Саясаттанудың әлеуметтік-гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Саясаттану – ғылым ретінде

1. Саясаттанудың объектісі мен пәні.
2. Саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері мен функциялары
3. Саясаттанудың әлеуметтік-гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны.
4. Саяси ғылымдардың құрылымы, оның парадигмалары.

1. Саясаттанудың объектісі мен пәні.

Саясаттану сөзі гректің "саясат" және "ілім" деген сөздерінен шыққан,
саясат туралы ғылым деген мағынаны білдіреді. Баска қоғамдык ғылымдардың
ішінде саясаттанудың орны ерекше. Себебі, адамзат тарихында саясат негізгі
рөл атқарды. Оның дұрыс-бұрыстығы, сайып келгенде, адамдардың, халық-тардың
тағдырымен тығыз байланысты. Мысалы, мемлекет агрессиялық, яғни баскыншылық
соғыс саясатын жүргізсе, оның салдары бірнеше жылдарға созылатын қайғы-
қасіретке соқты-ратыны даусыз. Керісінше, мемлекетғылымидәлелденгентиімді
бейбіт саясат жүргізсе, еліне қолайлы, халқына жайлы болары да белгілі.
Адамзат саясаттың сиқырлы сырын, құбылмалы құбылысын өте ерте заманнан
түсініп-білгісі келді. Ежелгі Шығыс, антика-лық дәуірдің ойшылдары
мемлекеттің, саяси биліктің мән-ма-ғынасы неде және кімге қызмет етеді,
қоғамдық құрылыстың қандай түрлері бар және олардың ең жақсысы, халыққа ең
қолайлысы қайсысы деген сияқты сауалдарға жауап іздеген. Бірақ ол кездегі
пайымдаулар негізінен діни-мифологиялық сарында болатын. Себебі, ертедегі
адамдар жер бетіндегі өмірге құдайдың құдіретінен туған жалпы әлемдік
космостықтәртіптің ажырамас бөлігі ретінде қарады. Мысалы, Мысырда (Египет-
те), Вавилонда (казіргі Ирак), Үндістаңда, сол кездегі мифтер-ге сүйенсек,
басқарушының билік көзі құдайда және ол жер бетіндегі істерді реттеп,
тындырып отырады. Көне Кытай мифі бойынша билік кұдайдың құдіретімен
жүргізіледі де, ал іске асырушы онымен байланысты император болып
есептелген. Ежелгі гректер ең алғашқы билікті жүргізуші құдайлардың өздері
деп пайымдаған.Кейінірек адамзаттың іс-тәжірибесінің, ақыл-ойының,
мәдениетінің дамуына байланысты саясаттың ұғымдары, түсініктері,
тұжырымдамалары пайда бола бастады. Қоғамдық-әлеуметтік және саяси құрылымы
мен қатынастарының одан әрі курделіленуі, материалдық өндірістің, халық
санының есуі оның еміріне мемлекеттің тікелей араласуына әкеліп соқтыр-ды.
Мұндай жағдайда ұлы ойшылдар саясатты ғылыми тұрғы-дан түсініп, оны орынды
пайдаланудың, мемлекетті тиімді бас-қарудың жолдарын іздестіре бастады.
Бұдан келіп саяси тео-риялар туды.
Біздің з.б.бірінші мыңжылдықтыңортасыңдасаясаттыдіни-м ифологиялық танудың
орнына философиялық-этикалық түсіну түрі келеді. Мұнда аса зор еңбек
еткендер — Конфуций, Платон, Аристотель сияқты ғұлама ғалымдар. Бұл
ойшылдар саясатты теориялықтұрғьщан зерттеп, оны этикамен тығыз бай-ланыста
қарады. Олар саясатты адамдардың мақсат-мүддесіне сай келуге,
адамгершілікке негізделуге тиіс деп ұқты.
Әдетте, саясаттанудың негізін қалаушы деп данышпан ғалым Аристотельді
атайды. Өйткені ол өз заманыңда лицей ашып, соңда саяси ғылымды жеке пән
ретінде оқытып, өзі жүргізді. "Саясат" деген еңбек жазып, онда ежелгі грек
мемлекеттерінің (онда әрбір қала мемлекет болып есептелетін) саяси жұйесін
зерттеді. Дегенмен, ұлы ғалым саясаттанудың пәнін қазіргі біздің түсінігі-
міздей басын ашып бере алмады. Ол саясаттың негізі адамның өзімшіл,
хайуандық табиғатында жатыр деп ұқты. Жеке адам көзсіз құмарлыққа берілгіш
келеді. Сондықтан оның соқыр сезімін тежеп, жалпыға ортақ игілікке,
әділеттілікке жетуді жеңіддету, адамның адамгершілік қасиетін арттыру үшін
саясат жүргізу керек деп түсінді. Сонымен қатар ол саясаттану мәселелерін
этика, фәлсафа (философия) мәселелерімен бірге қарады.
Орта ғасырда саясаттың діни-этикалық түрі қалыптасады. Оның негізін
салушы Фома Аквинский саяси билікті құдай ор-натады, бірақ мемлекет
басшылары құдайдың қалауына қарсы шықса, халықтың оларды құлатуына болады
деген байлам айтты.
Саясатты қазіргідей түсінуге мол үлес қосқан Италияның XVI ғасырда өмір
сүрген ойшылы Никколо Макиавелли бол-ды. Ол саясатты теологиялық
(құдайшылдық) түсіндіруден арылтып, саяси ойды қоғамдағы табиғи өмірден
туған мәселелерді шешуге бейімдеді. Саяси зерттеулердің өзегі етіп
мемлекеттік билікті қойды және оны қалай қолға түсірудің, пайдаланудың неше
түрлі әдіс-тәсілдерін көрсетті. Соның ар-қасында саясаттануды біздің
қазіргідей түсінуімізге жол ашыл-ды.
Феодализмніңыдырап, капиталистік қатынастардың қалып-тасуы қоғамды
демократияландырып, жалпыға бірдей сайлау құқығын кіргізуге, кепшілік саяси
партиялар мен қазыналар-дың кеңінен қанат жаюына, ақпарат құралдарының
ерістеуіне мүмкіндік берді. Халықаралық, мемлекетаралық қатынастардың
ауқымы кеңейді, саясаттың қызметтері мен міндеттері күрделілене түсті.
Сондықтан саяси құбылыстар мен процес-терді арнайы зерттеуге, саясаттану
теорияларын жасауға тура келді. Бұл ретте Дж. Локк, Ш. Л. Монтескье, Ж. Ж.
Руссо, Т. Джефферсон, Т. Пейн, И. Кант, Гегель сынды көрнекті ғалымдар көп
еңбек сіңірді.
Саясаттану XIX ғасырдың екінші жартысында өз алдына жеке пән ретінде
қалыптасты. Оған бұл кезде бихевиористік, тәжірибелік (эмпирикалық)
әдістердің кеңінен пайдаланыла бастауы зор ықпалын тигізді. 1857 жылы АҚШ-
тың Қолумбия колледжінде (кейін Колумбия университетіне айналды) профес-сор
Фрэнсис Либер "Тарих және саяси ғылым" деген кафедра ашты. Соның негізінде
онда 1880 жылы саяси ғылымның жоға-ры мектебі құрылды. АҚШ-тағы сияқты 1872
жылы Франция-да мемлекеттік аппаратқа арнайы қызметкерлер дайындайтын саяси
ғылымдар мектебі жұмыс істей бастады. 1889 жылы Аме-риканың Саяси және
әлеуметтік ғылымдар академиясы, 1903 • жылы ерикалық саяси ғылымдар
ассоциациясы құрылды.
XX ғасырдың басында саясаттану бөлек академиялық пән ретінде толық
белініп шықты. Бұл ғылымның халықаралық мәртебе алып, толықканды
қалыптасуына ЮНЕСКО-ның бас-шылығымен 1949 жылы қүрылған саяси ғылымдардың
халық-аралық ассоциациясы зор рөл атқарды. Ол саяси зерттеудің
белсенділігін арттыру жолында қазір де жемісті еңбек етуде.
Бүгінгі танда АҚШ-тың, Шығыс елдерінің барлық жоғары оқу орындарында
саясаттану жеке пән ретінде барлық факуль- теттерде міндетті түрде
оқытылады, өлемнің ең ірі универси-теттері оған мамандар дайындайды.
Мысалы, АҚШ-та саясат-танудың мамандандырылған 26 саласы бойынша білім
береді. Шетелдерде, әсіресе, бұл ғылымның қолданбалы түрі кең өріс алған.
Оны бітірген маман саясатшылар маңызды саяси шешімдердің жобаларын
сараптауға, партиялар немесе басқа
бірлестіктердің сайлау алдындағы бағдарламаларын талдауға, үкіметтік
дағдарыстар мен халыкаралық катынастардағы шиеленіс жағдайларының себебін
ашуға кеңінен пайдаланады.
Бұрынғы Кеңес елінде бұл ғылымды партияға, халыққа қар-сы, буржуазиялық
ғылым деп айдар тағып, оқытпаған болатын. Себебі, Кеңес өкіметі, шын
мәнінде, саяси сауатты адамдар-ды даярлауға мүдделі болмады. Ондай жағдайда
тоталитарлық жүйе 70 жылдан артык дәуренін құра алмаған да болар еді.
Бірақ бұдан ол кезде саяси ғылымға еш кеңіл бөлінбеген екен деген ой
тумауға тиіс. Саясат мәселелері қаралып, зерттеліп жатты. Алайда, олар
ғылыми коммунизм, тарихи материализм, Коммунистік партия тарихы сияқты
коммунистік идеологияға негізделген пәндердің шеңберінен шыкпайтын және ең
алды-мен қандай әлеуметтік-саяси процестер социализм мен комму-низмге
әкелуі мүмкін, соның жолдарын іздейтін.
Саясаттануға деген көзкарас 80 жылдардың екінші жарты-сында бұрынғы Кеңес
Одағындағы түбегейлі реформаларға, қоғамның демократиялануына, тоталитарлық
жүйенің күйреуіне байланысты өзгерді. 1989 жылдан Жоғары Аттестациялау Ко-
миссиясында саясаттанудан эксперттік кеңес жұмыс істей бас-тады. 1990 жылы
КСРО-ның ғылым жөне техника бойынша мемлекеттік комитеті "Саяси ғылымдар"
деген атпен саяси ғылым қызметкерлерінің тізімін ресми түрде бекітті. 1989-
1990 оқу жылдарында Балтық бойы елдерінде, 1990 жылдан бастап ТМД-ның басқа
елдерінде саясаттану оқытыла бастады. Казір Казақстанньщ барлық жоғары оқу
орындарында бұл ғылым жеке пән ретінде өтілуде. Әл-Фараби атындағы Казақ
Мемлекеттік Үлттық университеті және Абай атындағы Алматы Мемлекеттік
университеті және т.б. жоғары оку орындарында бұл салада арнаулы мамандар
даярлайды.

2. Саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері мен функциялары

Саясаттанудың пәні женінде алыс, жақын шетелдік болсын, біздің елдің
ғалымдарының арасында болсын бірыңғай, жалпы жұрт танып, мойындаған
анықтама, токтам жоқ. Оның ауқымы мен мазмұны, қарастыратын мәселелер
шеңбері, жеке ғылыми пән ретінде ерекшелендіретін белгісі, өлшемі не болуы
керек деген сауалдар төңірегінде бірталай көзкарастар бар. Кейбір ғалымдар
оған қоғамда билікті жүргізетін немесе оған әсер ететін мемлекет, партиялар
және басқа саяси институттар туралы ғылым ретінде қарайды. Әлбетте,
саясаттанудың бұл мәселе-лермен айналысатынында дау жоқ. Дегенмен, оның
өрісін тек солармен шектеуге әсте болмайды. Себебі, ол солармен қатар жалпы
саяси теориялар мен нақтылы саяси іс-әрекеттерді, сая-си процестер мен
жүйелерді, халықаралық қатынастарды да зерттейді, еларалық салыстырмалар да
жүргізеді. Сондықтан мұндай көзқарас саясаттануға тар мағынасында қараған
болып шығады.
Ғалымдардын екінші тобы саясаттануды ғылымға қатаң негізделген, әсіресе
тәжірибелік (эмпирикалык) әдіс-тәсілге сүйенген, нәтижесін тексеріп білуге
болатын ілім ретінде түсінеді. Оны жақтаушыларды бихевиористер дейді (олар
тура-лы кейінірек сөз болады). Олар бұл ғылымды математика, кибер-нетика
және т. с. с. нақтылы ғылымдарға телиді. Мұндайда теориялық қыры (мысалы,
қоғам мен мемлекеттің мән-мағынасын, саяси идеяларды, саясаттың негізінде
жатқан зандылықтар мен қайшылықтарды зерттеу, қоғамды сын көзбен сараптау
және т. б.) тыс қалады. Бұл бағытты жақтаушылар, түптеп келгенде,
саясаттануды теориялык және практикалық жақка бөліп, екіншісін басшылыққа
алып отыр. Бұлай білімнің екі түрін бір-біріне қарсы қоюшылықпен келісуге
болмайды. Себебі, теория мен практиканы бөліп қарау адамзат тарихында талай
рет ты-ғырыққа тірелткен.
Әрине, аталған тәсіл сайлаудың дауыс беру нәтижесін, оған жұмсалған
қаражатты, қай партияның жақтаушылары көп не аз болғанын және т. с. с. сан
жағынан нақтылы есептеп шығуға мүмкіндік береді. Бірақ "еркіндік",
"теңдік", "әділеттік", "егемендік", "демократия" және т. б. сияқты маңызды
катего-рияларды сандық мөлшерде есептеп шығаруға келмейді.
Саясаттануды зерттейтін ғалымдардың көпшілігі (үшінші топ) бұл ғылымды
саясат туралы жалпы, оның барлық көріністерін қамтып, тәртіпке келтіретін,
жинақтап біріктіретін ғылым деп санайды. Бұл пікірді Біріккен Үлттар
Үйымының Білім беру, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі ұйымы
(ЮНЕСКО) басшылығымен 1948 жылы Парижде өткен саясат-танушылардың
Халықаралық коллоквиумы да мақұлдады. Оған қатынаскан дүние жүзінің белгілі
ғалымдары саясаттану пәні мына бөлімдерден тұрғанын жөн деп тапты: 1) саяси
теориялар (олардың пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі кызметі); 2)
саяси институттар (конституциялар, аймақтык және жергілікті басқару;
кепшілік әкімшілігі, саяси институттарды салысты-рып зерттеу); 3) партиялар
мен қоғамдық ұйымдар; 4) қоғам-дық пікір; 5) халықаралық саясат
(халықаралық ұйымдар мен халықаралық құқық).
Саясаттану пәні қоғамның саяси саласын, оның даму заң-дылыктарын, қазіргі
саяси өмірді ұйымдастыруды, басқаруды, оның құрылысы мен жұмыс істеуін
зерттейді. Ол адамзаттың демократиялық қоғамдағы құқығы, еркіндігі мен
міндеттері, жеке адамның саяси-құқықтық жағдайы, оның саяси өмірге қатынасу
тәсілдері, саяси өзгерістердің түрлері, саяси мәдениетті қалыптастырудың
мазмұны мен жолдары, қазіргі замандағы сан түрлі саяси идеялық көзқарастар,
жаңаша саяси ойлаудың мәні, қазіргі дүниежүзілік дамудың қозғаушы күштері
туралы түсінік береді. Ол бұрынғы және казіргі саяси жүйелерді, адамның
санасындағы, кезқарасындағы, мақсат-мүддесіндегі және мінез-құлық, іс-
әрекетіндегі саяси өзгерістерді қарасты-рады. Ол, бір жағынан, жиналған
деректерді корытады, екінші жағынан, құбылыстардың өзара ұқсастығы бойынша
болашаққа болжам жасайды.
Сайып келгенде, саясаттану дегеніміз саясат туралы, сая-саттың адам және
қогам арасындагы қарым-қатынастары ту-ралы жинақталган гылым. Ол саяси
биліктің қалыптасуы мен даму зандылықтарын, оның жұмыс істеуі мен
пайдалануын, тұрлері мен әдіс-тәсілдерін зерттейді.
Саясаттану саяси құбылыстар мен өзгерістердің мән-мағы-насын түсініп-білу
үшін бірталай әдістерді пайдаланады. Әдіс деп зерттеу жүргізуді ұйымдастыру
тәсілін айтады. Оларға са-лыстырмалы, жүйелеу, социологиялық, тарихи,
бихевиористік, нормативтік және т. б. әдістер жатады.
Салыстырмалы әдіс әр түрлі елдердегі саяси құбылыстарды салыстырып,
олардың жалпы жақтарын және жеке ерекшеліктерін ажыратуға мүмкіндік береді.
Ол елдегі саяси тұрақтылық пен саяси жағдайды бағалауға, соның негізінде
нақтылы саяси шешімдер қабылдауға көмектеседі. Бұл әдістің әсіресе казіргі
Қазақстан Республикасында алатын орны зор. Себебі, жүргізіліп жатқан саяси
реформалардың табысты болуы көбіне басқа елдердің озық тәжірибесін тиімді
пайдала-нуға байланысты болмақ.
Жүйелеу әдісі саяси құбылыстарды басқа күрделі қүрылымның бір бөлігі
ретінде қарап, оны құрайтын элемент-тердің әлеуметтік өмірдегі орнын,
қызметін айналадағы орта-мен, басқа құбылыстармен байланысты зерттейді.
Социологиялық ә д і с саясатты қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік
құрылым, мәдениет және т. б. жағ-дайына байланысты анықтайды.
Т а р и х и т ә с і л саяси құбылыстарды мерзімі жағынан дәйекті,
заманына қарай, бұрынғы, қазіргі және болашақтың байланысын айқындай отырып
қарастырады. Ол әр түрлі саяси окиғаларды, процестерді, деректерді олардың
болған уақыт мезгілін еске ала танып-білуді талап етеді.
Бихевиор истік әдіс жекеадамдар мен топтардыңіс-әрекетін, белгілі бір
саяси жағдайларда адамдардың өздерін өздері қалай ұстауын талдауға
негізделеді. Бұл әдісті жақтау-шылар саяси қызметтің барлық түрлерін
адамдардың іс-әрекеттерін талдау арқылы түсініп-білуге болады дейді.
Нормативтік әдіс (XIX ғасырға дейін жиі пайдаланылған) қоғамдықигілікті
ең мол қамтамасыз ететін немесе ада-мға әуел бастан тән ажыратылмас табиғи
құқықты іске асыруға барлық мүмкіндікті жасайтын саяси құрылыстың түрін
іздейді.
Ал бұрынғы Кеңес Одағы кезінде ең дұрыс және мызғымас тәсіл болып
есептелген диалектикалық-материа-л и с т і к ә д і с болатын. Ол
табиғаттағы, қоғамдағы және санадағы құбылыстар мен процестерді бірімен-
бірі тығыз бай-ланыста және үздіксіз даму жағдайында болады деп санайды.
Бұл әдісті ешкім жокқа шығармайды. Бірақ коммунистік көзқа-рас сияқты бір
ғана бұл әдістің шеңберінде қалуға және бол-майды.
Жоғарыда аттары аталған әдістермен қатар басқа да әдіс-тәсілдер бар.
Бұлардың бәрі де саяси процестер мен олардың дамуы жөнінде шынайы
мағлұматтар алуға тырысады. Сондық-тан қазіргі демократиялық мемлекеттерде
саясатқа байланыс-ты жағдайларды зерттегенде сан түрлі әдістемелерді
пайдала-нады.
Ғылымның басқа салаларыңдағы сияқты саясаттанудың да өзіндік ұғымдары
(категориялары) бар. Оған саяси құбылыстар мен процестердің мәнін
білдіретін ғылыми терминдер, сөз тіркестері жатады. Мысалы: "саясат",
"саяси билік", "саяси жүйе", "саяси тәртіп", "саяси партия", "саяси
мәдениет", "сая-си әлеуметтену", "саяси өмір", "саяси қатынастар",
"қоғамдық ұйымдар", "мемлекет", "демократия", "егемендік", "құқықтық
мемлекет", "азаматтық қоғам", "ішкі саясат", "сыртқы саясат" және т. б.
Қоғамды бұдан басқа да ғылымдар зерттейтін болғандықтан, жоғарыда
көрсетілген ұғымдарды басқа қоғамтану пәндері де (тарих, әлеуметтану,
фәлсафа, кұқықтану) пайдала-нуы мүмкін. Бірақ олар бұл категорияларды өз
пәніне сәйкес қолданады.
Қай ғылым болмасын белгілі бір қызметтерді (функциялар-ды) атқарады.
Саясаттануда да ондай міндеттер бар. Оған ен алдымен танымдық
(гносеологиялык) қызметтер жатады. Олай дейтініміз саяси білім қоғамдағы
оқиғаларды танып-білуге, олар-дың саяси мәнін түсінуге және болашақты
болжауға мүмкіндік береді.
Ғасырлар бойы Ресей империясы, одан кейін кеңестік тота-литарлық тәртіп
саясат пен билік сырын бүгіп келді. Қазірдің өзінде де халқымыздың саясат
пен саяси жетекшілердің іс-әрекеттері жонінде хабарлары аз. Кебіміз саяси
қайраткерлердің сөздерінің, ұрандарының, бағдарламаларының сырында не жат-
қанын байқамаймыз. Оларды білмей демократиялық жолмен алға басу қиын. Ондай
білімді тек саясаттану ғана бере алады.
Саясаттану багалау (аксеологиялық) қызметін атқарады. Ол саяси қүрылысқа,
институттарға, іс-әрекеттерге және оқиғалар-ға саяси баға береді.
Демократиялық мемлекеттерде саясаттану саяси теуметтену міндетін
атқарады. Ол азаматтықты, халықтың демократиялық саяси мәдениеттілігін
қалыптастырады.
Саясаттану реттеушілік, басқару қызметін атқарады. Оның ерекшелігі —
қоғамның саяси өмірімен тығыз байланысында. Соған орай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.