрбирлеу және дамыту қызметін
біртұтастық принципке сай жүргізуі тиіс.[11]
Сабақтың түрлері және оның дидактикалық құрылымы
Қазіргі кездегі сабақты жетілдіру жұмыстарының ішіндегі негізгі
мәселелерінің бірі - оның түрлері мен құрылымы.
Мектеп тәжірибесіңде бір типті сабақтар болмайды. Сондықтан, оқыту
жұмысын жүйелі әрі нәтижелі жүргізу үшін, оны топтастырудың мәні орасан
зор. Сол себептен әрбір мүғалімнің сабақ классификациясын ойдағыдай білуі
шарт.
Сабақ классификациясы (жіктелуі) - сабақтарды құрылысы жөнінен
топастыру, түрге бөлу. Дидактикада сабақ классификациясын анықтауға айрықша
маңыз береді. Бұл мәселе турасында педагогикалық ғылыми еңбектерде ортақ
пікірлер әлі де қалыптаспаған. Қоғам дамыған сайын оқу жүйесінің қайта
құрылатындығы және соған орай оқытудың мазмұны, әдіс-тәсілдерінің де
өзгеріп, жаңарып отыруы сөзсіз.
Сонымен қатар, сабақты жіктеу әрбір пәннің ерекшеліктеріне,
оқушылардың жас және таным ерекшеліктеріне де байланысты болып келеді.
Сабақты бүлай жіктеу кездейсоқ емес, оның бұлай қалыптасуында белгілі
бір заңдылықтар бар. Атап айтсақ, сабақтың мақсатына байланысты мұғалім
оқушыларға жаңа білім беруді көздесе, осыған орай "Жаңа білімді хабарлау
сабағы" деп аталса, сабақта оқушылардың қабылдаған жаңа білімін іс жүзінде
пайдалана білу жолын қарастырса, онда ол "Жаттығу немесе практикалық сабақ"
деп аталады.
Сол секілді мұғалім өткен оқу материалын оқушылардың есіне салу,
қайталау мақсатын көздесе, ол "Қайталау-қорыту сабағы" деп аталады.
Ал сабақтың "Аралас сабақ" түрі оның құрылымына байланысты болып
келеді.
Мұғалім сабақтар жүйесінде дидактикалық бірнеше мақсаттарды жүзеге
асырады. Демек, оқушыларға жаңа білім береді, оны өмірде, практикада
пайдалану жолын үйретеді, өткен оқу материалын қайталап қорытады, сонымен
бірге оқушылардың білім көлемі мен сапасын сынап, оны бағалайды. Мұңдай
жағдайда көпшілік сабақ оның бірнеше элементтері (кезеңдері) арқылы аралас
өтеді. Міне, осындай сабақ түрі "Аралас сабақ" деп аталады.
Кіріспе сабағының құрылымы
1. Сабақтың басталуын ұйымдастыру. Оқушыларға сабақтың мақсат-
міндеттерін түсіндіру. Оларды сабаққа әзірлеу.
2. Жаңа оқу материалын ендіру.
3. Жаңа білімді пысықтау, бекіту.
4. Сабақты қорытындылау, үйге тапсырма беру.
Кіріспе сабағының ерекшелігі, оқу бағдарламасының жаңа тақырыптарын
немесе тарауын оқып үйренуде қолданылады. Мұғалім тараудың немесе
тақырыптың оқу-тәрбиелік мәнін ашып береді, алдағы сабақтарда оларды өткізу
тәртібін оқушыларға түсіндіреді, ондағы жаңа оқу материаддарының мазмұнын
оқып уйренудің тәсілдерін көрсетеді.
Жаңа білімді хабарлау сабағының құрылымы
1. Сабақтың басталуын ұйымдастыру. Оқушыларға сабақтың мақсат-
міндеттерін түсіндіру. Оларды сабаққа әзірлеу.
2. Жаңа оқу материалын ендіру.
3. Жаңа оқу материалын пысықтау, бекіту.
4. Сабақты қорытындылау, үйге тапсырма беру.
Алғашқы тарау немесе тақырыптық кіріспе сабақтарына қатысты
мәселелерді шешіп алған жағдайда, ендігі жерде мұғалім ағымдағы әрбір оқу
материалын меңгеруге сай сабақтар жүйесін ұйымдастырады. Сабақ үстінде жаңа
білімдерді баяндау немесе түсіндіру жұмыстары оның он бойында жүріп
отырады.
Білімді, іскерлікті және дағдыны бекіту сабағының құрылымы
1. Сабақтың басталуын ұйымдастыру. Оқушыларға сабақтың мақсат-
міндеттерін түсіндіру. Оқушыларды сабаққа әзірлеу.
2. Бұрын өтілген оқу материаддарын қайталау, пысықтау.
3. Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуі. Түрлі жатгығулар мен
практикалық және лабораториялық жұмыстарын атқаруы.
4. Сабақты қорытындылау, үйге тапсырма беру, түсіндіру.
Жаңа білімді оқушылардың қабылдап, меңгеруі барысында сабақтың
пысықтау және бекіту кезеңдері де белсенді қызмет атқарады. Себебі жаңадан
оқып үйренген білімдерді пысықтап отыру әр сабақтың елеулі элементі болып
табылады. Алған білімді бекітпейінше, оны сапалы да берік меңгеру мүмкін
емес.
Мұғалімнің түсіндіруі жағдайында оның сөзімен бірге оқушылардың өз
бетінше жаттығу істері және тәжірибелік-зертханалық жұмыстарында
тәжірибелер жүргізіп, көрнекі құралдарын көрсету жұмыстары қоса атқарылады.
Жаттығу және тәжірибелік сабақтың құрылымы
1. Сабақтың басталуын ұйымдастыру. Оқушыларға сабақтың мақсат-
міндеттерін түсіндіру. Оларды сабаққа әзірлеу.
2. Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуі. Түрлі жаттығулар мен
практикалық және лабораториялық жұмыстарын атқаруы.
3. Сабақты қорытыңдылау, үйге тапсырма беру.
Практикалық сабақ оқушылардың алған теориялық білімдерін практикамен
байланыстыру, пысықтау және бекіту мақсатын көздейді.
Практикалық сабақты жүргізу үшін түрлі жаттығу жұмыстары мен
тәжірибелер қолданылады. Олар әр пәннің ерекшеліктеріне қарай атқарылады.
Қайталау сабағының құрылымы
1. Сабақтың басталуын ұйымдастыру. Оқушыларға сабақтың мақсат-
міндеттерін түсіндіру. Оларды сабаққа әзірлеу.
2. Бұрын өткен оқу материалдарын қайталау, пысықтау, еске түсіру
арқылы оларды жүйеге келтіріп, жинақтау және қорытындылар мен тұжырымдар
жасау.
3. Сабақты қорытындылау, үйге тапсырма беру.
Қайталау-қорыту сабақтың аса көп тараған түрі.
Қайталудың мақсаты - өткен оқу материалдарының ең негізгі түйінді
мәселелерін қайталап пысықтауды (қайталау-оқытудың анасы), оқушыларды
өздігінен қорытынды жасауға үйретуді көздейді. Бұған мұғалімнің аса
жауапкершілікпен ой жіберіп, тыңғылықты әзірлігін қажет етеді.
Қайталау сабақтары не сабақ үстінде, болмаса арнайы ұйымдастырылған
сабақ арқылы өткізіледі. Ол оқу бағдарламасы бойынша көлемі жағынан ірі
тақырыптар немесе тарауларды оқып үйренуге байланысты соңында, сол сияқты
оқу тоқсанының және оқу жылының аяғында жүргізіліп отырады.
Қайталау сабағына оқушыларды жақсы ұйымдастыру үшін оның сұрақтары мсн
пайдалануға тиісті әдебиеттерін оқу жәнс сабақ барысында қолданылатын
қажетті құралдарын әзірлеу жұмыстарын алдын ала белгілеу керек.
Оқыту - динамикалық процесс. Оның сапасын үнемі жетілдіріп отыру -
өмір талабы. Білім беру саласында оқу-таным әрекетінің сапасын, дәрсжесін
есепке алу, тексеру және бағалаудың білім, білік, дағдының нәтижелерін
арттыруда қызметі ерекше. Сөйтіп, оның технологиясын әркезде өмір талабына
сай жетілдіріп отыру оқыту міндеттерінің өзекті меселелерінің бірі.
Күні бүгінге дейін оқыту саласында қолданылып жүрген білім, білік
және дағдыны тексеру мен бағалаудың "5" балдық жүйесі, оның сапасын,
дәрежесін анықтап белгілеуде барлық жағдайда объективтік тұрғыда қамтамасыз
етпейді. Соның нәтижесінде қазіргі кезде жоғары оқу орындарында оқыту
процесіндегі рейтинг - тестік жүйе оқу-таным әрекетінің сапасын анықтайтын
бақылаудың жаңа түрі өмірге келді.[15]
1. Саралап оқытудың мәні мен мазмұны.
Еліміздің ертеңгі болашағы – бүгінгі жас ұрпаққа білім берудің
сапасымен өлшенері анық. Сондықтан ғылыми-техникалық прогрестен қалыспай,
ғлыми- педагогикалық саладағы білімдерін заман талабына сай үнемі
жетілдіріп, ғылымдағы жаңалықтарды дер кезінде қабылдап, қорытып, нәтижелі
түрде күнделікті оқыту процесіне пайдалана білу - әрбір көзі ашық, көкрегі
ояу ұстаздың міндеті болып табылады. Елбасымыз білім мен ғылым
қызметкерлерінің III съезінде Еркін елдің ертеңі-кемел білім мен ғылымда
екенін ұмытпайықдеген еді. Шынында да білім мен ғылым – келешектің кепілі
екені айтпаса да түсінікті.
Қазақстан өзіне тән даму жолдарын қалыптастырып, күннен- күнге
өркендеп, алға қарай нық қадам басуда. Бәсекеге қабілетті, өркениетті 50
елдің қатарына қосылу үшін үлкенде кең ауқымды шаралар атқарылуда.
Елбасымыз Н.Ә.назарбаевтың биылғы жылғы халыққа Жолдауы да соның бір
салиқалы көрінісі.
Білімнің іргетасы мектепте қаланады деген қағида қашаннан бері бар.
Заман талабына, уақыт үрдісіне қарай мектептерде білім берудің сапасын
арттыру, талапты күшейту, білім берудің барлық деңгейлеріндегі
бағдарламалары мен білім беру процесін ұйымдастыру нормаларын ой елегінен
өткізу өзекті мәселелердің қатарынан орын алуда.
Мектептің жаны - мұғалім, - дейді қазақтың тұңғыш педагогы
Ы.Алтынсарин. Қазіргі мектеп мұғалімдерінің алдында тұрған басты міндет –
оқушылардың оқу қарқынын, оқуға деген ынтасын күшейтіп, шығармашылық білім
дағдыларын қалыптатыра білу.
Оқытуды оңтайландыру деп оқушылар мен мұғалімнің уақыт
шығынын аз жұмсап, білім алудың, тәрбиелеудің және дамытудың қорытындыларын
ең үлкен мүмкіндігінше жеткізетін оқу процесін жоспарлау мен ұйымдастыру
жүйесін айтады.
Оқытуды оңтайландырудың әдістемелік негізі, оқу процесін басқарудың
диалектикалық - материалистік жүйесімен әдіс - амалын таба біліп, оның
нақты жағдайлардағы ең жақсы нұсқаларын таңдау. Бұндай таңдаулар нақты
шындықтың әдістемелік сапалылығына жүгінеді. Мұғалім оқытудың заңдылықтары
мен принциптеріне сүйеніп, нақты педагогикалық жағдайларды және ғылым
негіздерін талдауды үйреніп, оқу процесінің қорытындылық және үнемділік
тұрғысынан ең жақсы нұсқасын таңдайды.
Оқытудың жан - жақты ең жақсы нұсқасын негіздеуді, тек қана
бүтіндей жүйені әдіс -амалдар қолданумен іске асады. Оңтайландыру еңбекті
ғылыми ұйымдастырудың маңызды принципі болып табылады. Мұғалім оқу
процесін, оңтайландыру ептілігін меңгермеген болса, онда педагогикалық
еңбекті ғылыми ұйымдастырудың сыртқы белгілерімен ғана шектеліп қалады.
Олар - приборлар орналасуын жақсарту, техникалық құралдарды қолдану,
дидактикалық материалдарды жетілдіру. Міне, сондықтан да мұғалім еңбегінің
ғылыми ұйымдастырылуы оңтайландырусыз мүмкін емес.
Оқытудың оңтайлы нұсқаларын құрастыру кезінде оқыту
технологиясының негізгі принциптері есепке алынады. Оқыту "жақындағы даму
қарқынына" қалыптасуы керек, оқушылардың дара ерекшеліктерін ескеріп
ұйымдастырылуы, бірақ оларға бейімделумен емес, ал оқушылардың жаңа іс -
әрекеті мен жаңа даму деңгейлерін жоспарлау жолымен іске асуы керек. Оқыту
мен білім беру, іс - әрекетті және операцияларды меңгерумен шектеліп
қалмай, оқушылардың тұлғалық қасиетін қалыптастыруға басты мән беріп, оның
өзін ұстау қасиеттерін дамыту. Дамытушы мен тәрбиелеуші тиімділіктерді
барлығы бере бермейді, тек оқу іс -әрекетін қалыптастырумен іске асады.
Оқытуды жоспарлауда оқушылардың уақытпен және үдемелі қарқындылық пен оқу
жұмысына қабілетті тәуелділігі туралы мектептің гигиеналык зерттеу
қорытындысын есепке алу керек. Сонымен қатар, мектепте оқитын оқушылардың
әрбір жастарына және сыныбына берілетін, сынып және үй жұмыстарын орындауға
кететін уакыт шығындарын мөлшерлейтін гигиенашылардың қорытындыларын
негізге алу керек.
Оқытуды оңтайландырудың теориясы мен әдістемесі жоғарыда аталған
заңдылықтармен және дидактикалық, психологиялық, мектеп гигиенасы
принциптерімен тұрақты шектелмей, мұғалімнің жүйеленген және өзара
байланысқан іс - әрекет, тәсілдерін ашып көрсетеді.
Мұғалімнің күші мен уақыт шығын мөлшерінің жоғарылауын ескертетін және
тәрбиелеу тиімділігін жоғарылатуға апаратын мұғалімнің негізгі іс - әрекет
тәсілдерінің қатарына жататындар:
Оқыту міндеттерін таңдау мен шешуге, оның мазмұнын, әдістерін,
іс - әрекет құралдары мен түрлеріне кешенді ықпал ету.
Бар шарттар мен мүмкіндіктерді ескеріп, мұғалім іс - әрекетінің
міндетін, мазмұнын, әдістерін, құралдарын, түрлерін нақтылау.
Іс - әрекеттің міндетін, мазмұнын, түрлерін, әдістерін жоспарлау
кезінде басты мәнді анықтау.
Оқытудың әртүрлі әдістер, құралдар, мазмұндар, түрлер нұсқаларын
салыстырмалы бағалау, оның мақсаты шартты өлшеміне сәйкес ең жақсысын
таңдау.
Оқушылардың жеке топ ерекшеліктерін ескеріп, оқытудың
міндетін, мазмұнын, әдістерін, түрлерін таңдауға дифференциалдық ықпал
жасау.
Оқытуға қажетті шарттар тудыру.
Оқытуды өзгермелі шарттар мен мүмкіндіктерге байланысты жылдам
түзеу.
Оқыту процесінде уақытты, күшті, құралдарды үнемдеуді
ұйымдастыру.
Оқытуды оңтайландырудың жалпы тәсілдерін қысқаша түрде міндеттін,
нақтылаудың, топтап қорытуды, салыстырмалы бағаны және нұсқаларды таңдауды,
бөлшектеп бөлуді, жылдам түзетуді, оқу процесінің барлық құрылымын
үнемдеуді кешенді жоспарлау деп атауға болады.
Міндетті кешенді жоспарлаудың оңтайландыру тәсілі ретіндегі
маңызы - оқушыларды білім беру, тәрбиелеу мен дамытумен қатар бүгіндегі
үлкен міндеттерді жүйелі кешенді түрде шешуді қарастырады. Тек осы кешенді
жоспарлаумен оңтайлы қорытындыға жету мүмкін емес. Оқытуға қатысты нақты
жағдайлар мен мүмкіндіктерді ескеруіміз керек.[8]
Оқу процесінің барлық құрылымын нақтылауды жүзеге асыру.
Оңтайландырудың бұл тәсілі оқытудың заңдылықтарына сүйеніп, оқушылардың
мүмкіндіктеріне, оқу - материалдық базасына, гигиенасына, адамгершілік
психологиясына және сезімдік шарттары мен мұғалімдердің өздерінің
мүмкіндіктеріне тәуелді болады.
Оңтайландырудың келесі тәсілі басты мәнді анықтау болып
табылады. Басты мәнді анықтаумен біз оқу процесінің негізгі міндеттерін
шешуді қамтамасыз етіп қоймай, мүғалім мен оқушылардың уақыты мен күшін
үнемдейміз. Оқу процесінің мазмұнын талдауда, әрбір тақырыптың басты
түсінігін, зандарын, теориялық негіздері мен фактілерін анықтайды.
Оңтайландырудың ең басты тәсілі оқытудың әр түрлі нұсқаларын
салыстырмалы бағалау, оның мақсаты нақты жағдайға байланысты ең жақсысын
таңдау.
Мұғалім нұсқаларды салыстырып, ең жақсысын таңдауды үйрену
үшін, оқытудың бар байлығын - мазмұнын, әдістерін, құралдарын, ұйымдастыру
түрлерін жақсы меңгеру керек.
Оқытудың әртүрлі нұсқаларының тиімділігін салыстыру кезінде
(әдістерді, құралдарды, түрлері және т.б.) мынаны есте сақтау керек, яғни
тиімділікті әдетте іс - әрекеттің соңғы қорытынды мақсатымен сәйкестену
дәрежесімен есептейді. Тиімділікті іс - әрекеттің соңында бағалайды, ал оны
салыстыруды іс - әрекеттің алдында өткізеді. Салыстыру кезінде алдымен іске
аспайтын жақтарын алып тастайды, содан соң нұсқаларын екіден бірге дейін
тарылтып, екі нұсқаның біреуін нақты жағдайда іске асатынын таңдайды.
Барлығы жоспарланған әдіс - тәсілдердің барлығы оқу процесін
көзделген дәрежеде өткізбеуі де мүмкін. Мысалы, ол оқушылардың көбісі үй
тапсырмасын орындауда бірдей қателер жіберген, соның себебін түсіндіруге
уақыт кетуіне байланысты жоспарланған уақыт өзгеріп кетеді. Бұндай кезде
оқытудың әдістерін, құралдарын және түрлерін жылдам түзету тәсілі
қолданылады. Бұл тәсіл жоспарланғанды тез арада түзетулер енгізіп,
көзделген мақсатқа толық жете білуін қамтамасыз етеді.
Оңтайландыруды іске асырудың жалпы тәсілі (қажетті аз шығын
жұмсап, мүмкін ең көп қорытындыларға жету) оқытуда уақыт, күш және құрал
шығындарын үнемдеуге қалыптасу болып табылады. Бұл тәсіл біріншіден алдын
көрсетілген барлық тәсілдердің көмегімен іске асады, яғни міндетті кешенді
шешу, оларды нақтылау, басты мәнді анықтау, оқытуды бөлшектерге бөлу,
оқытудың мүмкін нұсқаларын салыстырмалы бағалау және екіншіден
мұғалімдердің қолданатын арнайы әдіс - амалдары (оқытуға кететін уақыт, күш
және құралдарды үнемдеу үшін) арқылы приборларды тиімді орналастырумен,
оларды блокты сақтап және арнайы таратпаларда таратып беру, автоматты
қараңғылау мен дауысты жарықты техникалық құралдарды қолдану, баспаханалық
дидактикалық таратпа материалдар қолдану, лабораториялық бөлмелерге
оқушылар тобынан лаборанттар дайындап, оларды лабораториялық жұмыс кезінде
пайдалану, оқу фильмдерінің орнына ауқымды кино үзінділер жүргізу және т.б.
Қ.Қабдықабырұлының Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясыатты
оқулығында оқыту қарқынын күшейтудің негізгі бағыттарын 5 топқа бөліп
қарастырады.
1. Жоспарланған уақыт аралығында өтілетін пәндерді ұтімды және
жүйелі орналастыру (оқу процесін ұйымдастырудың модельдік, тақырыптық,
тараулық, бөлімдік) технологиясы.
2. Оқу процесін жобалағанда әрбір оқушының мүмкіндіктері мен
қабілетін басынан бастап ескеру (оқытудың жаңа технологиясы).
3. Дидактикалық модульдердің әр түрлі кезеңдерінде әрбір оқушының
мүмкіндіктер мен қабілеттерін ескеріп отырыу (бастапқы, ортаңғы, соңғы
кезеңдер).
4. Оқушының білім деңгейін болжай және бағалауда қарқынды бақылау
тәсілін қолдану.
5. Оқыту әрекетінің қарқынын күшейту, жалпы білімдік іс-әрекет пен
сабақ оқуға мақсатты дағдылануды қалыптатыру – не нәрсеге оқыту? Қалай
оқыту? немен оқыту? сияқты шартты бағыт сілтейтін мақсаттарды айқындау.
Бүгінгі таңда жаңа ұрпаққа пәнді тиімді ұғындырудың жолы - жаңа
технология негіздері болыр табылады. Сонымен бірге өскелең ұрпақтың
ақпарат құралдарынан жан- жақты хабардар болуына назар аударған жөн. Оқушы
қызметін активтендіру негізінде жиі қолдануды қажет ететін педагогикалық
жаңа технологиялардың бірі саралап, деңгейлеп оқыту технологиясы. Бұл жерде
оқытудың оқытудың технологиясы түсінігіне шағын щолу жасай кетуді жөн
көрдік.
Оқытудың технологиясы дегеніміз- мазмұнын білім алушы оқушыларға
меңгерту жолындағы алға қойған мақсатқа жетудің тиімділігін қамтамасыз
ететін әдіс- тәсілдер жүйесін қолдану.
Осы жүйеде мектебіміздегі шетел тілдері ұжымы өз мұғалімдеріміздің
теориялық, әдістемелік дайындықтарының әлемдік стандарттық деңгейге сай
болуына бағытталған жұмыстарын қарқынды дамытып, өрістету үстінде. Басты
назарда – ағылшын тілін саралап, деңгейлеп оқыту- жаңа технологияны
пайдалану әдістемесі.
СДОТ - білімді саралап, деңгейлеп оқытуға немесе бағалауға мүмкіндік
береді. Деңгейлеп оқыту технологиясының мақсаты әрбір оқушы өзінің даму
деңгейінде оқу материалын меңгеретінін қамтамасыз етеді.
1. Деңгейлеп, саралап оқыту әр оқушыға өз мүмкіндіктерін пайдалана
отырып, білім алуына жағдай жасауға мүмкіндік береді.
2. Деңгейлеп-саралап оқыту әр түрлі категориядағы балалармен
саралай жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
3. Деңгейлеп-саралап оқыту құрылымында білімді игерудің үш деңгейі
қарастарылады: ең төменгі деңгей (базалық), бағдарламалық, күрделенген
деңгей - бұларды әрбір оқушы меңгеруі тиіс.
Оқу іс-әрекетінің негізгі түрі оқушылардың өздігінен орындайтын
жұмысы болып табылады. Өзіндік жұмыс – оқушының ойлау қабілетін, ақыл – ой
және іс-тәжірибесінен туындайтын оқу, тану әрекеті.
Өзіндік жұмыстарының әр түрлі жіктеулерін келтіруге болады.
1. Дидактикалық мақсаттар бойынша: оқып үйренетін, тексеретін,
алынған білімді баянды ететін және т.б.
2. Даярлай дәрежесі бойынша: мазмұны әр түрлі, бірақ бірдей
тәсілімен орындалатын.
3. Білім материалдары бойынша: оқулық пен оқу әдебиеттерімен жұмыс,
есепті шешу және салыстыру, зертханалық және гарфиктік жұмыстар.
4. Оқушылардың ізденімпаздық дәрежесіне байланысты жұмыстар және т.б.
Осы жіктеулерге байланысты оқу үрдісінде өзіндік жұмыстың төрт түрі
қарасиырылған.
1. Үлгі бойынша орындалатын.
2. Реконструктивтік-вариативтік.
3. Жаңашыл ашатын.
4. Шығармашылық.
Бірінші жұмыста оқушы көрсеткен үлгі бойынша белгілі бір іс-әрекеттің
жолын ұғынады. Тапсырмаларды нұсқаулар, ьелгілі формалар, теоремалар арқылы
орындайды.
Реконструктивтік-вариативтік өзіндік жұмыстар оқушылардың алған
білімін қолдануға ынталандырады, сонымен қатар білімін тереңдетеді.
Жаңашыл ашатын (эвристикалық) өзіндік жұмыстарды орындау барысында
оқушылар жаңа тақырып бойынша меңгерген алғашқы қарапайым білімдерін
жетілдіріп тереңдетумен қатар тағы да жаңа білімді меңгеріп, өзі үшін бір
жаңалық ашуы тиіс.[17]
Шығармашылық өзіндік жұмыс оқушылардың пәнге деген ынтасын
қалыптастырады, оқуға деген көзқарасын өзгертеді, ой-өрісін кеңейтеді.
1. Тапсырмаларды әдеттен тыс, жаңа тәсілмен орындау.
2. Тапсырмаларды бірнеше жолмен орындау.
3. Оқушылардың өз бетінше мысалдар құрауы.
4. Баяндамалар және басқа жұмыс түрлері.
Мысалы: анықтаманы оқу, сұрақтарға жауап, мәтін бойынша жоспарқұру,
материалдарға негіздей отырып кесте, сызба, графиктер жасау.
Оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру мұғалімнен шығармашылықты,
өзіндік жұмысты ұйымдастыруда мынадай шарттарды қолдану тиіс.
1. өзіндік жұмыс барысында орындалатын тапсырмалардың мазмұнын оқушы
түсінуі керек.
2. Оның орындалуы жайлы оқушыларға нұсқау берілуі қажет.
3. Жұмыстың орындалуын қадағалауы шарт.
4. Оқушылардың жұмысын тексеру, қателерін анықтау.
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетінің нәтижесі – олардың білімді өз
бетінше таңдап және бір жүйеге келтіре алатын тапсырмаларды орындау болып
табылады.
Оқыту тәжірибесінде саралап оқыту технологиясын енгізуге оқу
ақпараттары көлемінің ұлғаюы, оқушыларға түсетін салмақтың артуы басты
себеп болды.
Саралап оқыту – оқылатын ақпараттың азаюы ғана емес, оқушыларға
қойылатын талаптардың әр түрлілігі арқылы жүзеге асырылады. Бұл
технологияның мақсаты: әрбір оқушының өзінің даму деңгейінде оқу материалын
меңгеруін қамтамасыз ету.
Бастапқы ғылыми идеяларға мыналар саяды.
1. Саралап оқыту әр оқушыға өз мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып
білім алуына жағдай жасап, мүмкіндік береді.
2. Саралап оқыту әртүрлі категориядағы балаларға бірдей зейін
аударып, олармен саралай жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
3. Саралап оқыту құрылымында білімді игерудің үш деңгейі
қарастырылады: ең төменгі (минималды базалық), бағдарламалық, күрделенген
деңгей,
4. Оқушының жеке тәжірибесіне негізделген саралап оқыту технологиясы
тиімді де нәтижелі болу үшін: 1) жекетұлға ерекшеліктеріне; 2) психикалық
даму ерекшеліктеріне (есте сақтау қабілетінің ерекшелігіне, ойлану
қабілетіне, зейінтерекшелігіне, өзінің эмоциясын басқара білуіне); 3) пән
бойынша білімді игеру деңгейіне (оқушының білімі мен іс- әрекет тәсіліне)
назар аударып, көңіл бөлу керек. [5]
Бүгнгі педагогика оқушыны оқу барысындағы субъект ретінде қабылдайды
және әр оқушы әр бір сабақ кезінде жаңа білім қосып қана қоймайды, соны өзі
игеріп, әрі пікір таластыру деңгейіне жетіп, даму үстінде болуын қалайды.
Саралап оқыту технологиясындағы оқу үрдісінде мынадай мақсаттар көзделеді:
- оқушыға сенімділік білдіру;
- пәнге қызығуын арттыру;
- оқушының өз біліміне сенімінің болуы және оны дамыту,
- өзіндік шығармашылық деңгейге көтерілу, т.б.
Деңгейлік саралау оқушы мен мұғалімнің белсенді шығармашылық қызметін
дамытумен қатар оқушыларға өз білімін жаңа әдіспен бағалауға мүмкіндік
туғызады.
Білімді игеру үрдісі, одан әрі оны ой-өрісте өңдеуден өткізу арқылы
оны тәжірибеде қолдануға ұштасады. Олардың ішінде тақырыпты бекітуге және
толық игеруге арналған іс-әрекеттің маңызын ерекшелейді. Тақырыпты толық
игерудің мүмкіндігі, тек қана оны алғашқы қабылдауға ғана байланысты болып
қана қоймай, одан әрі қайталауды қоса алғандағы іс-әрекеттерге байланысты
-дейді.
Білімді игеру жүйесінде тақырыпты бекітудің айта кететіндей мынадай
жақьары бар:
а) Бекіту кезеңінде оқушының санасында түсініктер мен анықтамалар,
құбылыс-тар реттеліп, беки түсе-ді;
ә) Бекіту үрдісі оқушылардың өткен тақырыпты кең және терең түсінуге
мүмкіндіктер туғызады;
б) Білімді игеру бекіту арқылы біліктілік пен дағдыны қалыптастырып,
одан әрі дамытуға жағдай жас-айды;
в) Білімді саналы және терең меңгеру мақсатының жүзеге асуына
тақырыпты бекіту мүмкіндік туғызады.
Бұл туралы В.П.Стрезикозин былай деген: Оқушыларды саралап оқытуға
қажеттілік пен мүмкіндік тақырыпты бекіту, жүйелеу және білімді жетілдіру
кезеңінде туындайды.
Саралап оқыту жағдайында тақырыпты бекіту мен оны қолдану арқылы
кейбір оқушылардың танымдық іс-әрекетін жұмылдыруға көп мүмкіндік туады.
Оқушылардың білімді терең және есте сақтай алатындай игеруі өз
бетінше жұмыс істегендегі оның ойлау қабілетінің нәтижесі. Сондықтан
білімді бекіту мен оны қолдану өзіндік жұмістар арқылы қол жетеді. Бірақ
оқушылардың саналы ойлау дәрежелері әртүрлі болғандықтан, өзбетінше жұмыс
істеуді саралап ұйымдастыру қажеттігі байқалады.
Бұл технологияның тиімділігі сол, жаңа тақырыпты оқушылар шығармашылық
ізденіс үстінде өздігінен меңгеруі тиіс. Сондықтан мұндай сабақтарда
оқушылардың ынтасын, белсенділігін арттыру үшін оларға мәселелік сұрақтар
қойылып отырады. Тақырып бойынша жасалған деңгейлік тапсырмалар жүйесі
дамыта оқыту идеясын жүзеге асыруға мүмкіндік береді, өйткені, ол оқушының
ойлауын, елестету мен есте сақтауын, белсенділігін, білім сапасының дамуын
қамтамасыз етеді.
2.1. Қазіргі мектеп практикасындағы саралап оқытуды ұйымдастыру
формалары.
Қазақстан Республикасында білім беруді 2005-2010 жылдар аралығында
дамыту туралы мемлекеттік бағдарламада жалпы орта білім берудің жаңа
мемлекеттік жалпыға бірдей стандарты түлектердің базалық біліктілігі
түрінде көрініс беретін, нәтижеге бағытталған ұлттық білім беру
мақсаттарының жүйесін айқындайды деп атап көрсетілген.
Бағдарламаны іске асырудың негізгі бағыттары мен тетіктері атты
тарауда білім беру мазмұнын білім үстемдігі деңгейінен нәтижеге бағытталған
біліктілік деңгейіне көтерудің маңыздылығына ерекше назар аударылады.
Сабақ-оқыту формасв ретінде оқытудың класс-сабақтық жүйесіне жатады.
Оқытуды ұйымдастырудың ұжымдық формасы саналатын сабаққа оқушылардың
тұрақты құрамы, сабақтардың белгілі бір уақыттық шегі (45мин.) қатаң
бекітілген сабақ кестесі және белгілі бір материал бойынша оқу жұмысын
ұйымдастыру тән.
Білім беру саласы, ашық жүйе ретінде қатысушы жақтардың мақсат-
міндеттерді жауапкершіліктерді өзара бөлісу негізінде құруын қарастырады.
Нәтижеге бағытталған білім беру моделін іске асыру жұмысын ертерек бастап
кеткен шет елдардің тәжірибесіне талдау жасау-бұл жауапкершіліктерді
төмендегіше бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Оқытудың кезеңі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I. ТАРАУ. Орта мектеп практикасындағы саралап оқытудың теориялық
негіздері.
1. Оқытуды ұйымдастыру формаларының пайда болуы және даму тарихы.
2. Саралап оқытудың мәні мен мазмұны.
II. ТАРАУ. Қазіргі мектеп практикасындағы саралап оқытуды ұйымдастыру.
2.1. қазіргі мектеп практикасындағы саралап оқытуды ұйымдастыру
формалары.
2.2. Қазіргі мектептегі инновациялық технологияларды пайдалану
ерекшеліктері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
1. Оқытуды ұйымдастыру формаларының пайда болуы және даму тарихы.
Елбасымыз Қазақстан халқына жолдауында (Қазақстан –2030) білім беру
саласындағы негізгі міндетіміз – осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта
даярлау, білім экономикасының негіздерін қалыптастыру, жаңа
технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық
экономиканы дамыту екендігін атап көрсетті.
Қазақстанның болашағы, әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50елінің
қатарына кіруі, оның экономикасының инновациялық даму жолына сапалыкөшуіне
тікелей байланысты. Осыған орай біздің тәуелсіз мемлекетіміздің басты даму
бағыттарының бірі – білім мен ғылымды барынша дамыту болып табылады, – деп
белгілейді. Осыған орай бәсекеге қабілетті жоғары білімді кадрларды
даярлау, сонымен қатар сондай терең білімді оқушыларды тәрбиелеп шығаруды
бастауыштан бастау қазіргі күнгі өзекті мәселенің бірі.
Елбасы нұсқаған бұл межеге жету үшін бастауыш мектептен бастап
жүйелі оқытуды жеделдету технологиясын оқу процесіне тез арада ендірудің
мәні зор. Өйткені бұл технология өз тәжірибесінде оқыту сапасының
жоғарылығы мен оған кеткен уақыттың үнемділігін байқатты.
ХХ ғасырдың бас кезінде философ – идеалист АҚШ педагогикасына зор
ықпал жасаған ДЖ.Дьюи (1859-1952) келешекте мектеп болмайды болжау айтқан.
Олай болса мектептерде оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы сабақта
жойылады. Бірақ оның жорамал ойы орындалмады, керісінше оқыту бүкіл дүние
жүзі мектептеріндег бірте-бірте дамуды және заман түлектеріне сәйкес
өзгеруде.
Сабақты мақсатқа бағытталған мұғалім мен оқушылардың ұжымдық
шығармашылық еңбегі деп қарастыру керек. Сабақта оқыту мен тәрбиенің
мақсаттары, міндеттері жүзеге асырылады, оқушылардың ой-өрісі кеңиді,
қабілеті дамиды, көзқарасы, адамгершілік қасиеттері қалыптасады. Сабақтың
шын мақсаты- тұлғаны оның қабілеті мен дарындылығына сүйеніп дамыту. Әрбір
сабақ логикалық, психологиялық және ұйымдастыру бірлігі болуы тиіс.
Ұйымдастыру бірлігі – бұл сабақта алдын-ала жабдықтарды және оларды
рет-ретімен пайдалануды, бүкіл сабақ бойында оқушыларды белсенді тиімді
жұмысқа ұйымдастыру.
Оқытуды үйымдасгыру формасы - оқыту процссінің міндеттерін іске
асырудағы мұғалім мен оқушылардың іс-әрекеттерінің сыртқы көрінісі.
Ұйымдастыру формасында оқытудың мақсаты, мазмұны мен әдістері бірыңғай
жүзеге асады.
Қоғамның даму тарихында жас ұрпақты оқытудың ұйымдастыру тәсілдері де
өзгеріп тұрады. Оқыту жұмысын ұйымдастырудың тарихында, оның негізінен үш
түрлі формасы қалыптасқан: жеке-дара, топтық және сынып-сабақтық жүйе.
Мақсаты: оқытуды ұйымдастырудың түрлері сабақ туралы түсінік, негізгі
міндеттері, талаптары және шарттары.
Міндеті:
а) Сабақтың даму тарихын ғылыми еңбектер арқылы ашу.
ә) Оқыту үрдісін ұйымдастырудың түрлері жайлы түсінік.
б) Әр түрлі типті сабаққа мінездеме бере отырып, оның негізгі
кезеңдерінің маңызын ашу.
в) Сабаққа оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыруда мұғалімнің
дайындықжағдайының негізгі міндеттерімен таныстыру.
Жоспар:
1. Оқытуды ұйымдастырудың түрлері жайлы түсінік.
2. Сабақта оқушылардың оқу іс-әрекетін ұйымдастыру.
3. Мұғалімнің дайындығы.
Негізгі ұғымдар: Оқытуды ұймдастырудың түрі, оқытудың сынып-сабақ
жүйесі, білім, қабілеті, дағды, тәрбие және дамыту, оқушы, оқытушы,
сабақтың жоспарын құру, бағалу және бақылау.
Пәнаралық байланыс: философия, тарих, әлеуметтану.
Педагогика тарихында ұлы педагогтардың тұжырымдары және оқуды
ұйымдастырудың әртүрлі тәсілдері белгілі. Оның дамып жетілуі, қоғамның
қажеттілігі мен сұранысының талап-мүддесіне қатысты. Оқытуды ұйымдастырудың
түрлері негізінен былай жіктеледі. Оқушының саны мен құрамы, жұмыс орны,
оқу жұмысының ұзақтығы. Осыған қарай оқытудың түрі былайша бөлінеді.[7]
• Жеке (бір ғана оқушымен жұмыс істейді.);
• Жеке-жұптық (оқушы-оқушы, мұғалімнің оқушымен қарым-қатынасы,
қазіргі жағдайда оқушымен қарым-қатынасы жеке оқушының әзірлік
үрдісіндегі қызметімен айқындалады );
• Жеке-топтық топ мектепте жұмыс істейді, бірақ бір мектепте
оқытылатын оқушылардың жасы әр шаманы құрайтын топ болады
(оқытудың бұл түрі орта ғасыр мектептерінде қолданылған);
• өзар бірлесіп оқыту, (аталған оқыту жүйесі Англияда пайда
болған, атауы-беланкестер жүйесі );
• саралап оқыту,оқытудың бұл түрі оқушылардың қабілетіне қарай
өтіледі (мангейм жүйесі);
• бригадалық оқыту, тапсырманы бригада алады: бір сыныпта 5-6
оқушы ұйымдасады, есеп беруші бригадир оқытудың бұл түрі ХХ –
ғасырдың 20-жылдарына тән;
• Американдық Винетка-жоспар, Трампа-жоспар және т.б.
• Оқытудың микротоптық жүйесі (фронтальды, ұжымдық жұмыс жәнен
т.б.)
Жекелеп оқыту жүйесі көне және орта ғасырларда пайдаланылды. Мұғалім
жеке оқушының орындаған жаттығу жұмыстарын тексеріп, мәтінді оқытып
тыңдайтын, қалай оқу керектігін көрсететін, үй тапсырмаларын орындау
амалдарын түсіндіретін, музыкалық құралдармен пайдалануды үйрететін. Дене
шынықтыру тәрбиесінен жарыс және бәсеке жұмыстарын ұйымдастыратын, жеке не
бірнеше оқушымен әңгіме жүргізу әдістерін де қолданатын.
Бұрын қазақ еліндегі молдалардың балаларды оқытуы да осы орта ғасырлық
оқу жүйесіне өте ұқсас еді. Әр жастағы балалар молданың алдында жүгініп
отырып, әр кітаптан оқыған.
Балалрмен оқу жұмысын ұйымдастырудың неғұрлым ежелгі формалары – жеке
дара және жеке дара топтық оқыту. Жеке дара оқыту кезінде мұғалім өз үйінде
немесе оқушының үйінде оны оқыту жұмысын жүргізеді (білімді игеру деңгейін
тексереді, жаңа материалды түсіндіреді,білімді тәжірибеде қолдану
бағытындағы жаттықтыру әрекетін дұрыс жолға қояды). Жеке дара – топтық
оқыту мұғалім бір мезгілде бірнеше оқушымен (топпен) жұмыс жүргізетін.
Оқушылар әртүрлі жас кезеңінде болғандықтан, оқуды әртүрлі уақытта бастап,
әр түрлі уақытта аяқтатын болғандықтан және әр түрлі бағдарламалар бойынша
оқитын болғандықтан, оқу жұмысы жеке даралық сипатқа ие болды. Сондықтан
мұғалім алдымен бір оқушыдан сұрайтын, оған жаңа материалды түсіндіретін,
өз бетінше жұмыс тапсырмалар беретін, содан соң осындай ретпен басқа
балалармен жұмыс жүргізетін.
Өндірістің, қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық қатынастардың дамуына
байланысты балаларды жаппай оқытуды ұлғайтуға деген қажеттілік пайда болды.
XV–XVI ғғ. Украина мен Беларусьте оқытудың класс–сабақтық жүйесі пайда
болды және дамыды. Класс–сабақтық жүйе Я.А.Коменскийдің, Г,Песталоццидің,
И.Гербардттың, К.Д.Ушинскийдің және одан кейін педагогтардың еңбектерінде
ғылыми тұрғыда негізделді. Оқытудың класс–сабақтық жүйесі бойынша бірыңғай
жастағы оқушылар жекеленген кластарға бөлінді, сабақ күні бұрын жасалған
сабақ кестесі бойынша өтеді, кластағы барлық оқушылар бір материалды игеру
бағытанда жұмыс жүргізеді. Оқытудың класс–сабақ жүйесінің ендірілуіне
байланысты оқу жылы, оқу күні, сабақ, сабақтар арасындағы үзіліс,
каникулдар және т.б. дидактикалық ұғымдар пайда болды.[8]
Тарихи шолу оқытудың неғұрлым тұрақты формасы-оқытудың класс-сабақтық
жүйесі екенін көрсетті.
Оқытудың класс-сабақтық жүйесінің сұлбасын сызған неміс педагогы
И.Штурм болды. Чех педагогы Я.А.Коменский оның теориялық негіздерін жасап,
тәжірибеге ендірді.
Оқытуды ұйымдастырудың класс-сабақтық формасының ерекшеліктері:
• Шамамен алғанда бірдей жастағы және бірдей дайындық деңгейіндегі
оқушылардың тұрақты құрамы (класс);
• Оқу процесі жекелеген өзара байланысты, бірінен соң бірі
жүретін бөліктер түрінде жүзеге асады (сабақтар);
• әрбір сабақ тек бір пәнге арналды (монизм);
• сабақтардың тұрақты түрде реттесуі (сабақ кестесі);
• мұғалімнің басқарушы ролі (педагогикалық басқару);
• оқушылардың танымдық әрекетінің сан алуандық түрлері мен
формалары қолданылды (әрекеттің вариативтілігі).
Оқыту жұмысын ұйымдастырудың класс-сабақтық формасына оқытудың жеке
дара формасы мен салыстырғанда бірқатар артықшылықтар тән: ол неғұрлым
қатаң ұйымдастырушылық құрылымымен ерекшеленеді, тиімді, себебі бір мұғалім
бір мезгілде оқушылардың үлкен тобымен жұмыс жүргізеді; өзара оқыту,
ұжымдық әрекет, оқушылардың тәрбиесі мен дамуы үшін ұнамды алғыштар
жасайды. Дегенмен аталмыш форманың тиімділігін төмендететін кемшіліктері
де жоқ емес, Оның ең бастысы – орташа оқушыға бағдар алу, оқушылармен
жеке дара оқу-тәрбие жұмысын жүзеге асырумүмкіндігінің жоқтығы.
Өзара оқытудың белл–ланкестерлік жүйесі 1798 жылы пайда болды. Оны
жасаушылар – ағылшын священигі, миссионер А.Белл мен Дж. Ланкастер. Мұғалім
алдымен ересек оқушылармен айналысты, одан соң ересек балалар жасы кіші
балаларды оқытты. Балаларды қажетті деңгейде оқытуды қамтамасыз ете
алмағандықтан, аталмыш жүйе кең таралмады.
"Сатылы" немесе "өзара оқыту" түрінің ерекшелігі: бір оқу жылында жас
шамалары, білім дәрежелері әртүрлі, құрамы тұрақты емес оқушыларды жылдың
қай мезгілінде болмасын оқуға қабылдап отырған. 200-300 немесе 600-ден
астам оқушыны мұғалім сатылап оқытуды ұйымдастырған, түске дейін
ересектерді оқытса, түстен кейін олар өз кезегінде жасы кіші оқушыларға
өздерінің мұғалімнен алған білімдерін үйретіп отырған.
XIX ғ. Соңында оқытудың таңдамалы формалары (АҚШ–тағы батавалық және
Еуропадағы мангеймдік жүйелер) пайда бола бастады. Оқытудың батавалық
жүйесінде оқу күні екі бөлікке бөлінді: оның бірінші бөлігі оқушылармен
ұжымдық сабақтарға арналса, екінші бөлігі күшті оқушылардың қабілеттерін
дамытуға ықпал жасаумен бірге үлгірімі нашар оқушылардың артта қалуын
болдырмауға көмектесетін. Үлкенсыныптарда мұғалім көмекшімен бірге жұмыс
жүргізді. Мангеймдік жүйеде оқушылар қабілеттері мен үлгіріміне қарай
кластар бойынша күшті, орташа және әлсіз оқушыларға бөлінді. Оқушыларды
іріктеу бақылаулар мен сынақтар негізінде жүргізілді.Егер оқушылардың
үлгірімінде өзгерістер болса, оларды бір сыныптан келесі сыныпқа көшіруге
рұқсат етілетін.
1905 жылы Далтон қаласында даралап оқыту жүйесі пайда болды. Оны
жасаған – мұғалім Е.Паркхерст. Аталмыш оқыту жүйесі дальтон-жоспар деп
аталды.
Америка Құрама Штаттарында XX ғ. басында "дальтон-жоспар" оқу формасы
тұңғыш рет қолданылды. Бұл жүйенің ерекшелігі, оқу жеке дара, әрбір
оқушының өз күшімен, белгілі бір бағдарламаларды бөлшектеп оқытуды ұсынды.
Мұндай оқытуды ұйымдастыруда мұғалімнің басшылық рөлі төмен болды. Бұл
оқытудың айрықша формасы ретіндегі мәні мынада: мектепте сыныптар орнына
әр пән бойынша лабораториялар (шеберханалар) жүйесі жасалды. Онда
оқушылар тапсырмалар ала отырып, өз бетінше дайындалды. Сабақтардың жалпы
жоспары (кестесі болмады).
Жұмыстың ұжымдық формасына күнінен бір сағат бөлінді, қалған уақытта
оқушылар мұғалімнен тапсырма ала отырып және оның орындалуы жайлы есеп
бере отырып, материалды жеке дара оқып үйренді. Далтон жоспары 20-30 жылдар
басында кеңес мектебінде оқытудың лабораториялық–бригадалық әдісі деген
атпен қолданылды. Кейін оның білімді түсінікті және берік игеруді
қамтамасыз етпеуіне байланысты одан бас тартты.
XX ғ. Басында АҚШ-та оқытудың жобалық жүйесі қолданыла бастады. Оның
авторы – Дж.Дьюидің ізбасары У.Кильпатрик болды. Кеңестік мектепте аталмыш
жүйе оқытудың кешенді жобалық жүйесі деген атқа ие болды. Бұл жүйеде оқу
жұмысының негізінде материалды жекеленген оқу пәндері бойынша оқып үйрену
емес (пәндік жүйе қысқарды, оқулықтар болмады), балалардың практикалық
әрекетін ұйымдастыру алынды. Оны жүзеге асыру барысында оқушылар тіл,
математика, тарих және т.б. бойынша білім элементтерімен танысты. Оқушылар
қандай да бір түсінікті білім ала алмады.
Кеңес мектебінің алғашқы жылдарында оқу ісінде балалардың бірлесіп
атқаратын жұмысы ретінде бригадалық-зертханалық әдіс жүйесі ұсынылды. Бұл
әдіс бойынша, оқу сыныптары 3-4 топқа бөлінді. Әр топты басқаратын
бригадирлер (жақсы оқитындары және ұйымдастыруға қабілетті балалар)
белгіленді. Бригадирлер өз тобындағы оқушылардың орындаған тапсырмаларын
жинақтап, мұғалімге бригада атынан жауап берді. Бригадирдің жауабына қарай,
бригадаға оқушылар білімінің бағасы қойылды. Мұндай жағдайда оқушының жеке
басының ерекшелігімен санасушылық болмады. Мұғалім тек консультант есебінде
ғана жұмыс атқарды.
Оқытудың кең таралған сынып - сабақ жүйесінің негізін қалаған Ян Амос
Коменский болды. Ол өзінен бұрын өткен және ағымдағы педагогикалық
тәжірибелерді зерттеп, оқу ісін жүйелі ұйымдастыруды ұсынды.
1. Оқушыларды сыныпқа жас шамалары мен таным қабілеттері бойынша
топтастыру.
2. Сыныптағы оқушылар құрамының әркезде тұрақты болуы.
3. Жеке пәндерді тұрақты оқу кестелері арқылы алмакезек оқыту.
4. Оқытуды оқу жоспарына, оқу бағдарламалары жөне оқулықтарға
негіздеу.
5. Оқытуды жылдың тұрақты бір мезгілінде бастап, аяқтау.
6. Оқытуды ұйымдастыру тек мұғалімнің басшылығымен жүргізілуі.
Қорыта айтқанда, мұғалім бір мезгілде жас шамалары бірдей, құрамы
әркезде тұрақты оқушылар тобымен жұмыс істейді.
Оқытудың осы түрі ауқымында жұмыстың ұжымдық, топтық және даралап
және саралап оқыту немесе қарапайым мазмұндағы түрлері ұйымдастырылады.
Сыныптағы барлық оқушыларға бір тектес тапсырмалар берілгенде,( жазбаша,
зертханалық және тәжірибелік немесе практикалық сабақтар), онда саралап
оқыту жұмысы жүргізілмейді, ал сыныпта топтар әртүрлі тапсырмалар орындаса,
бір мәселені шешсе, бірге отырып барлығы тақырыптымеңгереді, міне сол
арқылы жұмысты әрі ұжымдық фронтальды, топтық түрлері іске асады.
Неміс педагогы И. Ф. Гербарт сабақтың негізгі төрт кезеңін ұсынды.
Мұғалімнің оқу материалын мазмұндау кезеңі, жаңа материадды өткен
материалмен байланыстыру кезеңі, сабақты жаттығу әдісімен жүргізу кезеңі
және қысқаша қорытынды жасау кезеңі.
Әрбір сабақ тұтас педагогтың прцестің функциясын жүзеге асыруға
бағытталған: оқыту, дамыту, тәрбиелеу. Соның нәтижесінде сабақ
көпжоспарлы, құрылымы әртүрлі болып келуі мүмкін. Сабақ құрылымының ерекше
көп тараған түрі болып келуі мүмкін. Сабақ құрылымының ерекше көп тараған
түрі барлық дидактикалық міндеттерді шешуге: білімді енгізу, жаңа
материалды зерделеу, өткен материалды бекіту, бақылау, оқушылардың білімін
бағалау, үйге тапсырма берумен байланысты.
Осылайша, қазіргі уақытта сабақ оқушылардың мектепте білім алуын
ұйымдастыру түрінің ең негізгісі болып қала береді. Сабақтың нәтижелілігі
мұғалімнің дайындық деңгейіне
Оқытуды сабақта ұйымдастырудың әртүрлі формаларына ұжымдық, топтық,
жұп және дербес формалары жатады.
Барлық мұғалімдердің барынша күшті, қабілеті барлығын жұмысқа тарта
және қызықтыра білетін педагогикалық құрамы – балалар ұжымы. Ол балаларды
зорламайды, мәжбүр етпейді, оларды атап айтқанда, оқу іс-әрекетіне
ұқатыстырады.
Сабақ - күрделі психологиялық және дидактикалық процесс, онда
оқушылармен педагогикалық қарым-қатынас жасау және тәрбиелеу міндеттері
іске асырылады.
Сабаққа қойылатын дидактикалық талаптар жүйесі
1. Сабақтың мақсаты айқын, мазмұны, жоспары және оның құрылымы алдын-
ала белгілі болуы тиіс.
2. Сабақ оқыту принциптерінің ережслері мен талаптарына сәйкес болуы
қажет.
3. Сабақтың ғылыми мазмұны оқушылардың жас және дара ерекшеліктеріне
сай ұғынымды, түсінікті болуы керек. Сондай-ақ сабақта оқушылардың бойында
біліктер мен дағдыларды қалыптастыру міндеті жүзеге асырылуы тиіс.
4. Сабақтың мазмұны оқытатын пәннің бағдарламасына сәйкес болуы және
әрбір сабақ басқа сабақтар жүйесінің буыны болуы міндетті нәрсе.
5. Сабақта оқушылардың білімге ынтасы мен қызығуын арттыру үшін
сабақтың құрылымы мен әдістерін түрлендіріп, көрнекі және техникалық
құралдарды, түрлі ойындарды тиімді қолдану керек. "Баланың ынтасын арттыру
үшін оқытылатын нәрседе бір жаңалық болуы керек"- деп Ж.Аймауытов жайдан-
жай айтпағанын ескеру керек.
6. Сабақта оқушылардың белсенділігін арттыру үшін проблемалық
ситуациялар туғызып, проблемалық міндсттер мен тапсырмаларды орындауға
басшылық ету қажет.
7. Сабақтың сапасын жақсарту үшін мұғалім оқушылармен қарым-қатынас
жасау шеберлігін арттырып отыруы керек. Педагогикалық қарым-қатынас
мұғалімге оқушылармен рухани байланыс жасауға мүмкіндік береді. Білім
арқылы қарым-қатынас жасау жөне қарым-қатынас арқылы білім алу керек деген
қағиданы іске асыру пайдалы.
8. Сабақта оқушыларға білім берумен қатар оларды өздігінен білім
алудың әдіс-тәсілдеріне үйрету міндет.
9. Сабақ оқытудың білім беру, тәрбирлеу және дамыту қызметін
біртұтастық принципке сай жүргізуі тиіс.[11]
Сабақтың түрлері және оның дидактикалық құрылымы
Қазіргі кездегі сабақты жетілдіру жұмыстарының ішіндегі негізгі
мәселелерінің бірі - оның түрлері мен құрылымы.
Мектеп тәжірибесіңде бір типті сабақтар болмайды. Сондықтан, оқыту
жұмысын жүйелі әрі нәтижелі жүргізу үшін, оны топтастырудың мәні орасан
зор. Сол себептен әрбір мүғалімнің сабақ классификациясын ойдағыдай білуі
шарт.
Сабақ классификациясы (жіктелуі) - сабақтарды құрылысы жөнінен
топастыру, түрге бөлу. Дидактикада сабақ классификациясын анықтауға айрықша
маңыз береді. Бұл мәселе турасында педагогикалық ғылыми еңбектерде ортақ
пікірлер әлі де қалыптаспаған. Қоғам дамыған сайын оқу жүйесінің қайта
құрылатындығы және соған орай оқытудың мазмұны, әдіс-тәсілдерінің де
өзгеріп, жаңарып отыруы сөзсіз.
Сонымен қатар, сабақты жіктеу әрбір пәннің ерекшеліктеріне,
оқушылардың жас және таным ерекшеліктеріне де байланысты болып келеді.
Сабақты бүлай жіктеу кездейсоқ емес, оның бұлай қалыптасуында белгілі
бір заңдылықтар бар. Атап айтсақ, сабақтың мақсатына байланысты мұғалім
оқушыларға жаңа білім беруді көздесе, осыған орай "Жаңа білімді хабарлау
сабағы" деп аталса, сабақта оқушылардың қабылдаған жаңа білімін іс жүзінде
пайдалана білу жолын қарастырса, онда ол "Жаттығу немесе практикалық сабақ"
деп аталады.
Сол секілді мұғалім өткен оқу материалын оқушылардың есіне салу,
қайталау мақсатын көздесе, ол "Қайталау-қорыту сабағы" деп аталады.
Ал сабақтың "Аралас сабақ" түрі оның құрылымына байланысты болып
келеді.
Мұғалім сабақтар жүйесінде дидактикалық бірнеше мақсаттарды жүзеге
асырады. Демек, оқушыларға жаңа білім береді, оны өмірде, практикада
пайдалану жолын үйретеді, өткен оқу материалын қайталап қорытады, сонымен
бірге оқушылардың білім көлемі мен сапасын сынап, оны бағалайды. Мұңдай
жағдайда көпшілік сабақ оның бірнеше элементтері (кезеңдері) арқылы аралас
өтеді. Міне, осындай сабақ түрі "Аралас сабақ" деп аталады.
Кіріспе сабағының құрылымы
1. Сабақтың басталуын ұйымдастыру. Оқушыларға сабақтың мақсат-
міндеттерін түсіндіру. Оларды сабаққа әзірлеу.
2. Жаңа оқу материалын ендіру.
3. Жаңа білімді пысықтау, бекіту.
4. Сабақты қорытындылау, үйге тапсырма беру.
Кіріспе сабағының ерекшелігі, оқу бағдарламасының жаңа тақырыптарын
немесе тарауын оқып үйренуде қолданылады. Мұғалім тараудың немесе
тақырыптың оқу-тәрбиелік мәнін ашып береді, алдағы сабақтарда оларды өткізу
тәртібін оқушыларға түсіндіреді, ондағы жаңа оқу материаддарының мазмұнын
оқып уйренудің тәсілдерін көрсетеді.
Жаңа білімді хабарлау сабағының құрылымы
1. Сабақтың басталуын ұйымдастыру. Оқушыларға сабақтың мақсат-
міндеттерін түсіндіру. Оларды сабаққа әзірлеу.
2. Жаңа оқу материалын ендіру.
3. Жаңа оқу материалын пысықтау, бекіту.
4. Сабақты қорытындылау, үйге тапсырма беру.
Алғашқы тарау немесе тақырыптық кіріспе сабақтарына қатысты
мәселелерді шешіп алған жағдайда, ендігі жерде мұғалім ағымдағы әрбір оқу
материалын меңгеруге сай сабақтар жүйесін ұйымдастырады. Сабақ үстінде жаңа
білімдерді баяндау немесе түсіндіру жұмыстары оның он бойында жүріп
отырады.
Білімді, іскерлікті және дағдыны бекіту сабағының құрылымы
1. Сабақтың басталуын ұйымдастыру. Оқушыларға сабақтың мақсат-
міндеттерін түсіндіру. Оқушыларды сабаққа әзірлеу.
2. Бұрын өтілген оқу материаддарын қайталау, пысықтау.
3. Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуі. Түрлі жатгығулар мен
практикалық және лабораториялық жұмыстарын атқаруы.
4. Сабақты қорытындылау, үйге тапсырма беру, түсіндіру.
Жаңа білімді оқушылардың қабылдап, меңгеруі барысында сабақтың
пысықтау және бекіту кезеңдері де белсенді қызмет атқарады. Себебі жаңадан
оқып үйренген білімдерді пысықтап отыру әр сабақтың елеулі элементі болып
табылады. Алған білімді бекітпейінше, оны сапалы да берік меңгеру мүмкін
емес.
Мұғалімнің түсіндіруі жағдайында оның сөзімен бірге оқушылардың өз
бетінше жаттығу істері және тәжірибелік-зертханалық жұмыстарында
тәжірибелер жүргізіп, көрнекі құралдарын көрсету жұмыстары қоса атқарылады.
Жаттығу және тәжірибелік сабақтың құрылымы
1. Сабақтың басталуын ұйымдастыру. Оқушыларға сабақтың мақсат-
міндеттерін түсіндіру. Оларды сабаққа әзірлеу.
2. Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуі. Түрлі жаттығулар мен
практикалық және лабораториялық жұмыстарын атқаруы.
3. Сабақты қорытыңдылау, үйге тапсырма беру.
Практикалық сабақ оқушылардың алған теориялық білімдерін практикамен
байланыстыру, пысықтау және бекіту мақсатын көздейді.
Практикалық сабақты жүргізу үшін түрлі жаттығу жұмыстары мен
тәжірибелер қолданылады. Олар әр пәннің ерекшеліктеріне қарай атқарылады.
Қайталау сабағының құрылымы
1. Сабақтың басталуын ұйымдастыру. Оқушыларға сабақтың мақсат-
міндеттерін түсіндіру. Оларды сабаққа әзірлеу.
2. Бұрын өткен оқу материалдарын қайталау, пысықтау, еске түсіру
арқылы оларды жүйеге келтіріп, жинақтау және қорытындылар мен тұжырымдар
жасау.
3. Сабақты қорытындылау, үйге тапсырма беру.
Қайталау-қорыту сабақтың аса көп тараған түрі.
Қайталудың мақсаты - өткен оқу материалдарының ең негізгі түйінді
мәселелерін қайталап пысықтауды (қайталау-оқытудың анасы), оқушыларды
өздігінен қорытынды жасауға үйретуді көздейді. Бұған мұғалімнің аса
жауапкершілікпен ой жіберіп, тыңғылықты әзірлігін қажет етеді.
Қайталау сабақтары не сабақ үстінде, болмаса арнайы ұйымдастырылған
сабақ арқылы өткізіледі. Ол оқу бағдарламасы бойынша көлемі жағынан ірі
тақырыптар немесе тарауларды оқып үйренуге байланысты соңында, сол сияқты
оқу тоқсанының және оқу жылының аяғында жүргізіліп отырады.
Қайталау сабағына оқушыларды жақсы ұйымдастыру үшін оның сұрақтары мсн
пайдалануға тиісті әдебиеттерін оқу жәнс сабақ барысында қолданылатын
қажетті құралдарын әзірлеу жұмыстарын алдын ала белгілеу керек.
Оқыту - динамикалық процесс. Оның сапасын үнемі жетілдіріп отыру -
өмір талабы. Білім беру саласында оқу-таным әрекетінің сапасын, дәрсжесін
есепке алу, тексеру және бағалаудың білім, білік, дағдының нәтижелерін
арттыруда қызметі ерекше. Сөйтіп, оның технологиясын әркезде өмір талабына
сай жетілдіріп отыру оқыту міндеттерінің өзекті меселелерінің бірі.
Күні бүгінге дейін оқыту саласында қолданылып жүрген білім, білік
және дағдыны тексеру мен бағалаудың "5" балдық жүйесі, оның сапасын,
дәрежесін анықтап белгілеуде барлық жағдайда объективтік тұрғыда қамтамасыз
етпейді. Соның нәтижесінде қазіргі кезде жоғары оқу орындарында оқыту
процесіндегі рейтинг - тестік жүйе оқу-таным әрекетінің сапасын анықтайтын
бақылаудың жаңа түрі өмірге келді.[15]
1. Саралап оқытудың мәні мен мазмұны.
Еліміздің ертеңгі болашағы – бүгінгі жас ұрпаққа білім берудің
сапасымен өлшенері анық. Сондықтан ғылыми-техникалық прогрестен қалыспай,
ғлыми- педагогикалық саладағы білімдерін заман талабына сай үнемі
жетілдіріп, ғылымдағы жаңалықтарды дер кезінде қабылдап, қорытып, нәтижелі
түрде күнделікті оқыту процесіне пайдалана білу - әрбір көзі ашық, көкрегі
ояу ұстаздың міндеті болып табылады. Елбасымыз білім мен ғылым
қызметкерлерінің III съезінде Еркін елдің ертеңі-кемел білім мен ғылымда
екенін ұмытпайықдеген еді. Шынында да білім мен ғылым – келешектің кепілі
екені айтпаса да түсінікті.
Қазақстан өзіне тән даму жолдарын қалыптастырып, күннен- күнге
өркендеп, алға қарай нық қадам басуда. Бәсекеге қабілетті, өркениетті 50
елдің қатарына қосылу үшін үлкенде кең ауқымды шаралар атқарылуда.
Елбасымыз Н.Ә.назарбаевтың биылғы жылғы халыққа Жолдауы да соның бір
салиқалы көрінісі.
Білімнің іргетасы мектепте қаланады деген қағида қашаннан бері бар.
Заман талабына, уақыт үрдісіне қарай мектептерде білім берудің сапасын
арттыру, талапты күшейту, білім берудің барлық деңгейлеріндегі
бағдарламалары мен білім беру процесін ұйымдастыру нормаларын ой елегінен
өткізу өзекті мәселелердің қатарынан орын алуда.
Мектептің жаны - мұғалім, - дейді қазақтың тұңғыш педагогы
Ы.Алтынсарин. Қазіргі мектеп мұғалімдерінің алдында тұрған басты міндет –
оқушылардың оқу қарқынын, оқуға деген ынтасын күшейтіп, шығармашылық білім
дағдыларын қалыптатыра білу.
Оқытуды оңтайландыру деп оқушылар мен мұғалімнің уақыт
шығынын аз жұмсап, білім алудың, тәрбиелеудің және дамытудың қорытындыларын
ең үлкен мүмкіндігінше жеткізетін оқу процесін жоспарлау мен ұйымдастыру
жүйесін айтады.
Оқытуды оңтайландырудың әдістемелік негізі, оқу процесін басқарудың
диалектикалық - материалистік жүйесімен әдіс - амалын таба біліп, оның
нақты жағдайлардағы ең жақсы нұсқаларын таңдау. Бұндай таңдаулар нақты
шындықтың әдістемелік сапалылығына жүгінеді. Мұғалім оқытудың заңдылықтары
мен принциптеріне сүйеніп, нақты педагогикалық жағдайларды және ғылым
негіздерін талдауды үйреніп, оқу процесінің қорытындылық және үнемділік
тұрғысынан ең жақсы нұсқасын таңдайды.
Оқытудың жан - жақты ең жақсы нұсқасын негіздеуді, тек қана
бүтіндей жүйені әдіс -амалдар қолданумен іске асады. Оңтайландыру еңбекті
ғылыми ұйымдастырудың маңызды принципі болып табылады. Мұғалім оқу
процесін, оңтайландыру ептілігін меңгермеген болса, онда педагогикалық
еңбекті ғылыми ұйымдастырудың сыртқы белгілерімен ғана шектеліп қалады.
Олар - приборлар орналасуын жақсарту, техникалық құралдарды қолдану,
дидактикалық материалдарды жетілдіру. Міне, сондықтан да мұғалім еңбегінің
ғылыми ұйымдастырылуы оңтайландырусыз мүмкін емес.
Оқытудың оңтайлы нұсқаларын құрастыру кезінде оқыту
технологиясының негізгі принциптері есепке алынады. Оқыту "жақындағы даму
қарқынына" қалыптасуы керек, оқушылардың дара ерекшеліктерін ескеріп
ұйымдастырылуы, бірақ оларға бейімделумен емес, ал оқушылардың жаңа іс -
әрекеті мен жаңа даму деңгейлерін жоспарлау жолымен іске асуы керек. Оқыту
мен білім беру, іс - әрекетті және операцияларды меңгерумен шектеліп
қалмай, оқушылардың тұлғалық қасиетін қалыптастыруға басты мән беріп, оның
өзін ұстау қасиеттерін дамыту. Дамытушы мен тәрбиелеуші тиімділіктерді
барлығы бере бермейді, тек оқу іс -әрекетін қалыптастырумен іске асады.
Оқытуды жоспарлауда оқушылардың уақытпен және үдемелі қарқындылық пен оқу
жұмысына қабілетті тәуелділігі туралы мектептің гигиеналык зерттеу
қорытындысын есепке алу керек. Сонымен қатар, мектепте оқитын оқушылардың
әрбір жастарына және сыныбына берілетін, сынып және үй жұмыстарын орындауға
кететін уакыт шығындарын мөлшерлейтін гигиенашылардың қорытындыларын
негізге алу керек.
Оқытуды оңтайландырудың теориясы мен әдістемесі жоғарыда аталған
заңдылықтармен және дидактикалық, психологиялық, мектеп гигиенасы
принциптерімен тұрақты шектелмей, мұғалімнің жүйеленген және өзара
байланысқан іс - әрекет, тәсілдерін ашып көрсетеді.
Мұғалімнің күші мен уақыт шығын мөлшерінің жоғарылауын ескертетін және
тәрбиелеу тиімділігін жоғарылатуға апаратын мұғалімнің негізгі іс - әрекет
тәсілдерінің қатарына жататындар:
Оқыту міндеттерін таңдау мен шешуге, оның мазмұнын, әдістерін,
іс - әрекет құралдары мен түрлеріне кешенді ықпал ету.
Бар шарттар мен мүмкіндіктерді ескеріп, мұғалім іс - әрекетінің
міндетін, мазмұнын, әдістерін, құралдарын, түрлерін нақтылау.
Іс - әрекеттің міндетін, мазмұнын, түрлерін, әдістерін жоспарлау
кезінде басты мәнді анықтау.
Оқытудың әртүрлі әдістер, құралдар, мазмұндар, түрлер нұсқаларын
салыстырмалы бағалау, оның мақсаты шартты өлшеміне сәйкес ең жақсысын
таңдау.
Оқушылардың жеке топ ерекшеліктерін ескеріп, оқытудың
міндетін, мазмұнын, әдістерін, түрлерін таңдауға дифференциалдық ықпал
жасау.
Оқытуға қажетті шарттар тудыру.
Оқытуды өзгермелі шарттар мен мүмкіндіктерге байланысты жылдам
түзеу.
Оқыту процесінде уақытты, күшті, құралдарды үнемдеуді
ұйымдастыру.
Оқытуды оңтайландырудың жалпы тәсілдерін қысқаша түрде міндеттін,
нақтылаудың, топтап қорытуды, салыстырмалы бағаны және нұсқаларды таңдауды,
бөлшектеп бөлуді, жылдам түзетуді, оқу процесінің барлық құрылымын
үнемдеуді кешенді жоспарлау деп атауға болады.
Міндетті кешенді жоспарлаудың оңтайландыру тәсілі ретіндегі
маңызы - оқушыларды білім беру, тәрбиелеу мен дамытумен қатар бүгіндегі
үлкен міндеттерді жүйелі кешенді түрде шешуді қарастырады. Тек осы кешенді
жоспарлаумен оңтайлы қорытындыға жету мүмкін емес. Оқытуға қатысты нақты
жағдайлар мен мүмкіндіктерді ескеруіміз керек.[8]
Оқу процесінің барлық құрылымын нақтылауды жүзеге асыру.
Оңтайландырудың бұл тәсілі оқытудың заңдылықтарына сүйеніп, оқушылардың
мүмкіндіктеріне, оқу - материалдық базасына, гигиенасына, адамгершілік
психологиясына және сезімдік шарттары мен мұғалімдердің өздерінің
мүмкіндіктеріне тәуелді болады.
Оңтайландырудың келесі тәсілі басты мәнді анықтау болып
табылады. Басты мәнді анықтаумен біз оқу процесінің негізгі міндеттерін
шешуді қамтамасыз етіп қоймай, мүғалім мен оқушылардың уақыты мен күшін
үнемдейміз. Оқу процесінің мазмұнын талдауда, әрбір тақырыптың басты
түсінігін, зандарын, теориялық негіздері мен фактілерін анықтайды.
Оңтайландырудың ең басты тәсілі оқытудың әр түрлі нұсқаларын
салыстырмалы бағалау, оның мақсаты нақты жағдайға байланысты ең жақсысын
таңдау.
Мұғалім нұсқаларды салыстырып, ең жақсысын таңдауды үйрену
үшін, оқытудың бар байлығын - мазмұнын, әдістерін, құралдарын, ұйымдастыру
түрлерін жақсы меңгеру керек.
Оқытудың әртүрлі нұсқаларының тиімділігін салыстыру кезінде
(әдістерді, құралдарды, түрлері және т.б.) мынаны есте сақтау керек, яғни
тиімділікті әдетте іс - әрекеттің соңғы қорытынды мақсатымен сәйкестену
дәрежесімен есептейді. Тиімділікті іс - әрекеттің соңында бағалайды, ал оны
салыстыруды іс - әрекеттің алдында өткізеді. Салыстыру кезінде алдымен іске
аспайтын жақтарын алып тастайды, содан соң нұсқаларын екіден бірге дейін
тарылтып, екі нұсқаның біреуін нақты жағдайда іске асатынын таңдайды.
Барлығы жоспарланған әдіс - тәсілдердің барлығы оқу процесін
көзделген дәрежеде өткізбеуі де мүмкін. Мысалы, ол оқушылардың көбісі үй
тапсырмасын орындауда бірдей қателер жіберген, соның себебін түсіндіруге
уақыт кетуіне байланысты жоспарланған уақыт өзгеріп кетеді. Бұндай кезде
оқытудың әдістерін, құралдарын және түрлерін жылдам түзету тәсілі
қолданылады. Бұл тәсіл жоспарланғанды тез арада түзетулер енгізіп,
көзделген мақсатқа толық жете білуін қамтамасыз етеді.
Оңтайландыруды іске асырудың жалпы тәсілі (қажетті аз шығын
жұмсап, мүмкін ең көп қорытындыларға жету) оқытуда уақыт, күш және құрал
шығындарын үнемдеуге қалыптасу болып табылады. Бұл тәсіл біріншіден алдын
көрсетілген барлық тәсілдердің көмегімен іске асады, яғни міндетті кешенді
шешу, оларды нақтылау, басты мәнді анықтау, оқытуды бөлшектерге бөлу,
оқытудың мүмкін нұсқаларын салыстырмалы бағалау және екіншіден
мұғалімдердің қолданатын арнайы әдіс - амалдары (оқытуға кететін уақыт, күш
және құралдарды үнемдеу үшін) арқылы приборларды тиімді орналастырумен,
оларды блокты сақтап және арнайы таратпаларда таратып беру, автоматты
қараңғылау мен дауысты жарықты техникалық құралдарды қолдану, баспаханалық
дидактикалық таратпа материалдар қолдану, лабораториялық бөлмелерге
оқушылар тобынан лаборанттар дайындап, оларды лабораториялық жұмыс кезінде
пайдалану, оқу фильмдерінің орнына ауқымды кино үзінділер жүргізу және т.б.
Қ.Қабдықабырұлының Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясыатты
оқулығында оқыту қарқынын күшейтудің негізгі бағыттарын 5 топқа бөліп
қарастырады.
1. Жоспарланған уақыт аралығында өтілетін пәндерді ұтімды және
жүйелі орналастыру (оқу процесін ұйымдастырудың модельдік, тақырыптық,
тараулық, бөлімдік) технологиясы.
2. Оқу процесін жобалағанда әрбір оқушының мүмкіндіктері мен
қабілетін басынан бастап ескеру (оқытудың жаңа технологиясы).
3. Дидактикалық модульдердің әр түрлі кезеңдерінде әрбір оқушының
мүмкіндіктер мен қабілеттерін ескеріп отырыу (бастапқы, ортаңғы, соңғы
кезеңдер).
4. Оқушының білім деңгейін болжай және бағалауда қарқынды бақылау
тәсілін қолдану.
5. Оқыту әрекетінің қарқынын күшейту, жалпы білімдік іс-әрекет пен
сабақ оқуға мақсатты дағдылануды қалыптатыру – не нәрсеге оқыту? Қалай
оқыту? немен оқыту? сияқты шартты бағыт сілтейтін мақсаттарды айқындау.
Бүгінгі таңда жаңа ұрпаққа пәнді тиімді ұғындырудың жолы - жаңа
технология негіздері болыр табылады. Сонымен бірге өскелең ұрпақтың
ақпарат құралдарынан жан- жақты хабардар болуына назар аударған жөн. Оқушы
қызметін активтендіру негізінде жиі қолдануды қажет ететін педагогикалық
жаңа технологиялардың бірі саралап, деңгейлеп оқыту технологиясы. Бұл жерде
оқытудың оқытудың технологиясы түсінігіне шағын щолу жасай кетуді жөн
көрдік.
Оқытудың технологиясы дегеніміз- мазмұнын білім алушы оқушыларға
меңгерту жолындағы алға қойған мақсатқа жетудің тиімділігін қамтамасыз
ететін әдіс- тәсілдер жүйесін қолдану.
Осы жүйеде мектебіміздегі шетел тілдері ұжымы өз мұғалімдеріміздің
теориялық, әдістемелік дайындықтарының әлемдік стандарттық деңгейге сай
болуына бағытталған жұмыстарын қарқынды дамытып, өрістету үстінде. Басты
назарда – ағылшын тілін саралап, деңгейлеп оқыту- жаңа технологияны
пайдалану әдістемесі.
СДОТ - білімді саралап, деңгейлеп оқытуға немесе бағалауға мүмкіндік
береді. Деңгейлеп оқыту технологиясының мақсаты әрбір оқушы өзінің даму
деңгейінде оқу материалын меңгеретінін қамтамасыз етеді.
1. Деңгейлеп, саралап оқыту әр оқушыға өз мүмкіндіктерін пайдалана
отырып, білім алуына жағдай жасауға мүмкіндік береді.
2. Деңгейлеп-саралап оқыту әр түрлі категориядағы балалармен
саралай жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
3. Деңгейлеп-саралап оқыту құрылымында білімді игерудің үш деңгейі
қарастарылады: ең төменгі деңгей (базалық), бағдарламалық, күрделенген
деңгей - бұларды әрбір оқушы меңгеруі тиіс.
Оқу іс-әрекетінің негізгі түрі оқушылардың өздігінен орындайтын
жұмысы болып табылады. Өзіндік жұмыс – оқушының ойлау қабілетін, ақыл – ой
және іс-тәжірибесінен туындайтын оқу, тану әрекеті.
Өзіндік жұмыстарының әр түрлі жіктеулерін келтіруге болады.
1. Дидактикалық мақсаттар бойынша: оқып үйренетін, тексеретін,
алынған білімді баянды ететін және т.б.
2. Даярлай дәрежесі бойынша: мазмұны әр түрлі, бірақ бірдей
тәсілімен орындалатын.
3. Білім материалдары бойынша: оқулық пен оқу әдебиеттерімен жұмыс,
есепті шешу және салыстыру, зертханалық және гарфиктік жұмыстар.
4. Оқушылардың ізденімпаздық дәрежесіне байланысты жұмыстар және т.б.
Осы жіктеулерге байланысты оқу үрдісінде өзіндік жұмыстың төрт түрі
қарасиырылған.
1. Үлгі бойынша орындалатын.
2. Реконструктивтік-вариативтік.
3. Жаңашыл ашатын.
4. Шығармашылық.
Бірінші жұмыста оқушы көрсеткен үлгі бойынша белгілі бір іс-әрекеттің
жолын ұғынады. Тапсырмаларды нұсқаулар, ьелгілі формалар, теоремалар арқылы
орындайды.
Реконструктивтік-вариативтік өзіндік жұмыстар оқушылардың алған
білімін қолдануға ынталандырады, сонымен қатар білімін тереңдетеді.
Жаңашыл ашатын (эвристикалық) өзіндік жұмыстарды орындау барысында
оқушылар жаңа тақырып бойынша меңгерген алғашқы қарапайым білімдерін
жетілдіріп тереңдетумен қатар тағы да жаңа білімді меңгеріп, өзі үшін бір
жаңалық ашуы тиіс.[17]
Шығармашылық өзіндік жұмыс оқушылардың пәнге деген ынтасын
қалыптастырады, оқуға деген көзқарасын өзгертеді, ой-өрісін кеңейтеді.
1. Тапсырмаларды әдеттен тыс, жаңа тәсілмен орындау.
2. Тапсырмаларды бірнеше жолмен орындау.
3. Оқушылардың өз бетінше мысалдар құрауы.
4. Баяндамалар және басқа жұмыс түрлері.
Мысалы: анықтаманы оқу, сұрақтарға жауап, мәтін бойынша жоспарқұру,
материалдарға негіздей отырып кесте, сызба, графиктер жасау.
Оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру мұғалімнен шығармашылықты,
өзіндік жұмысты ұйымдастыруда мынадай шарттарды қолдану тиіс.
1. өзіндік жұмыс барысында орындалатын тапсырмалардың мазмұнын оқушы
түсінуі керек.
2. Оның орындалуы жайлы оқушыларға нұсқау берілуі қажет.
3. Жұмыстың орындалуын қадағалауы шарт.
4. Оқушылардың жұмысын тексеру, қателерін анықтау.
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетінің нәтижесі – олардың білімді өз
бетінше таңдап және бір жүйеге келтіре алатын тапсырмаларды орындау болып
табылады.
Оқыту тәжірибесінде саралап оқыту технологиясын енгізуге оқу
ақпараттары көлемінің ұлғаюы, оқушыларға түсетін салмақтың артуы басты
себеп болды.
Саралап оқыту – оқылатын ақпараттың азаюы ғана емес, оқушыларға
қойылатын талаптардың әр түрлілігі арқылы жүзеге асырылады. Бұл
технологияның мақсаты: әрбір оқушының өзінің даму деңгейінде оқу материалын
меңгеруін қамтамасыз ету.
Бастапқы ғылыми идеяларға мыналар саяды.
1. Саралап оқыту әр оқушыға өз мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып
білім алуына жағдай жасап, мүмкіндік береді.
2. Саралап оқыту әртүрлі категориядағы балаларға бірдей зейін
аударып, олармен саралай жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
3. Саралап оқыту құрылымында білімді игерудің үш деңгейі
қарастырылады: ең төменгі (минималды базалық), бағдарламалық, күрделенген
деңгей,
4. Оқушының жеке тәжірибесіне негізделген саралап оқыту технологиясы
тиімді де нәтижелі болу үшін: 1) жекетұлға ерекшеліктеріне; 2) психикалық
даму ерекшеліктеріне (есте сақтау қабілетінің ерекшелігіне, ойлану
қабілетіне, зейінтерекшелігіне, өзінің эмоциясын басқара білуіне); 3) пән
бойынша білімді игеру деңгейіне (оқушының білімі мен іс- әрекет тәсіліне)
назар аударып, көңіл бөлу керек. [5]
Бүгнгі педагогика оқушыны оқу барысындағы субъект ретінде қабылдайды
және әр оқушы әр бір сабақ кезінде жаңа білім қосып қана қоймайды, соны өзі
игеріп, әрі пікір таластыру деңгейіне жетіп, даму үстінде болуын қалайды.
Саралап оқыту технологиясындағы оқу үрдісінде мынадай мақсаттар көзделеді:
- оқушыға сенімділік білдіру;
- пәнге қызығуын арттыру;
- оқушының өз біліміне сенімінің болуы және оны дамыту,
- өзіндік шығармашылық деңгейге көтерілу, т.б.
Деңгейлік саралау оқушы мен мұғалімнің белсенді шығармашылық қызметін
дамытумен қатар оқушыларға өз білімін жаңа әдіспен бағалауға мүмкіндік
туғызады.
Білімді игеру үрдісі, одан әрі оны ой-өрісте өңдеуден өткізу арқылы
оны тәжірибеде қолдануға ұштасады. Олардың ішінде тақырыпты бекітуге және
толық игеруге арналған іс-әрекеттің маңызын ерекшелейді. Тақырыпты толық
игерудің мүмкіндігі, тек қана оны алғашқы қабылдауға ғана байланысты болып
қана қоймай, одан әрі қайталауды қоса алғандағы іс-әрекеттерге байланысты
-дейді.
Білімді игеру жүйесінде тақырыпты бекітудің айта кететіндей мынадай
жақьары бар:
а) Бекіту кезеңінде оқушының санасында түсініктер мен анықтамалар,
құбылыс-тар реттеліп, беки түсе-ді;
ә) Бекіту үрдісі оқушылардың өткен тақырыпты кең және терең түсінуге
мүмкіндіктер туғызады;
б) Білімді игеру бекіту арқылы біліктілік пен дағдыны қалыптастырып,
одан әрі дамытуға жағдай жас-айды;
в) Білімді саналы және терең меңгеру мақсатының жүзеге асуына
тақырыпты бекіту мүмкіндік туғызады.
Бұл туралы В.П.Стрезикозин былай деген: Оқушыларды саралап оқытуға
қажеттілік пен мүмкіндік тақырыпты бекіту, жүйелеу және білімді жетілдіру
кезеңінде туындайды.
Саралап оқыту жағдайында тақырыпты бекіту мен оны қолдану арқылы
кейбір оқушылардың танымдық іс-әрекетін жұмылдыруға көп мүмкіндік туады.
Оқушылардың білімді терең және есте сақтай алатындай игеруі өз
бетінше жұмыс істегендегі оның ойлау қабілетінің нәтижесі. Сондықтан
білімді бекіту мен оны қолдану өзіндік жұмістар арқылы қол жетеді. Бірақ
оқушылардың саналы ойлау дәрежелері әртүрлі болғандықтан, өзбетінше жұмыс
істеуді саралап ұйымдастыру қажеттігі байқалады.
Бұл технологияның тиімділігі сол, жаңа тақырыпты оқушылар шығармашылық
ізденіс үстінде өздігінен меңгеруі тиіс. Сондықтан мұндай сабақтарда
оқушылардың ынтасын, белсенділігін арттыру үшін оларға мәселелік сұрақтар
қойылып отырады. Тақырып бойынша жасалған деңгейлік тапсырмалар жүйесі
дамыта оқыту идеясын жүзеге асыруға мүмкіндік береді, өйткені, ол оқушының
ойлауын, елестету мен есте сақтауын, белсенділігін, білім сапасының дамуын
қамтамасыз етеді.
2.1. Қазіргі мектеп практикасындағы саралап оқытуды ұйымдастыру
формалары.
Қазақстан Республикасында білім беруді 2005-2010 жылдар аралығында
дамыту туралы мемлекеттік бағдарламада жалпы орта білім берудің жаңа
мемлекеттік жалпыға бірдей стандарты түлектердің базалық біліктілігі
түрінде көрініс беретін, нәтижеге бағытталған ұлттық білім беру
мақсаттарының жүйесін айқындайды деп атап көрсетілген.
Бағдарламаны іске асырудың негізгі бағыттары мен тетіктері атты
тарауда білім беру мазмұнын білім үстемдігі деңгейінен нәтижеге бағытталған
біліктілік деңгейіне көтерудің маңыздылығына ерекше назар аударылады.
Сабақ-оқыту формасв ретінде оқытудың класс-сабақтық жүйесіне жатады.
Оқытуды ұйымдастырудың ұжымдық формасы саналатын сабаққа оқушылардың
тұрақты құрамы, сабақтардың белгілі бір уақыттық шегі (45мин.) қатаң
бекітілген сабақ кестесі және белгілі бір материал бойынша оқу жұмысын
ұйымдастыру тән.
Білім беру саласы, ашық жүйе ретінде қатысушы жақтардың мақсат-
міндеттерді жауапкершіліктерді өзара бөлісу негізінде құруын қарастырады.
Нәтижеге бағытталған білім беру моделін іске асыру жұмысын ертерек бастап
кеткен шет елдардің тәжірибесіне талдау жасау-бұл жауапкершіліктерді
төмендегіше бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Оқытудың кезеңі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz