Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытудың теориялық негіздері

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 102 бет
Таңдаулыға:

Молдабек Қ., Шалабаева Ж., Нұртазаева Н.

САУАТ АШУ ЖҮЙЕСІНДЕ ДЕҢГЕЙЛЕП ДАМЫТУ

Түркістан, 2014 жыл

Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қаза-түрік университеті факультет кеңесінде мақұлданған. (хаттама №7 15. 03. 2014)

Пікір жазғандар:

Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыту: оқу құралы. Жалпы редакциясын басқарған Молдабек Қ. -Шымкент: Дарын, -2014ж. -96 бет.

1. 1

1. 2

1. 3

2. 1

2. 2

2. 3

Кіріспе . . . 3

Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытудың теориялық негіздері . . . 7

Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытудың қалыптасуы мен дамуы . . . 7

Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытудың лингвистикалық негіздері . . . 16

Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытудың психологиялық - педагогикалық негіздері . . . 25

Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқыту әдістемесі

Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытуда қолданылатын әдістер мен құралдар . . . 47

Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытуға арналған тапсырмалар мен жаттығулар . . . 59

Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытудың тиімділігін эксперимент жүзінде анықтау . . . 74

Қорытынды . . . 89

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . .

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының дамыған 30 елдің қатарына қосылуы үшін еліміздің экономикалық және саяси өркендеуіне орай оның ұлттық білім беру салаларында жаңа жүйе қалыптасуда. Осыған байланысты жалпыға бірдей білім беретін мектептердегі білім беруді електен қайта өткізу мен саралау негізінде бастауыш мектеп оқушыларының ойлау және шығармашылық қабілеттерін дамытатын, заманауи білім беру жүйесіне сай жаңа инновациялық-педагогикалық технологияларды оқыту үдерісіне енгізу күн тәртібіне қойылды. Сондықтан, елбасымыз Н. Ә. Назарбаев 2012 жылғы Қазақстан халқына арналған жолдауында Республикамызды мекендеп отырған халықтардың 98 пайызы қазақ тілінде сөйлейтін болады, сол кезде Қазақ мемлекеті деп аталатын боламыз деп қазақ тілін оқытудың айрықша маңызды екендігін атап көрсетті [1] .

Республикамыздың білім беру жүйесін бастауыш мектептен бастап дамытудың жаңа бағытты таңдауы «Қазақстан - 2050» стратегиялық құжаттарында көрсетілді. Онда бұрын қолданылған «Білім заңы» мен «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2015 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасында» айтылған білім беру жүйесін оқушылардың жеке тұлғалық және шығармашылық қабілеттерін одан әрі жетілдіретіндігі баса айтылды. Сол себепті, жалпыға бірдей білім беретін мектептерде әсіресе, бастауыш сыныптарда оқыту мен тәрбиелеуде оқушыларды жеке тұлға ретінде қалыптастыратын және тұлғалық қабілеттерін жетілдіретін оқытудың заманауи озық әдіс-тәсілдерін қолдану-бүгінгі күннің ең өзекті мәселелерінің бірі.

Қазіргі таңда отандық және шетелдік ғалымдардың оқытудың жаңа технологиялары жүйесін қалыптастырған еңбектері мен зерттеулерінде қазақстандық мектептердегі оқыту әдістемесіне пайдасын тигізетін бағыт-бағдарлар айқындалды. Оқушыны білім беру үдерісінің объектісі емес, қайта соған белсене қатысушы субъектісі деп, оның ойлауын жетілдіріп, тілін дамытып, оқыту барысында қол жеткізген және игерген машық-дағдылары мен алған білімдерін күнделікті тұрмыста қолдануға қол жеткізетін білім берудің жаңа технологияларын жасаушылар қоғам және уақыт талабымен санасуға келер заманның талабын айқын болжауға міндетті. Сондай жаңа технологиялардың бірі-деңгейлеп дамыта оқыту технологиясы. Деңгейлеп дамыта оқыту теориясы И. Г. Песталоци, А. Дистерверг, К. Ушинский, Ы. Алтынсарин еңбектерінен бастау алса, оны оқыту үдерісінде қолданудың ғылыми негіздемесін Л. Выготский жасады. Л. Выготскийдің идеясын әдістемелік, әдіснамалық, дидактикалық және психологиялық тұрғыдан: Д. Эльконин, В. Давыдов, А. Леонтьев, П. Гальперин, З. И. Калмыкова, В. Репкин, Г. Селевко, Г. А. Цукерман, В. Шадриков, И. Якиманская, В. Занков, А. Жаппаров, Н. Талызына, Н. Кузьмина, М. Мукомбаева, В. Краевский, И. Лернер, В. Беспалько, Е. Кабанова-Миллер, Р. Бернс, В. Виблер, Н. Верницкая, Ю. А. Грибов, С. Архангельский, А. В. Мудрик, В. А. Сластенин, Б. Т. Лихачев, В. В. Гузеев, В. И. Заягвязинский, Н. М. Зверев, М. В. Кларин, В. М. Монахов, В. Ю. Питюков, П. И. Третьяков, Т. Е. Шамова, Эрдниев, Н. А. Менчинская, В. П. Лебедева, М. Қараев, М. М. Жанпейісова, С. Рахметова, Н. Ж. Құрманова, Қ. Молдабек, Р. И. Кенжебекова, Ж. А. Тәжиева және т. б. ғалымдар одан әрі дамытты. Дегенмен бастауыш мектептегі сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқыту мәселесі өз алдына дербес зерттеу нысаны болған жоқ. Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқыту балаға өзінің алған білім қорын күнделікті өмірдегі тілдік т. б. қатысымда қолдана алуына қажетті машық-дағдыларды дұрыс қалыптастырады және оқушылардың ойлау қабілетін жетілдіріп, сөздік қорын молайтады, тілін дамытады, сөйлей білу шеберлігін арттырады. Осы себепті зерттелініп отырған мәселе өзекті болып табылатындығы дәлелденеді.

Зерттеу нысаны: Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп, дамыта оқытудың үдерісі.

Зерттеудің пәні: Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқыту әдістемесі.

Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сыныптарда сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытуды жетілдіру әдістемесін теориялық жағынан негіздеу және оны меңгерудің әдістемелік жүйесін ұсыну, оның тиімділігін эксперимент арқылы дәлелдеу.

Зерттеу жұмысының міндеттері:

сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытуға қатысты философиялық, педагогикалық, психологиялық және әдістемелік әдебиеттерді оқу арқылы сауат ашу жүйесін жетілдірудің басты бағыттарын айқындау;
сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытуға арналған жаттығулардың түрлерін анықтау;
сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытудың жаңа ұстаным негізінде жүргізуге арналған тапсырмалар мен жаттығулар жүйесін жасау;
сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытуда қолданылатын әдіс-тәсілдерді айқындау;
сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқыту барысында оқушылардың мектепке дейінгі білетін, түсінетін 3500-4000 сөзін белсенді сөздік қорға енгізу, тілін дамыту;
ұсынылып отырылған әдістеменің тиімділігін педагогикалық эксперимент арқылы дәлелдеу.

Зерттеу болжамы. Егер бастауыш мектептің сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқыту жүзеге асырылса, онда оқушылардың қазақ тілінің заңдылықтарын меңгеруі, сөз құрастыруы мен ойлау қабілеттері артады, тілі дамиды, сөздік қоры молаяды, жаттығулар мен тапсырмаларды өз бетінше шығармашылықпен орындауға машықтанады. Орфографиялық және орфоэпиялық сауаттары жетіледі.

Жетекші идея. Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқыту арқылы қазақ тілінің табиғи заңдылығының негізінде жетілдірудің басты қағидаларын анықтаудың оқушылардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына игі әсер ететініне көз жеткізу.

Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі. Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытуға қатысты философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік әдебиеттердегі ғылыми тұжырымдар.

Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысына қатысы бар философиялық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік, лингвостатистикалық бағыттағы теориялық және әдістемелік әдебиеттерді зерделеу және сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқыту үдерісін бақылау, талдау, лингвистикалық анықтау, озат мұғалімдердің жинақтау, жүйелеу, салыстыру және қорыту әдістері қолданылды.

Зерттеу жұмысының кезеңдері. Бірінші кезеңде (09. 2012-04. 2013) зерттеу тақырыбына сай психологиялық, педагогикалық, лингвистикалық және әдістемелік әдебиеттер жинақталды, талдау жұмыстары жүргізілді және тақырыптың теориялық тұжырымдары айқындалды. Осылардың негізінде зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері нысаны, пәні, болжамы және жетекші идеясы анықталды. Түркістан қаласы мектептеріндегі бастауыш сыныптардың озат мұғалімдерінің сабақтарына қатысып, оларға анкеталық сұрақтар берілді. Бақылау, талдау, салыстыру жұмыстары жүргізілді.

Екінші кезеңде (09. 2013-04. 2014 жылдары) сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытуға арналған оқу-әдістемелік кешеннің өзіндік ерекшеліктері айқындалды. Оқушылардың сауатын ашуда берілетін жұмыстарды іріктеу ұстанымдары анықталып, сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытуды жетілдіруге арналған жаттығулар мен тапсырмалар жүйесі жасалды және оқытудың өзіндік ұстанымдары бекітілді. Бастауыш сынып оқушыларының сауаты мен ойлауын жетілдіруге, тілін дамытуға арналған әдістеме жасалынды. Эксперимент және бақылау сыныптары белгіленіп, оқыту педагогикалық эксперименті жүргізілді. Нәтижелері талдаудан өткізілді.

Үшінші кезеңде (05. 2014-09. 2014) жылдары сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытуды жетілдіруге ұсынылған әдістеменің жетістіктері мен кемшіліктері талданды, түзетулер енгізілді және қорытындыланды. Алынған нәтижелер ғылыми-теориялық және практикалық конференциялар-да, семинарларда, кеңестерде талқыланды, нәтижелері жарыққа шықты.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы.

сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқыту әдістемесіне алғаш рет өз алдына зерттеу жүргізілді;
сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытудың жаңа жүйесі жасалынды;
сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытуға арналған жаттығулар түрлері (оқу, танымдық, ізденімдік, шығармашылық) анықталып, олардың негізгі белгілері ажыратылды;
сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытуға арналған жаттығулар және тапсырмалар жүйесі жасалынды;
бастауыш мектеп оқушылардың сауатын арттыруға арналған тиімді әдістер, оларды сабақта тиімді қолдану жолдары анықталды.

Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.

Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытудың тұжырымдамалық мәселелері сауат ашу жұмысының мақсаты мен міндеттерін, білім мазмұнын жетілдіруге, сондай-ақ сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытуға арналған жаттығулар мен тапсырмаларды оқулықтарға енгізуге негіз болады. Сауат ашуда деңгейлеп дамыта оқыту ұстанымдарын пайдалану арқылы алынған ғылыми қағидалар мен тұжырымдар бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық тұрғыдан толықтырады.

Зерттеу жұмысында ұсынылған әдістеме бастауыш мектеп оқушыларының білімдерінің тереңдеуіне, орфографикалық және орфоэпия-лық дағдыларының қалыптасуына, логикалық ойлау қабілеттері мен тілінің дамуына, сөздік қорларының баюына, шығармашылық қабілеттерінің артуына игі ықпал етеді.

Зерттеу жүмысы бастауыш мектеп мұғалімдеріне және қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілер мен студенттерге көмекші әдістемелік құрал бола алады. Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқыту бірінші сыныптан бастап жүзеге асырылады, сондықтан жұмысты «Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі» мамандығында арнайы курс ретінде пайдалануға болады.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:

сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытудың тиімділігі;
сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқыту оқушыларды тез сауаттандырып, неғұрлым көп сөз және сөйлем құрастыруға жаттықтыратындығы тілін дамытып, сөздік қорын молайтып, дүниетанымын кеңейтетіндігі;
сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқыту арқылы балалардың білім сапасын көтеру мен логикалық ойлауын арттыру үшін ұсынылған тапсырмалар жүйесінің тиімділігі;
ұсынылған жаттығулар жүйесі оқушылардың орфографикалық, орфоэпиялық дағдыларын қалыптастыруға игі әсер ететіндігі.

Педагогикалық эксперимент тірек ретінде Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласындағы М. Әбенова атындағы, №1 А. Байтұрсынов атындағы, №17 Ататүрк атындағы, №19 Ғ. Мұратбаев атындағы және №23 орта мектептер алынды.

Зерттеу жұмысының талқылануы және жариялануы.

Зерттеу жұмысы А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің «Бастауыш оқыту теориясы мен әдістемесі» кафедрасының мәжілістерінде, әдістемелік семинарларда талқыланды. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері А. Ясауи атындағы ХҚТУ-да өткен «Қазақстан-2030 Мемлекеттік болашақта тұрақты даму парадигмасы» атты, Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институтында өткен «Байтанаев оқулары-1» халықаралық, республикалық ғылыми-практикалық және ғылыми-теориялық конференцияларда төрт мақала, республикалық әдістемелік журналдарда − мақала жарық көрді. Зерттеу тақырыбы бойынша барлығы 4 еңбек жарияланды.

Зерттеу жұмысының құрылымы.

Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

САУАТ АШУ ЖҮЙЕСІНДЕ ДЕҢГЕЙЛЕП ДАМЫТА ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІСауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытудың қалыптасуы және дамуы

Мектеп табалдырығынан аттаған күннен балалардың қолына алып танысатын оқулығы - «Әліппе». Осы оқулық арқылы балалар білім әлеміне алғашқы қадамын жасайды. Сол кітап арқылы олар оқуға, жазуға үйреніп, ойлау қабілеттері дамиды. Бастауыш мектепте қалыптасатын оқу-жазу дағдылары жоғары сыныптарда одан әрі дамытылады. Сол арқылы олар жоғары сыныптарда ғылым негіздерін тез әрі саналы түрде игеретін болады. Демек, бастауыш мектепте сауат ашу жұмысын дұрыс қалыптастырып, оны озық педагогикалық технология негізінде жетілдірудің маңызы жоғары. Олай болса, сауат ашу жүйесін жетілдіру мәселесін жан-жақты зерттеу үшін бірінші кезекте аталған мәселеге байланысты бұрын-соңды баспадан шыққан әдістемелік еңбектерге, нұсқаулықтарға және кезінде мектептерде оқытылған «Әліппе» оқулықтарына шолу жасау қажет. Осы орайда атап өтетін басты нәрсе - ХІХ ғасырдың екінші жартысынан күні бүгінге дейін жарық көрген әдістемелік еңбектерде, зерттеулерде әдіскер-ғалымдардың сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқыту жөнінде тікелей сөз етпегендігі. Бұл ғалым-әдіскерлердің қазақ тілін оқыту әдістемесін, оның ішінде сауат ашу жүйесін жетілдірмеді деген сөз емес. Олар сол кездегі заман талабына сай сауат ашудың түрлі әдіс-тәсілдерін қарастырды, соған лайық әдістемелік жүйелер жасады, көптеген әдістемелік еңбектер мен нұсқаулықтар жазды.

Қазақ тілін оқыту әдістемесі сауат ашу жүйесінің тарихы қалыптасуына Ы. Алтынсарин, А. Байтұрсынов, Е. Омарұлы, С. Кеңесбаев, Ә. Садуақасов, Ғ. Бегалиев, М. Жұбанова, С. Рахметова, Ш. Әуелбаев, Қ. Саурабаева [2], Д. Ысқақұлы [3], Ғ. Мүсірепов [4], А. Байділдин [5], Ө. Тұрманжанов [6], Ш. Х. Сарыбаев [7], Т. Имашұлы [8], Ә. Ермеков [9], Қ. Бақұлы [10], Б. Майлин [11], А. Әлібаев [12], Н. Молдабековалардың [13] еңбектері септіктерін тигізді. Бұл еңбектердің қазақ тілін оқыту әдістемесінде алатын орны да ерекше.

Қазақша сауат ашуға арналған оқулықтарды жазу мен жасау қазақтың тұңғыш ұлы педагогі Ы. Алтынсариннен басталды. Ол: «Мектеп-қазақтарға білім берудің басты құралы. Біздің барлық үмітіміз, қазақ халқының келешегі осында, тек осы мектептерде ғана», - деп қазақ халқының өркендеуі мен дамуы сауат ашу арқылы білімге қол жеткізумен тікелей байланысты екенін атап айтты. Ол қазақ балаларына «Қырғыз хрестоматиясы», «Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы» және «Мактубатты» жазды және бұл еңбектерінде балалардың сауатын ашуда сол кездегі дидактиканың соңғы жетістіктерін орынды қолданды [14] . Ы. Алтынсарин еңбектерінде дамыта оқыту мәселесі тікелей айтылмаған. Дегенмен, дамыта оқытудың алғашқы қадамы сол кезден басталған. Себебі, ұлы ұстаз «жеңілден ауырға, оңайдан қиынға» ұстанымын қолданған.

Сауат ашу жүйесінде деңгейлеп дамыта оқытудың элементтері Ә. Садуақасовтың [15], Ғ. Бегалиевтің [16], М. Жұбанованың [19] еңбектерін-де кездеседі. Атап айтқанда, Ә. Садуақасовтың «Сауат ашу методикасы» атты еңбегі. Ғалым бұл еңбегінде бастауыш мектепте сауат ашу жұмыстарын жүргізудің амалдарын бөлек-бөлек қарастырды, дыбыстарды оңай-қиындығына қарай бөліп оқытуды ұсынды. Сауат ашу сабақтарының құрылымын толыққанды етіп көрсетіп берді. Еңбек төрт бөлімнен тұрады; бірінші тарауда: сауат ашу әдістемесінің негізгі талаптары мен ұстанымдары; екінші тарауда: сауат ашу әдістемесінің тарихынан мағлұмат; үшінші тарауда: талдау - жинақтау әдісіне негізделген сауат ашу жолдары, төртінші тарауда: талдау-жинақтау әдісіне негізделген сауат ашу жұмысының сатылары мен сабақтары берілген [15] .

Ол сауат ашу жұмыстарына қойылатын талаптарды топтастырып, мынадай ұстанымдар ұсынды:

Оқуды әдетте сөйлеуден бір мағыналы өздерді талдаудан басталу керек. Сөзді оқуды жазудан бастасақ, оқушылар алма деген сөзді «аылмыа» деп оқиды. Бұлай болмас үшін алдымен сөзді ауызша айтып жаттатқызу керек, онан соң, ол алма деген сөзді буынға, буынды дыбысқа айыру керек, мұнан кейін сол сөзді жаздырту немесе кеспе әріптер арқылы құрату керек. Сол уақытта ғана оқушылар дұрыс оқитын болады.
Оқу процесінде оқушылар әріпті бөлектеп оқымай, тұтас сөз қалпында оқуға үйренсін.
Сөздерді дыбыс құрылысына қарай алу керек. Дыбыстар мен әріптер естілу, сөз құраудағы оңай-қиындығына қарай оқытылуы керек.
Дыбыстарды сөйлеу мүшелерінің дауыс шығару түрін білдіру негізімен оқыту жағына көңіл бөлінуі керек. Бұл жұмыс дыбыстарды анық және оны әріпке байланыстыруға бейімдейді.

Ә. Садуақасов деңгейлеп дамыта оқытудың бастамасы - жинақтау әдісінің тиімділігін, оның қазақ тілінің фонологиясына сай екенін дәлелдеді, ғылыми қорытындылар жасады. Ғалым талдау-жинақтау әдісін қолдануда бірте-бірте дамып отыратын сауат ашу жұмыстарын үш сатыға бөліп көрсетті. Оларды қалай және қандай жұмыстар арқылы жүргізген тиімді екенін айтты.

- Әліппедегі сурет бойынша, не суретсіз әңгіме ретімен сөйленген әңгімені сөйлемге, сөйлемді сөзге бөліп, жеке сөзді буынға, дыбысты айттырып үйрету керек.

- Үйренген жеке дыбысының баспа (үлкені мен кішісін) таңбасы - әріпті түсіндіру арқылы балаларға кеспе әліппеден, көрнекі құралдан, «Әліппе» кітабынан көрсету арқылы оқытылады.

- Үйренген жеке дыбысының жазба кіші таңбасы-әріпті түсіну арқылы мұғалім балаларға тақтаға жазып көрсетеді.

- Жеке, өз бетінше құрап және білген баспа әрпі, буындары және сөздерінің ізімен «Әліппе» кітабын оқыту керек.

- Онан соң «Әліппе» кітабынан осы оқығандарыңды үйде пысықтап, 2-3 рет оқып келіңдер деп үйге тапсырма беру керек [15, 21] .

Ә. Садуақасовтың ұсынған әдістері мен тұжырымдарын қорыта келе Н. Молдабекова былай деді:

- Сауат ашу жүйесінде дыбыстарды өтілу ретін белгілегенде оларды оқушылардың меңгеруіне оңай не қиындығын ескеру.

- Оқушыларға әріптерді меңгерту барысында оларды суреттермен көрсету, суреттерден тапқызу.

- Оқуды әдетте сөйлеуден, бір мағыналы сөздерді талдаудан бастау.

- Сөздерді дыбыс құрылысына қарай алу керек, дыбыстар мен әріптер естілу, сөз құраудағы оңай-қиындығына қарай оқыту [13, 21] .

Ғалымның (Ә. Саудақасовтың) жоғарыда айтылған тұжырымдары мен пікірлері қазіргі кезде қазақ тілін оқыту жүйесінде, әдістемесінде, оның ішінде сауат ашу, деңгейлеп дамыта оқытуда ұтымды қолданылып жүр.

Сауат ашу жүйесінде деңгейдеп дамыта оқытудың алғашқы іргетасын қаласқандардың бірі - Ғ. Бегалиев. Ол сауат ашу жұмыстарында бірінші кезеңде «а, р, л, о, н, с, ш, қ, ғ, з»; екінші кезеңде « ә, к, ә, ә, у, і, п, ы, и, д, б, г, ұ, ү, ң»; үшінші кезеңде: орыс тілі арқылы енген дыбыстар мен қазақ тілінде сирек кездесетін дыбыстарды меңгертуді ұсынды [17] .

Ғ. Бегалиев сауат ашу жүйесінде буындарды оқытуда әуелі ашық буын, екінші тұйық буын, үшінші бітеу буын, төртінші ашық буын+бітеу буын, бесінші бітеу буын+ашық буын, алтыншы тұйық буын+бітеу буын жүйесін пайдаланған дұрыс деді. Ол ашық буынды бірінші кезекте, екі дыбыстан құралған тұйық буындарды екінші кезекте қолданудың жолдарын көрсетті. Мұнда ол тізімдегі дауысты дыбыстардың ашық, қысаң, жуан, жіңішке болып бөлінетінін ескеріп, алдымен ашық, жуан дауыстыларды, дауыссыз-дардан созып айтуға келетін үнді және ызың дыбыстарды меңгерту қажеттілігін дұрыс көрсеткен. Себебі, дауысты дыбыстар мен үнді дауыссыздар артикуляциялық және дыбыстардың айтылу жағынан бір-біріне жақын дыбыстар, сондықтан оларды айту және меңгеру оқушыларға онша қиындық туғызбайды

Ғ. Бегалиевтің «Әліппе» оқулығында екінші кезеңдегі дыбыстардың орналасуын оқытуда арнайы ұстаным жоқ. Себебі, дауыстылардың жуаны жіңішкелерінен кейін орналастырылған. Мысалы: «Ы» және «І» дыбысынан кейін, дауыссыздардың шұғылы мен ызыңы араласып ашық естілетін үнді «Ң» дыбысы ең соңында, жіңішке «Г» дыбысы жуан «Ы», «Ғ» дыбыстарымен бірігіп берілген. Дегенмен, әдіскер ғалымның мына пікірі аса құнды: «Дыбыстарды түсіндіру үшін алынатын сөзде, әсіресе, алғаш кезінде айтылуы жазылуынан өзгеше дыбыс болмауын негізгі шарттардың бірі етіп қоямыз. Алғашқы кезеңде сөздің буындарын, дыбыстарын айтқанда немесе оларды жинақтап барып, сөз құратқанда, дыбыстарды, буындарды, жеке сөзді анық етіп айтып беруді талап етеміз. Егер алғашқы кезеңде оқытылатын сөз ішінде айтылуы өзгеше дыбыс болса, оқушылар оны жазудағыша оқи ма, әлде орфоэпия заңына келтіріп оқуға тиіс пе? Сөз жоқ, соңғыны талап ету әрі орынсыз, әрі қайшылықтар тудырар еді. Алғашқы кезеңде оқытылатын сөздердің ішінде дыбыс болмасын дегенде, осы жағдайлар ескерілді [16] .

Ғ. Бегалиевтің сауат ашу жүйесін дамыта оқыту мәселесіне қатысты ұсынған мынадай пікірлері бар:

- сауат ашу жүйесінің алғашқы кезеңінде дауысты дыбыстардан кейін үнді дауыссыздарды беру;

- қазақ дыбыстарын меңгертуде қолданылатын буын жүйесін бір ізге түсіру;

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.