Сарыарқаның климаты
Тақырыбы: Сарыарқаның климаты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. САРЫАРҚА НЕМЕСЕ ҚАЗАҚТЫҢ ҰСАҚ ШОҚЫСЫ
1. Орографиясына жалпы сипаттама.
II. ҚАЗАҚСТАН КЛИМАТЫНА ЖАЛПЫ ШОЛУ
1.Климат жағдайлары
2.Күн радиациясының бөлінуі
3. Климаттың динамикалық жағдайы
4. Күн радиациясының бөлінуі
5.Атмосфералық циркуляциялық процестер
6. Жыл балансы мен температуралық режим
7.Атмосфералық жауын-шашын және қар жамылғысы
8.Жыл маусымдары бойынша климат жағдайлары
3. САРЫАРҚАНЫҢ КЛИМАТЫ
1. Климатын қалыптастырудағы географиялық орнының және орграфиясының
әсері
2. Климат жағдайларына тән ерекшеліктер
4. КЛИМАТЫНЫҢ САРЫАРҚА ӨЛКЕСІНІҢ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА
ӘСЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. САРЫАРҚА НЕМЕСЕ ҚАЗАҚТЫҢ ҰСАҚ ШОҚЫСЫ
Халық тұспалдауында Сарыарқа сөзінің мәні тереңде жатыр. Ол-
халқымыздың жүрек жарды сағыныш, айрықша жаратылған әлди махаббаты.
Мұндайда ақынға кезек бермеске ерік жоқ:
Сарыжайлауым менің,
Жан жайлауым менің.
Ән жайлауым менің,
Беу – беу, Сарыарқа!
Аққу аңсап қонған,
Ақ маңдай көлдер,
Сай салалы саумалдай болған,
Мақпалдай белдер,
Бал бұлағы көсіліп аққан Сарыарқа,
Арғымағы көсіліп шапқан...!
Сарыарқаның даңқын түгін тартса майы шығатын жері пеш еткен, жерінің
даңқын ақын-жыршы, әнші-күйшілері өлең-жырға, ән-күйге қосқан. Бұл күнде
Саыарқа өңірі көл-көсір байлық, дархандық, алтын дән дариясы, құс қанатын
талдырған кеңістік белгісі. Төскейі малға, төрі жанға толған әрі еліміздің
бас қаласы Астана орын тепкен, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарған
туысқан Қазақстан халқының бақытты өмірі, ұлы достығының символы.
Картада Сарыарқаның мөр басылған шекарасы жақ. Бүгінгі оның
географиялық аймағына-бүкіл Арқадағы Қазақ қатпарлы тауы немесе Қазақ ұсақ
қыраттары (300 – 1000м) түгелдей енеді. Оның шекарасын шамамен, шығысына
Трабағатайды шошайтып қойып, онда төмен солтүстікке қарай Ертісті бойлатып
жіберіп, батысын Ұлытауға тіреп және Торғай қазаншұңқырына құлатыңқырап
барып, оңтүстігінен Алакөл – Балқаш ойпаты және Бетпақдала шөлінен қайыруға
болады. Бұл шартты бөліс, әйтпесе ондағы бір регион екіншісімен жер бедері
және түсі жағынан табиғи бітісіп, астасып жатыр. Оқырманға түсініктілеу
болу үшін Сарыарқаның шекарасын тұспалдап анықтаудың тағы бір мынадай жолын
қарастырып көрелік. Басқаша айтсақ, Сарыарқа, Шығыс Қазақстан, Павлодар,
Ақмола облыстарының біраз жерін, Қарағанды облысын түгелдей және Торғай,
Қостанай далаларын алып жатыр.
Сарыарқа. Арқа Қазақстанның бүкіл орталық бөлігін алып жатқан аймақ.
Солтүстікте Солтүстік Қазақ жазығынан оңтүстікте Бетпақдала мен Балқаш
көліне дейінгі аралықта орналасқан. Батыста Торғай үстіртіне тіреледі.
Шығыстағы шекарасы Балқаш көлінің солтүстік-шығыс шетінен Тарбағатайдың
етегіне, онан әрі Зайсан қазаншұңқырының шетін ала Қалба жотасына дейін
жетеді. Батыстан шығысқа қарай 1200 км-ге созылып жатыр. Ені батысында 900
км, шығысында 400 км. Ауданы 1 млн. км² -ге жуық. Қарағанды, Ақмола
облыстарын толығынан, Шығыс Қазақстан облыстарының басым бөлігін, Павлодар,
Қостанай облыстарының біраз жерін қамтиды. Биік денудациялық жазықтардың
үстіне шашырап тараған аласа оқшау таулар, сансыз көп төбелер, қырқалар мен
шоқылардан тұрады. Жер беті жан-жағынан қоршаған ойпаңдарға бірте-бірте
аласарып барып, ұласып кетеді. Балқаш көлінің жартасты солтүстік жағасына
жарқабақтанып, тік түседі.
Жер бетінің ерекшеліктеріне қарай Сарыарқа батыс және шығыс бөліктерге
бөлінеді. Батыс бөлігі біршама аласа және азырақ тілімделген (орт. абс.
биікт. 300-350 м). Бұл бөлігінде биік жазықтар және кең аумақты ойпаңдар
мен қазаншұңқырлар басым, қалдық тау массивтері мен шоқылар аз таралған.
Орта тұсын кең аумақты Теңіз – Қорғалжын қазаншұңқыры алып жатыр.
Маңайындағы жазықтармен қоса Солтүстігінің батыс бөлігін солтүстік және
оңтүстік аудандарға бөледі. Солтүстік ауданды аласа таулы, ұсақ шоқылы
Көкшетау қыраты қамтиды (Көкше тауы, 947 м). Оңтүстік ауданның жер беті
көбінесе, төбелі биік жазық болып келеді. Батыс бөлігінде биік жазықтар мен
қыраттардың ортасында солтүстіктен оңтүстікке қарай неғұрлым ірі тау
массиві – Ұлытау (1134 м) созылып жатыр. Оның оңтүстік-шығысында Сарысу
өзен алабындағы төбелі биік жазығының батыстан шығысқа қарай созылатын
шығыс бөлігі көтеріңкі (орт.абс.биікт. 500-1000 м) және көбірек
тілімделген. Сарыарқаның солтүстігі, солтүстік-шығысы оңтүстікке қарай
ағатын өзендердің суайрығын құрайтын орта тұсы тұтасып жатқан таулы
қыраттан және көптеген оқшау тау массивтерінен тұрады. Ірілері: Қызыларай
[Сарыарқаның ең биік тауы (1565 м) орналасқан], Қарқаралы (1377 м), Кент
(1361 м), қиыр шығысында Шыңғыстау массиві (Қосаба тауы, 1305 м) оқшау
көтеріліп тұр. Осылармен қатар, айтарлықтай тау массивтерінің қатарына әр
жерде шашырап тараған Баянауыл (1026 м), Қоянды (922 м), Желтау (909 м),
Ерейментау (892 м), Нияз (830 м), т.б. таулар жатады. Осы орталық тау
түйінін жан-жағынан кең жайылған биік жазықтар қоршайды. Олардың үстінде
ұсақ шоқылар түзетін қырқалар мен төбелер көтеріліп тұрады. Биік жазықтар
солтүстікте Сілеті, Өлеңті, Шідерті және Ащысу өзендерінің алабына кіреді,
оңтүстігінде Солтүстік Балқаш маңын, батыста Ұлытау мен Теңіз ойпатына
іргелес аудандарды қамтиды. Сарыарқаның қатпарлы құрылымдары батыс және
солтүстік шеткі аймақтарында каледон, ал орталық және шығыс бөліктерінде
герцин қатпарлықтары кезеңінде түзілген. Қатпарлану жер қабығының терең
жарылу, қаусырма-ығыспа және иілу қозғалыстарымен ұштасқан, аса зор
интузиялар көтеріліп, күшті метоморфизм өткен. Олармен байланысты аса бай
және өте бағалы кендер таралған. Каледондық магмаға хромиттік никель, титан
– маггнетит, кобальт кендері, герциндік интрузияларға мыс, қорғасын, алтын,
күміс, темір, марганец, қалайы кендері шоғырланған. Палеозойдың соңында
Сарыарқада түгелдей дерлік континенттік даму жолына көшіп, ұзаққа созылған
денудациялық кезеңнен өткен. Мезозойдың соңында аймақ қалдық қыраттары бар
пенепленге айналған. Кайназойда бірнеше қайтара өткен вертикалдық
қозғалыстардың әсерінен денудациялық және аккумуляттық жазықтар қалыптасқан
кезеңдерімен алмасып отырған. Аласа таулы және төбелі Балқаш –Ертіс (1000 –
1559 м), Сарысу – Теңіз (1134 м) және Есіл – Ертіс(600 – 1358 м) басты
суайрықтары көтерілген.
Сарыарқа негізінен кембрийге дейінгі және палеозойлық метаморфтық
тақтатас, кварцит, құмтас және әктастардан түзілген. Олардың арасыда
гранит, диорит, габбро интрузиялары мен эффузивтер кең таралған. Гранит
интрузиялармен қара және түсті металл кен орындары байланысты. Карбонның
құм – саз түзелімдеріне жоғары сапалы таскөмір қабаттары жиналған. Палезой
жыныстарының үстіндегі юра түзілімдерінде аса бай қоңыр көмір кен орындары
шоғырланған.
Тау жыныстарының сипатымен және жату өзгешеліктерімен жер бедерінің
түрлі денудациялық пішіндері байланысты. Гранит жартасты, өркешті, шар
тәрізді пішіндер құрайды. Ұзынша сызылған құмтас, әктас және тақтатас
тізбектеріне қырқалар мен жалдар, кварциттерге шоқылар сипатты. Аккумулятті
тау жыныстарының бетінде суффозиялық ойпаңдар және дефляциялық
қазаншұңқырлар кең таралған. Өзендері түгелдей дерлік қар суымен толығатын
типке жатады (жылдық ағынның 80%-дан астам еріген қар суы құрайды). Ең ірі
өзені – Есіл. Оның суы өнеркәсіп орындарын, елді мекендерді сумен
жабдықтауға жұмсалады. Суайырық жоннан басталып, солтүстік және оңтүстікке
қарай ағатын өзендерде (Нұра, Сарысу, Сілеті, Шідерті, Аягөз, т.б.)
көктемгі су тасу кезінде (2 – 3 аптада) жылдық ағынның 70 -90%-ы өтеді.
Қалған мезгілде олардың суы барыша азаяды немесе қарасуларға бөлініп
қалады. Қыста өзендері қатады, кішігірімдері түбіне дейін қатып қалады.
Орталық Қазақстанның елді мекендері мен өндіріс орындарын сумен жабдықтау
және жер суаруға пайдалану үшін Ертіс – Қарағанды каналы жүргізілген. Ең
ірі көлі – Қорғалжың ойысындағы Теңіз көлінің суы кермек. Көкшетау
қыратында суы тұщы, тектоникалық көлдер таралған (Бурабай, Шортанды, Үлкен
Шабақты, Кіші Шабақты). Дефляциялық және суффозиялық ұсақ көлдер де
кездеседі.
Сарыарқа арқылы үш табиғат белдемі ендік бағытта өтеді. Олар: дала,
шөлейт және шөлдік белдемдер, Солтүстік бөлігінде және оңтүстікте қара
тапырақты аймақта әр түрлі жусанды селеулі дала өсімдігі өседі. Шоқылардың
қиыршық топырағында өсімдік сирек. Шоқыаралық аңғарларда қайың, көктерек
шоқтары, бұта кездеседі. Аласа таулы массивтердің теріскей беткейлерінде
қайың мен қарағай өседі. Көкшетау, Нияз және граниттен тұратын басқа да
аласа тауларды қайыңды-қарағайлы орман белдері қамтыған. Сарыарқаның Теңіз
– Қорғалжың ойысынан және одан шығыста Түндік өзенінің алабына дейінгі
бөлігіндегі жазықтар мен ұсақ шоқыларда қышқыл қоңыр-қызғылт топырақ
қалыптасқан. Оларды бетегелі-селеулі дала алып жатыр. Баянаулда, Қарқаралы
аласа тауларының беткейлерінде қайың, қарағай шоқ ормандары өседі. Батыста
Сарысу алабынан шығыста Аягөз өзенінің алабына дейін нағыз қиыршықты, тасты
шөлейт дала созылып жатыр. Жазық өңірінің сортаң, қызғылт қоңыр топырағында
астық тұқымдасты-жусанды өсімдік басым. Шоқылардың солтүстік беткейлерінде
селеулі-бетегелі дала, оңтүстігінде сирек жусанды өсімдік, шатқалдарда бұта
өсімдігі қалыптасқан. Тау шатқалдарынд қайың, итмұрын, мойыл, долана,
тобылғы өседі. Тау бастарында қарағай мен арша кездеседі, Шөл белдемінің
қоңыр және сұрғылт қоңыр топырағында ақ жусан, бұйырғын, сұр жусан және
баялыш өседі.
Сарыарқаның дала белдемінде кемірушілерден: аламан, суыр, сарышұнақ,
қосаяқ, алақоржын, дала шақылдағы, жыртқыштардын: қасқыр, түлкі, қарсақ,
дала күзені кезеседі. Құстардан – бозторғайдың бірнеше түрі (далалық,
айдарлы, ақ қанатты, қара) ірі құстардан – тырна, құтан, әупілдек, су
құстарынан – үйрек, сұр қаз, мекендейді. Ерекше қорғалатын құс – қоқиқаздың
саны соңғы кезде күрт азайып кеткен. Шөлейт және шөл белдемдерінде
кемірушілер мен жорғалаушылардың түрлері көп. Аласа тауларағы қарағай және
қарағайлы – қайыңды ормандарда орман жануарлары: бұлан, елік, т.б. құстар
кездеседі. Ерейментау, Қарқаралы, Қызыларай, Ұлытау тауларында арқар
сақталған. Сарыарқада табиғат қорғау мақсатында Баянаула, Көкшетау,
Қарқаралы ұлттық табиғи саябақтары, Қорғалжын қорығы және бірнеше
қорықшалар ұйымдастырылған.
Сарыарқа – отын-энергетика, қара және түсті металлургияны дамытуға
қажетті минералдық шикізат өнімдеріне бай өлке. Кен байлықтары орындарының
көбі бірнеше кен қосындысынан тұратындықтан, олары кешенді игеру қолайлы.
Оның үстіне көптеген кен байлықтары жер бетіне жақын жатыр.
Дала белдемі түгелдей дерлік егіншілікке игерілген. Тың жерлерді
игергеннен кейін аса қуатты астық өндірісі қалыптасты. Шөлейт және шөл
белдемдерінің аса кең алқаптары мал жайылымы ретінде пайдаланылады.
1.1. Орфографиясына жалпы сипаттама
Қазақтың қатпарлы аймағы (Сарыарқа) Қазақстан территориясында
Еуразиялық ең ірі екі жазығы солтүстігінде Батыс Сібір жазығы және
оңтүстігінде Тұран ойпатының арасында орналасқан. Ол дала және шөлейт
табиғат зоналары қамтып жатыр. Батысындағы шекара Торғай ойысының кемерімен
шектессе, ол шығысында Зайсан ойысы менг Ертіс аңғарын, оңтүстік-шығысынды
Балқаш – Алакөл ойпаты мен оңтүстікте Бетпақдала үстіртімен шектеседі.
Қазақтың ұсақ шоқысы бұл – арал тәрізді аласа таулардан, төбелерден,
жартасты құзды қыраттардан тұратын денудациялық жазық. Батыстан шығысқа
қарай шамамен 1000 шақырымға созылып жатыр. Солтүстіктен оңтүстікке қарай
батыс бөлігінде шамамен 900 шақырымға, ал шығыс бөлігінде 400 шақырымға
созылып жатыр.
Қазақтың қатпарлы аймағы батыс және шығыс бөлікке бөлінеді. Батыс
бөліктің алып жатқан аумағы шығыс бөлігімен салыстырғанда шағындау,
меридиандық бағытта 950 шақырымға созылып жатыр. Абсольюттік орташа
биіктігі 300 – 500 м аралығында. Мұнда тек екі аласа тау массиві бар,
батысында Ұлытау (1133 м), солтүстігінде Көкшетау (947 м).
Шығыс бөлігі солтүстіктен оңтүстікке қарай 350 – 400 шақырымға созылып
жатыр. Абсольюттік биіктігі 500 – 1000 м шамасында, мұнда рельефтің әр
алуан түрлері кездеседі. Шығыс бөліктің орталығында Қарқаралы таулары
көтеріліп тұрады (1403 м). Қызылтас тауы орта биіктікті тауға жатады, ең
биік шыңы Ақсораң (1565 м), бұл Орталық Қазақстандағы ең биік нүкте.
Шығысында Шыңғыстау тауы ораласқан (1305 м).
Сарыарқаның территориясынан жер бедерінің үш негізгі түрін бөліп
көрсетуге болады: аласа таулар, ұсақ шоқылар және жазықтар.
Аласа таулардың абсольюттік биіктігі 1000 -1500 м-ге дейін болады,
әдетте көпшілік бөлігінің биіктігі 500–600 метрден аспайды. Ондағы қыраттар
массиві сыртқы күштердің әсерінен қатты мүжілген. Мұндай қыраттарда еңіс
беткейлер, тасты шөгінділер, үгілудің әр түрлі формалары көп кездеседі.
Мұндай таулардың мысалына Қарқаралы тауларын жатқызуға болады. Қарқаралы –
кең көлемді, көптеген жекелеген массивтері бар аласа тау. Құрылымы
граниттен, порфирит пен кварциттен тұрады. Солтүстік беткейлері оңтүстігіне
қарағанда ірілеу әрі өсімдік пен бұлақтарға бай.
Шыңғыстау тауы Қарқаралыға ұқсас болып келеді, оның биіктігі солтүстік-
шығыстан оңтүстік-батысқа қарай баспалдақ тәрізді аласарады.
Қазақтың ұсақ шоқысының көпшілік бөлігі осы шоқылар, яғни кішігірім
шоқылар аласа тауларды қоршай орналасқан. Осы шоқылардың (биіктігі 15 – 60
м аралығында) биік жерлері жартас іспетті формаға көбірек бейнеленген.
Кішігірім массивті шоқылар шоқы аралық жазықтармен және шашыранды
бөліктерге бөлінеді. Кейбір жерлерде бітеу шоқылар өзенді, батпақты болып
келеді. Кішігірім төбешіктердің (шоқылардың) морфологиялық ерекшелігі оның
литологиялық байланыста болуы. Кварциттен шығыңқы жерлері жартас іспетті ал
граниттен оның матац іспетті бөліктері т. б. кездеседі. Шоқының еңкейген
яғни, шалқайған жерлерінің кішірею себебі Қазақстан аумағында жауын-
шашынның аз болуы себепті және желдің әрекеті нәтежесінде, басқаша айтсақ
құрғақ континентальды климатқа байланысты болып келеді.
Ұсақ шоқы – жер бедерінің дамуының соңғы этапында яғни пенеплендену
кезінде қалыптасқан жер бедерінің формасы.
2.ҚАЗАҚСТАН КЛИМАТЫНА ЖАЛПЫ ШОЛУ
2.1. Климаттың негізгі сипаттары және климат құрушы факторлары
Климат бұл сөз (Klima - еңіс) Көне Грецияда қолданылғанымен Күн
сәулесінің жер бетіне түсу бұрышын еске алатындай "климат" ұғымының жалпы
қабылданған анықтамасы жоқ.
"Климат" атмосфераның орташа күш ретінде анықталады да, тиісінше, ауа
райы көп жылдық бақылаулар негізінде шығарылған (орташа температуралар,
жауын – шашынның орташа мөлшері т. б.) метеорологиялық элементтердің орташа
мәнімен сипатталады. Орташа көп жылдық шамалар климат көрсеткіштері болып
саналады. Орташаларынан басқа орташа күйден ауытқуы мүмкін шекті анықтайтын
метеорологиялық элементтердің (ең көп, және ең аз) ақырғы мәні де есепке
алынды. Барлық климаттық көрсеткіштер климаталогияның ұзақ бірден бір
методы болған есептеу жолымен яғни статистикалық методпен алынды
(статистикалық климатология). Мұны қолдану метеорологиялық бақылаулардың
өте үлкен материалын өңдеуге, климаттық анықтамалықтар, атластар жасауға
климаттың салыстырмалы сипаттамасын және классификациясын жасауды мүмкін
етті.
"Ауа райының берілген жердегі барлық байқалған заңдық дәйектіліктерінде
көрінген ауа райының көп жылдық режимі ретінде" анықтаған климатты тұңғыш
рет Е.Е.Феодоров ұсынған жаңа комплексті методтың қолданылуы комплексті
климатологияның дамуына жол ашты. Комплексті методтың мәні мынада: климатты
сипаттау үшін жеке алынған орташаланған метеорологиялық элементтер емес,
нақтылы кезеңде нақты ауа райын білдіретін осы элементтердің комплекстері,
яғни ауа райының комплексті типтері пайдаланылады. Ауа райының комплексті
типтерінің көмегімен ауа райының көп жылдық режимі – климат сипатталады.
Комплексті метод түрлі климаттардың ерекшеліктерін жақсы беретін ауа
райларындағы климат құрылымының кеңінен қолданылатын графиктерін құруға
мүмкіндік берді. Графиктер орташа айлық температураның қисық жүрісімен, ауа
температурасының шеткергі мәндерімен жауын шашын диаграммалармен радиация
және жылу баланстары бойынша деректермен толықтырылады.
Комплексті методпен бір мезетте синоптикалық карталардың көмегімен
бөлім бір аймақтың климатына әсер ететін процестерді ашуға мүмкіндік
беретін синоптика – динамикалық метод (динамикалық климатология) дами
түсті. Мұнда ауа массасының қозғалысына, олардың трансформациясына,
фронттық процесстер мен атмосфера құйынына ерекше маңыз береді.
Қазіргі климатологияда бұларды жетілдіре отырып, барлық методтарды
пайдаланады.
"Климат" ұғымының көптеген анықтамаларынан ең көп қолданылатын
анықтамасы: "Климат дегеніміз – Күн радиациясы, төселме беттің сипаты және
осылармен байланысты атмосфера циркуляциясы себепші болатын ауа райының көп
жылғы режимі."
Қазақстанның климаты қоңыржай ылғалды биік таулы аймақтарынан басқа
жерлерінде континентті болады .
Климаттың континенттігі оның бірнеше ерекшеліктерінен көрінеді , оларға
; температура амплитудасының үлкендігі ,республиканың көпшілік бөлігінде
атмосфералық ылғалдың аз түсуі , қыстың оңтүстікте қысқа , солтүстікте ұзақ
әрі қатаң , жаздың ыстық болуы жатады .
Қазақстанның географиялық орны ендігі жағынан климаты ылғалды
субтропиктік Жерорта теңіз елдеріне және қоңыржай ылғалды жылы климатымен
ерекшеленетін Орталық Еуропаға сәйкес келеді .Бірақ Қазақстанның материктің
ішінде ішкері жатуы онда бұл елдерден ерекше қоңыржай суық климаттың
құрылуына себепші болады .
Қазақстанның климатына алыста жатқан теңіз бассейндерінің оның
климатына тигізетін әсері бірдей емес .
Қазақстанның территориясына Атлант мұхитының солтүстігі мен оның
теңіздері жағынан солтүстік-батыс , батыс ылғалды ауа массалары еркін кіре
алады . Олар өзінің ұзақ жолында трансформацияланып , Қазақстанға жеткенше
біраз құрғайды , дегенмен атмосфералық ылғалдың негізгі бөлігін алып келеді
. Жылдың ұзақ уақытында мұз құрсанып жататын және қалған уақытында суық
болып тұратын Солтүстік Мұзды мұхит пен оның теңіздерінің Қазақстанның
климатын жұмсартуғаететін әсері өте аз .
Қазақстанның жер беті жоғарыда айтылғандай , солтүстікке және батысқа
қарай ашық жатқандықтан батыс пен солтүстіктің ауа массалары кедргісіз өтіп
кетіп отырады . Республиканың бұл ендіктерде жатуына қарамстан оның
климатының қатаң болуының себебі де осыдан . Әсіресе биік таулы аймақтарда
климатқа рельефтің әсері зор , мұнда биіктік өскен сайын температура мен
ауаның тығыздығы өзгереді . Ауа массалары таулы аймаққа жеткенде өздерінің
бағытын , жылдамдығын және басқа да физикалық қасиеттерін өзгертеді .
Климат құрушы басты факторлардың бірі ауа массаларының циркуляциясы .
Бұл факторда негізгі рөлді Қазақстан территориясын шамамен 50 ◦ с. е.
тұсында кесіп өтетін барометрлік жоғары қысымды ось алады . Бұл Воейков осі
деп аталатын жоғары қысымды аймақ қыс кезінде шығыстан келетін Сібір
максимумының батыс тармағы , жазда − Еуропа жақтан келетін азор
максимумының шығыс тармағы болып есептеледі . Қыста ол оңтүстікке қарай ,
жазда солтүстікке қарай ауысады . Бұл жоғары қысымды барометрлік ось бүкіл
жыл бойы сақталады , ол Қазақстанның солтүстігі мен оңтүстігінің
аралығындағы климат бөлгіш болып тұрады және ауа массаларының бағыты мен
таралуына күшті әсерін тигізеді .
Қазақстан климаты атмосфераның төменгі қабаты мен жер бетінің арасында
үзіліссіз өтетін климат түзуші процестердің өнімі болып табылады. Сондықтан
Қазақстан Республикасының климат жағдайы табиғи жағдайлардың түзілуіне
қатысушы факторлардың бірі болып табылады. Сөйтіп, климат жағдайлары
Қазақстан Республикасы аумағының табиғи жағдайларының құрамдас бөлігіне
кіреді.
Климат жағдайлары дегеніміз ауа мен жер бетінің үстіндегі ауа
массаларының физикалық қасиеттерінің орташа көп жылғы көрінісі болып
табылады.Осыдан келіп климат жағдайлары дегенде ауа райының нақты аумаққа
тән көп жылғы режимін, яғни көп жылдар бойындағы ауа райы жағдайының орташа
жай-күйін түсінеміз.
Қазақстан Республикасының климаты бойынша алғашқы ғылыми дерекьер
М.Д.Пономарев, В.Н.Барсук, А.А.Григорьев, Л.А.Чубуков, П.Н. Колосков,
А.С.Утешев, А.Т.Кузнецов, З.Д. Клыковалардың және т.б.жұмыстарында
берілген.
Климаттық әзірлемелер ҚазГМҒЗИ мен Қазгидрометқызмет жасаған
еңберткрдк кеңінен беріліп отырды. Бұдан да гөрі толық сипаттама
Қазақстанның физикалық географиясы (1952), Қазақстан климаты (1959),
Қазақстан (1969) атты монографияларда берілген.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы аумағының климаттық өңірлері мен
жыл маусымдары бойынша климат түзуші факторларының, климат элементтерінің,
климаттың жекелеген элементтерінің режимдеріне арналған сипаттамалар
жасалған көптеген зерттеулер жүргізілді.
Аса маңызды климат түзуші факторларға мыналар жатады: күн радияциясы,
ауаның құрамы мен атмосфераның циркуляциясы, олардың жер бетінің
компоненттері – тау жыныстарымен, орлармен, биотпен және антропогенді
объектілермен байланысы мен өзара әрекеті. Тек жердің климат жағдайлары
ғана емес, сонымен бірге кез келген аумақтың табиғи жағдайлары да олардың
өзара байланыстары мен өзара іс-әрекеттерінің өнімі болып табылады.
Сондықтан климат түзуші факторлар мен климаттық жағдайлар аумақтың табиғи
жағдайларын қалыптастырушы факторлар мен құрамдас бөліктер болып табылады.
Қазақстан Республикасының климаты туралы деректер негізінен, күн
радиациясы мен негізгі метереологиялық элементтер – атмосфералық қысым,
желдің жылдамдығы мен бағыты, ауаның температурасы мен ылғалдылығы,
бұлттылық, атмосфералық жауын-шашын және басқа да атмосфералық құбылыстарды
көп жылдық бақылаудан алынған деректерді статистикалық қорытуға
негізделеді. Мұның үстіне бұл элементтердің тек орташа шамасы, сондай-ақ ең
соңғы шамасы – орташа шаманың ауытқуы, белгілі бір құбылыстардың
қайталанушылығы, олардың басталуының ақырғы мерзімдері мен Қазақстан
Республикасы аумағының климаттық ерекшеліктерін толықтыратын басқа да
көрсеткіштер анықталады.
2.2. Климат жағдайлары
Қазақстан Республикасы климат жағдайларының ерекшеліктері жер беті
үстіндегі атмосферада жинақталған әр алуан актинометриялық және
метереологиялық элементтерден, ең алдымен, жыл маусымдары бойынша
атмосфераның жерге жақын қабатындағы жылу мен ылғалдың әр алуан
арақатынасынан көрінеді. Атмосфераның жерге жақын қабатындағы жылу мен
ылғалдың арақатынасындағы айырмашылық күн радиациясының өткірлігіне,
бұлттылыққа, жергілікті жердің бедеріне, және бүкіл қалыптастырушы
факторлар арасындағыда, сондай-ақ ішкі факторлар арасында да өтетін зат
алмасу мен энергияға тәуелді. Жылу мен ылғалдың арақатынасын айқындайтын
барлық факторлардың функцияларының көрінісі жердің кеңдігі мен жыл
маусымдарына тәуелді. Осыдан келіп, Қазақстан Республикасының климат
жағдайлары мен олардың жыл маусымдары бойынша өзгеруі оның аумағындағы
табиғи жағдайлары көрінісінің көрсеткіштері болып табылады. Сондықтан жыл
маусымдары бойынша климат жағдайларына сипаттама бермейінше, оның жыл
бойындағы табиғи жағдайларының өзгеру ерекшеліктерін негіздеу мүмкін емес.
Қазақстан Республикасында қысқы және жазғы маусымдар радиация,
циркуляция және метереологиялық элементтер режимінде жақсы
көрсетілген.Сондықтан жыл маусымдары бойынша климат жағдайларына сипаттама
беруде негізгі назар жылдың осы маусымдарына аударылды.
Қысқы маусым – жылдың неғұрлым салқын мерзімі. Қысқы маусымның
ұзақтығы басқа маусымдар сияқты әр түрлі жерлерде өзінше бөлек, радиациялық
режимге, жер бетінің сипатына, циркуляциялық процестер мен метереологиялық
өзгерістерге байланысты.
Қыстың басталуының негізгі белгілерінің бірі ауа температурасының
жағымды мәнінің 0 градус арқылы ауысуы және еріп кетпейтіндей қардың түсуі
болып саналады. Кейде бірнеше жылдар бойы қар түспейтін оңтүстіктің шеткі
аумақтарын қоспағанда қалың қар желтоқсансыз түспейді. Солтүстікте және
одан да неғұрлым биік тауларда қар қалың түседі.
Қыста Күн көкжиекте аса биікке көтерілмейді, күн қысқа, біршама
бұлтты. Бұлттылық мөлшері батыстан шығысқа қарай кемиді. Ашық күндер саны
шығыста айына 15-20, ал батыста ең азы 7-15-ке дейін, қыстың аяғына таман
шығыста үш күнге дейін азаяды.
Тұман негізінен қыста түседі. Қазақстан Республикасының солтүстігі мен
батысында тұманның қайталануы жылына орта есеппен алғанда 25-40 күнге
жетеді. Оңтүстікте тұманды күндер көп болмайды, бірақ тауларда айына 25
күндей тұман түседі.
Азия антициклонының батыстан соғатын салқынын қалыптастыру процесі
қысқа тән болып келеді. Температураның біршама төмендеуі соған байланысты
олады. Бұл ашық күнде жазық далада радиациялық тұман мен ұласпалы
температура ауысуына алып келеді. Соңғылары таулы аймақтарда анық
байқалады.
Солтүстікте қыс салқын және ұзақ, ал орталық бөлігінде қоңыржай –
салқын, оңтүстікте жылы болады. Қазақстан Республикасының солтүстік-
шығысында аяз жыл сайын 45 градусқа дейін, ал оңтүстікте 30-35 градусқа
дейін болуы мүмкін.
Солтүстікте температура 5 градусқа дейін көтерілетін жылымық бүкіл қыс
бойы 50 пайызға дейін болуы мүмкін.Қазақстан Республикасының оңтүстік
жартысы көбінесе ауа райының қайталанушылығы 0 градус арқылы ауа
температурасына ауысуымен сипатталады. Мұндай ауа райында көбінесе
температура 15-20 градусқа дейін көтеріледі. Мұндай ауа райы кейде бірнеше
күн қатарынан тұрады. Мұндай жылымықтың салдарынан қар күрт ериді, көктем
келгендей әсер туғызады, қар мүлдем кетіп, топырақ жұмсақ әрі жабысқыш
болады.
Радиациялық салқындау кезінде қырау пайда болады. Қыраудың қайталануы
бір жыл ішінде қорғалған жазықтарда 2-ден 5 күнге дейін қатты өзгереді,
таулардың желді құздарында 3 және одан да көп күнге дейін өзгереді.
Қыста Қазақстанның далаларында жауын-шашын қар түрінде өте аз түседі:
50-100 мм (жылдық норманың 20-30 пайызы). Тауға жақындаған сайын олар 500
мм-ге дейін артады, оның үстіне бірнеше күн бойына тоқтамастан жиі қалың
қар жауады.
Қазақстан Республикасының аумағында қардың қалыңдығы үлкен. Ол
солтүстікте 20-30 см-ден оңтүстікте 10 см-ге дейін азаяды.
Жазық аумақтарда қалың қар жататын күндер қыста солтүстікте 165 күннен
оңтүстікте 40 күнге дейін өзгереді. Кейбір жылдары қалың қардың жатуы
бірдей емес. 45-46 градус ендікке қарай көбінесе қатты боран соғады.
Ендіктің оңтүстігіне қарай олардың қайталанушылығы азаяды. Жалпы алғанда
бұрқасынды күндер солтүстікте 25-30-дан оңтүстікте 1-ден 5-ке дейін кемиді.
Аумақтың көп бөлігінде ауа температурасы -5-15 градус болғанда бұрқасын
болады, -20 градуста олар сирек байқалады. Оңтүстікте боран көбінесе
температура 0-ден -10 градусқа дейін болады. Қыста қатты жел 40 мс-дан
астам жылдамдықпен Эби-Нұр өзені жағынан Жоңғар қақпасынан соғады.
Күзгі маусым – қыс пен жаз арасындағы өтпелі маусым, ол жыл бойында
орташа алғанда 0 градустан жоғары ауа температурасының тез көтерілуімен
ерекшеленеді.
Көктем ауа райының тез өзгеруімен ерекшеленеді. Қыстың соңында әлі
кете қоймаған азия антициклонының батыстан соғатын лебінен жылы ауаның
адвекциясы көбейеді.Жылы ауа оңтүстік аймақтардан келеді, соған сәйкес тез
қар түсе бастайды. Сонымен бірге жер бедерінің жазықтығы тылдағы салқын
арктикалық ауаның ауа қатты төмендейтін алыс оңтүстіктегі циклондарға
өтуіне кедергі келтірмейді.Салқынның қайтып келуіне қарамастан, жазық
жерлердің солтүстік бөлігінде көктемнің шығуы тез болады.
Қардың түсу мезгілі барлық аумақта дерлік ауаның орташа тәуліктік
температурасының 0 градус арқылы өту мерзімімен сәйкес келеді. Солтүстікте
ол сәуірдің ортасына, орталық бөлікте – наурызда, оңтүстікте – ақпанда
болады.
Қар түскеннен кейін күн тез жылынады. Температураның көтерілуімен
бірге қайтадан салқын түсуі мүмкін, мұндайда кейде қар жауады және ол
уақытша жатуы мүмкін. Ауа температурасының тәуліктік амплитудасының мәні
көп байқалады – ол 16-20 градустан асады, әсіресе шөл және шөлейтті
жерлерде.
Суық солтүстік жартысында мамырда, оңтүстік бөлігінде – сәуірде
кетеді. Суық бітетін ақырғы кезең орташа даталармен салыстырғанда бір ай
кейін келуі мүмкін.Әсіресе шұңқырдарда, жазықтар мен ылғалды ойпаттарда аяз
қауіпті болып табылады. Тауларда күннің жылынуы біраз кешірек байқалады.
Үлкен биіктіктерде олар бүкіл жыл бойы байқалуы мүмкін.
Күзде жауын-шашын мөлшері Қазақстан Республикасы аумағы бойынша
біршама көбейеді, ол топырақтағы ылғал қорының молаюына әсер етеді.
Нағыз оңтүстікте, Каспий маңында, Зайсан шұңқырында және Қазақ ұсақ
шоқыларының солтүстік-шығыс шеттерінде жауын-шашын жылына 75 мм-ден аз
түседі.
Қазақстан Республикасы тұтастай алғанда өнімді ылғал қорымен аз
қамтамасыз етілген, бұл көктемдегі ауаның аса құрғақ болуына байланысты.
Жауын-шашын аз болған жылдары топырақ өте қатты кеуіп кетеді. Бұған сонымен
бірге ауа температурасының жоғары болуы мен көбіне шаң-тозаң мен құйын алып
келетін қатты желдер әсер етеді. Көктемгі жел көбіне дауылдың
жылдамдығындай жылдамдықпен соғады.
Жазғы маусым – ауа температурасының неғұрлым жоғары болатын кезеңі.
Солтүстікте жаз маусымның басында, ал оңтүстікте мамырдың ортасында
басталады. Тауларда биікке көтерілген сайын жаз кеш басталады.
Күн биікке жартылай көтерілген кезде, сондай-ақ күннің ұзақтығы бұл
кезеңде едәуір байқалады, осыған байланысты күн радиациясының ағыны біршама
үлкен шамаларға жетеді.Бұған сонымен бірге аспанды елеусіз бұлт жабуы да
ықпал етеді. Бұлттылық республиканың солтүстігінде және Алтай мен Тянь-Шань
бөктерлерінде біршама көбейеді. Жылы кезеңде күннің шығуының ұзақтығы
(сәуір – қазан) Қазақстанның солтүстігінде 1500-1600, ал оңтүстігінде 2200
сағатты құрайды.
Жазда Қазақстан Республикасының бүкіл аумағын өзінің негізгі бөлігі
орта азия мемлекеттерінің аумағында орналасқан термиялық депрессияның
солтүстік шеті қамтиды. Термиялық депрессия мамырдан қыркүйекке дейінгі
кезеңде қалыптасады және кейде 10-15 күнге дейін сақталады. Депрессия
аймағында әлсіз жел соғып тұратын ыстық әрі құрғақ ауа райы байқалады.
Күннің жылуының көп бөлігі булануға емес, топырақ пен атмосфера
арасындағы турбулентті жылу алмасуға жұмсалатын жазда ауа массалары тез
жылынады. Жазда солтүстік пен оңтүстіктің арасындағы температураның
айырмашылығы қыстағыға қарағанда шамамен алғанда екі есеге кем. Солтүстікте
жаз жылы, орталық бөлікте өте жылы, алоңтүстікте ыстық болады.
Ауаның тәуліктік амплитудасы көктемге қарағанда жазда көбірек. Ауа
температурасының ең көп тәуліктік амплитудасы барлық жерде бірдей дерлік 12-
20 және одан да көп градусты құрайды. Таулар биіктеген сайын ауа
температурасы амплитудасы төмендейді.
Ауаның температуралық ресурстары біршама. Сөйтіп, ауаның орташа
тәуліктік температурасы 10 градустан жоғары күндерінің саны республиканың
солтүстік бөлігінде 130 күннен оңтүстігінде 200 күнге дейін көбейеді. 10
градустан жоғары ауа температурасының жиынтығы орманды далаларда 2000
градустан оңтүстік шөлдерде 4400 градусқа дейін өзгереді.
Оңтүстік және солтүстік аумақтар бір-бірінен жауын-шашынның ішкі
жылдық бөлінуімен аса ерекшеленеді.Жылы кезеңде орманды далалар мен
далаларда жауын-шашын 275 мм-ге дейін (жылдық жиынтықтың 60-80 пайызы), ал
шөлде 50 мм-ден кем (35-40 пайыз) түседі.
Жазда Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жауын-шашын нөсерлі
сипатқа ие. Тауларда бұл кезде болатын мол жауын-шашын селдің жүруіне
әкеліп соғуы мүмкін.
Жазда жазық аумақта антициклондық түзілімдер кезінде әдетте ауа райы
бұлтсыз болады.Аңызақ –құрғақ ауа райының қайталанушылығы атмосфералық
циркуляцияның барлық типтерінде бірдей дерлік. Құрғақшылық туғызатын жазғы
антициклондар ортақ өңірлік ендік циркуляцияны бұзатын меридиандық бұзып
кіруге байланысты.
Сөйтіп, жазғы маусымда солтүстікте және Алтай өлкесінде ендік пен
меридиандық циркуляцияның арақатынасы орташа есеппен 30-70 пайызды құрайды.
Теңіз жағалауы өңірлері мен басқа да ірі суаттардағы антициклондық ауа
райы жағдайында баяу самал жел, ал тауларда қатты жел соғады. Жазда жылдың
басқа маусымдарымен салыстырғанда желдің жылдамдығы барынша көп ауытқиды.
Жылында желдің ең төмен орташа жылдамдығы шілде мен тамызда болады (2,5-тен
4,5 мс-ға дейін).
Күзгі маусым – қыс пен жаз арасындағы өтпелі кезең. Күз ауа
температурасының салқын ауаға дейін үдемелі төмендеуімен және жауын-шашын
режимінде болатын өзгерістерімен – қардың түсуімен және өзендер мен
көлдердің қатуымен ерекшеленеді.
Күзгі кезеңнің басы – ауаның орташа тәуліктік температурасының 10
пайыз арқылы көшуі. Солтүстікте күз қыркүйектің басында түседі, ал орталық
бөлігінде осы айдың ортасында түседі. Қыркүйектің ортасында орманды
алқаптар мен далаларда, ал қазанның басында шөлдерде алғашқы күзгі салқын
байқалады. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы солтүстікте 105 күннен оңтүстікте 195
күнге дейін өзгереді. Қыркүйек пен қазанда, әсіресе оңтүстік шеткі
аймақтарда құрғақ емес бұлтсыз ауа райы басым болады, құрғақ ауа райының
қайталанушылығы күрт төмендейді.
Күздің екінші жартысына 0 градус температура шамасындағы ауа райы тән.
Бұдан кейін көп ұзамай қар жауады, климаттық режим белгілері қыс сипатына
енеді.
Қазақстанның климат жағдайлары белгілі болғанындай, әр алуан
метеоэлементтерден және ең алдымен атмосфераның жер беті қабатындағы жылу
мен ылғалдың әр алуан арақатынасынан көрініс береді. Бұл, өз кезегінде, күн
радиациясының жылдамдығына, жер қыртысының құрамы мен қасиеттеріне, жер
бетінің бедеріне, зат алмасу мен қуатқа байланысты.
Қазақстан Республикасының аумақтары бойынша әр алуан ауа массаларының
түзілуі мен олардың қозғалысы жыл маусымдарына байланысты жылу мен ылғалдың
ара қатынасына байланысты.
Ауа мен ауа массаларының қозғалысы, өз кезегінде, жылу мен ылғалдың
алмасуына, желдің, жауын-шашынның пайда болуына, ауаның ауытқуына және
басқа түзілімдерге байланысты. Климат жағдайларының әр алуандығы жыл
маусымдары бойынша өзгеретін үш фактордың үзіліссіз әрекетіне сүйенеді: күн
энергиясының әр аумақтағы ағынының әр басқа болуы, төсеніш беттің сипаты
мен қасиеттерінің әр алуандығы және осы айырмашылықтарды жымдастыратын ауа
ағыны. Климаттың континентальдығы осы факторларға байланысты. Бұдан тек
Қазақстан Ресупбликасы аумағының климат жағдайларының әр алуандығы ғана
емес, оның табиғат жағдайларының да әр алуандығы келіп шығады.
Климаттың континентальдығы. Кез келген аумақтың климат жағдайларына
талдау жасаған кезде көбінесе оның табиғат жағдайлары ерекшеліктерінің
көрсеткіші ретіндегі климат континентальдығының деңгейін бағалауға
байланысты мәселелерді шешу қажеттігі туындайды. Климаттың континентальдығы
деп негізінен төсеніш бет пен атмосфералық циркуляцияның әсер ету деңгейі
түсініледі. Негізінен, климаттың континентальдығы құрғақшылықтың климат
түзуші процестерге әсерімен анықталады.
Қазақстан негізгі ылғал көзі - Атлант мұхитынан өте қашық орналасқан.
Соған байланысты тек қана құрғақшылық қана емес, климаттың күрт
континентальдылығы тән. Климаттың континентальдылығы Қазақстан Республикасы
аумағының бүкіл жыл бойы салқын солтүстік-батыс, солтүстік арктикалық және
жылы оңтүстік ауа массаларының басып кіруіне ұшырап отыруымен
түсіндіріледі. Континентальдылық сонымен бірге мұнда келіп түсетін ауа
массаларының төсеніш беттерінің барынша трансформациялық әсерінің арқасында
да күшейе түседі.
Климаттың континентальдылығы ең алдымен ауа температурасының
амплитудасынан көрінеді. Континентальдылықтың шегін ауа температурасының
жылдық және тәуліктік амплитудасы, жаз бен қыста салыстырмалы ылғалдылық
пен бұлттылықтың азаюы деп санау қабылданғаны белгілі. Климат
континентальдылығының сандық сипаттамасы континентальды ауа массаларының
қайталанушылығы өскен жағдайда шамасы материктің тереңінекету арқылы
көбейетін континентальдылық индекс болып табылады.
Климат континентальдылығының мынадай градацияларын бөліп көрсетуге
болады (К): 1) жұмсақ теңіз (К 0-ден 20 пайызға дейін өзгереді); 2)
қоңыржай теңіз (К – 20,1-ден 30 пайызға дейін); 3) қоңыржай-континентальды
(К 30,1-ден 50 пайызға дейін); 4) континентальды (К50,1-ден 70 пайызға
дейін); 5) күрт континентальды (К- 70,1-ден 90 пайызға дейін); 6) ең
континентальды (К – 90,1-ден 100 пайызға дейін). Континентальдылық индексі
Горчинский (Вилесов және т.б., 1986) формуласы бойынша есептелді.
Батыста континентальдылық изолиниясы негізінен субмеридиандық, ал
орталық бөлігі мен шығысында субендікті бағытқа ие. Барынша жоғары
континентальдылық жолағы (континентальдылық осі) азия антициклонының
батыстан келетін салқынымен бірдей сәйкес келетін Шалқар-Арал-Жезқазған-
Балқаш көлі-Алакөл ойпаты-Тарбағатай жотасы-Зайсан өзені желісі бойынша шөл
және шөлейт өңірлерінің шегінде өтеді. Бұл жолақтың қиыр шығысында
континентальдылық 70 пайыздан асады (Зырян – 72 пайыз). Бұл жолақтың екі
жағынан континентальдылық азаяды.
Континентальдылықтың бұдан неғұрлым төмен көрсеткіштері айналадағы
аймақтармен салыстырғанда, Қазақ ұсақ шоқыларының орталық бөлігінде (Қызыл
тас массиві) және Көкшетау қыраттарында байқалады. Бұл 500 м-ден асатын
абсолюттік биіктегі аласа тау бедерінің әсеріне байланысты.
Қазақстан Республикасы аумағының үлкен бөлігі 83 пайыз немесе 2262 мың
ш.км континентальды климатқа ие. Күрт континентальды климат (К70 пайыз
немесе 15,5 пайыз алаң немесе 420 мың ш.км. Тек 1,2 пайыз алаң – 35 мың
ш.км биік таулы климаты бар жергілікті аудандардың еншісінде.
Климаттық аймақтар. Қазақстан Республикасы аумағы бойынша барлық
актинометриялық және метереологиялық элементтердің өңірлік бөлінуі көлденең
өңірлер мен тік белдеулерден көрінеді.
Климаттық аймақтарды бөлуде радиациялық сипаттамасы бойынша түпкі
материалдарды пайдаланумен қатар негізгі назар маусымдық атмосфералық
циркуляция ерекшеліктері мен негізгі метереологиялық элементтердің режиміне
аударылған, сонымен қатар басқа да климат түзуші факторлар ескерілген.
Климаттық аймақтардың шекараларын анықтау үшін табиғи компоненттердің
(топырақ, органикалық әлем, тау жыныстары, су және басқалар) орналасуын
анықтаушы ретіндегі жылу мен ылғалдың арақатынасы жөніндегі деректер
пайдаланылды. Соған сәйкес климаттық аймақтарды бөлген кезде климат түзуші
факторлары бар табиғи компоненттердің өзара байланысы мен арақатынасы
ескерілді.
Әрбір климаттық аймақ шегінде қарқындылық белгілі бір интервал шегінде
өзгеретін болғандықтан, қандай да бір құбылыстың (немесе белгілі бір
құбылыстар жиынтығының) қарқындылық көрсеткішінің бірдейлігі
байқалады.Сондықтан климаттық аймақты бөліп көрсету үшін нақты аумақ
шегінде физикалық-географиялық құбылыстардың қарқындылығы да анықталды.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгеретін физикалық-географиялық
процестер сыртқы факторларға байланысты. Мысалы, жазық жерлерде жылу мен
ылғалдың бөлінуіндегі аймақтылық айқын көрінеді. Ол солтүстіктен оңтүстікке
дейін және қыстан жазға дейін түсетін күннің жылуының біршама көбеюінің,
атмосфералық жауан-шашынныңазаюы мен метереологиялық элементтердің
өзгерістерінің нәтижесі болып табылады. Аса маңыздыметереологиялық
элементтерді бөлудің аймақтылығы Қазақстанның оңтүстігі мен шығысында
созылып жатқан тек Қазақтың ұсақ шоқылары мен тау жоталарымен күрделене
түседі.
Қазақстан Республикасының солтүстігі мен орталық бөліктерінде
климаттың елеулі маусымдық айырмашылықтары байқалады. Бұл жылудың ылғалдың,
буланудың және т.б. жұтылуына, сақталуына және берілуіне әр түрлі
қабілеттілігі бар құрлық пен су бетінің үйлесуімен байланысты.
Осы жағдайларға байланысты Солтүстік және Орталық Қазақстанда шөл және
дала климат аймақтары басым.
Қазақстан Республикасының климаттық аймақтарының заңды бөлінуі
жергілікті жерлердегі ылғалданудың әр алуан жағдайларымен, орфографиялық
және литологиялық ерекшеліктермен, өсімдіктерімен, қардың және мұздың
жатуымен, ауа құрамының қысқа мерзімді өзгерістерімен, сондай-ақ қала
климатының ерекшеліктерімен және басқа да жағдайлармен байланысты күрделене
түседі.
Қазақстанның климат жағдайларына тек ендікке тән радиациялық және
циркуляциялық процестердің ерекшеліктері ғана емес, табиғи компоненттердің
әр алуан үйлесіміне байланысты жердің үстіңгі бетінің метереологиялық
элементтерінің көрінуінің ерекшеліктері де тән.
2.3. Климаттың динамикалық жағдайлары
Климат құрушы факторлар өзара бір-біріне әсер ете отырып , атмосфералық
қысымның таралуына , ауа массаларының сипаты мен бағытына және соғатын
үстем желдерге ықпал етіп отырады .
Қазақстанның ұлан-байтақ территориясында атмосфералық қысым бірдей
таралмаған. Әсіресе, жазық - аласа таулы және биік таулы аймақтарында ауа
қысымының таралуы бір-бірінен үлкен айырма жасайды.
Барометрлік жоғары қысымды алап Қазақстанның жазық-аласа таулы бөлігі
арқылы өтеді. Осыдан оңтүстікке қарай да, солтүстікке қарай да атмосфералық
қысым біртіндеп кемиді. Мұның өзінде солтүстікке қарағанда оңтүстікке қарай
көбірек кемиді. Биік таулы аймақтарда атмосфералық қысым теңіз деңгейінен
жоғары көтерілген сайын азая береді.
Бұл процестермен ауа фронттарының маусымдық ауысуы да
байланысты.(атмосфералық фронт- физикалық қасиеттері әр түрлі ауа
массаларының үнемі орын ауыстыруы нәтижесінде жақындасу зонасында
энергияның көп қоры шоғырланады да атмосфера процестеріөте белсенді келеді.
Жақындасатын ауа массаларының арасында метеорологиялық элементтердің күрт
өзгерістерімен сипатталатын атмосфералық фронттар деп аталатын зона пайда
болады. ) Қыста Солтүстік Мұзды мұхиттың жағалауынан арктикалық фронт
Батыс Сібір жеріне кіреді. Осы кезде полярлық фронттың ирандық тармағы
оңтүстікке, Иран территориясына қарай ауысады. Жазда керісінше, ауа
массаларының барлық фронттық бөлінулері солтүстікке қарай кетеді. Ауа
фронттарының мұндай алмасуы нәтижесінде қыста солтүстік және солтүстік-
шығыс, жазда оңтүстік, оңтүстік-батыс, батыс ауа массаларының өтуіне
себепші болады. Батыс ауа массалары ауыспалы мезгілдерге де тән. Ауаның
қысымы мен температурасының өзгеруі, сонымен қатар фронттық процестердің
финамикасы республика территориясындағы ауа массаларына күшті әсерін
тигізеді.
Қазақстан территориясындағы ауа массалары екі топқа бөлінеді:
1.Қазақстан территориясының өзінде пайда болатын жергілікті ауа
массалары; 2. Қазақстанға сырттан келетін экстерриториялық ауа массалары,
бұл климат құруға қатынасатын негізгі факторлардың бірі болып табылады.
Жергілікті ауа массалары.
1. Полярлық континенттік солтүстік қазақстан-батыс сібір ауа массасы.
Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібірдің үстінде айда болып, бүкіл жыл бойына
Солтүстік Қазақстанға әсер етеді. Олылғалы аз және жыл маусымдарына қарай
температурасы шұғыл өзгеретін кәдімгі кантиненттік ауа массасы болып
табылады.
2. Полярлық фронттың ирандық тармағы қыста оңтүстікке қарай ауысуына
байланысты Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның үстінде полярлық
континенттік тұран ауасы пайда болады. Бұл ауа температурасының біраз төмен
және ылғалдылығының аз болуымен ерекшеленеді.
3. Жазда Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның үстінде полярлық ауаның,
сонымен қатар оңтүстіктен келетін тропиктік ауаның трансформациялануынан
тропиктік (субтропиктік) континенттік тұран ауасы пайда болады. Бұл
температурасының жоғары және өте құрғақ болуымен ерекшеленеді.
4. Шығыс Еуропа мен Батыс Қазақстанның үстінде полярлық континенттік
шығыс еуропалық-батыс қазақстандық ауа пайда болады. Бұл ауа бүкіл жыл бойы
Батыс Қазақстанда әрекет етеді және өзінің физикалық қасиеттері жағынан
Солтүстік Қазақстанның полярлық континенттік ауасына ұқсас келеді.
5. Таудағы муссон типті ауа массалары Қазақстанның биік таулы
аймақтарында ( Алтайда, Жоңғарда, Тянь-Шяньда ) пайа болады. Бұл ауа
массалары биік таулы аймақтардың ерекше жағдайында: үлкен абсолюттік
биіктік пен күшті тілімденген рельеф жағдайында бұл жаққа келген басқа ауа
массаларының трансформациялануының нәтижесінде қалыптасады.
Әрбір биік таулы аймақтың өзінің жергілікті муссон типтес тау ауасы
болады, олардың бағыты ме ылғалдылығы жыл мезгілдеріне қарай өзгеріп
отырады. Бұл өзгеріс қыста Қазақстанның биік таулы аймақтарының өзін
қоршаған суынған ойпаңдардың ортасында жылы арал тәріздес болып тұруымен
байланысты. Сондықтан қыста айнала қоршаған жазықтардан суық жел тауға
қарай еседі. Жазда керісінше, таулар қапырық шөл мен шөлейттің ортасындағы
салқын арал сияқты, сондықтан ылғалды салқын жел таудан жазыққа қарай
соғады. Муссон типтес ауаның болуы биік таулы аймақтарда ерекше климаттың
пайда болуына жағдай туғызады.
Экстерриториялық ауа массалары:
1. Континенттік арктикалық ауа Арктиканың Сібір секторы мен Сібірдің
солтүстігінен Қазақстан территориясына көбінесе қыста Солтүстік Мұзды мұхит
жағалауынан Батыс сібір ойпатына қарай арктикалық фронт ауысқан кезде
өседі. Континенттік арктикалық ауаның өсуі кейде жыл мезгілдерінің ауыспалы
кездерінде байқалады.
2. Гренландия және Баренц теңіздерінің теңіздік арктикалық ауасы. Қысқы
кезде өсетін Арктиканың еуропалық секторының бұл арктикалық ауасы
негізінен Қазақстанның батыс бөлігін қамтиды.Оның қайталауы солтүстік-
батыста 25%, оңтүстік-шығыста 5%.
3. Атлантиканың солтүстігінен келетін теңіздік полярлық ауа
массаларының ішіндегі барынша ылғалы молы болып есептелінеді. Ол көбінесе
жыл мезгілдерінің ауыспалы кездерінде және анда-санда қыста енеді. Аз
қайталануына қарамастан батыс ауа массалары ылғалдық көпшілігін әкеледі.
4. Континенттік тропиктік иран ауасы. Бұл ауаның келуі жазда байқалады.
Ол Қазақстанның қиыр оңтүстік аудандарын қамтиды, оның қайталауы шамамен
20%.
Циклондар жылы ауа массаларының өтуіне байланысты пайда болады.
(циклон – желдері аймақтың шетінен ортасына қарай (солтүстік жарты шарда
сағат тіліне қарама-қарсы) ескен циклондық жүйесі бар төменгі қысымды тұйық
аймақта (бара минимумы) жер бетінде болатын еңкіш осьті жоғары өршіген
атмосфера құйындары).Олардың барлық жолдарын үш бағытқа біріктіруге
болады.1)оңтүстік ендіктердің циклондары, 2)орта ендіктердің
циклондары,3)солтүстік ендіктердің циклондары.
Антициклондардың пайда болуы салқын ауа массаларының өтуімен
байланысты. (антициклон – желдері аймақтың ортасынан шетіне қарай
(солтүстік жарты шарда сағат тілі бағытымен ) ескен антициклондық жүйесі
бар жер бетінде жоғары қысымды тұйық аймақта (бара максимумы) болатын еңкіш
осьті төмендей соққан атмосфера құйындары).
Антициклондардың бөлінуі:
1. Орталық Қазақстанның үстінде. Мұнда оның шығыс жақ шетімен
солтүстіктен және солтүстік-шығыстан полярлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. САРЫАРҚА НЕМЕСЕ ҚАЗАҚТЫҢ ҰСАҚ ШОҚЫСЫ
1. Орографиясына жалпы сипаттама.
II. ҚАЗАҚСТАН КЛИМАТЫНА ЖАЛПЫ ШОЛУ
1.Климат жағдайлары
2.Күн радиациясының бөлінуі
3. Климаттың динамикалық жағдайы
4. Күн радиациясының бөлінуі
5.Атмосфералық циркуляциялық процестер
6. Жыл балансы мен температуралық режим
7.Атмосфералық жауын-шашын және қар жамылғысы
8.Жыл маусымдары бойынша климат жағдайлары
3. САРЫАРҚАНЫҢ КЛИМАТЫ
1. Климатын қалыптастырудағы географиялық орнының және орграфиясының
әсері
2. Климат жағдайларына тән ерекшеліктер
4. КЛИМАТЫНЫҢ САРЫАРҚА ӨЛКЕСІНІҢ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА
ӘСЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. САРЫАРҚА НЕМЕСЕ ҚАЗАҚТЫҢ ҰСАҚ ШОҚЫСЫ
Халық тұспалдауында Сарыарқа сөзінің мәні тереңде жатыр. Ол-
халқымыздың жүрек жарды сағыныш, айрықша жаратылған әлди махаббаты.
Мұндайда ақынға кезек бермеске ерік жоқ:
Сарыжайлауым менің,
Жан жайлауым менің.
Ән жайлауым менің,
Беу – беу, Сарыарқа!
Аққу аңсап қонған,
Ақ маңдай көлдер,
Сай салалы саумалдай болған,
Мақпалдай белдер,
Бал бұлағы көсіліп аққан Сарыарқа,
Арғымағы көсіліп шапқан...!
Сарыарқаның даңқын түгін тартса майы шығатын жері пеш еткен, жерінің
даңқын ақын-жыршы, әнші-күйшілері өлең-жырға, ән-күйге қосқан. Бұл күнде
Саыарқа өңірі көл-көсір байлық, дархандық, алтын дән дариясы, құс қанатын
талдырған кеңістік белгісі. Төскейі малға, төрі жанға толған әрі еліміздің
бас қаласы Астана орын тепкен, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарған
туысқан Қазақстан халқының бақытты өмірі, ұлы достығының символы.
Картада Сарыарқаның мөр басылған шекарасы жақ. Бүгінгі оның
географиялық аймағына-бүкіл Арқадағы Қазақ қатпарлы тауы немесе Қазақ ұсақ
қыраттары (300 – 1000м) түгелдей енеді. Оның шекарасын шамамен, шығысына
Трабағатайды шошайтып қойып, онда төмен солтүстікке қарай Ертісті бойлатып
жіберіп, батысын Ұлытауға тіреп және Торғай қазаншұңқырына құлатыңқырап
барып, оңтүстігінен Алакөл – Балқаш ойпаты және Бетпақдала шөлінен қайыруға
болады. Бұл шартты бөліс, әйтпесе ондағы бір регион екіншісімен жер бедері
және түсі жағынан табиғи бітісіп, астасып жатыр. Оқырманға түсініктілеу
болу үшін Сарыарқаның шекарасын тұспалдап анықтаудың тағы бір мынадай жолын
қарастырып көрелік. Басқаша айтсақ, Сарыарқа, Шығыс Қазақстан, Павлодар,
Ақмола облыстарының біраз жерін, Қарағанды облысын түгелдей және Торғай,
Қостанай далаларын алып жатыр.
Сарыарқа. Арқа Қазақстанның бүкіл орталық бөлігін алып жатқан аймақ.
Солтүстікте Солтүстік Қазақ жазығынан оңтүстікте Бетпақдала мен Балқаш
көліне дейінгі аралықта орналасқан. Батыста Торғай үстіртіне тіреледі.
Шығыстағы шекарасы Балқаш көлінің солтүстік-шығыс шетінен Тарбағатайдың
етегіне, онан әрі Зайсан қазаншұңқырының шетін ала Қалба жотасына дейін
жетеді. Батыстан шығысқа қарай 1200 км-ге созылып жатыр. Ені батысында 900
км, шығысында 400 км. Ауданы 1 млн. км² -ге жуық. Қарағанды, Ақмола
облыстарын толығынан, Шығыс Қазақстан облыстарының басым бөлігін, Павлодар,
Қостанай облыстарының біраз жерін қамтиды. Биік денудациялық жазықтардың
үстіне шашырап тараған аласа оқшау таулар, сансыз көп төбелер, қырқалар мен
шоқылардан тұрады. Жер беті жан-жағынан қоршаған ойпаңдарға бірте-бірте
аласарып барып, ұласып кетеді. Балқаш көлінің жартасты солтүстік жағасына
жарқабақтанып, тік түседі.
Жер бетінің ерекшеліктеріне қарай Сарыарқа батыс және шығыс бөліктерге
бөлінеді. Батыс бөлігі біршама аласа және азырақ тілімделген (орт. абс.
биікт. 300-350 м). Бұл бөлігінде биік жазықтар және кең аумақты ойпаңдар
мен қазаншұңқырлар басым, қалдық тау массивтері мен шоқылар аз таралған.
Орта тұсын кең аумақты Теңіз – Қорғалжын қазаншұңқыры алып жатыр.
Маңайындағы жазықтармен қоса Солтүстігінің батыс бөлігін солтүстік және
оңтүстік аудандарға бөледі. Солтүстік ауданды аласа таулы, ұсақ шоқылы
Көкшетау қыраты қамтиды (Көкше тауы, 947 м). Оңтүстік ауданның жер беті
көбінесе, төбелі биік жазық болып келеді. Батыс бөлігінде биік жазықтар мен
қыраттардың ортасында солтүстіктен оңтүстікке қарай неғұрлым ірі тау
массиві – Ұлытау (1134 м) созылып жатыр. Оның оңтүстік-шығысында Сарысу
өзен алабындағы төбелі биік жазығының батыстан шығысқа қарай созылатын
шығыс бөлігі көтеріңкі (орт.абс.биікт. 500-1000 м) және көбірек
тілімделген. Сарыарқаның солтүстігі, солтүстік-шығысы оңтүстікке қарай
ағатын өзендердің суайрығын құрайтын орта тұсы тұтасып жатқан таулы
қыраттан және көптеген оқшау тау массивтерінен тұрады. Ірілері: Қызыларай
[Сарыарқаның ең биік тауы (1565 м) орналасқан], Қарқаралы (1377 м), Кент
(1361 м), қиыр шығысында Шыңғыстау массиві (Қосаба тауы, 1305 м) оқшау
көтеріліп тұр. Осылармен қатар, айтарлықтай тау массивтерінің қатарына әр
жерде шашырап тараған Баянауыл (1026 м), Қоянды (922 м), Желтау (909 м),
Ерейментау (892 м), Нияз (830 м), т.б. таулар жатады. Осы орталық тау
түйінін жан-жағынан кең жайылған биік жазықтар қоршайды. Олардың үстінде
ұсақ шоқылар түзетін қырқалар мен төбелер көтеріліп тұрады. Биік жазықтар
солтүстікте Сілеті, Өлеңті, Шідерті және Ащысу өзендерінің алабына кіреді,
оңтүстігінде Солтүстік Балқаш маңын, батыста Ұлытау мен Теңіз ойпатына
іргелес аудандарды қамтиды. Сарыарқаның қатпарлы құрылымдары батыс және
солтүстік шеткі аймақтарында каледон, ал орталық және шығыс бөліктерінде
герцин қатпарлықтары кезеңінде түзілген. Қатпарлану жер қабығының терең
жарылу, қаусырма-ығыспа және иілу қозғалыстарымен ұштасқан, аса зор
интузиялар көтеріліп, күшті метоморфизм өткен. Олармен байланысты аса бай
және өте бағалы кендер таралған. Каледондық магмаға хромиттік никель, титан
– маггнетит, кобальт кендері, герциндік интрузияларға мыс, қорғасын, алтын,
күміс, темір, марганец, қалайы кендері шоғырланған. Палеозойдың соңында
Сарыарқада түгелдей дерлік континенттік даму жолына көшіп, ұзаққа созылған
денудациялық кезеңнен өткен. Мезозойдың соңында аймақ қалдық қыраттары бар
пенепленге айналған. Кайназойда бірнеше қайтара өткен вертикалдық
қозғалыстардың әсерінен денудациялық және аккумуляттық жазықтар қалыптасқан
кезеңдерімен алмасып отырған. Аласа таулы және төбелі Балқаш –Ертіс (1000 –
1559 м), Сарысу – Теңіз (1134 м) және Есіл – Ертіс(600 – 1358 м) басты
суайрықтары көтерілген.
Сарыарқа негізінен кембрийге дейінгі және палеозойлық метаморфтық
тақтатас, кварцит, құмтас және әктастардан түзілген. Олардың арасыда
гранит, диорит, габбро интрузиялары мен эффузивтер кең таралған. Гранит
интрузиялармен қара және түсті металл кен орындары байланысты. Карбонның
құм – саз түзелімдеріне жоғары сапалы таскөмір қабаттары жиналған. Палезой
жыныстарының үстіндегі юра түзілімдерінде аса бай қоңыр көмір кен орындары
шоғырланған.
Тау жыныстарының сипатымен және жату өзгешеліктерімен жер бедерінің
түрлі денудациялық пішіндері байланысты. Гранит жартасты, өркешті, шар
тәрізді пішіндер құрайды. Ұзынша сызылған құмтас, әктас және тақтатас
тізбектеріне қырқалар мен жалдар, кварциттерге шоқылар сипатты. Аккумулятті
тау жыныстарының бетінде суффозиялық ойпаңдар және дефляциялық
қазаншұңқырлар кең таралған. Өзендері түгелдей дерлік қар суымен толығатын
типке жатады (жылдық ағынның 80%-дан астам еріген қар суы құрайды). Ең ірі
өзені – Есіл. Оның суы өнеркәсіп орындарын, елді мекендерді сумен
жабдықтауға жұмсалады. Суайырық жоннан басталып, солтүстік және оңтүстікке
қарай ағатын өзендерде (Нұра, Сарысу, Сілеті, Шідерті, Аягөз, т.б.)
көктемгі су тасу кезінде (2 – 3 аптада) жылдық ағынның 70 -90%-ы өтеді.
Қалған мезгілде олардың суы барыша азаяды немесе қарасуларға бөлініп
қалады. Қыста өзендері қатады, кішігірімдері түбіне дейін қатып қалады.
Орталық Қазақстанның елді мекендері мен өндіріс орындарын сумен жабдықтау
және жер суаруға пайдалану үшін Ертіс – Қарағанды каналы жүргізілген. Ең
ірі көлі – Қорғалжың ойысындағы Теңіз көлінің суы кермек. Көкшетау
қыратында суы тұщы, тектоникалық көлдер таралған (Бурабай, Шортанды, Үлкен
Шабақты, Кіші Шабақты). Дефляциялық және суффозиялық ұсақ көлдер де
кездеседі.
Сарыарқа арқылы үш табиғат белдемі ендік бағытта өтеді. Олар: дала,
шөлейт және шөлдік белдемдер, Солтүстік бөлігінде және оңтүстікте қара
тапырақты аймақта әр түрлі жусанды селеулі дала өсімдігі өседі. Шоқылардың
қиыршық топырағында өсімдік сирек. Шоқыаралық аңғарларда қайың, көктерек
шоқтары, бұта кездеседі. Аласа таулы массивтердің теріскей беткейлерінде
қайың мен қарағай өседі. Көкшетау, Нияз және граниттен тұратын басқа да
аласа тауларды қайыңды-қарағайлы орман белдері қамтыған. Сарыарқаның Теңіз
– Қорғалжың ойысынан және одан шығыста Түндік өзенінің алабына дейінгі
бөлігіндегі жазықтар мен ұсақ шоқыларда қышқыл қоңыр-қызғылт топырақ
қалыптасқан. Оларды бетегелі-селеулі дала алып жатыр. Баянаулда, Қарқаралы
аласа тауларының беткейлерінде қайың, қарағай шоқ ормандары өседі. Батыста
Сарысу алабынан шығыста Аягөз өзенінің алабына дейін нағыз қиыршықты, тасты
шөлейт дала созылып жатыр. Жазық өңірінің сортаң, қызғылт қоңыр топырағында
астық тұқымдасты-жусанды өсімдік басым. Шоқылардың солтүстік беткейлерінде
селеулі-бетегелі дала, оңтүстігінде сирек жусанды өсімдік, шатқалдарда бұта
өсімдігі қалыптасқан. Тау шатқалдарынд қайың, итмұрын, мойыл, долана,
тобылғы өседі. Тау бастарында қарағай мен арша кездеседі, Шөл белдемінің
қоңыр және сұрғылт қоңыр топырағында ақ жусан, бұйырғын, сұр жусан және
баялыш өседі.
Сарыарқаның дала белдемінде кемірушілерден: аламан, суыр, сарышұнақ,
қосаяқ, алақоржын, дала шақылдағы, жыртқыштардын: қасқыр, түлкі, қарсақ,
дала күзені кезеседі. Құстардан – бозторғайдың бірнеше түрі (далалық,
айдарлы, ақ қанатты, қара) ірі құстардан – тырна, құтан, әупілдек, су
құстарынан – үйрек, сұр қаз, мекендейді. Ерекше қорғалатын құс – қоқиқаздың
саны соңғы кезде күрт азайып кеткен. Шөлейт және шөл белдемдерінде
кемірушілер мен жорғалаушылардың түрлері көп. Аласа тауларағы қарағай және
қарағайлы – қайыңды ормандарда орман жануарлары: бұлан, елік, т.б. құстар
кездеседі. Ерейментау, Қарқаралы, Қызыларай, Ұлытау тауларында арқар
сақталған. Сарыарқада табиғат қорғау мақсатында Баянаула, Көкшетау,
Қарқаралы ұлттық табиғи саябақтары, Қорғалжын қорығы және бірнеше
қорықшалар ұйымдастырылған.
Сарыарқа – отын-энергетика, қара және түсті металлургияны дамытуға
қажетті минералдық шикізат өнімдеріне бай өлке. Кен байлықтары орындарының
көбі бірнеше кен қосындысынан тұратындықтан, олары кешенді игеру қолайлы.
Оның үстіне көптеген кен байлықтары жер бетіне жақын жатыр.
Дала белдемі түгелдей дерлік егіншілікке игерілген. Тың жерлерді
игергеннен кейін аса қуатты астық өндірісі қалыптасты. Шөлейт және шөл
белдемдерінің аса кең алқаптары мал жайылымы ретінде пайдаланылады.
1.1. Орфографиясына жалпы сипаттама
Қазақтың қатпарлы аймағы (Сарыарқа) Қазақстан территориясында
Еуразиялық ең ірі екі жазығы солтүстігінде Батыс Сібір жазығы және
оңтүстігінде Тұран ойпатының арасында орналасқан. Ол дала және шөлейт
табиғат зоналары қамтып жатыр. Батысындағы шекара Торғай ойысының кемерімен
шектессе, ол шығысында Зайсан ойысы менг Ертіс аңғарын, оңтүстік-шығысынды
Балқаш – Алакөл ойпаты мен оңтүстікте Бетпақдала үстіртімен шектеседі.
Қазақтың ұсақ шоқысы бұл – арал тәрізді аласа таулардан, төбелерден,
жартасты құзды қыраттардан тұратын денудациялық жазық. Батыстан шығысқа
қарай шамамен 1000 шақырымға созылып жатыр. Солтүстіктен оңтүстікке қарай
батыс бөлігінде шамамен 900 шақырымға, ал шығыс бөлігінде 400 шақырымға
созылып жатыр.
Қазақтың қатпарлы аймағы батыс және шығыс бөлікке бөлінеді. Батыс
бөліктің алып жатқан аумағы шығыс бөлігімен салыстырғанда шағындау,
меридиандық бағытта 950 шақырымға созылып жатыр. Абсольюттік орташа
биіктігі 300 – 500 м аралығында. Мұнда тек екі аласа тау массиві бар,
батысында Ұлытау (1133 м), солтүстігінде Көкшетау (947 м).
Шығыс бөлігі солтүстіктен оңтүстікке қарай 350 – 400 шақырымға созылып
жатыр. Абсольюттік биіктігі 500 – 1000 м шамасында, мұнда рельефтің әр
алуан түрлері кездеседі. Шығыс бөліктің орталығында Қарқаралы таулары
көтеріліп тұрады (1403 м). Қызылтас тауы орта биіктікті тауға жатады, ең
биік шыңы Ақсораң (1565 м), бұл Орталық Қазақстандағы ең биік нүкте.
Шығысында Шыңғыстау тауы ораласқан (1305 м).
Сарыарқаның территориясынан жер бедерінің үш негізгі түрін бөліп
көрсетуге болады: аласа таулар, ұсақ шоқылар және жазықтар.
Аласа таулардың абсольюттік биіктігі 1000 -1500 м-ге дейін болады,
әдетте көпшілік бөлігінің биіктігі 500–600 метрден аспайды. Ондағы қыраттар
массиві сыртқы күштердің әсерінен қатты мүжілген. Мұндай қыраттарда еңіс
беткейлер, тасты шөгінділер, үгілудің әр түрлі формалары көп кездеседі.
Мұндай таулардың мысалына Қарқаралы тауларын жатқызуға болады. Қарқаралы –
кең көлемді, көптеген жекелеген массивтері бар аласа тау. Құрылымы
граниттен, порфирит пен кварциттен тұрады. Солтүстік беткейлері оңтүстігіне
қарағанда ірілеу әрі өсімдік пен бұлақтарға бай.
Шыңғыстау тауы Қарқаралыға ұқсас болып келеді, оның биіктігі солтүстік-
шығыстан оңтүстік-батысқа қарай баспалдақ тәрізді аласарады.
Қазақтың ұсақ шоқысының көпшілік бөлігі осы шоқылар, яғни кішігірім
шоқылар аласа тауларды қоршай орналасқан. Осы шоқылардың (биіктігі 15 – 60
м аралығында) биік жерлері жартас іспетті формаға көбірек бейнеленген.
Кішігірім массивті шоқылар шоқы аралық жазықтармен және шашыранды
бөліктерге бөлінеді. Кейбір жерлерде бітеу шоқылар өзенді, батпақты болып
келеді. Кішігірім төбешіктердің (шоқылардың) морфологиялық ерекшелігі оның
литологиялық байланыста болуы. Кварциттен шығыңқы жерлері жартас іспетті ал
граниттен оның матац іспетті бөліктері т. б. кездеседі. Шоқының еңкейген
яғни, шалқайған жерлерінің кішірею себебі Қазақстан аумағында жауын-
шашынның аз болуы себепті және желдің әрекеті нәтежесінде, басқаша айтсақ
құрғақ континентальды климатқа байланысты болып келеді.
Ұсақ шоқы – жер бедерінің дамуының соңғы этапында яғни пенеплендену
кезінде қалыптасқан жер бедерінің формасы.
2.ҚАЗАҚСТАН КЛИМАТЫНА ЖАЛПЫ ШОЛУ
2.1. Климаттың негізгі сипаттары және климат құрушы факторлары
Климат бұл сөз (Klima - еңіс) Көне Грецияда қолданылғанымен Күн
сәулесінің жер бетіне түсу бұрышын еске алатындай "климат" ұғымының жалпы
қабылданған анықтамасы жоқ.
"Климат" атмосфераның орташа күш ретінде анықталады да, тиісінше, ауа
райы көп жылдық бақылаулар негізінде шығарылған (орташа температуралар,
жауын – шашынның орташа мөлшері т. б.) метеорологиялық элементтердің орташа
мәнімен сипатталады. Орташа көп жылдық шамалар климат көрсеткіштері болып
саналады. Орташаларынан басқа орташа күйден ауытқуы мүмкін шекті анықтайтын
метеорологиялық элементтердің (ең көп, және ең аз) ақырғы мәні де есепке
алынды. Барлық климаттық көрсеткіштер климаталогияның ұзақ бірден бір
методы болған есептеу жолымен яғни статистикалық методпен алынды
(статистикалық климатология). Мұны қолдану метеорологиялық бақылаулардың
өте үлкен материалын өңдеуге, климаттық анықтамалықтар, атластар жасауға
климаттың салыстырмалы сипаттамасын және классификациясын жасауды мүмкін
етті.
"Ауа райының берілген жердегі барлық байқалған заңдық дәйектіліктерінде
көрінген ауа райының көп жылдық режимі ретінде" анықтаған климатты тұңғыш
рет Е.Е.Феодоров ұсынған жаңа комплексті методтың қолданылуы комплексті
климатологияның дамуына жол ашты. Комплексті методтың мәні мынада: климатты
сипаттау үшін жеке алынған орташаланған метеорологиялық элементтер емес,
нақтылы кезеңде нақты ауа райын білдіретін осы элементтердің комплекстері,
яғни ауа райының комплексті типтері пайдаланылады. Ауа райының комплексті
типтерінің көмегімен ауа райының көп жылдық режимі – климат сипатталады.
Комплексті метод түрлі климаттардың ерекшеліктерін жақсы беретін ауа
райларындағы климат құрылымының кеңінен қолданылатын графиктерін құруға
мүмкіндік берді. Графиктер орташа айлық температураның қисық жүрісімен, ауа
температурасының шеткергі мәндерімен жауын шашын диаграммалармен радиация
және жылу баланстары бойынша деректермен толықтырылады.
Комплексті методпен бір мезетте синоптикалық карталардың көмегімен
бөлім бір аймақтың климатына әсер ететін процестерді ашуға мүмкіндік
беретін синоптика – динамикалық метод (динамикалық климатология) дами
түсті. Мұнда ауа массасының қозғалысына, олардың трансформациясына,
фронттық процесстер мен атмосфера құйынына ерекше маңыз береді.
Қазіргі климатологияда бұларды жетілдіре отырып, барлық методтарды
пайдаланады.
"Климат" ұғымының көптеген анықтамаларынан ең көп қолданылатын
анықтамасы: "Климат дегеніміз – Күн радиациясы, төселме беттің сипаты және
осылармен байланысты атмосфера циркуляциясы себепші болатын ауа райының көп
жылғы режимі."
Қазақстанның климаты қоңыржай ылғалды биік таулы аймақтарынан басқа
жерлерінде континентті болады .
Климаттың континенттігі оның бірнеше ерекшеліктерінен көрінеді , оларға
; температура амплитудасының үлкендігі ,республиканың көпшілік бөлігінде
атмосфералық ылғалдың аз түсуі , қыстың оңтүстікте қысқа , солтүстікте ұзақ
әрі қатаң , жаздың ыстық болуы жатады .
Қазақстанның географиялық орны ендігі жағынан климаты ылғалды
субтропиктік Жерорта теңіз елдеріне және қоңыржай ылғалды жылы климатымен
ерекшеленетін Орталық Еуропаға сәйкес келеді .Бірақ Қазақстанның материктің
ішінде ішкері жатуы онда бұл елдерден ерекше қоңыржай суық климаттың
құрылуына себепші болады .
Қазақстанның климатына алыста жатқан теңіз бассейндерінің оның
климатына тигізетін әсері бірдей емес .
Қазақстанның территориясына Атлант мұхитының солтүстігі мен оның
теңіздері жағынан солтүстік-батыс , батыс ылғалды ауа массалары еркін кіре
алады . Олар өзінің ұзақ жолында трансформацияланып , Қазақстанға жеткенше
біраз құрғайды , дегенмен атмосфералық ылғалдың негізгі бөлігін алып келеді
. Жылдың ұзақ уақытында мұз құрсанып жататын және қалған уақытында суық
болып тұратын Солтүстік Мұзды мұхит пен оның теңіздерінің Қазақстанның
климатын жұмсартуғаететін әсері өте аз .
Қазақстанның жер беті жоғарыда айтылғандай , солтүстікке және батысқа
қарай ашық жатқандықтан батыс пен солтүстіктің ауа массалары кедргісіз өтіп
кетіп отырады . Республиканың бұл ендіктерде жатуына қарамстан оның
климатының қатаң болуының себебі де осыдан . Әсіресе биік таулы аймақтарда
климатқа рельефтің әсері зор , мұнда биіктік өскен сайын температура мен
ауаның тығыздығы өзгереді . Ауа массалары таулы аймаққа жеткенде өздерінің
бағытын , жылдамдығын және басқа да физикалық қасиеттерін өзгертеді .
Климат құрушы басты факторлардың бірі ауа массаларының циркуляциясы .
Бұл факторда негізгі рөлді Қазақстан территориясын шамамен 50 ◦ с. е.
тұсында кесіп өтетін барометрлік жоғары қысымды ось алады . Бұл Воейков осі
деп аталатын жоғары қысымды аймақ қыс кезінде шығыстан келетін Сібір
максимумының батыс тармағы , жазда − Еуропа жақтан келетін азор
максимумының шығыс тармағы болып есептеледі . Қыста ол оңтүстікке қарай ,
жазда солтүстікке қарай ауысады . Бұл жоғары қысымды барометрлік ось бүкіл
жыл бойы сақталады , ол Қазақстанның солтүстігі мен оңтүстігінің
аралығындағы климат бөлгіш болып тұрады және ауа массаларының бағыты мен
таралуына күшті әсерін тигізеді .
Қазақстан климаты атмосфераның төменгі қабаты мен жер бетінің арасында
үзіліссіз өтетін климат түзуші процестердің өнімі болып табылады. Сондықтан
Қазақстан Республикасының климат жағдайы табиғи жағдайлардың түзілуіне
қатысушы факторлардың бірі болып табылады. Сөйтіп, климат жағдайлары
Қазақстан Республикасы аумағының табиғи жағдайларының құрамдас бөлігіне
кіреді.
Климат жағдайлары дегеніміз ауа мен жер бетінің үстіндегі ауа
массаларының физикалық қасиеттерінің орташа көп жылғы көрінісі болып
табылады.Осыдан келіп климат жағдайлары дегенде ауа райының нақты аумаққа
тән көп жылғы режимін, яғни көп жылдар бойындағы ауа райы жағдайының орташа
жай-күйін түсінеміз.
Қазақстан Республикасының климаты бойынша алғашқы ғылыми дерекьер
М.Д.Пономарев, В.Н.Барсук, А.А.Григорьев, Л.А.Чубуков, П.Н. Колосков,
А.С.Утешев, А.Т.Кузнецов, З.Д. Клыковалардың және т.б.жұмыстарында
берілген.
Климаттық әзірлемелер ҚазГМҒЗИ мен Қазгидрометқызмет жасаған
еңберткрдк кеңінен беріліп отырды. Бұдан да гөрі толық сипаттама
Қазақстанның физикалық географиясы (1952), Қазақстан климаты (1959),
Қазақстан (1969) атты монографияларда берілген.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы аумағының климаттық өңірлері мен
жыл маусымдары бойынша климат түзуші факторларының, климат элементтерінің,
климаттың жекелеген элементтерінің режимдеріне арналған сипаттамалар
жасалған көптеген зерттеулер жүргізілді.
Аса маңызды климат түзуші факторларға мыналар жатады: күн радияциясы,
ауаның құрамы мен атмосфераның циркуляциясы, олардың жер бетінің
компоненттері – тау жыныстарымен, орлармен, биотпен және антропогенді
объектілермен байланысы мен өзара әрекеті. Тек жердің климат жағдайлары
ғана емес, сонымен бірге кез келген аумақтың табиғи жағдайлары да олардың
өзара байланыстары мен өзара іс-әрекеттерінің өнімі болып табылады.
Сондықтан климат түзуші факторлар мен климаттық жағдайлар аумақтың табиғи
жағдайларын қалыптастырушы факторлар мен құрамдас бөліктер болып табылады.
Қазақстан Республикасының климаты туралы деректер негізінен, күн
радиациясы мен негізгі метереологиялық элементтер – атмосфералық қысым,
желдің жылдамдығы мен бағыты, ауаның температурасы мен ылғалдылығы,
бұлттылық, атмосфералық жауын-шашын және басқа да атмосфералық құбылыстарды
көп жылдық бақылаудан алынған деректерді статистикалық қорытуға
негізделеді. Мұның үстіне бұл элементтердің тек орташа шамасы, сондай-ақ ең
соңғы шамасы – орташа шаманың ауытқуы, белгілі бір құбылыстардың
қайталанушылығы, олардың басталуының ақырғы мерзімдері мен Қазақстан
Республикасы аумағының климаттық ерекшеліктерін толықтыратын басқа да
көрсеткіштер анықталады.
2.2. Климат жағдайлары
Қазақстан Республикасы климат жағдайларының ерекшеліктері жер беті
үстіндегі атмосферада жинақталған әр алуан актинометриялық және
метереологиялық элементтерден, ең алдымен, жыл маусымдары бойынша
атмосфераның жерге жақын қабатындағы жылу мен ылғалдың әр алуан
арақатынасынан көрінеді. Атмосфераның жерге жақын қабатындағы жылу мен
ылғалдың арақатынасындағы айырмашылық күн радиациясының өткірлігіне,
бұлттылыққа, жергілікті жердің бедеріне, және бүкіл қалыптастырушы
факторлар арасындағыда, сондай-ақ ішкі факторлар арасында да өтетін зат
алмасу мен энергияға тәуелді. Жылу мен ылғалдың арақатынасын айқындайтын
барлық факторлардың функцияларының көрінісі жердің кеңдігі мен жыл
маусымдарына тәуелді. Осыдан келіп, Қазақстан Республикасының климат
жағдайлары мен олардың жыл маусымдары бойынша өзгеруі оның аумағындағы
табиғи жағдайлары көрінісінің көрсеткіштері болып табылады. Сондықтан жыл
маусымдары бойынша климат жағдайларына сипаттама бермейінше, оның жыл
бойындағы табиғи жағдайларының өзгеру ерекшеліктерін негіздеу мүмкін емес.
Қазақстан Республикасында қысқы және жазғы маусымдар радиация,
циркуляция және метереологиялық элементтер режимінде жақсы
көрсетілген.Сондықтан жыл маусымдары бойынша климат жағдайларына сипаттама
беруде негізгі назар жылдың осы маусымдарына аударылды.
Қысқы маусым – жылдың неғұрлым салқын мерзімі. Қысқы маусымның
ұзақтығы басқа маусымдар сияқты әр түрлі жерлерде өзінше бөлек, радиациялық
режимге, жер бетінің сипатына, циркуляциялық процестер мен метереологиялық
өзгерістерге байланысты.
Қыстың басталуының негізгі белгілерінің бірі ауа температурасының
жағымды мәнінің 0 градус арқылы ауысуы және еріп кетпейтіндей қардың түсуі
болып саналады. Кейде бірнеше жылдар бойы қар түспейтін оңтүстіктің шеткі
аумақтарын қоспағанда қалың қар желтоқсансыз түспейді. Солтүстікте және
одан да неғұрлым биік тауларда қар қалың түседі.
Қыста Күн көкжиекте аса биікке көтерілмейді, күн қысқа, біршама
бұлтты. Бұлттылық мөлшері батыстан шығысқа қарай кемиді. Ашық күндер саны
шығыста айына 15-20, ал батыста ең азы 7-15-ке дейін, қыстың аяғына таман
шығыста үш күнге дейін азаяды.
Тұман негізінен қыста түседі. Қазақстан Республикасының солтүстігі мен
батысында тұманның қайталануы жылына орта есеппен алғанда 25-40 күнге
жетеді. Оңтүстікте тұманды күндер көп болмайды, бірақ тауларда айына 25
күндей тұман түседі.
Азия антициклонының батыстан соғатын салқынын қалыптастыру процесі
қысқа тән болып келеді. Температураның біршама төмендеуі соған байланысты
олады. Бұл ашық күнде жазық далада радиациялық тұман мен ұласпалы
температура ауысуына алып келеді. Соңғылары таулы аймақтарда анық
байқалады.
Солтүстікте қыс салқын және ұзақ, ал орталық бөлігінде қоңыржай –
салқын, оңтүстікте жылы болады. Қазақстан Республикасының солтүстік-
шығысында аяз жыл сайын 45 градусқа дейін, ал оңтүстікте 30-35 градусқа
дейін болуы мүмкін.
Солтүстікте температура 5 градусқа дейін көтерілетін жылымық бүкіл қыс
бойы 50 пайызға дейін болуы мүмкін.Қазақстан Республикасының оңтүстік
жартысы көбінесе ауа райының қайталанушылығы 0 градус арқылы ауа
температурасына ауысуымен сипатталады. Мұндай ауа райында көбінесе
температура 15-20 градусқа дейін көтеріледі. Мұндай ауа райы кейде бірнеше
күн қатарынан тұрады. Мұндай жылымықтың салдарынан қар күрт ериді, көктем
келгендей әсер туғызады, қар мүлдем кетіп, топырақ жұмсақ әрі жабысқыш
болады.
Радиациялық салқындау кезінде қырау пайда болады. Қыраудың қайталануы
бір жыл ішінде қорғалған жазықтарда 2-ден 5 күнге дейін қатты өзгереді,
таулардың желді құздарында 3 және одан да көп күнге дейін өзгереді.
Қыста Қазақстанның далаларында жауын-шашын қар түрінде өте аз түседі:
50-100 мм (жылдық норманың 20-30 пайызы). Тауға жақындаған сайын олар 500
мм-ге дейін артады, оның үстіне бірнеше күн бойына тоқтамастан жиі қалың
қар жауады.
Қазақстан Республикасының аумағында қардың қалыңдығы үлкен. Ол
солтүстікте 20-30 см-ден оңтүстікте 10 см-ге дейін азаяды.
Жазық аумақтарда қалың қар жататын күндер қыста солтүстікте 165 күннен
оңтүстікте 40 күнге дейін өзгереді. Кейбір жылдары қалың қардың жатуы
бірдей емес. 45-46 градус ендікке қарай көбінесе қатты боран соғады.
Ендіктің оңтүстігіне қарай олардың қайталанушылығы азаяды. Жалпы алғанда
бұрқасынды күндер солтүстікте 25-30-дан оңтүстікте 1-ден 5-ке дейін кемиді.
Аумақтың көп бөлігінде ауа температурасы -5-15 градус болғанда бұрқасын
болады, -20 градуста олар сирек байқалады. Оңтүстікте боран көбінесе
температура 0-ден -10 градусқа дейін болады. Қыста қатты жел 40 мс-дан
астам жылдамдықпен Эби-Нұр өзені жағынан Жоңғар қақпасынан соғады.
Күзгі маусым – қыс пен жаз арасындағы өтпелі маусым, ол жыл бойында
орташа алғанда 0 градустан жоғары ауа температурасының тез көтерілуімен
ерекшеленеді.
Көктем ауа райының тез өзгеруімен ерекшеленеді. Қыстың соңында әлі
кете қоймаған азия антициклонының батыстан соғатын лебінен жылы ауаның
адвекциясы көбейеді.Жылы ауа оңтүстік аймақтардан келеді, соған сәйкес тез
қар түсе бастайды. Сонымен бірге жер бедерінің жазықтығы тылдағы салқын
арктикалық ауаның ауа қатты төмендейтін алыс оңтүстіктегі циклондарға
өтуіне кедергі келтірмейді.Салқынның қайтып келуіне қарамастан, жазық
жерлердің солтүстік бөлігінде көктемнің шығуы тез болады.
Қардың түсу мезгілі барлық аумақта дерлік ауаның орташа тәуліктік
температурасының 0 градус арқылы өту мерзімімен сәйкес келеді. Солтүстікте
ол сәуірдің ортасына, орталық бөлікте – наурызда, оңтүстікте – ақпанда
болады.
Қар түскеннен кейін күн тез жылынады. Температураның көтерілуімен
бірге қайтадан салқын түсуі мүмкін, мұндайда кейде қар жауады және ол
уақытша жатуы мүмкін. Ауа температурасының тәуліктік амплитудасының мәні
көп байқалады – ол 16-20 градустан асады, әсіресе шөл және шөлейтті
жерлерде.
Суық солтүстік жартысында мамырда, оңтүстік бөлігінде – сәуірде
кетеді. Суық бітетін ақырғы кезең орташа даталармен салыстырғанда бір ай
кейін келуі мүмкін.Әсіресе шұңқырдарда, жазықтар мен ылғалды ойпаттарда аяз
қауіпті болып табылады. Тауларда күннің жылынуы біраз кешірек байқалады.
Үлкен биіктіктерде олар бүкіл жыл бойы байқалуы мүмкін.
Күзде жауын-шашын мөлшері Қазақстан Республикасы аумағы бойынша
біршама көбейеді, ол топырақтағы ылғал қорының молаюына әсер етеді.
Нағыз оңтүстікте, Каспий маңында, Зайсан шұңқырында және Қазақ ұсақ
шоқыларының солтүстік-шығыс шеттерінде жауын-шашын жылына 75 мм-ден аз
түседі.
Қазақстан Республикасы тұтастай алғанда өнімді ылғал қорымен аз
қамтамасыз етілген, бұл көктемдегі ауаның аса құрғақ болуына байланысты.
Жауын-шашын аз болған жылдары топырақ өте қатты кеуіп кетеді. Бұған сонымен
бірге ауа температурасының жоғары болуы мен көбіне шаң-тозаң мен құйын алып
келетін қатты желдер әсер етеді. Көктемгі жел көбіне дауылдың
жылдамдығындай жылдамдықпен соғады.
Жазғы маусым – ауа температурасының неғұрлым жоғары болатын кезеңі.
Солтүстікте жаз маусымның басында, ал оңтүстікте мамырдың ортасында
басталады. Тауларда биікке көтерілген сайын жаз кеш басталады.
Күн биікке жартылай көтерілген кезде, сондай-ақ күннің ұзақтығы бұл
кезеңде едәуір байқалады, осыған байланысты күн радиациясының ағыны біршама
үлкен шамаларға жетеді.Бұған сонымен бірге аспанды елеусіз бұлт жабуы да
ықпал етеді. Бұлттылық республиканың солтүстігінде және Алтай мен Тянь-Шань
бөктерлерінде біршама көбейеді. Жылы кезеңде күннің шығуының ұзақтығы
(сәуір – қазан) Қазақстанның солтүстігінде 1500-1600, ал оңтүстігінде 2200
сағатты құрайды.
Жазда Қазақстан Республикасының бүкіл аумағын өзінің негізгі бөлігі
орта азия мемлекеттерінің аумағында орналасқан термиялық депрессияның
солтүстік шеті қамтиды. Термиялық депрессия мамырдан қыркүйекке дейінгі
кезеңде қалыптасады және кейде 10-15 күнге дейін сақталады. Депрессия
аймағында әлсіз жел соғып тұратын ыстық әрі құрғақ ауа райы байқалады.
Күннің жылуының көп бөлігі булануға емес, топырақ пен атмосфера
арасындағы турбулентті жылу алмасуға жұмсалатын жазда ауа массалары тез
жылынады. Жазда солтүстік пен оңтүстіктің арасындағы температураның
айырмашылығы қыстағыға қарағанда шамамен алғанда екі есеге кем. Солтүстікте
жаз жылы, орталық бөлікте өте жылы, алоңтүстікте ыстық болады.
Ауаның тәуліктік амплитудасы көктемге қарағанда жазда көбірек. Ауа
температурасының ең көп тәуліктік амплитудасы барлық жерде бірдей дерлік 12-
20 және одан да көп градусты құрайды. Таулар биіктеген сайын ауа
температурасы амплитудасы төмендейді.
Ауаның температуралық ресурстары біршама. Сөйтіп, ауаның орташа
тәуліктік температурасы 10 градустан жоғары күндерінің саны республиканың
солтүстік бөлігінде 130 күннен оңтүстігінде 200 күнге дейін көбейеді. 10
градустан жоғары ауа температурасының жиынтығы орманды далаларда 2000
градустан оңтүстік шөлдерде 4400 градусқа дейін өзгереді.
Оңтүстік және солтүстік аумақтар бір-бірінен жауын-шашынның ішкі
жылдық бөлінуімен аса ерекшеленеді.Жылы кезеңде орманды далалар мен
далаларда жауын-шашын 275 мм-ге дейін (жылдық жиынтықтың 60-80 пайызы), ал
шөлде 50 мм-ден кем (35-40 пайыз) түседі.
Жазда Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жауын-шашын нөсерлі
сипатқа ие. Тауларда бұл кезде болатын мол жауын-шашын селдің жүруіне
әкеліп соғуы мүмкін.
Жазда жазық аумақта антициклондық түзілімдер кезінде әдетте ауа райы
бұлтсыз болады.Аңызақ –құрғақ ауа райының қайталанушылығы атмосфералық
циркуляцияның барлық типтерінде бірдей дерлік. Құрғақшылық туғызатын жазғы
антициклондар ортақ өңірлік ендік циркуляцияны бұзатын меридиандық бұзып
кіруге байланысты.
Сөйтіп, жазғы маусымда солтүстікте және Алтай өлкесінде ендік пен
меридиандық циркуляцияның арақатынасы орташа есеппен 30-70 пайызды құрайды.
Теңіз жағалауы өңірлері мен басқа да ірі суаттардағы антициклондық ауа
райы жағдайында баяу самал жел, ал тауларда қатты жел соғады. Жазда жылдың
басқа маусымдарымен салыстырғанда желдің жылдамдығы барынша көп ауытқиды.
Жылында желдің ең төмен орташа жылдамдығы шілде мен тамызда болады (2,5-тен
4,5 мс-ға дейін).
Күзгі маусым – қыс пен жаз арасындағы өтпелі кезең. Күз ауа
температурасының салқын ауаға дейін үдемелі төмендеуімен және жауын-шашын
режимінде болатын өзгерістерімен – қардың түсуімен және өзендер мен
көлдердің қатуымен ерекшеленеді.
Күзгі кезеңнің басы – ауаның орташа тәуліктік температурасының 10
пайыз арқылы көшуі. Солтүстікте күз қыркүйектің басында түседі, ал орталық
бөлігінде осы айдың ортасында түседі. Қыркүйектің ортасында орманды
алқаптар мен далаларда, ал қазанның басында шөлдерде алғашқы күзгі салқын
байқалады. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы солтүстікте 105 күннен оңтүстікте 195
күнге дейін өзгереді. Қыркүйек пен қазанда, әсіресе оңтүстік шеткі
аймақтарда құрғақ емес бұлтсыз ауа райы басым болады, құрғақ ауа райының
қайталанушылығы күрт төмендейді.
Күздің екінші жартысына 0 градус температура шамасындағы ауа райы тән.
Бұдан кейін көп ұзамай қар жауады, климаттық режим белгілері қыс сипатына
енеді.
Қазақстанның климат жағдайлары белгілі болғанындай, әр алуан
метеоэлементтерден және ең алдымен атмосфераның жер беті қабатындағы жылу
мен ылғалдың әр алуан арақатынасынан көрініс береді. Бұл, өз кезегінде, күн
радиациясының жылдамдығына, жер қыртысының құрамы мен қасиеттеріне, жер
бетінің бедеріне, зат алмасу мен қуатқа байланысты.
Қазақстан Республикасының аумақтары бойынша әр алуан ауа массаларының
түзілуі мен олардың қозғалысы жыл маусымдарына байланысты жылу мен ылғалдың
ара қатынасына байланысты.
Ауа мен ауа массаларының қозғалысы, өз кезегінде, жылу мен ылғалдың
алмасуына, желдің, жауын-шашынның пайда болуына, ауаның ауытқуына және
басқа түзілімдерге байланысты. Климат жағдайларының әр алуандығы жыл
маусымдары бойынша өзгеретін үш фактордың үзіліссіз әрекетіне сүйенеді: күн
энергиясының әр аумақтағы ағынының әр басқа болуы, төсеніш беттің сипаты
мен қасиеттерінің әр алуандығы және осы айырмашылықтарды жымдастыратын ауа
ағыны. Климаттың континентальдығы осы факторларға байланысты. Бұдан тек
Қазақстан Ресупбликасы аумағының климат жағдайларының әр алуандығы ғана
емес, оның табиғат жағдайларының да әр алуандығы келіп шығады.
Климаттың континентальдығы. Кез келген аумақтың климат жағдайларына
талдау жасаған кезде көбінесе оның табиғат жағдайлары ерекшеліктерінің
көрсеткіші ретіндегі климат континентальдығының деңгейін бағалауға
байланысты мәселелерді шешу қажеттігі туындайды. Климаттың континентальдығы
деп негізінен төсеніш бет пен атмосфералық циркуляцияның әсер ету деңгейі
түсініледі. Негізінен, климаттың континентальдығы құрғақшылықтың климат
түзуші процестерге әсерімен анықталады.
Қазақстан негізгі ылғал көзі - Атлант мұхитынан өте қашық орналасқан.
Соған байланысты тек қана құрғақшылық қана емес, климаттың күрт
континентальдылығы тән. Климаттың континентальдылығы Қазақстан Республикасы
аумағының бүкіл жыл бойы салқын солтүстік-батыс, солтүстік арктикалық және
жылы оңтүстік ауа массаларының басып кіруіне ұшырап отыруымен
түсіндіріледі. Континентальдылық сонымен бірге мұнда келіп түсетін ауа
массаларының төсеніш беттерінің барынша трансформациялық әсерінің арқасында
да күшейе түседі.
Климаттың континентальдылығы ең алдымен ауа температурасының
амплитудасынан көрінеді. Континентальдылықтың шегін ауа температурасының
жылдық және тәуліктік амплитудасы, жаз бен қыста салыстырмалы ылғалдылық
пен бұлттылықтың азаюы деп санау қабылданғаны белгілі. Климат
континентальдылығының сандық сипаттамасы континентальды ауа массаларының
қайталанушылығы өскен жағдайда шамасы материктің тереңінекету арқылы
көбейетін континентальдылық индекс болып табылады.
Климат континентальдылығының мынадай градацияларын бөліп көрсетуге
болады (К): 1) жұмсақ теңіз (К 0-ден 20 пайызға дейін өзгереді); 2)
қоңыржай теңіз (К – 20,1-ден 30 пайызға дейін); 3) қоңыржай-континентальды
(К 30,1-ден 50 пайызға дейін); 4) континентальды (К50,1-ден 70 пайызға
дейін); 5) күрт континентальды (К- 70,1-ден 90 пайызға дейін); 6) ең
континентальды (К – 90,1-ден 100 пайызға дейін). Континентальдылық индексі
Горчинский (Вилесов және т.б., 1986) формуласы бойынша есептелді.
Батыста континентальдылық изолиниясы негізінен субмеридиандық, ал
орталық бөлігі мен шығысында субендікті бағытқа ие. Барынша жоғары
континентальдылық жолағы (континентальдылық осі) азия антициклонының
батыстан келетін салқынымен бірдей сәйкес келетін Шалқар-Арал-Жезқазған-
Балқаш көлі-Алакөл ойпаты-Тарбағатай жотасы-Зайсан өзені желісі бойынша шөл
және шөлейт өңірлерінің шегінде өтеді. Бұл жолақтың қиыр шығысында
континентальдылық 70 пайыздан асады (Зырян – 72 пайыз). Бұл жолақтың екі
жағынан континентальдылық азаяды.
Континентальдылықтың бұдан неғұрлым төмен көрсеткіштері айналадағы
аймақтармен салыстырғанда, Қазақ ұсақ шоқыларының орталық бөлігінде (Қызыл
тас массиві) және Көкшетау қыраттарында байқалады. Бұл 500 м-ден асатын
абсолюттік биіктегі аласа тау бедерінің әсеріне байланысты.
Қазақстан Республикасы аумағының үлкен бөлігі 83 пайыз немесе 2262 мың
ш.км континентальды климатқа ие. Күрт континентальды климат (К70 пайыз
немесе 15,5 пайыз алаң немесе 420 мың ш.км. Тек 1,2 пайыз алаң – 35 мың
ш.км биік таулы климаты бар жергілікті аудандардың еншісінде.
Климаттық аймақтар. Қазақстан Республикасы аумағы бойынша барлық
актинометриялық және метереологиялық элементтердің өңірлік бөлінуі көлденең
өңірлер мен тік белдеулерден көрінеді.
Климаттық аймақтарды бөлуде радиациялық сипаттамасы бойынша түпкі
материалдарды пайдаланумен қатар негізгі назар маусымдық атмосфералық
циркуляция ерекшеліктері мен негізгі метереологиялық элементтердің режиміне
аударылған, сонымен қатар басқа да климат түзуші факторлар ескерілген.
Климаттық аймақтардың шекараларын анықтау үшін табиғи компоненттердің
(топырақ, органикалық әлем, тау жыныстары, су және басқалар) орналасуын
анықтаушы ретіндегі жылу мен ылғалдың арақатынасы жөніндегі деректер
пайдаланылды. Соған сәйкес климаттық аймақтарды бөлген кезде климат түзуші
факторлары бар табиғи компоненттердің өзара байланысы мен арақатынасы
ескерілді.
Әрбір климаттық аймақ шегінде қарқындылық белгілі бір интервал шегінде
өзгеретін болғандықтан, қандай да бір құбылыстың (немесе белгілі бір
құбылыстар жиынтығының) қарқындылық көрсеткішінің бірдейлігі
байқалады.Сондықтан климаттық аймақты бөліп көрсету үшін нақты аумақ
шегінде физикалық-географиялық құбылыстардың қарқындылығы да анықталды.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгеретін физикалық-географиялық
процестер сыртқы факторларға байланысты. Мысалы, жазық жерлерде жылу мен
ылғалдың бөлінуіндегі аймақтылық айқын көрінеді. Ол солтүстіктен оңтүстікке
дейін және қыстан жазға дейін түсетін күннің жылуының біршама көбеюінің,
атмосфералық жауан-шашынныңазаюы мен метереологиялық элементтердің
өзгерістерінің нәтижесі болып табылады. Аса маңыздыметереологиялық
элементтерді бөлудің аймақтылығы Қазақстанның оңтүстігі мен шығысында
созылып жатқан тек Қазақтың ұсақ шоқылары мен тау жоталарымен күрделене
түседі.
Қазақстан Республикасының солтүстігі мен орталық бөліктерінде
климаттың елеулі маусымдық айырмашылықтары байқалады. Бұл жылудың ылғалдың,
буланудың және т.б. жұтылуына, сақталуына және берілуіне әр түрлі
қабілеттілігі бар құрлық пен су бетінің үйлесуімен байланысты.
Осы жағдайларға байланысты Солтүстік және Орталық Қазақстанда шөл және
дала климат аймақтары басым.
Қазақстан Республикасының климаттық аймақтарының заңды бөлінуі
жергілікті жерлердегі ылғалданудың әр алуан жағдайларымен, орфографиялық
және литологиялық ерекшеліктермен, өсімдіктерімен, қардың және мұздың
жатуымен, ауа құрамының қысқа мерзімді өзгерістерімен, сондай-ақ қала
климатының ерекшеліктерімен және басқа да жағдайлармен байланысты күрделене
түседі.
Қазақстанның климат жағдайларына тек ендікке тән радиациялық және
циркуляциялық процестердің ерекшеліктері ғана емес, табиғи компоненттердің
әр алуан үйлесіміне байланысты жердің үстіңгі бетінің метереологиялық
элементтерінің көрінуінің ерекшеліктері де тән.
2.3. Климаттың динамикалық жағдайлары
Климат құрушы факторлар өзара бір-біріне әсер ете отырып , атмосфералық
қысымның таралуына , ауа массаларының сипаты мен бағытына және соғатын
үстем желдерге ықпал етіп отырады .
Қазақстанның ұлан-байтақ территориясында атмосфералық қысым бірдей
таралмаған. Әсіресе, жазық - аласа таулы және биік таулы аймақтарында ауа
қысымының таралуы бір-бірінен үлкен айырма жасайды.
Барометрлік жоғары қысымды алап Қазақстанның жазық-аласа таулы бөлігі
арқылы өтеді. Осыдан оңтүстікке қарай да, солтүстікке қарай да атмосфералық
қысым біртіндеп кемиді. Мұның өзінде солтүстікке қарағанда оңтүстікке қарай
көбірек кемиді. Биік таулы аймақтарда атмосфералық қысым теңіз деңгейінен
жоғары көтерілген сайын азая береді.
Бұл процестермен ауа фронттарының маусымдық ауысуы да
байланысты.(атмосфералық фронт- физикалық қасиеттері әр түрлі ауа
массаларының үнемі орын ауыстыруы нәтижесінде жақындасу зонасында
энергияның көп қоры шоғырланады да атмосфера процестеріөте белсенді келеді.
Жақындасатын ауа массаларының арасында метеорологиялық элементтердің күрт
өзгерістерімен сипатталатын атмосфералық фронттар деп аталатын зона пайда
болады. ) Қыста Солтүстік Мұзды мұхиттың жағалауынан арктикалық фронт
Батыс Сібір жеріне кіреді. Осы кезде полярлық фронттың ирандық тармағы
оңтүстікке, Иран территориясына қарай ауысады. Жазда керісінше, ауа
массаларының барлық фронттық бөлінулері солтүстікке қарай кетеді. Ауа
фронттарының мұндай алмасуы нәтижесінде қыста солтүстік және солтүстік-
шығыс, жазда оңтүстік, оңтүстік-батыс, батыс ауа массаларының өтуіне
себепші болады. Батыс ауа массалары ауыспалы мезгілдерге де тән. Ауаның
қысымы мен температурасының өзгеруі, сонымен қатар фронттық процестердің
финамикасы республика территориясындағы ауа массаларына күшті әсерін
тигізеді.
Қазақстан территориясындағы ауа массалары екі топқа бөлінеді:
1.Қазақстан территориясының өзінде пайда болатын жергілікті ауа
массалары; 2. Қазақстанға сырттан келетін экстерриториялық ауа массалары,
бұл климат құруға қатынасатын негізгі факторлардың бірі болып табылады.
Жергілікті ауа массалары.
1. Полярлық континенттік солтүстік қазақстан-батыс сібір ауа массасы.
Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібірдің үстінде айда болып, бүкіл жыл бойына
Солтүстік Қазақстанға әсер етеді. Олылғалы аз және жыл маусымдарына қарай
температурасы шұғыл өзгеретін кәдімгі кантиненттік ауа массасы болып
табылады.
2. Полярлық фронттың ирандық тармағы қыста оңтүстікке қарай ауысуына
байланысты Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның үстінде полярлық
континенттік тұран ауасы пайда болады. Бұл ауа температурасының біраз төмен
және ылғалдылығының аз болуымен ерекшеленеді.
3. Жазда Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның үстінде полярлық ауаның,
сонымен қатар оңтүстіктен келетін тропиктік ауаның трансформациялануынан
тропиктік (субтропиктік) континенттік тұран ауасы пайда болады. Бұл
температурасының жоғары және өте құрғақ болуымен ерекшеленеді.
4. Шығыс Еуропа мен Батыс Қазақстанның үстінде полярлық континенттік
шығыс еуропалық-батыс қазақстандық ауа пайда болады. Бұл ауа бүкіл жыл бойы
Батыс Қазақстанда әрекет етеді және өзінің физикалық қасиеттері жағынан
Солтүстік Қазақстанның полярлық континенттік ауасына ұқсас келеді.
5. Таудағы муссон типті ауа массалары Қазақстанның биік таулы
аймақтарында ( Алтайда, Жоңғарда, Тянь-Шяньда ) пайа болады. Бұл ауа
массалары биік таулы аймақтардың ерекше жағдайында: үлкен абсолюттік
биіктік пен күшті тілімденген рельеф жағдайында бұл жаққа келген басқа ауа
массаларының трансформациялануының нәтижесінде қалыптасады.
Әрбір биік таулы аймақтың өзінің жергілікті муссон типтес тау ауасы
болады, олардың бағыты ме ылғалдылығы жыл мезгілдеріне қарай өзгеріп
отырады. Бұл өзгеріс қыста Қазақстанның биік таулы аймақтарының өзін
қоршаған суынған ойпаңдардың ортасында жылы арал тәріздес болып тұруымен
байланысты. Сондықтан қыста айнала қоршаған жазықтардан суық жел тауға
қарай еседі. Жазда керісінше, таулар қапырық шөл мен шөлейттің ортасындағы
салқын арал сияқты, сондықтан ылғалды салқын жел таудан жазыққа қарай
соғады. Муссон типтес ауаның болуы биік таулы аймақтарда ерекше климаттың
пайда болуына жағдай туғызады.
Экстерриториялық ауа массалары:
1. Континенттік арктикалық ауа Арктиканың Сібір секторы мен Сібірдің
солтүстігінен Қазақстан территориясына көбінесе қыста Солтүстік Мұзды мұхит
жағалауынан Батыс сібір ойпатына қарай арктикалық фронт ауысқан кезде
өседі. Континенттік арктикалық ауаның өсуі кейде жыл мезгілдерінің ауыспалы
кездерінде байқалады.
2. Гренландия және Баренц теңіздерінің теңіздік арктикалық ауасы. Қысқы
кезде өсетін Арктиканың еуропалық секторының бұл арктикалық ауасы
негізінен Қазақстанның батыс бөлігін қамтиды.Оның қайталауы солтүстік-
батыста 25%, оңтүстік-шығыста 5%.
3. Атлантиканың солтүстігінен келетін теңіздік полярлық ауа
массаларының ішіндегі барынша ылғалы молы болып есептелінеді. Ол көбінесе
жыл мезгілдерінің ауыспалы кездерінде және анда-санда қыста енеді. Аз
қайталануына қарамастан батыс ауа массалары ылғалдық көпшілігін әкеледі.
4. Континенттік тропиктік иран ауасы. Бұл ауаның келуі жазда байқалады.
Ол Қазақстанның қиыр оңтүстік аудандарын қамтиды, оның қайталауы шамамен
20%.
Циклондар жылы ауа массаларының өтуіне байланысты пайда болады.
(циклон – желдері аймақтың шетінен ортасына қарай (солтүстік жарты шарда
сағат тіліне қарама-қарсы) ескен циклондық жүйесі бар төменгі қысымды тұйық
аймақта (бара минимумы) жер бетінде болатын еңкіш осьті жоғары өршіген
атмосфера құйындары).Олардың барлық жолдарын үш бағытқа біріктіруге
болады.1)оңтүстік ендіктердің циклондары, 2)орта ендіктердің
циклондары,3)солтүстік ендіктердің циклондары.
Антициклондардың пайда болуы салқын ауа массаларының өтуімен
байланысты. (антициклон – желдері аймақтың ортасынан шетіне қарай
(солтүстік жарты шарда сағат тілі бағытымен ) ескен антициклондық жүйесі
бар жер бетінде жоғары қысымды тұйық аймақта (бара максимумы) болатын еңкіш
осьті төмендей соққан атмосфера құйындары).
Антициклондардың бөлінуі:
1. Орталық Қазақстанның үстінде. Мұнда оның шығыс жақ шетімен
солтүстіктен және солтүстік-шығыстан полярлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz