Казақстан Республикасының Конституциялық заңнамаларының сипаттамасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАРФАКУЛЬТЕТІ
ҚҰҚЫҚТАНУ КАФЕДРАСЫ
з.ғ.д., профессор Б.И.Нақыпов
6М030100 - Құқықтану мамандығы үшін
M28.100 ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ШЕТЕЛДІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЗАҢНАМАЛАРЫ пәні бойынша лекция тезистерінің жинағы
Түркістан-2017
6М030100 - Құқықтану мамандығы бойынша лекция тезистерінің жинағы СМЖ университет ережесі (ЖН-СМЖ-013-2014) негізінде дайындалған.
Лекция тезистерінің жинағын дайындаған: з.ғ.д.,профессор Б.И.Нақыпов
Лекция тезистерінің жинағы кафедраның №1 хаттамасы,
02 09 2017ж. мәжілісінде қаралды
Кафедра меңгерушісі:_________з.ғ.к.,қауымда ст. профессор Қ.Т.Битемиров
Лекция тезистерінің жинағы Әлеуметтік ғылымдар факультетінің №1 хаттамасы,
02 09 2017ж оқу-әдістемелік Кеңесінде бекітілді.
Оқу-әдістемелік кеңес төрайымы: ____________ ф.ғ.к., доцент Ж.Исаева
Модуль. 1 Казақстан Республикасының Конституциялық заңнамаларының сипаттамасы
1 тақырып Қазақстан Республикасының Конституциялық заңнамаларының түсінігі мен маңызы
Конституция - бұл тиісті елдің көпшілік азаматтарының мүдделерінде мемлекеттік және қоғамдық өмірдің басты ұстанымдарын бекітетін және мемлекеттің бүкіл құқықтық жүйесінің өзегі болып табылатын нормативтік акт. Конституция мемлекет өмірінің негізгі бастауларын - мемлекеттің құрылысын, саяси және әлеуметтік-экономикалық жүйесінің негіздерін бекітетін, адамның қоғамдағы алатын орнын байқататын мемлекеттің негізгі заңы болып табылады.
ҚазақстанРеспубликасыныңКонституция сы Қазақстан Республикасының Ата Заңы. Ағымдағы Конституция 1995 жылы 30 тамыз күні жалпы халықтық Референдум негізінде қабылданды және 5 қыркүйек күні өз күшіне енді. Конституция 9 тараудан, 98 баптан тұрады.Конституция мемлекеттік құрылыстың құқықты қнегізін қалыптастырушы құжат болып табылады. Ол мемлекеттілікте тік, қоғамдық, саяси институттар ретінде қызметтің негізі боларлық принциптерін орнықтырды, адам мен азаматтың конституциялық мәртебесін белгіледі, экономикалық құрылыстың негіздерін айқындады. Бұл тәуелсіз Қазақстанның қабылдаған екінші конституциясы. Алдыңғы конституция 1993 жылы 28қаңтарда қабылданған болатын.1995 жылы 30 тамызда республикада бүкіл халықтық референдум өтті, нәтижесінде Қазақстанның жаңа Конституциясы қабылданды. Дауыс беру еліміздің қалалары мен ауылдарындағы 10253 сайлау учаскелерінде жүрді. Бұл Конституцияның 1993 жылғы Конституциядан айырмашылығы оның мазмұнының сапасында еді. Жаңа Конституцияға алғаш рет азаматтың құқығына қатысты ғана емес, адам дүниеге келген сәттен одан ажырамас құқықтарына да қатысты нормалар енді. Ол бойынша Қазақстан Республикасының Президенті саяси жүйенің басты тұлғасы болып табылады, билік тармақтарынан жоғары тұрады. Бұл президенттік басқару жүйесіндегі мемлекетке сай келеді. Парламент туралы конституциялық бөлім өзгерістерге ұшырады.
1995 ж. Желтоқсанда екі палаталы (жоғарғыпалаталы -- Сенат, төменгі палаталы -- Мәжіліс) Парламентке сайлау өткізілді.
Конституция құрылымы
I бөлім. Жалпы ережелер
II бөлім. Адам және азамат
III бөлім. Президент
IV бөлім. Парламент
V бөлім. Үкімет
VI бөлім. Конституциялық кеңес
VII бөлім. Соттар және сот төрелігі
VIII бөлім. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару
IX Бөлім. Қорытынды және өтпелі ережелер
2 тақырып Қазақстан Республикасындағы Конституциялық заңдар және олардың заңнамалар жүйесінде алатын орны
Заңнама, заңдар - мемлекеттегі өкілетті заң шығарушы органдар қабылдаған нормативтік актілер (көбінесе, заңдар) кешені; сол мемлекеттегі саяси, әлеуметтік, экономикалық, рухани, отбасылық, т.б. қарым-қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Кейде сол нормалардың бір түрі де заңнама деп аталады. Заңнама мемлекеттік билікті жүзеге асыру әдістерінің негізгісі болып табылады. Заңнама бөліктері өзара байланысты, әрі бір-біріне бағынышты бірегей жүйені құрайды. Заңнаманы құрайтын бөліктер оны қабылдаған мемлекеттік басқару құрылымындағы тиісті заң шығарушы органның мәртебесіне қарай белгілі бір тармақтарға (жоғары билік органдары қабылдаған заңдарға, үкімет қаулыларына, министрліктер мен идаралардың нормативтік актілеріне, т.б.), сондай-ақ, олар қоғамдағы қарым-қатынастардың қандай саласын реттеуге бағытталғанына қарай арнаулы салаларға (азаматтық заңнамаға, қылмыстық заңнамаға, әкімшілік заңнамаға, т.б.) бөлінеді
Заңнама жүйесінде мемлекеттің Конституциясы Негізгі Заң немесе Ата Заң болып табылады. Ол жоғары заңи күшке ие: мемлекеттік органдардың бүкіл заңдары мен басқа да нормативтік актілері Конституцияның негізінде және соған сәйкес шығарылуға тиіс. Қазақстан заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясын, конституциялық заңдарды, Қазақстан Республикасының заңдарын, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарын, Қазақстан Республикасы Парламентінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларын қамтиды. Олар мемлекеттегі қарым-қатынастардың қандай саласын реттеуге арналғанына байланысты бірнеше топқа бөлінеді:
Заңнама түрлері
Азаматтық заңнама - әр түрлі заң күші бар құқықтық-нормативтік актілердің жиынтығы. Азаматтық заңнама жүйесі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін, соған сәйкес қабылданған өзге де заңдарды, тең құқықты қатысушылардың ақша-тауар, мүліктік қатынастарын және мүлікпен байланысты өзіндік беймүліктік қатынастарын, сондай-ақ, мүлікпен байланысы жоқ өзге де қатынастарын реттейтін Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтарын, Парламент қаулыларын, Парламент Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларын (заңнамалық актілерін) қамтиды. Азаматтық заңнаманың нормалары заңдарда, нормативтік-құқықтық актілерде, заңнан туындаған нормативтік актілерде және халықар. шарттарда (келісімдерде) тұжырымдалған.
Азаматтық іс жүргізу заңнамасы - азаматтық істер бойынша соттардың сот төрелігін жүргізу жөніндегі қызметін заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз ететін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. Қазақстанда "Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі", "Атқарушылық іс жүргізу және сот атқарушыларының мәртебесі туралы", "Сот приставтары туралы", "Адвокаттық қызмет туралы", "Мемлекеттік баж туралы", "Сот сараптамасы туралы" заңдар, "Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы, т.б. заңнамалық актілер қабылданған. Олар субъективтік құқықтар мен заңды мүдделерді сот жолымен қорғауды ойдағыдай жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Еңбек заңнамасы - азаматтардың еңбек ету, қызмет пен кәсіп түрін таңдау бостандығына қатысты конституциялық құқығын іске асыру барысында туындайтын еңбек қатынастарын реттейтін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы" заңы осындай заңнама болып табылады. "Еңбекті қорғау туралы" заң қызметкерлер еңбегінің қорғалуы құқығын қамтамасыз етуге бағытталған, жазатайым оқиғалардың, өндірісте денсаулыққа зақым келуінің алдын алу мақсатымен осы саладағы ұлттық саясаттың негізгі қағидаларын белгілейді. "Ұжымдық еңбек даулары мен ереуілдер туралы" арнаулы заңда ұжымдық еңбек дауларын шешу тәртібі мен тәсілдерін, ереуілге құқықты іске асыру тәртібін реттейтін құқықтық негіздер белгіленген. Кәсіподақтардың өз мүшелерінің еңбек ету, сондай-ақ, басқа да әлеум.-экон. құқықтары мен мүдделерін білдіру және қорғау, еңбек жағдайларын жақсарту ісіндегі рөлі "Кәсіподақтар туралы" заңда айқындалған.
қабылданған "Отбасы және неке туралы" заң отбасылық құқықтың қайнар көзі болып табылады. Мұнда бұған дейінгі заң бойынша жұбайлардың ортақ меншіктік қатынастарының қолданыстағы режимі қайта қаралып, кәмелетке толмаған ата-аналардың мүдделерін қорғау мақсатымен неке жасы екі жасқа дейін төмендетілді, жұбайлардың қос әулетесім (фамилия) алуына мүмкіндік берілді, алимент төлеу саласына да біраз жаңалықтар енгізілді. Кейбір жағдайларда отбасылық қатынастарға азаматтық құқық нормалары да қолданылуы мүмкін.
Әкімшіліктік заңнама - мемлекетті басқару саласындағы қарым-қатынастарды реттейтін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. 2001 жылы қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының "Әкімшілік құқық бұзушылық туралы" кодексінде әкімшілік жаза қолдану шараларының шеңбері кеңейтілді, сонымен қатар оған "Әкімшілік-құқықтық ықпал ету шаралары" атты арнаулы бап енгізілді, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес осы салада жүргізілген құқықтық реформаның негізгі бағыттарының бірі болып табылады.
Қылмыстық заңнама - қылмыстық құқық нормаларын реттейтін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. Ол тек қана "Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінен" тұрады. Онда қылмыстық жауапкершіліктің және жаза қолданудың шектерін айқындайтын нормалар белгіленген; қылмыстық іс жүргізу заңнамасы - қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін құқықтық-нормативтік акт. "Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі" осы саладағы арнаулы және негізгі заң болып табылады. Ол сот төрелігін жүзеге асыру қағидаларын, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін белгілейтін конституциялық нормаларға, сондай-ақ халықар. құқықтың жалпы жұрт таныған нормалары мен қағидаларына негізделген.
Салық заңнамасы - мемлекетте қолданылатын салық түрлерін, салық ставкаларын, салық өндіріп алу тәртібін, салық жеңілдіктерін белгілейтін нормалардың жиынтығы. Салық Заңнамасы салық міндеттемелерінің пайда болуына, өзгеруіне, тоқтатылуына байланысты қатынастарды реттейді, салық санкцияларын белгілейді. Қазақстанда салық заңнамасы 2001 жылы маусымда қабылданған Қазақстан Республикасының "Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер туралы кодексін" (Салық кодексі), Қазақстан Республикасының "Трансферттік бағаларды қолдану кезіндегі мемлекеттік бақылау туралы" заңын, Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілерін, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Кіріс мин-нің Қазақстан Республикасының Қаржы мин-мен келісілген актілерін қамтиды.
Бюджеттік заңнама - Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын, "Бюджет жүйесі туралы" Заңды, әр жылға арналған респ. бюджет туралы заңдарды, мәслихаттардың тиісті жылдарға арналған жергілікті бюджет туралы шешімдерін, бюджет рәсімдемелері жөніндегі өзге де нормативтік-құқықтық актілерді қамтиды.
Жер заңнамасы - жер және табиғат ресурстары қатынастарын реттейтін құқықтық ин-тар мен нормаларды қамтитын Заңнама саласы. Елдің жер қорын қорғау, оны орынды пайдалану мемлекет қызметіндегі басым бағыт болып табылады, ол Қазақстан Республикасының Конституциясында және 2001 жылы қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының "Жер туралы" Заңында саяси-құқықтық тұрғыдан тұжырымдалған.
Кеден заңнамасы - барлық тұлғалардың тең құқықты негізде тауарлар мен көлік құралдарын елдің кеден шекарасына әкелуі мен одан әкетуі құқығын реттейтін, кеден саясатын жүзеге асыру құралдарының жиынтығы ретіндегі кеден ісі ұғымын айқындайтын Заңнамалық акт. 1995 жылы шілдеде қабылданған "Қазақстан Республикасындағы Кеден ісі туралы" заң кедендік реттеу аясындағы негізгі заң болып табылады.
3 тақырып Қазақстан Республикасындағы Конституциялық заңнамалардың ерекшеліктері және оларды қабылдау тәртібі
Заңнама, заңдар - мемлекеттегі өкілетті заң шығарушы органдар қабылдаған нормативтік актілер (көбінесе, заңдар) кешені; сол мемлекеттегі саяси, әлеуметтік, экономикалық, рухани, отбасылық, т.б. қарым-қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Кейде сол нормалардың бір түрі де заңнама деп аталады. Заңнама мемлекеттік билікті жүзеге асыру әдістерінің негізгісі болып табылады. Заңнама бөліктері өзара байланысты, әрі бір-біріне бағынышты бірегей жүйені құрайды. Заңнаманы құрайтын бөліктер оны қабылдаған мемлекеттік басқару құрылымындағы тиісті заң шығарушы органның мәртебесіне қарай белгілі бір тармақтарға (жоғары билік органдары қабылдаған заңдарға, үкімет қаулыларына, министрліктер мен идаралардың нормативтік актілеріне, т.б.), сондай-ақ, олар қоғамдағы қарым-қатынастардың қандай саласын реттеуге бағытталғанына қарай арнаулы салаларға (азаматтық заңнамаға, қылмыстық заңнамаға, әкімшілік заңнамаға, т.б.) бөлінеді[.]Заңнама жүйесінде мемлекеттің Конституциясы Негізгі Заң немесе Ата Заң болып табылады. Ол жоғары заңи күшке ие: мемлекеттік органдардың бүкіл заңдары мен басқа да нормативтік актілері Конституцияның негізінде және соған сәйкес шығарылуға тиіс. Қазақстан заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясын, конституциялық заңдарды, Қазақстан Республикасының заңдарын, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарын, Қазақстан Республикасы Парламентінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларын қамтиды. Олар мемлекеттегі қарым-қатынастардың қандай саласын реттеуге арналғанына байланысты бірнеше топқа бөлінеді:
* Азаматтық заңнама - әр түрлі заң күші бар құқықтық-нормативтік актілердің жиынтығы. Азаматтық заңнама жүйесі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін, соған сәйкес қабылданған өзге де заңдарды, тең құқықты қатысушылардың ақша-тауар, мүліктік қатынастарын және мүлікпен байланысты өзіндік беймүліктік қатынастарын, сондай-ақ, мүлікпен байланысы жоқ өзге де қатынастарын реттейтін Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтарын, Парламент қаулыларын, Парламент Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларын (заңнамалық актілерін) қамтиды. Азаматтық заңнаманың нормалары заңдарда, нормативтік-құқықтық актілерде, заңнан туындаған нормативтік актілерде және халықар. шарттарда (келісімдерде) тұжырымдалған.
* Азаматтық іс жүргізу заңнамасы - азаматтық істер бойынша соттардың сот төрелігін жүргізу жөніндегі қызметін заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз ететін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. Қазақстанда "Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі", "Атқарушылық іс жүргізу және сот атқарушыларының мәртебесі туралы", "Сот приставтары туралы", "Адвокаттық қызмет туралы", "Мемлекеттік баж туралы", "Сот сараптамасы туралы" заңдар, "Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы, т.б. заңнамалық актілер қабылданған. Олар субъективтік құқықтар мен заңды мүдделерді сот жолымен қорғауды ойдағыдай жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
* Еңбек заңнамасы - азаматтардың еңбек ету, қызмет пен кәсіп түрін таңдау бостандығына қатысты конституциялық құқығын іске асыру барысында туындайтын еңбек қатынастарын реттейтін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы" заңы осындай заңнама болып табылады. "Еңбекті қорғау туралы" заң қызметкерлер еңбегінің қорғалуы құқығын қамтамасыз етуге бағытталған, жазатайым оқиғалардың, өндірісте денсаулыққа зақым келуінің алдын алу мақсатымен осы саладағы ұлттық саясаттың негізгі қағидаларын белгілейді. "Ұжымдық еңбек даулары мен ереуілдер туралы" арнаулы заңда ұжымдық еңбек дауларын шешу тәртібі мен тәсілдерін, ереуілге құқықты іске асыру тәртібін реттейтін құқықтық негіздер белгіленген. Кәсіподақтардың өз мүшелерінің еңбек ету, сондай-ақ, басқа да әлеум.-экон. құқықтары мен мүдделерін білдіру және қорғау, еңбек жағдайларын жақсарту ісіндегі рөлі "Кәсіподақтар туралы" заңда айқындалған.
* Отбасы-неке заңнамасы - азаматтардың отбасы-неке қатынастарын реттейтін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. 1998 жылы қабылданған "Отбасы және неке туралы" заң отбасылық құқықтың қайнар көзі болып табылады. Мұнда бұған дейінгі заң бойынша жұбайлардың ортақ меншіктік қатынастарының қолданыстағы режимі қайта қаралып, кәмелетке толмаған ата-аналардың мүдделерін қорғау мақсатымен неке жасы екі жасқа дейін төмендетілді, жұбайлардың қос әулетесім (фамилия) алуына мүмкіндік берілді, алимент төлеу саласына да біраз жаңалықтар енгізілді. Кейбір жағдайларда отбасылық қатынастарға азаматтық құқық нормалары да қолданылуы мүмкін.
* Әкімшіліктік заңнама - мемлекетті басқару саласындағы қарым-қатынастарды реттейтін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. 2001 жылы қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының "Әкімшілік құқық бұзушылық туралы" кодексінде әкімшілік жаза қолдану шараларының шеңбері кеңейтілді, сонымен қатар оған "Әкімшілік-құқықтық ықпал ету шаралары" атты арнаулы бап енгізілді, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес осы салада жүргізілген құқықтық реформаның негізгі бағыттарының бірі болып табылады.
* Қылмыстық заңнама - қылмыстық құқық нормаларын реттейтін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. Ол тек қана "Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінен" тұрады. Онда қылмыстық жауапкершіліктің және жаза қолданудың шектерін айқындайтын нормалар белгіленген; қылмыстық іс жүргізу заңнамасы - қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін құқықтық-нормативтік акт. "Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі" осы саладағы арнаулы және негізгі заң болып табылады. Ол сот төрелігін жүзеге асыру қағидаларын, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін белгілейтін конституциялық нормаларға, сондай-ақ халықар. құқықтың жалпы жұрт таныған нормалары мен қағидаларына негізделген.
* Салық заңнамасы - мемлекетте қолданылатын салық түрлерін, салық ставкаларын, салық өндіріп алу тәртібін, салық жеңілдіктерін белгілейтін нормалардың жиынтығы. Салық Заңнамасы салық міндеттемелерінің пайда болуына, өзгеруіне, тоқтатылуына байланысты қатынастарды реттейді, салық санкцияларын белгілейді. Қазақстанда салық заңнамасы 2001 жылы маусымда қабылданған Қазақстан Республикасының "Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер туралы кодексін" (Салық кодексі), Қазақстан Республикасының "Трансферттік бағаларды қолдану кезіндегі мемлекеттік бақылау туралы" заңын, Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілерін, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Кіріс мин-нің Қазақстан Республикасының Қаржы мин-мен келісілген актілерін қамтиды.
* Бюджеттік заңнама - Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын, "Бюджет жүйесі туралы" Заңды, әр жылға арналған респ. бюджет туралы заңдарды, мәслихаттардың тиісті жылдарға арналған жергілікті бюджет туралы шешімдерін, бюджет рәсімдемелері жөніндегі өзге де нормативтік-құқықтық актілерді қамтиды.
* Жер заңнамасы - жер және табиғат ресурстары қатынастарын реттейтін құқықтық ин-тар мен нормаларды қамтитын Заңнама саласы. Елдің жер қорын қорғау, оны орынды пайдалану мемлекет қызметіндегі басым бағыт болып табылады, ол Қазақстан Республикасының Конституциясында және 2001 жылы қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының "Жер туралы" Заңында саяси-құқықтық тұрғыдан тұжырымдалған.
* Кеден заңнамасы - барлық тұлғалардың тең құқықты негізде тауарлар мен көлік құралдарын елдің кеден шекарасына әкелуі мен одан әкетуі құқығын реттейтін, кеден саясатын жүзеге асыру құралдарының жиынтығы ретіндегі кеден ісі ұғымын айқындайтын Заңнамалық акт. 1995 жылы шілдеде қабылданған "Қазақстан Республикасындағы Кеден ісі туралы" заң кедендік реттеу аясындағы негізгі заң болып табылады.
4 тақырып Қазақстан Республикасы Конституциялық заңнамаларындағы мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесі
ҚР ПАРЛАМЕНТIНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСI
1995 жылғы ҚР Конституциясы мемлекеттік органдардың өкілеттіктерінің жаңа шеңберін бекітіп, олардың мемлекеттік билік жүйесінде алатын орнын анықтап берді. Ерекше мәртебеге жаңа қос палаталы орган - Парламент ие болды. Ол Кеңес заманындағыдай республиканың қарауына жатқызылған кез-келген мәселені шеше алатын мемлекеттік өкіметтің жоғары органы емес, сондай-ақ 1993 жылғы Конституцияда бекітілгендей бірден-бір заң шығарушы орган емес, ол заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғарғы өкілді орган ретінде бекітілді. ҚР Парламентінің 1993 жылғы үлгідегі Жоғарғы Кеңестен айырмашылығы оның заң шығарушы орган бола отырып заңдар шығаруда монополиялық құқықты иеленбейтіндігінде. Конституцияда қарастырылған жағдайларда заң шығару құқығы Президентке де тән болады.Біріншіден, ҚР Парламенті - республика халқының еркін білдіретін, ұлттық, халықтық және мемлекеттік егемендікті байқататын өкілді орган. Өкілді сипат қай елдің болмасын Парламентіне тән қасиет. Халықпен тікелей және жанама құрылатын бұл орган бүкіл халықтың атынан өкілдік етеді, барлық халықтың біртұтастығын білдіреді және азаматтардың билікті жүзеге асыруының негізгі нысаны болып табылады. Ол халықтың, яғни мемлекеттегі барлық азаматтардың мақсат-мүдделері мен еркін бідіруші ретінде қарастырылады. Сондықтан да Парламенттің негізгі бағыты: тұрғылықты халықтың ерік-жігерін, мүдделерін тану, зерттеу және оларды заңдарда бейнелеу, өз депутаттары арқылы халықтың мемлекетпен тікелей, тұрақты байланысын қамтамасыз ету. Парламенттің халық өкілдігі деп аталуының мәні міне осында. Екіншіден, Парламент - бүкіл ҚР аумағында міндетті күші бар заң актілерін қабылдайтын заң шығарушы орган. Парламенттің басты мақсаты - заңдарда халық мүддесін бейнелеу, ерік-жігерін заңи рәсімдеу. Ал, басты міндеті (саяси) - өзінің заң шығарушылық қызметі арқылы елдегі саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайды түпкілікті тұрақтандыру үшін қызмет ету болып табылады.
1995 жылы қабылданған Конституция бойынша Парламент қос палаталы құрылымда құрылды: Сенат және Мәжіліс.
Парламенттің екі палаталық құрылымының қажеттігі мен артықшылықтары мынада:
- біріншіден, екі палаталық құрылым заң жобасын палаталарда екі қайтара талқылаудан өткізуді мүмкін ете отырып қабылданатын заңдардың сапасын жақсартуға мүмкіндік береді;
- екіншіден, Парламенттің екі палаталы құрылымы жалпы мемлекеттік мүдделер шегінде түрлі аймақтардың өзіндік мүдделерін ескеруді қамтамасыз етеді. Ашып айтсақ, Сенат депутаттарының негізгі бөлігі (32 депутат) Қазақстанның әкімшілік-аумақтық бірліктерінен (облыстардан, республикалық маңызы бар қалалар (Алматы) мен астанадан) сайланады, тиісінше олар Парламентте өзі сайланған аймақтың мүддесін білдіреді. Ал, Мәжіліс болса ҚР азаматтарымен тікелей сайлана отырып, тұтастай алғанда бүкіл азаматтардың, халықтың ерік-мүддесін білдіреді. Олай болса, осы екі палатаны біріктіретін Парламентте мемлекеттік мүдде шегінде бүкіл Қазақстан халқы мен Қазақстанның тиісті аймақтарының мүделері үйлесіп, көрініс табады.
үшіншіден, екі палаталық құрылым Парламенттің жүргізетін жұмыстарының көлемін арттырады. Қазақстанда екі палаталы Парламенттің құрылуы онымен қарастырылатын мәселелердің санын да мәнді түрде кеңейтті. Көп мәселелер дербес түрде жеке палаталарда шешіледі.
- төртіншіден, екі палаталық құрылым депутаттардың талқылауларға
тікелей қатысуын кеңейтеді.
ҚР ҮКIМЕТIНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСI
Мемлекет қызметінің негізгі бөлігін жүзеге асыру Республика Үкіметіне жүктелген. Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік биліктің дербес тармағы болып табылады және мемлекеттің атқарушы билігінің көрінісін байқатады. Ол вертикалдық жүйемен байланысқан тұтастай атқарушы биліктің жоғарғы органы болып табылады. Атқарушы биліктің жоғарғы органы ретінде ол барлық атқарушы органдарды басқарады, олардың қызметіне басшылық етеді, елдің мемлекеттік басқаруын жүзеге асырады. Үкімет табиғатының осындай сипаттары ҚР Конституциясында бекітіліп, оның мәртебесін анықтады. Конституцияның 64 бабына сәйкес ҚР Үкіметі - атқару билігін жүзеге асыратын, атқарушы органдардың жүйесін басқаратын және олардың қызметіне басшылық жасайтын алқалы орган болып табылады.
Үкімет Президент алдында жауапты, Парламентке есеп беретін, Қазақстан Республикасының Конституциясының, заңдарының, Президент жарлықтарының орындалуын қамтамасыз ету өкілеттігін және заңдарға байланысты бүкіл республика аумағына жалпы міндеттілік мәні бар нормативтік актілер қабылдау құқығын иемденген, жалпы құзыреті бар атқарушы биліктің алқалы органы.
Үкiметтiң құрамына Үкiмет мүшелерi - Республиканың Премьер-Министрi, оның орынбасарлары, министрлер және Республиканың өзге де лауазымды адамдары кiредi. Үкiметтi Республика Президентi Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген тәртiппен құрады. Нақты қарастырсақ, Конституцияның 44 бабының 3)-тармақшасына сәйкес ол алдымен Премьер-Министрді тағайындайды. Премьер-Министрді тағайындау тәртібіне келсек, Президент Парламент Мәжілісінде өкілдігі бар саяси партиялар фракцияларымен консультациялардан кейін келісім беру үшін Мәжілістің қарауына Республика Премьер-Министрінің кандидатурасын енгізеді, Парламент Мәжілісінің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін қызметке тағайындайды. Премьер-Министр өзі тағайындалғаннан кейін 10 күн мерзім ішінде Үкiметтiң құрылымы мен құрамы туралы Президентке ұсыныс енгiзедi. Премьер-Министрдің тиісті ұсынысы негізінде ол Үкіметтің құрылымын айқындайды, мүшелерін қызметке тағайындайды.
Үкiметтiң құрылымын министрлiктер және өзге де орталық атқарушы органдар құрайды. Үкiмет мүшесi Қазақстан халқына және Президентiне ант бередi. Үкiмет мүшелерiнiң антын Республика Президентi қабылдайды.Республика Үкiметiнің өкілеттік мерзімі заңда анықталмаған. Ол Президенттiң өкілеттік мерзімі бiткенше iс-қимыл жасайды және жаңадан сайланған Республика Президентi алдында өзiнiң өкiлеттiгiн доғарады. Республика Үкiметiнiң жаңа құрамы бекiтiлгенге дейiн Республика Үкiметi өз мiндеттерiн атқара бередi. Үкіметтің жаңа сайланған Президент алдында өкілеттігін тоқтату рәсіміне келсек, Үкімет Президенттің атына жолдап өтініш береді, оған Үкiмет мүшелерi қол қояды. Соңғы конституциялық реформа бойынша Үкімет туралы заңға енгізілген бір жаңалық - Премьер-Министрдің жаңадан сайланған Парламент Мәжілісінің алдында Үкіметке сенім туралы мәселесін қоюы. Нақты айтсақ, Республиканың Премьер-Министрі жаңадан сайланған Парламент Мәжілісінің алдында Үкіметке сенім туралы мәселе қояды. Мәжіліс сенім білдірген жағдайда, егер Республика Президенті өзгеше шешім қабылдамаса, Үкімет өз міндеттерін атқаруды жалғастыра береді.Үкімет туралы республика заңнамасында Үкіметтің орнынан түсуі мәселесі реттелген. Үкіметтің орнынан түсуінің негізі болып келесі жағдайлар табылады:
1) Үкiмет пен оның кез-келген мүшесiнің өздерiне жүктелген функцияларды одан әрi жүзеге асыру мүмкiн емес деп санауы;
2) Үкiмет жүргiзiп отырған саясатпен келiспеуі немесе оны жүргiзбей отыруы;
3) Парламент Мәжілісінің немесе Парламенттің Үкiметке сенiмсiздiк бiлдiруі;
Тиісті жағдайларда Үкiмет және оның кез-келген мүшесi Республика Президентiне өзiнiң орнынан түсуi туралы мәлiмдейді. Республика Президентi орнынан түсудi қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселенi он күн мерзiмде қарайды. Орнынан түсудi қабылдау Үкiметтiң немесе оның тиiстi мүшесiнiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi. Премьер-Министрдiң орнынан түсуiн қабылдау бүкiл Үкiметтiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi. Үкiметтiң немесе оның мүшесiнiң орнынан түсуi қабылданбаған ретте, Президент оған өз мiндеттерiн одан әрi жүзеге асыра берудi тапсырады.
4) Республика Президентiнiң бастамасымен Үкiметтің және оның кез келген мүшесінің өкiлеттiгiнің тоқтатылуы.
ҚР КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕСІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
Билік тармақтарының қалыпты жұмыс істеуі, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының мызғымастығы, конституцияның жоғарылығы мен сақталуы конституциялық қадағалау институты арқылы қамтамасыз етіледі деуге болады. Конституциялық қадағалау - бұл заңдар мен өзге актілердің Конституцияға сәйкестігін тексеруді, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын жоғары деңгейде қорғауды, билікті бөлу қағидасын орындауды қамтамасыз ететін демократиялық институт. Басқаша айтқанда, конституциялық қадағалау - бұл әдетте сот органдары немесе арнайы құрылған мемлекеттік орган жүзеге асыратын, заңдардың және өзге нормативтік құқықтық актілердің Конституция ережелеріне сәйкес келуін бақылау. Конституциялық қадағалау билік бөлінісі мен саяси және идеологиялық әралуандылық орын алған және жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтары кепілдендірілген құқықтық, демократиялық мемлекет үшін тән институт болып саналады. ҚР Конституциясына сәйкес Конституциялық Кеңес конституциялық қадағалауды жүзеге асырады. Конституциялық қадағалау органдарының тағайымы мемлекет пен қоғамның Негізгі заңын қорғауда болып табылады. Жалпы алғанда Конституцияны қорғау өзге мемлекеттік органдармен де жүзеге асырылуы мүмкін, бірақ құқықтың басты қайнар көзі ретінде оның жоғарылығын қамтамасыз ету - конституциялық қадағалау органдарының айрықша құзыры болып табылады.
Конституциялық қадағалаудың жүйесі туралы айтсақ, қазіргі жағдайда конституцияны қорғауды жүзеге асыратын органдардың үш үлгісін көрсетуге болады:
біріншісі - конституциялық қадағалауды жалпы юрисдикциялық соттардың жүзеге асыруы - соңғы инстанциясы Жоғарғы Сот болып табылады;
екіншісі - еуропалық үлгі - арнайы құрылған сот органдары жүзеге асырады (конституциялық соттар);
үшіншісі - сот жүйесіне жатпайтын арнайы құрылған органдар жүзеге асырады (мысалы, ҚР-да Конституциялық Кеңес), бұл органдарды "квазисот" органдары деп те атайды. Жалпы соттар жүзеге асыратын конституциялық қадағалау негізінен англосаксондық құқық елдерінде тараған - АҚШ, Дания, Австралия, Бразилия т.б. (Ұлыбританияның өзі бұған кірмейді деп есептеледі). Мысалы, АҚШ Конституциясының 1 тарауының 3 бабына сәйкес сот билігі Жоғарғы Сотқа және төменгі соттарға берілген. АҚШ соты қылмыстық немесе азаматтық істі қарап жатқан кезде кез келген тарап оған процесте қолданылудағы заңның конституциялық еместігі туралы арыздануы мүмкін. Бұл жағдайда негізгі процесс тоқтатылып немесе кейінгі қалдырылып, басқа мәселе - яғни заңның конституцияға сәйкестігін қарау туралы іс басталуы мүмкін.Континенталдық Еуропа мемлекеттерінің бірқатарында конституциялыққадағалауды арнайы құрылған Конституциялық соттар жүзеге асырады. Конституциялық соттар сот билігі жүйесіне жатқызылғанымен, өзге соттар секілді қылмыстық және азаматтық істерді қарамайды. Мұндай елдерге Испания, Австрия, Германия, т.б. елдер жатады.Конституциялық қадағалаудың үшінші үлгісі - бұл сот органдарына кірмейтін арнайы құрылған органдармен жүзеге асырылатын қадағалау. Жоғарыда оларды "квазисот" органдары (конституциялық кеңес...) деп атадық. Мұндай органның классикалық үлгісі болып Франция табылады. Бұгінде Қазақстан Республикасы да осындай үлгідегі елдердің қатарына жатады. Қазақстанда мұндай орган болып Конституциялық Кеңес табылады.
5 тақырып Қазақстан Республикасы Конституциялық кеңесі, құрылымы, мақсаты мен міндеттері
Конституциялық Кеңес жеті адамнан тұрады. Қазақстан аумағында туылған, жасы отыздан асқан, жоғары білімі бар, кемінде бес жыл заңгерлік қызмет стажы бар Қазақстан Республикасының азаматтары Конституциялық Кеңестің мүшелері бола алады. Конституциялық Кеңестің мүшелері өкілеттік мерзімі біткенше ауыстырылмайды.Конституциялық Кеңестің төрағасы мен мүшелерін Парламент палаталары тағайындайды. Конституциялық Кеңестің тағайындалған құрамы Қазақстан Республикасының Президентіне ант береді.Конституциялық Кеңестің төрағасы мен мүшелері мемлекеттің лауазымды тұлғалары болып есептеледі, Конституция мен Конституциялық Кеңес туралы Президенттің жарлықтарын орындайды. Олар өздерінің міндеттерін билік тармақтарынан тәуелсіз атқарады. Конституциялық Кеңестің қызметіне араласушылыққа, оның мүшелеріне қысым жасауға немесе басқаша түрде ықпал етуге жол берілмейді. Конституциялық Кеңес те, оның мүшелері де ешқандай органның алдында жауап бермейді.Конституциялық Кеңес төрағасы мен мүшелерінің иммунитеті (қолсұғушылық) болады - оларға ешкім қысым жасай алмайды, билігіне араласпайды, тәуелсіздігіне қол сұқпайды.Мемлекеттік орган ретінде Конституциялық Кеңес республиканың бүкіл аумағында Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары мәртебесін қамтамасыз етеді.Конституциялық Кеңес өз қызметінде мыналарды басшылыққа алады:Конституциялық нормаларды сақтай отырып, олардың бұлжымастығын, яғни жоғар мемлекеттік органдар нормативтік-құқықтық актілер қабылдағанда, ұйымдастыру шараларын жүзеге асырғанда, конституциялық нормалардың орындалуын қадағалайды;Мемлекеттің тұтастығын, саяси тұрақтылығын қамтамасыз ететін конституциялық ережелердің қатаң сақталуын бақылайды;Конституциялық идеялар мен қағидаларды - әлеуметтік мемлекет, құқықтық қоғам, азаматтық қоғам, қазақстандық отаншылдық идеяларын ұстанады.Конституциялық іс жүргізудің өзіндік ерекшеліктері Конституциялық Кеңестің сот жүйесіне жатпайтындығынан, мемлекеттік органдар жүйесіндегі ерекшелігінен және мемлекеттің дұрыс басқарылуына қызмет ете тұрып, мемлекеттік биліктің де тармағына жатпайтындығынан көрініс береді. Конституциялық іс қозғау жөнінде өзінің талаптарын білдіретін субъектілер конституциялық істі жүргізуге қатысушылар болып есептеледі. Оған жататындар: Республика Президенті, Сенат төрағасы, Мәжіліс төрағасы, Парламент депутаттарының жалпы санының бестен бір бөлігінен кем болмайтын тобы, Премьер-министр, республика соттары, қабылданған актілерінің Конституцияға сәйкестілігі тексерілетін мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар.Конституциялық Кеңес іс жүргізу жөнінде өтініш түскен күннен бастап бір айдың ішінде қабылданған өтініш бойынша қорытынды шешім шығарады.
Конституциялық Кеңестің шешімі, нормативтік немесе нормативтік емес қаулыс, қорытындысы қабылданған күннен бастап күшіне енеді және республиканың бүкіл аумағында міндетті, түпкілікті болып табылады, оған қатысты наразылық білдірген шағым айтуға болмайды.
Модуль 2. Шетелдердің конституциялық заңнамаларының сипаттамасы
6 тақырып Шетелдердің конституциялары мен конституциялық заңнамаларының түсінігі
Конституция термині -- латын тілінен аударғанда (constіtutіo) бекіту деген мағынаны білдіреді.
Конституция қоғамның нарықтық және рухани даму мәнінің саяси-құқықтық формасын көрсететін, күрделі тарихи, әлеуметтік және заңды құбылыс. Конституция қоғамдық және мемлекеттік құрылысты анықтайтын, билік органдарының тәртібі мен қағидаларын құрайтын, адам мен азаматтардың құқықтары мен міндеттерін, сайлау жүйесін қалыптастыратын, өкілеттік органмен ерекше тәртіпте немесе референдумда халықпен қабылданатын, мемлекеттің ең негізгі нормативтік құқықтық актісі болып табылады.
Әлемдегі ең бірінші жазылған конституция АҚШ-тың Конституциясы. Ол 1787 жылы қабылданған, әлі күнге дейін әрекет етіп келеді.
Ғылыми еңбектер мен арнайы шығармаларда ғалымдар конституцияны ерекше түрдегі құқықтық құжат ретінде қарастырады.
Конституция ең жоғары заң күшіне ие болатын, барлық құқықтық актілерден жоғары тұратын нормативтік құқықтық акт. Оған барлық заңдар мен заңға бағынышты актілер сәйкес келу қажет.
Конституцияларға анализ жасаса 18 ғасырдың аяғы 19 ғасырдың басында қабылданған конституцияларда таптық күрес нәтижесі нақты бейнеленген. Мысалы: 1787 ж. АҚШ және 1791 ж. Франция Республикасының конституцияларында мемлекеттік басқарудан феодальдық топтарды шеттетті. Ұлыбританияның конституциялық актісі парламент құрылымындағы компромистік сипаттамаға ие болды. Төменгі палата Қауымдар палатасы саяси аренаға шыққан буржуазияның мүддесін, жоғары палата лордтар палатасы феодальдық топтардың мүддесін қорғауға тиіс болды.
Басқа құқықтық актілерден Конституция тұрақтылығымен, шынайылығымен, Жоғарғы заң күшілігімен ерекшеленеді.
Легитимдік Конституция -- бұл заң жолымен қабылданған Конституция, яғни сол уақытқа дейін әрекет ететін Конституцияда қолданылған жолмен қабылданады.
Шынайылылық - заңдылық және құқықтық тәртіптілік режимі жағдайында осы қабылданған ережелердің орындалуы және кепілдік беруі.
Тұрақтылық - Конституция ережелерінің тұрақтылық түрі.
Жоғары заңдылық күші - Конституция мен Конституциялық құқықтық емес, басқа да құқықтық салаларының қайнар көзі болады, мемлекеттік органдардың қолданып жүрген заңдар мен заң актілері Конституцияға сүйену қажет және соған сәйкес болуы керек.
Конституциялар бөлінеді:
- жазылған және жазылмаған;
- шынайы және жалғанға; тірі және өлі.
- икемді және қатаңға;
Жазылған Конституциялар біртұтас құқықтық акт немесе бірнеше құқықтық актілерден тұрады. Жазылған заңдар кодификацияланған және кодификацияланбаған болып бөлінеді. Егер Конституция жалғыз құжаттан тұрса -- кодифицияланғанға жатады, егер құқық актілерінің жиынтығынан тұрса онда ол кодифицияланбағанға жатады. Мысалы: кодификацияланған конституцияларға АҚШ (1787ж.), ГФР (1949 ж.) жатқызуға болады, ал кодификацияланбаған конституцияларға Швеция (ол 4 нормативтік құқықтық актілерден тұрады), Израил - бұл конституциялық мінез-құлықтарға сәйкес сұрақтарды реттестіріп отыратын бірнеше нормативтік актілерден тұрады (заңдардан)
Жазылмаған Конституциялар көптеген қайнар көздерден тұрады, олар ішінде жазылған және ауызша (бұл конституцияларға салт-дәстүрлер мен келісімдер жатады) актілерде болады. Бұндай конституциялар пайыздық өлшемдер бойынша өте көп.
Шынайы Конституциялар - нақты қоғамдық қатынастарды бейнелейді және соған сәйкестенеді.
Жалған (фиктивтік) Конституциялар - шынайы қатынастармен салыстырғанда қоғам жағдайының шын мәнін көрсетпейді.
Конституцияның өзгеру тәсіліне байланысты икемді және қатаң болып бөлінеді. Икемді Конституцияда өзгерістер жай көпшілік дауыспен жүзеге асырылады. Қатаң Конституцияға өзгерістер енгізу қиын, өзгерістер енгізудің бірнеше тәсілдері бар:
1. сараланған көпшілікпен (23;35;34);
2. референдум арқылы өзгерістер енгізу;
3. өзгерістерді Федерация субъектілерінің заң шығарушы органдарының ратификациялауы;
4. Жаңа Конституция қабылдау үшін Парламент құрамын жаңалату және т.б. тәсілдер.
Конституцияның негізгі қызметтері:
Заңдылық қызметі. нарықтық, саяси және рухани өмірдегі қағидалары анықталатын құқық нормаларын белгілеу, адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын заңды қорғауды ең жоғарғы деңгейде бекіту.
Саяси қызмет. Барлық саяси күштердің іс-әрекеттері Конституция орнатқан ережелері бойынша жүзеге асырылады.
Идеологиялық қызмет. Конституция идеологиялық ықпал ету амалының бір түрі болып келуінде.Конституция құрамының ішкі тәртібін және орналасу жолынайқындау қажет.Конституциялар ішкі құрылымы бойынша әр түрлі болып келеді, бірақ жаңа буын Конституциялары ортақ белгімен анықталады. Олардың құрылымына: преамбула, негізгі бөлім, қортынды және ауыспалы ережелер, кейбір жағдайда қосымшалар кіреді.
Ғылыми еңбектер мен арнайы шығармаларда ғалымдар конституцияны ерекше түрдегі құқықтық құжат ретінде қарастырады.Конституция ең жоғары заң күшіне ие болатын, барлық құқықтық актілерден жоғары тұратын нормативтік құқықтық акт. Оған барлық заңдар мен заңға бағынышты актілер сәйкес келу қажет.Әлемдегі ең бірінші жазылған конституция АҚШ-тың Конституциясы. Ол 1787 жылы қабылданған, әлі күнге дейін әрекет етіп келеді.Конституцияларға анализ жасаса 18 ғасырдың аяғы 19 ғасырдың басында қабылданған конституцияларда таптық күрес нәтижесі нақты бейнеленген. Мысалы: 1787 ж. АҚШ және 1791 ж. Франция Республикасының конституцияларында мемлекеттік басқарудан феодальдық топтарды шеттетті. Ұлыбританияның конституциялық актісі парламент құрылымындағы компромистік сипаттамаға ие болды. Төменгі палата Қауымдар палатасы саяси аренаға шыққан буржуазияның мүддесін, жоғары палата лордтар палатасы феодальдық топтардың мүддесін қорғауға тиіс болды.Басқа құқықтық актілерден Конституция тұрақтылығымен, шынайылығымен, Жоғарғы заң күшілігімен ерекшеленеді.
7 тақырып Шетелдердің конституциялары мен конституциялық заңнамаларын қабылдау тәртіптері.
Конституциялық құрылыс: мемлекетті ұйымдастырудың конституцияда бекітілген нысандары және әдістері. Конституциялық құрылыстың негіздері болып мемлекеттің басты құрылғысы және олардың негізгі қағидалары табылады. Конституциялық құрылыстың өзіндік ерекешеліктері бар, бірақ жаңа өркениетті мемлекеттердегі конституцияларының жалпы ұқсастығы бар. Олардың құрылысына кіретіндер: преамбулла (кіріспе бөлім), негізгі бөлім, қорытынды және өтпелі ережелер, кейбір кездерде қосымшалар болып табылады.
-- Преамбула -- бұл қысқа және салтанатты сөз, заңды күші жоқ болғанымен Конституцияны қабылдау мақсаты көрсетіледі.
-- Негізгі бөлім -- нөмерленген тараулар мен баптарға бөлінген. Конституцияның негізгі мәтіні.
-- Қортынды және өтпелі ережелері бұрынғы және жаңа қабылданған Конституция арасындағы құқық қабылдаушылықты қамтамасыз етеді.
Конституциялар әдетте жоғары және ресми стильмен жазылады.
Конституцияны өкілдік құру арқылы (құрылтай жиналысы немесе парламент) қабылдау.
1791 жылғы Француз Конституциясы 1789 жылғы 5 мамырда король тарапынан шақырылған бас штат құрамына енетін депутаттардың үшінші тобы (сословия) ұйымдастырылған құрылтай жиналысында бекітілгенді. Құрылтай жиналысы мақұлдаған конституция жобасы корольге санкциялау үшін жіберілді.Италияда конституцияны өзгерту үшін парламенттер қатарынан екі рет талқылау өткізіп, екінші дауыс берерде әрбір палатаның абсолюттік көпшілік дауысына ие болуы талап етіледі. ФРГ-да да Негізгі заңды өзгерту үшін парламенттің екі палатасында да көпшілік дауыс талап етіледі. Ал, Австралияда Парламент бекіткен конституцияға енгізілген түзетулер жобасы референдумда бекітілуі қажет.Төтенше жағдайларда, айталық Бельгия, Қырғыз Республикасы, Беларусь Республикасы, Франция және т.б. елдерде, конституцияны қайта қарауға салынатынын ескерте кеткіміз келеді.Сонымен қатар, Конституцияға өзгерту енгізу ынтасына ие құқық субъектілері әдеттегідей заң шығарушылық процесін атқарады. Алайда, мұндайда кездесетін өзгеше ерекшеліктерді де естен шығаруға болмайды. Мысалы, Ресей Федерациясының Конституциясына ұсыныстар мен түзетулер Ресей Федерациясы Президенті, Мемлекеттік Дума, Ресей Федерациясының Үкіметі, Ресей Федерациясының заң шығарушы (өкілетті) субъект органдары, сол секілді Федерация Кеңесінің немесе Мемлекеттік Думаның бестен бір бөлігінен кем емес депутаттары тобы дауыс берсе ғана жасалады. Ал, Грецияның Конституциясына конституцияға сәйкес өзгертулерді енгізуі жайлы ұсыныстарды саны 150-ден кем емес депутаттар ғана енгізе алады. Кейде Негізгі заңға түзетулер жобасын даярлау үшін конституциялық комиссия құрылады (мысалы, Швеция мен Финляндияда).
Сонымен қатар кейбір елдерде негізгі заңдарды қайта құру үшін халық ықыласын жүзеге асыру жолы да қарастырылады. Мысалы, Италияда конституциялық заң жобасы кем дегенде 50 мың сайлаушылар ұсынысымен ғана қайта қаралатын тәртіп орнаған. Швейцарияда конституцияны толық не жартылай қарау үшін халық ықыласын жүзеге асыру ескерілген. Сондай-ақ, халық ынтасымен конституцияға түзетулер енгізу Латвия Республикасының Негізгі Заңында қарастырылған. Мұндай ұсынысқа 300 мыңнан аз емес сайлаушылар қол қоюлары тиіс.
Жоғарыда атап өткеніміздей, жазба Конституция елдегі басқа барлық нормативтік құқықтық актілерге қарағанда жоғары заң күшіне ие болады. Сондықтан да жарияланатын кез келген нормативтік құқықтық актілер конституцияға сәйкес келетін түрде ғана жүзеге аса алады.
Конституцияның мазмұнына, қабылдауына белгілі факторлар әсер етеді.Олар:
Биліктің қоғамның белгілі қабатына жатқызылуы;
Таптық күштердің қоғамда орынмен орналасуы;
Конституцияны дайындау және қабылдау кезіндегі қоғамдық пікір;
Халық менталитеті;
Басқа мемлекеттердің Конституцияларының ықпал етуі және тығыз басқа жағдайлар.
Конституцияны қабылдаудың бірнеше тәсілдері бар: октроилеу, құрылтай жиналыспен қабылдау, референдум арқылы.
1. октроирленген монархтың немесе мемлекет басшысының конституцияны сыйға тартуы. Метрополиялар өздерінің отаршылдығынан босаған мемлекеттерге конституцияларын сыйлаған (Ұлыбритания, Голландия).
2. халықпен референдумда кең таралған тәсіл, кей мемлекеттерде конституция ең алдымен парламентте, одан кейін референдумда бекітіледі;
3. құрылтайшылық жиылыспен конституция қабылдау үшін сайланатын ерекше орган. Олар әр түрлі аталады: Конвент, конгресс, құрылтай жиылысы (АҚШ, Италия, Португалия, Таиланд және т.с.с.). Бұл аталған органдар: егеменді және егеменді емес (яғни, қабылданғаннан кейін референдумға жіберіледі) болып екіге бөлінеді;
Көп шет мемлекеттерінің Конституциялары Конституциялық әділ соттылыққа көп мән береді. Конституциялық бақылау Конституция заңдарының сәйкестігін тексереді. Конституциялық әділ соттылықтың жалпы юрисдикциялардың соттары жүзеге асырады Бір жағдайларда бақылауда жоғарғы Соттар жүзеге асырады, ал, кейбір жағдайларда барлық инстанциялардғы соттар. Бұл модельді американдық деп атайды. Мысал ретінде АҚШ-ты көрсетуге болады. Екінші модель еуропалық мемлекеттерде үстем. Мұнда Конституциялық бақылауды арнайы органдар жүзеге асырады -- Конституциялық Сот, Конституциялық кеңес. Федеральдіктен басқа одақтық мемлекеттерде дербес және жеке мәртебесі бар конституциялық соттар құрылады. Конституциялық сот немесе кеңес құрамының қалыптасу түрінің мұнда екі түрі қолданылады -- парламенттік және аралас.Таза парламенттік түрге Федеративтік Германияның Конституциялық сотының қалыптасу тәртібі жатады. Германияның Ерекше Заңының 94 бабы 1 бөліміне сәйкес Федералдік Конституциялық сотының мүшесі Бундестагпен Бундесратпен тең сайланады.Конституциялық сот құрамының аралас түрінде парламент тек жартылай сайлау құқығына ие болады.Францияда Республика президенті, Ұлттық жиналыстың және Сенат төралығы Конституциялық кеңеске 9 жылға 3 мүшеден сайлайды.
Шет мемлекеттерінің Конституциялары Конституциялық сот судьяларына жоғары талап белгілейді. Оған: кәсіп деңгейі, мүшенің жасы, жұмыс стажы; беделі; кіршіксіз абырой және т. б.
Конституциялық соттағы мүшелік мына жағдайлармен сыйымсыздықта болады:
-- кез келген өкілді мандатымен;
-- саяси және әкімшілік қызметімен;
-- саяси партиялар мен кәсіптік одақтарда жұмыс атқару мен немесе төрағалық етумен;
-- соттың немесе прокурорлық қызметті атқарумен және кәсіптік немесе кәсіпкерлік әрекетпен айналысумен;
Конституциялық бақылау органдарының мәртебесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАРФАКУЛЬТЕТІ
ҚҰҚЫҚТАНУ КАФЕДРАСЫ
з.ғ.д., профессор Б.И.Нақыпов
6М030100 - Құқықтану мамандығы үшін
M28.100 ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ШЕТЕЛДІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЗАҢНАМАЛАРЫ пәні бойынша лекция тезистерінің жинағы
Түркістан-2017
6М030100 - Құқықтану мамандығы бойынша лекция тезистерінің жинағы СМЖ университет ережесі (ЖН-СМЖ-013-2014) негізінде дайындалған.
Лекция тезистерінің жинағын дайындаған: з.ғ.д.,профессор Б.И.Нақыпов
Лекция тезистерінің жинағы кафедраның №1 хаттамасы,
02 09 2017ж. мәжілісінде қаралды
Кафедра меңгерушісі:_________з.ғ.к.,қауымда ст. профессор Қ.Т.Битемиров
Лекция тезистерінің жинағы Әлеуметтік ғылымдар факультетінің №1 хаттамасы,
02 09 2017ж оқу-әдістемелік Кеңесінде бекітілді.
Оқу-әдістемелік кеңес төрайымы: ____________ ф.ғ.к., доцент Ж.Исаева
Модуль. 1 Казақстан Республикасының Конституциялық заңнамаларының сипаттамасы
1 тақырып Қазақстан Республикасының Конституциялық заңнамаларының түсінігі мен маңызы
Конституция - бұл тиісті елдің көпшілік азаматтарының мүдделерінде мемлекеттік және қоғамдық өмірдің басты ұстанымдарын бекітетін және мемлекеттің бүкіл құқықтық жүйесінің өзегі болып табылатын нормативтік акт. Конституция мемлекет өмірінің негізгі бастауларын - мемлекеттің құрылысын, саяси және әлеуметтік-экономикалық жүйесінің негіздерін бекітетін, адамның қоғамдағы алатын орнын байқататын мемлекеттің негізгі заңы болып табылады.
ҚазақстанРеспубликасыныңКонституция сы Қазақстан Республикасының Ата Заңы. Ағымдағы Конституция 1995 жылы 30 тамыз күні жалпы халықтық Референдум негізінде қабылданды және 5 қыркүйек күні өз күшіне енді. Конституция 9 тараудан, 98 баптан тұрады.Конституция мемлекеттік құрылыстың құқықты қнегізін қалыптастырушы құжат болып табылады. Ол мемлекеттілікте тік, қоғамдық, саяси институттар ретінде қызметтің негізі боларлық принциптерін орнықтырды, адам мен азаматтың конституциялық мәртебесін белгіледі, экономикалық құрылыстың негіздерін айқындады. Бұл тәуелсіз Қазақстанның қабылдаған екінші конституциясы. Алдыңғы конституция 1993 жылы 28қаңтарда қабылданған болатын.1995 жылы 30 тамызда республикада бүкіл халықтық референдум өтті, нәтижесінде Қазақстанның жаңа Конституциясы қабылданды. Дауыс беру еліміздің қалалары мен ауылдарындағы 10253 сайлау учаскелерінде жүрді. Бұл Конституцияның 1993 жылғы Конституциядан айырмашылығы оның мазмұнының сапасында еді. Жаңа Конституцияға алғаш рет азаматтың құқығына қатысты ғана емес, адам дүниеге келген сәттен одан ажырамас құқықтарына да қатысты нормалар енді. Ол бойынша Қазақстан Республикасының Президенті саяси жүйенің басты тұлғасы болып табылады, билік тармақтарынан жоғары тұрады. Бұл президенттік басқару жүйесіндегі мемлекетке сай келеді. Парламент туралы конституциялық бөлім өзгерістерге ұшырады.
1995 ж. Желтоқсанда екі палаталы (жоғарғыпалаталы -- Сенат, төменгі палаталы -- Мәжіліс) Парламентке сайлау өткізілді.
Конституция құрылымы
I бөлім. Жалпы ережелер
II бөлім. Адам және азамат
III бөлім. Президент
IV бөлім. Парламент
V бөлім. Үкімет
VI бөлім. Конституциялық кеңес
VII бөлім. Соттар және сот төрелігі
VIII бөлім. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару
IX Бөлім. Қорытынды және өтпелі ережелер
2 тақырып Қазақстан Республикасындағы Конституциялық заңдар және олардың заңнамалар жүйесінде алатын орны
Заңнама, заңдар - мемлекеттегі өкілетті заң шығарушы органдар қабылдаған нормативтік актілер (көбінесе, заңдар) кешені; сол мемлекеттегі саяси, әлеуметтік, экономикалық, рухани, отбасылық, т.б. қарым-қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Кейде сол нормалардың бір түрі де заңнама деп аталады. Заңнама мемлекеттік билікті жүзеге асыру әдістерінің негізгісі болып табылады. Заңнама бөліктері өзара байланысты, әрі бір-біріне бағынышты бірегей жүйені құрайды. Заңнаманы құрайтын бөліктер оны қабылдаған мемлекеттік басқару құрылымындағы тиісті заң шығарушы органның мәртебесіне қарай белгілі бір тармақтарға (жоғары билік органдары қабылдаған заңдарға, үкімет қаулыларына, министрліктер мен идаралардың нормативтік актілеріне, т.б.), сондай-ақ, олар қоғамдағы қарым-қатынастардың қандай саласын реттеуге бағытталғанына қарай арнаулы салаларға (азаматтық заңнамаға, қылмыстық заңнамаға, әкімшілік заңнамаға, т.б.) бөлінеді
Заңнама жүйесінде мемлекеттің Конституциясы Негізгі Заң немесе Ата Заң болып табылады. Ол жоғары заңи күшке ие: мемлекеттік органдардың бүкіл заңдары мен басқа да нормативтік актілері Конституцияның негізінде және соған сәйкес шығарылуға тиіс. Қазақстан заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясын, конституциялық заңдарды, Қазақстан Республикасының заңдарын, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарын, Қазақстан Республикасы Парламентінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларын қамтиды. Олар мемлекеттегі қарым-қатынастардың қандай саласын реттеуге арналғанына байланысты бірнеше топқа бөлінеді:
Заңнама түрлері
Азаматтық заңнама - әр түрлі заң күші бар құқықтық-нормативтік актілердің жиынтығы. Азаматтық заңнама жүйесі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін, соған сәйкес қабылданған өзге де заңдарды, тең құқықты қатысушылардың ақша-тауар, мүліктік қатынастарын және мүлікпен байланысты өзіндік беймүліктік қатынастарын, сондай-ақ, мүлікпен байланысы жоқ өзге де қатынастарын реттейтін Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтарын, Парламент қаулыларын, Парламент Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларын (заңнамалық актілерін) қамтиды. Азаматтық заңнаманың нормалары заңдарда, нормативтік-құқықтық актілерде, заңнан туындаған нормативтік актілерде және халықар. шарттарда (келісімдерде) тұжырымдалған.
Азаматтық іс жүргізу заңнамасы - азаматтық істер бойынша соттардың сот төрелігін жүргізу жөніндегі қызметін заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз ететін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. Қазақстанда "Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі", "Атқарушылық іс жүргізу және сот атқарушыларының мәртебесі туралы", "Сот приставтары туралы", "Адвокаттық қызмет туралы", "Мемлекеттік баж туралы", "Сот сараптамасы туралы" заңдар, "Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы, т.б. заңнамалық актілер қабылданған. Олар субъективтік құқықтар мен заңды мүдделерді сот жолымен қорғауды ойдағыдай жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Еңбек заңнамасы - азаматтардың еңбек ету, қызмет пен кәсіп түрін таңдау бостандығына қатысты конституциялық құқығын іске асыру барысында туындайтын еңбек қатынастарын реттейтін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы" заңы осындай заңнама болып табылады. "Еңбекті қорғау туралы" заң қызметкерлер еңбегінің қорғалуы құқығын қамтамасыз етуге бағытталған, жазатайым оқиғалардың, өндірісте денсаулыққа зақым келуінің алдын алу мақсатымен осы саладағы ұлттық саясаттың негізгі қағидаларын белгілейді. "Ұжымдық еңбек даулары мен ереуілдер туралы" арнаулы заңда ұжымдық еңбек дауларын шешу тәртібі мен тәсілдерін, ереуілге құқықты іске асыру тәртібін реттейтін құқықтық негіздер белгіленген. Кәсіподақтардың өз мүшелерінің еңбек ету, сондай-ақ, басқа да әлеум.-экон. құқықтары мен мүдделерін білдіру және қорғау, еңбек жағдайларын жақсарту ісіндегі рөлі "Кәсіподақтар туралы" заңда айқындалған.
қабылданған "Отбасы және неке туралы" заң отбасылық құқықтың қайнар көзі болып табылады. Мұнда бұған дейінгі заң бойынша жұбайлардың ортақ меншіктік қатынастарының қолданыстағы режимі қайта қаралып, кәмелетке толмаған ата-аналардың мүдделерін қорғау мақсатымен неке жасы екі жасқа дейін төмендетілді, жұбайлардың қос әулетесім (фамилия) алуына мүмкіндік берілді, алимент төлеу саласына да біраз жаңалықтар енгізілді. Кейбір жағдайларда отбасылық қатынастарға азаматтық құқық нормалары да қолданылуы мүмкін.
Әкімшіліктік заңнама - мемлекетті басқару саласындағы қарым-қатынастарды реттейтін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. 2001 жылы қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының "Әкімшілік құқық бұзушылық туралы" кодексінде әкімшілік жаза қолдану шараларының шеңбері кеңейтілді, сонымен қатар оған "Әкімшілік-құқықтық ықпал ету шаралары" атты арнаулы бап енгізілді, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес осы салада жүргізілген құқықтық реформаның негізгі бағыттарының бірі болып табылады.
Қылмыстық заңнама - қылмыстық құқық нормаларын реттейтін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. Ол тек қана "Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінен" тұрады. Онда қылмыстық жауапкершіліктің және жаза қолданудың шектерін айқындайтын нормалар белгіленген; қылмыстық іс жүргізу заңнамасы - қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін құқықтық-нормативтік акт. "Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі" осы саладағы арнаулы және негізгі заң болып табылады. Ол сот төрелігін жүзеге асыру қағидаларын, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін белгілейтін конституциялық нормаларға, сондай-ақ халықар. құқықтың жалпы жұрт таныған нормалары мен қағидаларына негізделген.
Салық заңнамасы - мемлекетте қолданылатын салық түрлерін, салық ставкаларын, салық өндіріп алу тәртібін, салық жеңілдіктерін белгілейтін нормалардың жиынтығы. Салық Заңнамасы салық міндеттемелерінің пайда болуына, өзгеруіне, тоқтатылуына байланысты қатынастарды реттейді, салық санкцияларын белгілейді. Қазақстанда салық заңнамасы 2001 жылы маусымда қабылданған Қазақстан Республикасының "Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер туралы кодексін" (Салық кодексі), Қазақстан Республикасының "Трансферттік бағаларды қолдану кезіндегі мемлекеттік бақылау туралы" заңын, Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілерін, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Кіріс мин-нің Қазақстан Республикасының Қаржы мин-мен келісілген актілерін қамтиды.
Бюджеттік заңнама - Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын, "Бюджет жүйесі туралы" Заңды, әр жылға арналған респ. бюджет туралы заңдарды, мәслихаттардың тиісті жылдарға арналған жергілікті бюджет туралы шешімдерін, бюджет рәсімдемелері жөніндегі өзге де нормативтік-құқықтық актілерді қамтиды.
Жер заңнамасы - жер және табиғат ресурстары қатынастарын реттейтін құқықтық ин-тар мен нормаларды қамтитын Заңнама саласы. Елдің жер қорын қорғау, оны орынды пайдалану мемлекет қызметіндегі басым бағыт болып табылады, ол Қазақстан Республикасының Конституциясында және 2001 жылы қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының "Жер туралы" Заңында саяси-құқықтық тұрғыдан тұжырымдалған.
Кеден заңнамасы - барлық тұлғалардың тең құқықты негізде тауарлар мен көлік құралдарын елдің кеден шекарасына әкелуі мен одан әкетуі құқығын реттейтін, кеден саясатын жүзеге асыру құралдарының жиынтығы ретіндегі кеден ісі ұғымын айқындайтын Заңнамалық акт. 1995 жылы шілдеде қабылданған "Қазақстан Республикасындағы Кеден ісі туралы" заң кедендік реттеу аясындағы негізгі заң болып табылады.
3 тақырып Қазақстан Республикасындағы Конституциялық заңнамалардың ерекшеліктері және оларды қабылдау тәртібі
Заңнама, заңдар - мемлекеттегі өкілетті заң шығарушы органдар қабылдаған нормативтік актілер (көбінесе, заңдар) кешені; сол мемлекеттегі саяси, әлеуметтік, экономикалық, рухани, отбасылық, т.б. қарым-қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Кейде сол нормалардың бір түрі де заңнама деп аталады. Заңнама мемлекеттік билікті жүзеге асыру әдістерінің негізгісі болып табылады. Заңнама бөліктері өзара байланысты, әрі бір-біріне бағынышты бірегей жүйені құрайды. Заңнаманы құрайтын бөліктер оны қабылдаған мемлекеттік басқару құрылымындағы тиісті заң шығарушы органның мәртебесіне қарай белгілі бір тармақтарға (жоғары билік органдары қабылдаған заңдарға, үкімет қаулыларына, министрліктер мен идаралардың нормативтік актілеріне, т.б.), сондай-ақ, олар қоғамдағы қарым-қатынастардың қандай саласын реттеуге бағытталғанына қарай арнаулы салаларға (азаматтық заңнамаға, қылмыстық заңнамаға, әкімшілік заңнамаға, т.б.) бөлінеді[.]Заңнама жүйесінде мемлекеттің Конституциясы Негізгі Заң немесе Ата Заң болып табылады. Ол жоғары заңи күшке ие: мемлекеттік органдардың бүкіл заңдары мен басқа да нормативтік актілері Конституцияның негізінде және соған сәйкес шығарылуға тиіс. Қазақстан заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясын, конституциялық заңдарды, Қазақстан Республикасының заңдарын, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарын, Қазақстан Республикасы Парламентінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларын қамтиды. Олар мемлекеттегі қарым-қатынастардың қандай саласын реттеуге арналғанына байланысты бірнеше топқа бөлінеді:
* Азаматтық заңнама - әр түрлі заң күші бар құқықтық-нормативтік актілердің жиынтығы. Азаматтық заңнама жүйесі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін, соған сәйкес қабылданған өзге де заңдарды, тең құқықты қатысушылардың ақша-тауар, мүліктік қатынастарын және мүлікпен байланысты өзіндік беймүліктік қатынастарын, сондай-ақ, мүлікпен байланысы жоқ өзге де қатынастарын реттейтін Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтарын, Парламент қаулыларын, Парламент Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларын (заңнамалық актілерін) қамтиды. Азаматтық заңнаманың нормалары заңдарда, нормативтік-құқықтық актілерде, заңнан туындаған нормативтік актілерде және халықар. шарттарда (келісімдерде) тұжырымдалған.
* Азаматтық іс жүргізу заңнамасы - азаматтық істер бойынша соттардың сот төрелігін жүргізу жөніндегі қызметін заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз ететін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. Қазақстанда "Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі", "Атқарушылық іс жүргізу және сот атқарушыларының мәртебесі туралы", "Сот приставтары туралы", "Адвокаттық қызмет туралы", "Мемлекеттік баж туралы", "Сот сараптамасы туралы" заңдар, "Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы, т.б. заңнамалық актілер қабылданған. Олар субъективтік құқықтар мен заңды мүдделерді сот жолымен қорғауды ойдағыдай жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
* Еңбек заңнамасы - азаматтардың еңбек ету, қызмет пен кәсіп түрін таңдау бостандығына қатысты конституциялық құқығын іске асыру барысында туындайтын еңбек қатынастарын реттейтін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы" заңы осындай заңнама болып табылады. "Еңбекті қорғау туралы" заң қызметкерлер еңбегінің қорғалуы құқығын қамтамасыз етуге бағытталған, жазатайым оқиғалардың, өндірісте денсаулыққа зақым келуінің алдын алу мақсатымен осы саладағы ұлттық саясаттың негізгі қағидаларын белгілейді. "Ұжымдық еңбек даулары мен ереуілдер туралы" арнаулы заңда ұжымдық еңбек дауларын шешу тәртібі мен тәсілдерін, ереуілге құқықты іске асыру тәртібін реттейтін құқықтық негіздер белгіленген. Кәсіподақтардың өз мүшелерінің еңбек ету, сондай-ақ, басқа да әлеум.-экон. құқықтары мен мүдделерін білдіру және қорғау, еңбек жағдайларын жақсарту ісіндегі рөлі "Кәсіподақтар туралы" заңда айқындалған.
* Отбасы-неке заңнамасы - азаматтардың отбасы-неке қатынастарын реттейтін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. 1998 жылы қабылданған "Отбасы және неке туралы" заң отбасылық құқықтың қайнар көзі болып табылады. Мұнда бұған дейінгі заң бойынша жұбайлардың ортақ меншіктік қатынастарының қолданыстағы режимі қайта қаралып, кәмелетке толмаған ата-аналардың мүдделерін қорғау мақсатымен неке жасы екі жасқа дейін төмендетілді, жұбайлардың қос әулетесім (фамилия) алуына мүмкіндік берілді, алимент төлеу саласына да біраз жаңалықтар енгізілді. Кейбір жағдайларда отбасылық қатынастарға азаматтық құқық нормалары да қолданылуы мүмкін.
* Әкімшіліктік заңнама - мемлекетті басқару саласындағы қарым-қатынастарды реттейтін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. 2001 жылы қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының "Әкімшілік құқық бұзушылық туралы" кодексінде әкімшілік жаза қолдану шараларының шеңбері кеңейтілді, сонымен қатар оған "Әкімшілік-құқықтық ықпал ету шаралары" атты арнаулы бап енгізілді, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес осы салада жүргізілген құқықтық реформаның негізгі бағыттарының бірі болып табылады.
* Қылмыстық заңнама - қылмыстық құқық нормаларын реттейтін құқықтық-нормативтік актілер жиынтығы. Ол тек қана "Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінен" тұрады. Онда қылмыстық жауапкершіліктің және жаза қолданудың шектерін айқындайтын нормалар белгіленген; қылмыстық іс жүргізу заңнамасы - қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін құқықтық-нормативтік акт. "Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі" осы саладағы арнаулы және негізгі заң болып табылады. Ол сот төрелігін жүзеге асыру қағидаларын, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін белгілейтін конституциялық нормаларға, сондай-ақ халықар. құқықтың жалпы жұрт таныған нормалары мен қағидаларына негізделген.
* Салық заңнамасы - мемлекетте қолданылатын салық түрлерін, салық ставкаларын, салық өндіріп алу тәртібін, салық жеңілдіктерін белгілейтін нормалардың жиынтығы. Салық Заңнамасы салық міндеттемелерінің пайда болуына, өзгеруіне, тоқтатылуына байланысты қатынастарды реттейді, салық санкцияларын белгілейді. Қазақстанда салық заңнамасы 2001 жылы маусымда қабылданған Қазақстан Республикасының "Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер туралы кодексін" (Салық кодексі), Қазақстан Республикасының "Трансферттік бағаларды қолдану кезіндегі мемлекеттік бақылау туралы" заңын, Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілерін, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Кіріс мин-нің Қазақстан Республикасының Қаржы мин-мен келісілген актілерін қамтиды.
* Бюджеттік заңнама - Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын, "Бюджет жүйесі туралы" Заңды, әр жылға арналған респ. бюджет туралы заңдарды, мәслихаттардың тиісті жылдарға арналған жергілікті бюджет туралы шешімдерін, бюджет рәсімдемелері жөніндегі өзге де нормативтік-құқықтық актілерді қамтиды.
* Жер заңнамасы - жер және табиғат ресурстары қатынастарын реттейтін құқықтық ин-тар мен нормаларды қамтитын Заңнама саласы. Елдің жер қорын қорғау, оны орынды пайдалану мемлекет қызметіндегі басым бағыт болып табылады, ол Қазақстан Республикасының Конституциясында және 2001 жылы қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының "Жер туралы" Заңында саяси-құқықтық тұрғыдан тұжырымдалған.
* Кеден заңнамасы - барлық тұлғалардың тең құқықты негізде тауарлар мен көлік құралдарын елдің кеден шекарасына әкелуі мен одан әкетуі құқығын реттейтін, кеден саясатын жүзеге асыру құралдарының жиынтығы ретіндегі кеден ісі ұғымын айқындайтын Заңнамалық акт. 1995 жылы шілдеде қабылданған "Қазақстан Республикасындағы Кеден ісі туралы" заң кедендік реттеу аясындағы негізгі заң болып табылады.
4 тақырып Қазақстан Республикасы Конституциялық заңнамаларындағы мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесі
ҚР ПАРЛАМЕНТIНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСI
1995 жылғы ҚР Конституциясы мемлекеттік органдардың өкілеттіктерінің жаңа шеңберін бекітіп, олардың мемлекеттік билік жүйесінде алатын орнын анықтап берді. Ерекше мәртебеге жаңа қос палаталы орган - Парламент ие болды. Ол Кеңес заманындағыдай республиканың қарауына жатқызылған кез-келген мәселені шеше алатын мемлекеттік өкіметтің жоғары органы емес, сондай-ақ 1993 жылғы Конституцияда бекітілгендей бірден-бір заң шығарушы орган емес, ол заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғарғы өкілді орган ретінде бекітілді. ҚР Парламентінің 1993 жылғы үлгідегі Жоғарғы Кеңестен айырмашылығы оның заң шығарушы орган бола отырып заңдар шығаруда монополиялық құқықты иеленбейтіндігінде. Конституцияда қарастырылған жағдайларда заң шығару құқығы Президентке де тән болады.Біріншіден, ҚР Парламенті - республика халқының еркін білдіретін, ұлттық, халықтық және мемлекеттік егемендікті байқататын өкілді орган. Өкілді сипат қай елдің болмасын Парламентіне тән қасиет. Халықпен тікелей және жанама құрылатын бұл орган бүкіл халықтың атынан өкілдік етеді, барлық халықтың біртұтастығын білдіреді және азаматтардың билікті жүзеге асыруының негізгі нысаны болып табылады. Ол халықтың, яғни мемлекеттегі барлық азаматтардың мақсат-мүдделері мен еркін бідіруші ретінде қарастырылады. Сондықтан да Парламенттің негізгі бағыты: тұрғылықты халықтың ерік-жігерін, мүдделерін тану, зерттеу және оларды заңдарда бейнелеу, өз депутаттары арқылы халықтың мемлекетпен тікелей, тұрақты байланысын қамтамасыз ету. Парламенттің халық өкілдігі деп аталуының мәні міне осында. Екіншіден, Парламент - бүкіл ҚР аумағында міндетті күші бар заң актілерін қабылдайтын заң шығарушы орган. Парламенттің басты мақсаты - заңдарда халық мүддесін бейнелеу, ерік-жігерін заңи рәсімдеу. Ал, басты міндеті (саяси) - өзінің заң шығарушылық қызметі арқылы елдегі саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайды түпкілікті тұрақтандыру үшін қызмет ету болып табылады.
1995 жылы қабылданған Конституция бойынша Парламент қос палаталы құрылымда құрылды: Сенат және Мәжіліс.
Парламенттің екі палаталық құрылымының қажеттігі мен артықшылықтары мынада:
- біріншіден, екі палаталық құрылым заң жобасын палаталарда екі қайтара талқылаудан өткізуді мүмкін ете отырып қабылданатын заңдардың сапасын жақсартуға мүмкіндік береді;
- екіншіден, Парламенттің екі палаталы құрылымы жалпы мемлекеттік мүдделер шегінде түрлі аймақтардың өзіндік мүдделерін ескеруді қамтамасыз етеді. Ашып айтсақ, Сенат депутаттарының негізгі бөлігі (32 депутат) Қазақстанның әкімшілік-аумақтық бірліктерінен (облыстардан, республикалық маңызы бар қалалар (Алматы) мен астанадан) сайланады, тиісінше олар Парламентте өзі сайланған аймақтың мүддесін білдіреді. Ал, Мәжіліс болса ҚР азаматтарымен тікелей сайлана отырып, тұтастай алғанда бүкіл азаматтардың, халықтың ерік-мүддесін білдіреді. Олай болса, осы екі палатаны біріктіретін Парламентте мемлекеттік мүдде шегінде бүкіл Қазақстан халқы мен Қазақстанның тиісті аймақтарының мүделері үйлесіп, көрініс табады.
үшіншіден, екі палаталық құрылым Парламенттің жүргізетін жұмыстарының көлемін арттырады. Қазақстанда екі палаталы Парламенттің құрылуы онымен қарастырылатын мәселелердің санын да мәнді түрде кеңейтті. Көп мәселелер дербес түрде жеке палаталарда шешіледі.
- төртіншіден, екі палаталық құрылым депутаттардың талқылауларға
тікелей қатысуын кеңейтеді.
ҚР ҮКIМЕТIНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСI
Мемлекет қызметінің негізгі бөлігін жүзеге асыру Республика Үкіметіне жүктелген. Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік биліктің дербес тармағы болып табылады және мемлекеттің атқарушы билігінің көрінісін байқатады. Ол вертикалдық жүйемен байланысқан тұтастай атқарушы биліктің жоғарғы органы болып табылады. Атқарушы биліктің жоғарғы органы ретінде ол барлық атқарушы органдарды басқарады, олардың қызметіне басшылық етеді, елдің мемлекеттік басқаруын жүзеге асырады. Үкімет табиғатының осындай сипаттары ҚР Конституциясында бекітіліп, оның мәртебесін анықтады. Конституцияның 64 бабына сәйкес ҚР Үкіметі - атқару билігін жүзеге асыратын, атқарушы органдардың жүйесін басқаратын және олардың қызметіне басшылық жасайтын алқалы орган болып табылады.
Үкімет Президент алдында жауапты, Парламентке есеп беретін, Қазақстан Республикасының Конституциясының, заңдарының, Президент жарлықтарының орындалуын қамтамасыз ету өкілеттігін және заңдарға байланысты бүкіл республика аумағына жалпы міндеттілік мәні бар нормативтік актілер қабылдау құқығын иемденген, жалпы құзыреті бар атқарушы биліктің алқалы органы.
Үкiметтiң құрамына Үкiмет мүшелерi - Республиканың Премьер-Министрi, оның орынбасарлары, министрлер және Республиканың өзге де лауазымды адамдары кiредi. Үкiметтi Республика Президентi Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген тәртiппен құрады. Нақты қарастырсақ, Конституцияның 44 бабының 3)-тармақшасына сәйкес ол алдымен Премьер-Министрді тағайындайды. Премьер-Министрді тағайындау тәртібіне келсек, Президент Парламент Мәжілісінде өкілдігі бар саяси партиялар фракцияларымен консультациялардан кейін келісім беру үшін Мәжілістің қарауына Республика Премьер-Министрінің кандидатурасын енгізеді, Парламент Мәжілісінің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін қызметке тағайындайды. Премьер-Министр өзі тағайындалғаннан кейін 10 күн мерзім ішінде Үкiметтiң құрылымы мен құрамы туралы Президентке ұсыныс енгiзедi. Премьер-Министрдің тиісті ұсынысы негізінде ол Үкіметтің құрылымын айқындайды, мүшелерін қызметке тағайындайды.
Үкiметтiң құрылымын министрлiктер және өзге де орталық атқарушы органдар құрайды. Үкiмет мүшесi Қазақстан халқына және Президентiне ант бередi. Үкiмет мүшелерiнiң антын Республика Президентi қабылдайды.Республика Үкiметiнің өкілеттік мерзімі заңда анықталмаған. Ол Президенттiң өкілеттік мерзімі бiткенше iс-қимыл жасайды және жаңадан сайланған Республика Президентi алдында өзiнiң өкiлеттiгiн доғарады. Республика Үкiметiнiң жаңа құрамы бекiтiлгенге дейiн Республика Үкiметi өз мiндеттерiн атқара бередi. Үкіметтің жаңа сайланған Президент алдында өкілеттігін тоқтату рәсіміне келсек, Үкімет Президенттің атына жолдап өтініш береді, оған Үкiмет мүшелерi қол қояды. Соңғы конституциялық реформа бойынша Үкімет туралы заңға енгізілген бір жаңалық - Премьер-Министрдің жаңадан сайланған Парламент Мәжілісінің алдында Үкіметке сенім туралы мәселесін қоюы. Нақты айтсақ, Республиканың Премьер-Министрі жаңадан сайланған Парламент Мәжілісінің алдында Үкіметке сенім туралы мәселе қояды. Мәжіліс сенім білдірген жағдайда, егер Республика Президенті өзгеше шешім қабылдамаса, Үкімет өз міндеттерін атқаруды жалғастыра береді.Үкімет туралы республика заңнамасында Үкіметтің орнынан түсуі мәселесі реттелген. Үкіметтің орнынан түсуінің негізі болып келесі жағдайлар табылады:
1) Үкiмет пен оның кез-келген мүшесiнің өздерiне жүктелген функцияларды одан әрi жүзеге асыру мүмкiн емес деп санауы;
2) Үкiмет жүргiзiп отырған саясатпен келiспеуі немесе оны жүргiзбей отыруы;
3) Парламент Мәжілісінің немесе Парламенттің Үкiметке сенiмсiздiк бiлдiруі;
Тиісті жағдайларда Үкiмет және оның кез-келген мүшесi Республика Президентiне өзiнiң орнынан түсуi туралы мәлiмдейді. Республика Президентi орнынан түсудi қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселенi он күн мерзiмде қарайды. Орнынан түсудi қабылдау Үкiметтiң немесе оның тиiстi мүшесiнiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi. Премьер-Министрдiң орнынан түсуiн қабылдау бүкiл Үкiметтiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi. Үкiметтiң немесе оның мүшесiнiң орнынан түсуi қабылданбаған ретте, Президент оған өз мiндеттерiн одан әрi жүзеге асыра берудi тапсырады.
4) Республика Президентiнiң бастамасымен Үкiметтің және оның кез келген мүшесінің өкiлеттiгiнің тоқтатылуы.
ҚР КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕСІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
Билік тармақтарының қалыпты жұмыс істеуі, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының мызғымастығы, конституцияның жоғарылығы мен сақталуы конституциялық қадағалау институты арқылы қамтамасыз етіледі деуге болады. Конституциялық қадағалау - бұл заңдар мен өзге актілердің Конституцияға сәйкестігін тексеруді, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын жоғары деңгейде қорғауды, билікті бөлу қағидасын орындауды қамтамасыз ететін демократиялық институт. Басқаша айтқанда, конституциялық қадағалау - бұл әдетте сот органдары немесе арнайы құрылған мемлекеттік орган жүзеге асыратын, заңдардың және өзге нормативтік құқықтық актілердің Конституция ережелеріне сәйкес келуін бақылау. Конституциялық қадағалау билік бөлінісі мен саяси және идеологиялық әралуандылық орын алған және жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтары кепілдендірілген құқықтық, демократиялық мемлекет үшін тән институт болып саналады. ҚР Конституциясына сәйкес Конституциялық Кеңес конституциялық қадағалауды жүзеге асырады. Конституциялық қадағалау органдарының тағайымы мемлекет пен қоғамның Негізгі заңын қорғауда болып табылады. Жалпы алғанда Конституцияны қорғау өзге мемлекеттік органдармен де жүзеге асырылуы мүмкін, бірақ құқықтың басты қайнар көзі ретінде оның жоғарылығын қамтамасыз ету - конституциялық қадағалау органдарының айрықша құзыры болып табылады.
Конституциялық қадағалаудың жүйесі туралы айтсақ, қазіргі жағдайда конституцияны қорғауды жүзеге асыратын органдардың үш үлгісін көрсетуге болады:
біріншісі - конституциялық қадағалауды жалпы юрисдикциялық соттардың жүзеге асыруы - соңғы инстанциясы Жоғарғы Сот болып табылады;
екіншісі - еуропалық үлгі - арнайы құрылған сот органдары жүзеге асырады (конституциялық соттар);
үшіншісі - сот жүйесіне жатпайтын арнайы құрылған органдар жүзеге асырады (мысалы, ҚР-да Конституциялық Кеңес), бұл органдарды "квазисот" органдары деп те атайды. Жалпы соттар жүзеге асыратын конституциялық қадағалау негізінен англосаксондық құқық елдерінде тараған - АҚШ, Дания, Австралия, Бразилия т.б. (Ұлыбританияның өзі бұған кірмейді деп есептеледі). Мысалы, АҚШ Конституциясының 1 тарауының 3 бабына сәйкес сот билігі Жоғарғы Сотқа және төменгі соттарға берілген. АҚШ соты қылмыстық немесе азаматтық істі қарап жатқан кезде кез келген тарап оған процесте қолданылудағы заңның конституциялық еместігі туралы арыздануы мүмкін. Бұл жағдайда негізгі процесс тоқтатылып немесе кейінгі қалдырылып, басқа мәселе - яғни заңның конституцияға сәйкестігін қарау туралы іс басталуы мүмкін.Континенталдық Еуропа мемлекеттерінің бірқатарында конституциялыққадағалауды арнайы құрылған Конституциялық соттар жүзеге асырады. Конституциялық соттар сот билігі жүйесіне жатқызылғанымен, өзге соттар секілді қылмыстық және азаматтық істерді қарамайды. Мұндай елдерге Испания, Австрия, Германия, т.б. елдер жатады.Конституциялық қадағалаудың үшінші үлгісі - бұл сот органдарына кірмейтін арнайы құрылған органдармен жүзеге асырылатын қадағалау. Жоғарыда оларды "квазисот" органдары (конституциялық кеңес...) деп атадық. Мұндай органның классикалық үлгісі болып Франция табылады. Бұгінде Қазақстан Республикасы да осындай үлгідегі елдердің қатарына жатады. Қазақстанда мұндай орган болып Конституциялық Кеңес табылады.
5 тақырып Қазақстан Республикасы Конституциялық кеңесі, құрылымы, мақсаты мен міндеттері
Конституциялық Кеңес жеті адамнан тұрады. Қазақстан аумағында туылған, жасы отыздан асқан, жоғары білімі бар, кемінде бес жыл заңгерлік қызмет стажы бар Қазақстан Республикасының азаматтары Конституциялық Кеңестің мүшелері бола алады. Конституциялық Кеңестің мүшелері өкілеттік мерзімі біткенше ауыстырылмайды.Конституциялық Кеңестің төрағасы мен мүшелерін Парламент палаталары тағайындайды. Конституциялық Кеңестің тағайындалған құрамы Қазақстан Республикасының Президентіне ант береді.Конституциялық Кеңестің төрағасы мен мүшелері мемлекеттің лауазымды тұлғалары болып есептеледі, Конституция мен Конституциялық Кеңес туралы Президенттің жарлықтарын орындайды. Олар өздерінің міндеттерін билік тармақтарынан тәуелсіз атқарады. Конституциялық Кеңестің қызметіне араласушылыққа, оның мүшелеріне қысым жасауға немесе басқаша түрде ықпал етуге жол берілмейді. Конституциялық Кеңес те, оның мүшелері де ешқандай органның алдында жауап бермейді.Конституциялық Кеңес төрағасы мен мүшелерінің иммунитеті (қолсұғушылық) болады - оларға ешкім қысым жасай алмайды, билігіне араласпайды, тәуелсіздігіне қол сұқпайды.Мемлекеттік орган ретінде Конституциялық Кеңес республиканың бүкіл аумағында Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары мәртебесін қамтамасыз етеді.Конституциялық Кеңес өз қызметінде мыналарды басшылыққа алады:Конституциялық нормаларды сақтай отырып, олардың бұлжымастығын, яғни жоғар мемлекеттік органдар нормативтік-құқықтық актілер қабылдағанда, ұйымдастыру шараларын жүзеге асырғанда, конституциялық нормалардың орындалуын қадағалайды;Мемлекеттің тұтастығын, саяси тұрақтылығын қамтамасыз ететін конституциялық ережелердің қатаң сақталуын бақылайды;Конституциялық идеялар мен қағидаларды - әлеуметтік мемлекет, құқықтық қоғам, азаматтық қоғам, қазақстандық отаншылдық идеяларын ұстанады.Конституциялық іс жүргізудің өзіндік ерекшеліктері Конституциялық Кеңестің сот жүйесіне жатпайтындығынан, мемлекеттік органдар жүйесіндегі ерекшелігінен және мемлекеттің дұрыс басқарылуына қызмет ете тұрып, мемлекеттік биліктің де тармағына жатпайтындығынан көрініс береді. Конституциялық іс қозғау жөнінде өзінің талаптарын білдіретін субъектілер конституциялық істі жүргізуге қатысушылар болып есептеледі. Оған жататындар: Республика Президенті, Сенат төрағасы, Мәжіліс төрағасы, Парламент депутаттарының жалпы санының бестен бір бөлігінен кем болмайтын тобы, Премьер-министр, республика соттары, қабылданған актілерінің Конституцияға сәйкестілігі тексерілетін мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар.Конституциялық Кеңес іс жүргізу жөнінде өтініш түскен күннен бастап бір айдың ішінде қабылданған өтініш бойынша қорытынды шешім шығарады.
Конституциялық Кеңестің шешімі, нормативтік немесе нормативтік емес қаулыс, қорытындысы қабылданған күннен бастап күшіне енеді және республиканың бүкіл аумағында міндетті, түпкілікті болып табылады, оған қатысты наразылық білдірген шағым айтуға болмайды.
Модуль 2. Шетелдердің конституциялық заңнамаларының сипаттамасы
6 тақырып Шетелдердің конституциялары мен конституциялық заңнамаларының түсінігі
Конституция термині -- латын тілінен аударғанда (constіtutіo) бекіту деген мағынаны білдіреді.
Конституция қоғамның нарықтық және рухани даму мәнінің саяси-құқықтық формасын көрсететін, күрделі тарихи, әлеуметтік және заңды құбылыс. Конституция қоғамдық және мемлекеттік құрылысты анықтайтын, билік органдарының тәртібі мен қағидаларын құрайтын, адам мен азаматтардың құқықтары мен міндеттерін, сайлау жүйесін қалыптастыратын, өкілеттік органмен ерекше тәртіпте немесе референдумда халықпен қабылданатын, мемлекеттің ең негізгі нормативтік құқықтық актісі болып табылады.
Әлемдегі ең бірінші жазылған конституция АҚШ-тың Конституциясы. Ол 1787 жылы қабылданған, әлі күнге дейін әрекет етіп келеді.
Ғылыми еңбектер мен арнайы шығармаларда ғалымдар конституцияны ерекше түрдегі құқықтық құжат ретінде қарастырады.
Конституция ең жоғары заң күшіне ие болатын, барлық құқықтық актілерден жоғары тұратын нормативтік құқықтық акт. Оған барлық заңдар мен заңға бағынышты актілер сәйкес келу қажет.
Конституцияларға анализ жасаса 18 ғасырдың аяғы 19 ғасырдың басында қабылданған конституцияларда таптық күрес нәтижесі нақты бейнеленген. Мысалы: 1787 ж. АҚШ және 1791 ж. Франция Республикасының конституцияларында мемлекеттік басқарудан феодальдық топтарды шеттетті. Ұлыбританияның конституциялық актісі парламент құрылымындағы компромистік сипаттамаға ие болды. Төменгі палата Қауымдар палатасы саяси аренаға шыққан буржуазияның мүддесін, жоғары палата лордтар палатасы феодальдық топтардың мүддесін қорғауға тиіс болды.
Басқа құқықтық актілерден Конституция тұрақтылығымен, шынайылығымен, Жоғарғы заң күшілігімен ерекшеленеді.
Легитимдік Конституция -- бұл заң жолымен қабылданған Конституция, яғни сол уақытқа дейін әрекет ететін Конституцияда қолданылған жолмен қабылданады.
Шынайылылық - заңдылық және құқықтық тәртіптілік режимі жағдайында осы қабылданған ережелердің орындалуы және кепілдік беруі.
Тұрақтылық - Конституция ережелерінің тұрақтылық түрі.
Жоғары заңдылық күші - Конституция мен Конституциялық құқықтық емес, басқа да құқықтық салаларының қайнар көзі болады, мемлекеттік органдардың қолданып жүрген заңдар мен заң актілері Конституцияға сүйену қажет және соған сәйкес болуы керек.
Конституциялар бөлінеді:
- жазылған және жазылмаған;
- шынайы және жалғанға; тірі және өлі.
- икемді және қатаңға;
Жазылған Конституциялар біртұтас құқықтық акт немесе бірнеше құқықтық актілерден тұрады. Жазылған заңдар кодификацияланған және кодификацияланбаған болып бөлінеді. Егер Конституция жалғыз құжаттан тұрса -- кодифицияланғанға жатады, егер құқық актілерінің жиынтығынан тұрса онда ол кодифицияланбағанға жатады. Мысалы: кодификацияланған конституцияларға АҚШ (1787ж.), ГФР (1949 ж.) жатқызуға болады, ал кодификацияланбаған конституцияларға Швеция (ол 4 нормативтік құқықтық актілерден тұрады), Израил - бұл конституциялық мінез-құлықтарға сәйкес сұрақтарды реттестіріп отыратын бірнеше нормативтік актілерден тұрады (заңдардан)
Жазылмаған Конституциялар көптеген қайнар көздерден тұрады, олар ішінде жазылған және ауызша (бұл конституцияларға салт-дәстүрлер мен келісімдер жатады) актілерде болады. Бұндай конституциялар пайыздық өлшемдер бойынша өте көп.
Шынайы Конституциялар - нақты қоғамдық қатынастарды бейнелейді және соған сәйкестенеді.
Жалған (фиктивтік) Конституциялар - шынайы қатынастармен салыстырғанда қоғам жағдайының шын мәнін көрсетпейді.
Конституцияның өзгеру тәсіліне байланысты икемді және қатаң болып бөлінеді. Икемді Конституцияда өзгерістер жай көпшілік дауыспен жүзеге асырылады. Қатаң Конституцияға өзгерістер енгізу қиын, өзгерістер енгізудің бірнеше тәсілдері бар:
1. сараланған көпшілікпен (23;35;34);
2. референдум арқылы өзгерістер енгізу;
3. өзгерістерді Федерация субъектілерінің заң шығарушы органдарының ратификациялауы;
4. Жаңа Конституция қабылдау үшін Парламент құрамын жаңалату және т.б. тәсілдер.
Конституцияның негізгі қызметтері:
Заңдылық қызметі. нарықтық, саяси және рухани өмірдегі қағидалары анықталатын құқық нормаларын белгілеу, адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын заңды қорғауды ең жоғарғы деңгейде бекіту.
Саяси қызмет. Барлық саяси күштердің іс-әрекеттері Конституция орнатқан ережелері бойынша жүзеге асырылады.
Идеологиялық қызмет. Конституция идеологиялық ықпал ету амалының бір түрі болып келуінде.Конституция құрамының ішкі тәртібін және орналасу жолынайқындау қажет.Конституциялар ішкі құрылымы бойынша әр түрлі болып келеді, бірақ жаңа буын Конституциялары ортақ белгімен анықталады. Олардың құрылымына: преамбула, негізгі бөлім, қортынды және ауыспалы ережелер, кейбір жағдайда қосымшалар кіреді.
Ғылыми еңбектер мен арнайы шығармаларда ғалымдар конституцияны ерекше түрдегі құқықтық құжат ретінде қарастырады.Конституция ең жоғары заң күшіне ие болатын, барлық құқықтық актілерден жоғары тұратын нормативтік құқықтық акт. Оған барлық заңдар мен заңға бағынышты актілер сәйкес келу қажет.Әлемдегі ең бірінші жазылған конституция АҚШ-тың Конституциясы. Ол 1787 жылы қабылданған, әлі күнге дейін әрекет етіп келеді.Конституцияларға анализ жасаса 18 ғасырдың аяғы 19 ғасырдың басында қабылданған конституцияларда таптық күрес нәтижесі нақты бейнеленген. Мысалы: 1787 ж. АҚШ және 1791 ж. Франция Республикасының конституцияларында мемлекеттік басқарудан феодальдық топтарды шеттетті. Ұлыбританияның конституциялық актісі парламент құрылымындағы компромистік сипаттамаға ие болды. Төменгі палата Қауымдар палатасы саяси аренаға шыққан буржуазияның мүддесін, жоғары палата лордтар палатасы феодальдық топтардың мүддесін қорғауға тиіс болды.Басқа құқықтық актілерден Конституция тұрақтылығымен, шынайылығымен, Жоғарғы заң күшілігімен ерекшеленеді.
7 тақырып Шетелдердің конституциялары мен конституциялық заңнамаларын қабылдау тәртіптері.
Конституциялық құрылыс: мемлекетті ұйымдастырудың конституцияда бекітілген нысандары және әдістері. Конституциялық құрылыстың негіздері болып мемлекеттің басты құрылғысы және олардың негізгі қағидалары табылады. Конституциялық құрылыстың өзіндік ерекешеліктері бар, бірақ жаңа өркениетті мемлекеттердегі конституцияларының жалпы ұқсастығы бар. Олардың құрылысына кіретіндер: преамбулла (кіріспе бөлім), негізгі бөлім, қорытынды және өтпелі ережелер, кейбір кездерде қосымшалар болып табылады.
-- Преамбула -- бұл қысқа және салтанатты сөз, заңды күші жоқ болғанымен Конституцияны қабылдау мақсаты көрсетіледі.
-- Негізгі бөлім -- нөмерленген тараулар мен баптарға бөлінген. Конституцияның негізгі мәтіні.
-- Қортынды және өтпелі ережелері бұрынғы және жаңа қабылданған Конституция арасындағы құқық қабылдаушылықты қамтамасыз етеді.
Конституциялар әдетте жоғары және ресми стильмен жазылады.
Конституцияны өкілдік құру арқылы (құрылтай жиналысы немесе парламент) қабылдау.
1791 жылғы Француз Конституциясы 1789 жылғы 5 мамырда король тарапынан шақырылған бас штат құрамына енетін депутаттардың үшінші тобы (сословия) ұйымдастырылған құрылтай жиналысында бекітілгенді. Құрылтай жиналысы мақұлдаған конституция жобасы корольге санкциялау үшін жіберілді.Италияда конституцияны өзгерту үшін парламенттер қатарынан екі рет талқылау өткізіп, екінші дауыс берерде әрбір палатаның абсолюттік көпшілік дауысына ие болуы талап етіледі. ФРГ-да да Негізгі заңды өзгерту үшін парламенттің екі палатасында да көпшілік дауыс талап етіледі. Ал, Австралияда Парламент бекіткен конституцияға енгізілген түзетулер жобасы референдумда бекітілуі қажет.Төтенше жағдайларда, айталық Бельгия, Қырғыз Республикасы, Беларусь Республикасы, Франция және т.б. елдерде, конституцияны қайта қарауға салынатынын ескерте кеткіміз келеді.Сонымен қатар, Конституцияға өзгерту енгізу ынтасына ие құқық субъектілері әдеттегідей заң шығарушылық процесін атқарады. Алайда, мұндайда кездесетін өзгеше ерекшеліктерді де естен шығаруға болмайды. Мысалы, Ресей Федерациясының Конституциясына ұсыныстар мен түзетулер Ресей Федерациясы Президенті, Мемлекеттік Дума, Ресей Федерациясының Үкіметі, Ресей Федерациясының заң шығарушы (өкілетті) субъект органдары, сол секілді Федерация Кеңесінің немесе Мемлекеттік Думаның бестен бір бөлігінен кем емес депутаттары тобы дауыс берсе ғана жасалады. Ал, Грецияның Конституциясына конституцияға сәйкес өзгертулерді енгізуі жайлы ұсыныстарды саны 150-ден кем емес депутаттар ғана енгізе алады. Кейде Негізгі заңға түзетулер жобасын даярлау үшін конституциялық комиссия құрылады (мысалы, Швеция мен Финляндияда).
Сонымен қатар кейбір елдерде негізгі заңдарды қайта құру үшін халық ықыласын жүзеге асыру жолы да қарастырылады. Мысалы, Италияда конституциялық заң жобасы кем дегенде 50 мың сайлаушылар ұсынысымен ғана қайта қаралатын тәртіп орнаған. Швейцарияда конституцияны толық не жартылай қарау үшін халық ықыласын жүзеге асыру ескерілген. Сондай-ақ, халық ынтасымен конституцияға түзетулер енгізу Латвия Республикасының Негізгі Заңында қарастырылған. Мұндай ұсынысқа 300 мыңнан аз емес сайлаушылар қол қоюлары тиіс.
Жоғарыда атап өткеніміздей, жазба Конституция елдегі басқа барлық нормативтік құқықтық актілерге қарағанда жоғары заң күшіне ие болады. Сондықтан да жарияланатын кез келген нормативтік құқықтық актілер конституцияға сәйкес келетін түрде ғана жүзеге аса алады.
Конституцияның мазмұнына, қабылдауына белгілі факторлар әсер етеді.Олар:
Биліктің қоғамның белгілі қабатына жатқызылуы;
Таптық күштердің қоғамда орынмен орналасуы;
Конституцияны дайындау және қабылдау кезіндегі қоғамдық пікір;
Халық менталитеті;
Басқа мемлекеттердің Конституцияларының ықпал етуі және тығыз басқа жағдайлар.
Конституцияны қабылдаудың бірнеше тәсілдері бар: октроилеу, құрылтай жиналыспен қабылдау, референдум арқылы.
1. октроирленген монархтың немесе мемлекет басшысының конституцияны сыйға тартуы. Метрополиялар өздерінің отаршылдығынан босаған мемлекеттерге конституцияларын сыйлаған (Ұлыбритания, Голландия).
2. халықпен референдумда кең таралған тәсіл, кей мемлекеттерде конституция ең алдымен парламентте, одан кейін референдумда бекітіледі;
3. құрылтайшылық жиылыспен конституция қабылдау үшін сайланатын ерекше орган. Олар әр түрлі аталады: Конвент, конгресс, құрылтай жиылысы (АҚШ, Италия, Португалия, Таиланд және т.с.с.). Бұл аталған органдар: егеменді және егеменді емес (яғни, қабылданғаннан кейін референдумға жіберіледі) болып екіге бөлінеді;
Көп шет мемлекеттерінің Конституциялары Конституциялық әділ соттылыққа көп мән береді. Конституциялық бақылау Конституция заңдарының сәйкестігін тексереді. Конституциялық әділ соттылықтың жалпы юрисдикциялардың соттары жүзеге асырады Бір жағдайларда бақылауда жоғарғы Соттар жүзеге асырады, ал, кейбір жағдайларда барлық инстанциялардғы соттар. Бұл модельді американдық деп атайды. Мысал ретінде АҚШ-ты көрсетуге болады. Екінші модель еуропалық мемлекеттерде үстем. Мұнда Конституциялық бақылауды арнайы органдар жүзеге асырады -- Конституциялық Сот, Конституциялық кеңес. Федеральдіктен басқа одақтық мемлекеттерде дербес және жеке мәртебесі бар конституциялық соттар құрылады. Конституциялық сот немесе кеңес құрамының қалыптасу түрінің мұнда екі түрі қолданылады -- парламенттік және аралас.Таза парламенттік түрге Федеративтік Германияның Конституциялық сотының қалыптасу тәртібі жатады. Германияның Ерекше Заңының 94 бабы 1 бөліміне сәйкес Федералдік Конституциялық сотының мүшесі Бундестагпен Бундесратпен тең сайланады.Конституциялық сот құрамының аралас түрінде парламент тек жартылай сайлау құқығына ие болады.Францияда Республика президенті, Ұлттық жиналыстың және Сенат төралығы Конституциялық кеңеске 9 жылға 3 мүшеден сайлайды.
Шет мемлекеттерінің Конституциялары Конституциялық сот судьяларына жоғары талап белгілейді. Оған: кәсіп деңгейі, мүшенің жасы, жұмыс стажы; беделі; кіршіксіз абырой және т. б.
Конституциялық соттағы мүшелік мына жағдайлармен сыйымсыздықта болады:
-- кез келген өкілді мандатымен;
-- саяси және әкімшілік қызметімен;
-- саяси партиялар мен кәсіптік одақтарда жұмыс атқару мен немесе төрағалық етумен;
-- соттың немесе прокурорлық қызметті атқарумен және кәсіптік немесе кәсіпкерлік әрекетпен айналысумен;
Конституциялық бақылау органдарының мәртебесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz