Саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері мен функциялары
САЯСАТТАНУ ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ
1. Саясаттанудың объектісі мен пәні
2. Саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері мен функциялары
1. Саясатты түсіну ежелден бастау алады. Оны ғылыми тұрғыда шешу
кейінгі ғасырларға келеді.
Саяси ғылым қазіргі кездегі мәнін ХІХ ғ. екінші жартысында иеленеді, ол
жеке білім саласы ретінде бөлініп шықты. Лондон университетінде ХІХ ғ
аяғында Лондонның экономика және саясат ғылымдарының мектебі ашылды. 1857
жылы Колумбия университетінде Америка тарихында алғаш саяси ғылымдар
кафедрасы ашылды. Ал Батыста саясаттану ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін дами
бастады. Бұған көбіне 1948 ж Парижде ЮНЕСКО басшылығымен өткен саяси
ғылымның сұрақтары жөніндегі халықаралық коллоквиум себеп болды. Онда
саясаттанудың негізгі мәселелерін, мәнін ашатын құжаттар қабылданды.
Құжатқа сая саясаттанудың зерттеу және оқыту мәселелері анықталды. Олар:
1) Саяси теория (оның ішінде саяси идеялар тарихы);
2) Саяси институттар (орталық және жергілікті өкіметтік органдар,
мемлекет билік тармақтары, саяси және қоғамдық ұйымдар мен
бірлестіктер);
3) Саяси мәдениет және сана;
4) Саяси даму және модернизация;
5) Саясат субъектілері;
6) Халықаралық қатынастар.
Қазақстандағы саяси ғылымның негізгі пәніне бұдан басқа, құқықтық
мемлекет және азаматтық қоғам, геосаясат, ұлттық мүдде және ұлттық
қауіпсіздік мәселелері кіреді.
2. Саясаттану басқа ғылымдар сияқты, келесі қызметтерді атқарады:
• Танымдық қызмет саяси өмір және биліктік қатынастар туралы жүйелі
түсінік қалыптастыру және дамудың тенденциялары мен заңдылықтарын
анықтайды.
• Практикалық қызмет, саяси теориялар мен тұжырымдар негізінде,
мақсатқа жетуге байланысты нақты әдіс-тәсілдерді ұсынады.
• Саяси өмірді рационализациялау қызметі, мемлекеттің шешімдері мен
жүргізіп жатқан реформаларын қарапайым халыққа түсіндіру.
• Әлеуметтендіру қызметі, азаматтық, патриоттық сезімді қалыптастыру
және саяси мәденитетті көтеруге байланысты қызмет.
• Болжам жасау қызметі, саяси үрдістің даму тенденциялары мен
жетістіктерін анықтайды.
Саясаттану әдістері:
Саяси құбылыс пен үрдістер көптеген әдістер арқылы танылады. (грекше
metodos – зерттеу жолы). Әдістер – бұл, теорияға баға беру жәнетексерудің
тәсілдері, сараптау құралы.
1) Институционалды әдіс арқылы Конституция, мемлекеттің заңдар мен
қоғамның нормалары мен тәртібін зерттеу арқылы тұтас дамудың
мәнін ашады.
2) Салыстырмалы әдіс ежелден таныс, саяси объектілерді салыстыра
отырып, олардың ұқсастығы мен айырмашылығын білу.
3) Әлеуметтенулық әдіс арқылы нақты саяси құбылысқа әлеуметтанулық
зерттеу жүргізу арқылы қоғамның саясатқа қатынасын білуге болады.
4) Антропологиялық әдіс адам табиғаты ерекшелігінен туындайды. Бұл
әдіс адам типі мен саясат байланысы, ұлттық сипаттың саяси дамуға
әсер етуі немесе керісінше, саяси дамудың ұлт сипатына әсер ету
мәселелерін шешуге көмектеседі.
5) Психологиялық әдіс саяси іс-әрекеттің, жеке адами сана, мінез-
құлықтық субъективті механизмдерін және сонымен бірге
психологиялық мотивацияның механизмдерін зерттеуге бағытталған.
6) Бихевиористік әдіс, саясат – қоғамдық құбылыс ретінде ең бірінші
жекедаралық өлшем арқылы анықталады деген тұжырымға негізделген.
7) Коммуникативті әдіс саяси үрдістің кибернетикалық модельдерін
қалыптастырады.
Бақылау сұрақтары
1. Саясаттану пәні нені оқытады
2. Саясаттану функцияларын ашып көрсету?
3. Саяси ғылым жүйесі қандай құрамдас бөліктерден тұрады?
4. Саясаттануды оқытуда қолданылатын қандай әдістерді білесіз?
Әдебиет:
1. Жамбылов Д.Саясаттану. А.2007.
2. Смагулов Е.М.Основы политологии А.2002
3. Политология под ред. Нысанбаева А.Н А., 1998.
4. Бишеьбаев А. Қойшыбаев Г.Т. Основныу элементы политического
просвещения РК. Астана 2010.
2- т а қ ы р ы п
САЯСИ ҒЫЛЫМДАРДЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Ежелгі дүниедегі саяси ойлар
2. Ортағасырдағы және қайта өрлеу дәуіріндегі саяси ойлар
3. Еуропалық ағартушылық дәуірдегі саяси идеялар
1. Нақтылы бір тарихи дәуірдегі қоғам, мемлекет, құқық, саясат туралы
ойларды дұрыс түсіну үшін сол қоғамның, сол дәуірдің белгілі бір әлеуметтік
топтары мен таптары үшін, олардың қандай мүдделерді қорғағандығын, бұл
ілімнің авторы қандай мақсат пен позиция ұстанғандығын білу шарт. Сонда
ғана саяси және сол мемлекеттің ерекшелігіне қарай дұрыс баға беруге
болады. Ең алдымен саяси ілімдер тарихының негізгі кезеңдері мен оның
ерекшеліктерін және саяси тарихын терең білу шарт.
Саяси ілімдер тарихын хронологиялық және мазмұндық тәртіппен ірі төрт
кезеңге бөлуге болады:
a. Ежелгі замандағы саяси ілімдер тарихы (алғашқы мифтік
көзқарастардың пайда болуынан, б.з.д. 3 мың жылдықтан –
б.з. V ғасырына дейін).
b. Орта ғасырлар мен Қайта өрлеу дәуіріндегі саяси ілімдер
тарихы (V-XVIIғғ).
c. Жаңа заман және ХХ ғасырға дейінгі саяси ілімдер тарихы.
d. ХХ және ХХІ ғасырлардағы саясат туралы ойлар.
Саяси ілімдер алғашқы кезеңде адамдардың алғашқы мифтік көзқарастары
негізінде пайда болды.
Адамзат саясаттың сиқырлы сырын, құбылмалы құбылысын өте ерте заманнан
түсініп – білгісі келген. Ежелгі Шығыс ойшылдары мемлекеттің, саяси
биліктің мән-мағынасы неде және кімге қызмет етеді, қоғамдық құбылыстың
қандай түрлері бар және олардың ең жақсысы, халыққа ең қолайлысы қайсысы
деген сияқты сауалдарға жауап іздеген. Бірақ ол кездеге пайымдаулар
негізінен діни-мифологиялық сарында болғаны белгілі. Себебі, ертедегі
адамдар жер бетіндегі өмірге құдайдың құдыретінен туған жалпы әлемдік
космостық тәртіптің бір ажырамас бөлігі ретінде қарады. Мысалы, Мысырда
(Египетте), Вавилонда (қазіргі Ирак), Үндістанда, Қытайда сол кездегі
мифтерге сүйенсек, басқарушының билік көзі құдайда және ол жер бетіндегі
істерді реттеп, тындырып отырады. Көне Қытай мифі бойынша билік құдайдың
құдыретімен жүргізіледі де, ал іске асырушы онымен байланысты император
болып есептеледі. Әрине, діни көзқарастар мен парадигмалар ғылыми болып
саналмайды, бірақ біз мұны жоққа да шығара алмаймыз, себебі қазіргі кезде
діннің қайтадан қоғамда үлкен орын ала бастағанына қарасақ, мемлекеттегі
және мемлекет аралық саясаттағы діннің орны ерекше.
Ежелгі еврей халқында адамдарды алғашында құдайлардың билегендігі,
ежелгі Қытайда Аспан астындағы билеушінің болғандығы туралы айтылады.
Ежелгі Египеттің діни және мифтік аңыздарында әділдік пен заңдылықты,
шындық пен жақсылықты құдай-ана Ма-ат жіберіп отыратындығы баяндалады.
Египеттікдердегі ма-ат ұғымы сияқты ежелгі үндістерде рта, ежелгі
Қытайда дао, ежелгі гректерде дике ұғымдары бар және бұлардың
барлығында олар шындық пен әділдіктің елшісі ретінде көрсетіледі.
Ежелгі Египетте Птахотеп өсиеті (б.з.д. ХХVIII ғ.), Өлілер кітабы
(б.з.д. XXV-XXIV ғғ.) және т.б. жердегі әлеуметтік-саяси тәртіптер мен
заңдар, адамдардың іс-әрекеттері мен өзара қарым-қатынастары құдайдың әділ
істері ретінде мақталады.
Птахотеп өсиеті кітабында барлық адамдардың табиғи еркіндігі, туа
біткен данышпандар мен оқымыстылардың болмайтындығы туралы көзқарастар
кездеседі. Бұнда адамдардың мінез-құлқы ка принципіне – ізгілікті де
қайырымды және әділетті мінез-құлық өлшеміне сәйкес келіу қажеттілігі
негізге алынады. Гераклепольдық патшаның өзінің ұлына айтқан өсиетінде
(б.з.д. ХХІІ ғ.) құдайларға айтылған мақтаулар мен перғауынның құдайлық
билігі туралы сөздермен қатар, заң мен әділдікке қарсы ешқандай іс-әрекет
жасамау керектігі, өйтпеген жағдайда адамдардың құдайдың қаһарына ұшырап,
қайыршылық пен азапты өмір кешетіндігі туралы үндеулер кездеседі. Бұл өсиет
кітапта патша сонымен бірге әділдікті жасаушы және қорғаушы ретінде
дәріптеледі. Өсиет кітаптың авторы патша Ахтой өзінің ұлына, яғни
мұрагеріне Өзінің билігіңді жоғары ұста және оны одан әрі көтере түс, ол
сенің заңдарыңды күшті етеді және мемлекетіңді қорғайды деп, өсиет айтады.
Өлілер кітабында адамдардың өлгеннен кейінгі тіршілігі өлілер
патшалығына ауысатындығы туралы баяндалады. Бұл патшалықта жылу мен жарық
және адамдар тұрмысына қажетті нәрсенің бәрі бар. Бұл патшалыққы
келгендерді Осирис құдайдың әділ соты олардың жер үстіндегі өмірінде әділ
де қайырымды немесе қатыгез де сұрқия болғандығын таразылайды. Шындық
құдайы – Ма-ат мүсіні жанында Осиристің әділ соты олардың барлық іс-
әрекетін сұрайды. Сот алдына келгендер Мен ешкімге қастық жасаған жоқпын,
мен ұрлық жасаған жоқпын, мен ешкімді алдаған жоқпын, мен ешкімді жылатқан
жоқпын, мен ешкімге қарыздар емеспін, мен құдайларды сөккен жоқпын - деп,
ант-су ішеді.
Египеттіктердің түсінігінше, адамдар жер бетіндегі сот жазасынан
құтылғанымен, өлілер патшалығындағы Осирис құдайдың әділ сотынан құтыла
алмайды. Жер бетіндегі өмірде әділдік пен шындық бола бермейді, бірақ
түбінде оған жауап беруге тура келеді. Жер бетіндегі патшалықтағы теңсіздік
пен заңсыздыққа адамдардың өздері жол берген. Мемлекет билеушісі – перғауын
– құдайлар патшасы – күн құдайының ұлы. Сондықтан да ол адамдар патшасы
болып тағаындалады. Ол жер бетіндегі барлық әрекетті, жамандық пен
жақсылықты, қатыгездік пен әділдікті бүтіндей бақылай алмайды, адамдар
арасындағы келіспеушіліктің орын алуы да осыдан пайда болады.
Билік пен заңның белгілі бір топтың ғана мүддесін қорғағандығы және
оған мүдделі топтардың осы заңдар мен нормаларды да өз мақсаттары үшін
пайдаланғандығы, оны қызғыштай қорғағандығы әділдік пен билік туралы
жоғарыда айтылған ережелерден айқын көрінеді. Мақтанышпен айтылған әділ
билік пен әділетті заңға халық бұқарасының наразылық білдіргендігі, қарулы
күреске шыққандығы туралы мәліметтер де кездеседі. Осындай халық
қозғалыстарының бірі туралы (б.з.д. 1750 жылдар шамасында) Ипусердің
сөздерінде айтылады. Ол бұл қозғалысты заң мен билікке қарсы әрекет
етушілер ретінде көрсетеді, бұл кезде елде адам айтқысыз өзгерістердің
болғандығын, билік органдары мен сот палаталарының қиратылғандығын. Билеуші
сарайындағы сақтаулы заңдардың көшеге шығарылып, аяққа тапталғындығын және
жоылғандығын баяндайды.
Ежелгі Вавилон билеушілері өздерінің билігі мен заңдарының құдайлық
сипатта екендігін дәлелдеуге тырысты. Б.з.д. ХVIII ғ. Хаммурапи заңдарының
кіріспесінде Аннуақтардың мәртебелі патшасы Анум мен ел тағдырын шешуші
көк пен жердің әміршісі!... бүкіл адамзатты билеуді маған беріп, елге
әділеттілікті орнату үшін, қылмыс пен жауыздықты құртып, әлді әлсізге қысым
жасамау үшін және елге жарық беруге Анум мен Энлиль игілігіне халық мені
шақырды, жерде әділдік пен тәртіп орнату үшін мені Шаман құдай жіберді,
менің бұйрықтарым мен заңдарымды ешкімнің де өзгертуге құқы жоқ деп
айтылады.
Хаммурапи бірінші Вавилон әулетінің алтыншы патшасы (б.з.д. 1792-1750
жж.). Бұл уақыт Вавилонның бүкіл Қос өзен аралығында экономикалық, саяси
және мәдени орталығына айналу және оның гүлдену мен дәуірлеу кезеңі.
Вавилонның саяси және әлеуметтік құрылымы жайлы бағалы және жан-жақты
мәліметтер қалдырған Хаммурапи заңдары жазылған биік базальт бағана 1901-
1902 жылдары француздың археологиялық экспедициясының Сузы қаласын қазуы
кезінде табылды. Бағананың жоғары жағында тақта отырған күн тәңірісі Шаман
құдай және оның алдында ілтипатты тұрған әйел патша Хаммурапи салынған.
Бағананың қалған бөліктерінде заңдар сыналап ойып жазылған.
Әділдіктің қорғаушысы ретінде баяндалған бұл заң еркін адамдар мен
құлдардың құқықтық жағдайын заң жүзінде бекітеді. Олардың әлеуметтік
жағдайы мен тұрмысын өзгертуге жатпайтын норма ретінде бағалайды, билеуші
топтың мүддесін және жеке меншікті қызғыштай қорғайды.
Ежелгі парсылардың дүниетаным туралы көзқарастары зароастризмде көрініс
тапты және дамытылды. Діни-этикалық бұл ағымның негізін қалаушы б.з.д. VIII
ғасырда өмір сүрген Заратустра болып саналады. Кейбір тарихшылар оның туып
өскен жері Сыр бойы деп есептейді. Қалй болған да ағым діни сипатта дамып,
кейін едәуір территорияға ықпалын тигізді. Таяу Шығыс, Алдыңғы Азия,
Үндістан, Греция, Орта Азия елдеріне кең тарады. Зороастризмнің негізгі
қағидасы бір-біріне қарама-қарсы екі күш – жақсылық пен жамандықтың өзара
күресі мазмұнында өрбиді. Қайырымдылық пен жақсылықты жасаушы жарық дүние
патшалығы Ормузда құдай, жауыздық пен жамандықты жасаушы қараңғы дүние
патшалығы Ариман құдай құдыреті көп көрсетіледі.
Қайырымдылық пен жарық дүние адамдардың жауыздық пен қараңғы дүниеге
қарсы күресіне көмектеседі. Адамдардың өмірі мен тұрмысы да күрес
нәтижесінде айқындалады. Бұл күресте жауыздықтың уақытша билігінен кейін
әрдайым жақсылық жеңіске жетіп отырады.
Зороастризм бойынша мемлекет аспан құдайы Ормузданың жердегі билігі
болып табылады. Мемлекет билеушісі – монарх – жердегі Орузданың әмірін
орындаушы қызметкері, ол халықты жауыздық пен жамандықтан қорғауға,
мемлекетке қауіп төндіретін әрекетке қарсы күресуге, қайырымдылық нәрін
себуге міндетті.
Қоғамның әлеметтік құрылымы, зороастризм бойынша, әркімнің қандай
кәсіппен шұғылдануы еркін таңдауы бойынша жүзеге асырылады. Бұл әлеуметтік
топтың әрқайсысының басында жетекшілік ролді атқаратын неғұрлым белсенді
және беделді адамдар тұрады. Заратустра Ормузда қызметшілерін өзара
сүйіспеншілік пен сыбайластыққа, бір-бірін кешіре білуге және бітімге
шақырады.
Платон – антикалықзаманның ғана емес, бүкіл философия, саяси ілімдер
тарихындағы ұлы ойшылдардың бірі (б.з.д. 407-399). Платон идеалды мемлекет
туралы еңбегінде әділдікті әркімнің өз ісімен айналысуынан және басқаның
ісіне араласпауынан көреді. Адамдардың әлеуметтік топқа бөлінуімен олардың
арасындағы мүлік теңсіздігін қалыпты жағдай ретінде қарастырады.
Платон адамдардың жан дүниесіне мемлекеттік құрылымның бес түрінің
сәйкес келетінін айтады (аристократия, тимократия, олигархия, демократия
және тирания). Олардың әпқайсысы биліктерін өз мүдделеріне қарай іске
асырады. Тимократияда әскери адамдар билікте болады, олар жиі соғысады,
соғыс мемлекеттің басты байлығы болып есептеледі. Олигархияда байлар
билікке ие болғандықтан, өздеріне дұшпандық ниеттегі кедейлермен үнемі
қақтығыста болады. Бұл мемлекетте кедейлердің наразылығы нәтижесінде кез-
келген уақытта мемлекеттік төңкеріс болуы мүмкін. Тирания – мемлекеттік
құрылымның заңсыздық пен зорлық-зомбылық үстемдік еткен ең нашар түрі.
Платон идеалды мемлекет құру туралы жобасында аристократиялық
мемлекеттік құрылымды жақтайды және өз жобасының қиындықпен болса да жүзеге
асатынына сенеді. Идеалды мемлекеттің өзі де мәңгі өмір сүре алмайды.
Платонның шәкірті Аристотель (б.з.д. 384-322жж). Еңбектері: Афины
политиясы, Саясат, Никомах этикасы. Аристотель тұңғыш рет саясат
ғылымы туралы талдау жасауға кірісті. Саясатты ғылыми тұрғыдан түсіну
адамгершілік пен этиканың дамыған ұғымы болып табылады.Әділдіктің екі түрін
көрсетеді: теңестіретін және үлестіретін.Теңестіретін әділдіктің өлшемі
ретінде арифметикалық теңдік қарастырылады. Бұл принциптің қолданылу аясы
– азаматтық-құқықтық мәмілелер, шығынды қалпына келтіру, жаза және т.б. ал
үлестіру әділдігі геометриялық теңдік принципі түрінде ұсынылады және бұл
принцип ортақ игіліктерді еңбегі мен қоғамдағы орнына қарай бөлуге
негізделеді.
Мемлекеттің дұрыс түрлері: монархия, аристократия, полития;
Мемлекеттің бұрыс түрлері: тирания, олигархия, демократия.
Ежелгі Үндістандағы саяси ілім үндіс қоғамында ұзақ ғасырлар бойы
олардың рухани және әлеуметтік-саяси өмірінде үстем болған брахмандарға
тікелей байланысты болып келеді.
Брахманизм идеяларының алғашқы көріністері б.з.д. екі мыңыншы
жылдықтағы Веда ескерткіштерінде кездеседі. Веда - білім, кіріспе
(Санскрит тілінде) деген ұғымды білдіреді. Веда бойынша барлық варналар мен
олардың мүшелері құдай көрсетіп берген дхармаға - заңдарға, міндеттерге,
құқықтар мен ережелерге бағынуы тиіс. Дхармадағы ережелер бойынша
брахмандар қоғамда жоғары дәрежеде және үстемдік жағдайда көрсетіледі. Оқу,
білім, дін ілімін, құрбандық шалу, өзіне және өзгеге арнап садақа үлестіру,
садақа алу ісін құдай брахманға міндеттеген.
Ману заңдарында адамдардың варналарға бөлінуі және олардың қоғамдағы
орны мен әлеуметтік теңсіздігі қорғалады. Мұнда да брахмандардың жоғары
дәрежедегі жағдайы мен үстемдігі, артықшылығы туралы айтылады. Тіпті
патшалар да брахмандарды құрметтеуге, олардың ақыл-кеңестері мен талаптарын
орындауға, олардан Веда ілімін оқып үйренуге тиісті. Бұл заң бойынша
патшаның басты міндеті варна жүйесін қорғау және оған қарсы келгендерді
жазалау болып табылады.
Ману заңдары бойынша патшаның өкілдігі шектеулі, ол брахмандардың
ақыл-кеңестерін тыңдаумен қатар кейбір талаптарға да сәйкес болуы керек.
Ману заңдарының 3-бабында ақылсыздықпен өз елін азапқа салған патша
уақыт күттірместен өзінің ағайын-туыстарымен бірге елден кетуі тиіс және ол
өмірден айырылады деп айтылады. Ману заңдарында жазаға көп көңіл
бөлінген, оның басты мақсаты варналарды сақтауға және қорғауға бағытталған.
Құдай иелігінің ұлы ретінде жаза (данда) оның жердегі бейнесі таяқ деген
ұғымды білдіреді. Яғни, жаза өзінің бұл ұғымында басқару өнері
(данданиттер) деген мағына береді.
Б.з.д. VI ғасырда Будда (данышпан деген ұғымды білдіреді) деген атпен
белгілі болған Сиддхартха Гаутама ең бастысы – адамның атағы мен шыққан
тегі емес, адамгершілігі деп үйретті. Буддистер үшін брахмандар
артықшылыққа ие болған варна мүшесі емес, қарапайым адамдардың бірі.
Будда ілімін жақтаушылар дхарманы табиғи заңдылықты басқарушы әлем
ретінде көреді. Саналы мінез-құлық үшін танымның қажеттілігі, табиғи
заңдылықты қабылдау және мойындау туралы айтылады. Адам өмірінің мәні
байлық пен атақта емес, әрқашан шындықты айтып, мейірімділік пен
қайырымдылыққа ұмтылуда екендігі дәріптеледі.
Дхарма түсініктемелерінде адамдардың бір-біріне бауырмалдығы,
қайырымдылығы, жамандыққа жамандықпен емес, жақсылықпен жауап беру арқылы
ғана бұл әлемді ізгілікті өмірге қол жеткізетіндігі баяндалады. Буддизм
ілімі бойынша адамдардың балығы тең дәрежеде. Олар қандай варнада немесе
әлеуметтік сатыда тұрса да, аурудан, қасыреттен және өлімнен құтыла
алмайды. Оған олардың лауазымдық шені де, құдайға шалған құрбандығы да
көмектесе алмайды.
Ежелгі Қытай қоғамдық-саяси ойындағы ықпалды ағымдардың бірі даосизм
ілімінің негізін салушы болып б.з.д. VI ғасырда өмір сүрген Қытай
оқымыстысы Лао-цзы болып саналады. Оның басты еңбегі Дао және дэ туралы
кітап (Дао дэ цзин) Аспан астындағы күштер туралы дәстүрлі діни
түсініктерден даосизмнің айырмашылығы – аспан астындағы билеушіден тәуесіз
заттардың табиғи дамуы мен табиғи заңдылықтары туралы сипаттама берілуінде.
Яғни, даосизм ілімі дао ұғымына негізделеді, ал дао алғашқы түп негіз
дегенді білдіреді.
Даосизм ілімінде аспан, табиғат және қоғам заңдылықтары анықталады. Бұл
заңдылық жоғары қайырымдылық пен табиғи әділдікті жақтайды. Дао ілімі
бойынша барлық адам тең. Өз дәуіріндегі мәдени жетімсіздіктер мен
адамдардың әлеуметтік-саяси теңсіздігін, халықтың қайыршылық жағдайын және
т.б. Лао-цзы даодан ауытқу деп есептейді. Сол кездегі халықтың ауыр
жағдайына наразылық білдірген Лао-цзы даоның әділдікті қайта орнататынына
сенеді.
Даосизм ілімінде адамдардың қанағатшылдығы мен белсенді әрекеттерден
тартыну принципі көбірек орын алған. Лао-цзы сонымен бірге соғыстың барлық
түрі мен армияны қатты сынға алады. Оның айтуынша, әскер жүріп өткен жерде
арам шөптер мен тікенектер ғана өседі, үлкен соғыстардан кейін ашаршылық
жылдары басталады. Прогрестік дамуды жақтырмаған Лао-цзы өткен дәуірге
қайта оралуды және білім мен ғылымнан бас тартуды ұсынады. Оның айтуынша
ақылды билеуші өзінің қол астындағыларға дао жолымен жүруге жағдай
жасайды. Ондай билеуші халықтың жеке ісіне араласпайды. Оның басты мақсаты
– елдегі тәртіп пен заңдылықты сақтау ғана.
Қытайдағы саяси ілім тарихында конфуцизм ілімі маңызды роль атқарады.
Оның негізін қалаған б.з.д. 551-479 жылдары өмір сүрген ұлы Қытай ойшылы
Конфуций болды. Оның көзқарастары оның шәкірттері құрастырған Лунь юй
(әңгімелер мен пікірлер) кітабында жинақталған. Бұл кітап ғасырлар бойы
Қытай халқының өмірі көзқарасына, тәлім-тәрбиесіне едәуір ықпал етті. Оның
даналық туралы өсиеттері әлі күнге дейін мәнін жоғалтқан жоқ. Ол даналыққа
біз үш түрлі жолмен жетеміз, ең ізгі жол – санамен саралау, ең оңай жол –
еліктеу, ең қиын жол – тәжірибеден тәлім алу деді.
Дәстүрлі көзқарастарға сүйенген Конфуций мемлекеттің патриархалды –
патерналистік концепциясын жасады. Оның айтуы бойынша, мемлекет – үлкен
отбасы. Патшаның қол астындағыларға билігі әкенің балаға билігі ретінде
көрсетіледі. Патшаның билігі отбасындағы жасы кішілердің ересектерге
бағыныштылығымен теңестіріледі. Конфуций суреттеген әлеуметтік-саяси
жүйедегі адамдар теңсіздігі, қараңғы адамдар, төменгі адамдар,
құрметті адамдар, жоғары шенді адамдар, лауазымды адамдар ретінде
көрсетіледі.
Әлеуметтік теңсіздікті қалыпты жағдай ретінде қарастырған Конфуций
аристократиялық билік концепциясын, яғни ақсүйектер тобының билігін
жақтады. Биліктің зорлықсыз тәсілін жақтаған Конфуций билеушілерді өз
бағыныштыларына қайырымды болуға шақырады. Билеуші қайырымды болса, төменгі
адам да қайырымды болады. Биліктің осы ережесін ұстанған Конфуцийден Шөп
жел соққан жаққа қисаяды деген нақыл сөз қалған. Ішкі және сыртқы
соғыстарға қарсы болған Конфуций Қытай жерінен алыс тұратын басқа
халықтарды білімділікпен және ақылмен жаулап алуды ұсынады.
Ежелгі Қытайдағы легизм идеялары б.з.д. IV ғасырларда жарық көрген
Шан цзюн шу (Шан облысы билеушісінің кітабы) трактатында баяндалған.
Бұл тарктаттың негізгі бөлімдерін Шан Ян деген атпен белгілі болған Гунсунь
Янь жазды. Легизм ілімінің негізін салған ол Шан облысының билеушісі болыд.
Шан Ян заңдар мен қатал жазаға сүйенген басқару жүйесін қолдады. Сол
кездегі үлкен ықпалға ие болған конфуцизмді сынаған Шан Ян заң нормалары
ғана елде тәртіп орната алады деп есептеді. Ел басқарудың негізгі әдісі
ретінде қатал заңдарды жақтаған ол мемлекет пен адамдар арасындағы
қатынастарды оңай реттеуге болатындығын айтты. Бұл кімді кімнің жеңетіні
туралы принципке негізделген таптар күресінің қатынастарын көрсетті. Оның
айтуынша, халық өз өкіметінен күштірек болса, мемлекет әлсіз, ал өкімет өз
халқынан күштірек болса, армия күшті, әрі қуатты болады.
Легистер қайырымдылық пен адамгершілік қылмысқа апаратын тура жол, ал
нағыз қайырымдылық пен сүйіспеншілік өзінің бастауын жазалаудан алады деп
дәріптеді. Яғни олар мейірімділіктен бұрын қорқынышты алдыңғы орынға қояды.
Олардың пікірінше елде жаппай тәртіпсіздік болмас үшін, мейірімділіктен
гөрі жазалау басым болу керек. Аямай жазалау арқылы халық арасында үрей мен
қорқыныш тудыру керек. Олардың бұл қағидасы үрей мен қорқыныш қана елде
тәртіп пен заңдылық орната алады дегенді білдіреді.
Шан Янның басқару туралы концепциясы адамдарға дұшпандық көзқараста
болу оларды жазалау және күштеу шаралары арқылы қалаған тәртіпке көндіруге
болады деген тұжырымға сәйкес келеді. Легистер ілімін Шан Яннан басқа да
Цзын Чань, Шэн Бу-хай, Ханфэй және т.б. одан әрі дамытты.
Көне түріктердің де қазіргі кейбір шығыс мемлекеттерінің қалыптасуы мен
мемлекеттік идеологиясына әсерін тигізді. Бұған шолу жасасақ.
Ерте түрік мемлекеттерінде VI-VIII ғасырларда тасқа қашалып жазылған
Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің дүниежүзілік өркениет тарихында алатын
орны ерекше. Бұл ескерткіштер жазба мәдениетінің ғана емес, сол кездегі
саяси ойдың да асыл мұрасы болып табылады. Күлтегін, Білге қаған және
Тоныкөк шығармаларында сол бір тарихи кезеңнің саяси тынысы, түркі
халықтары өміріндегі аласапыран оқиғалар, ел билеушілерінің отаншылдық,
бірлік, намыс туралы түсініктері, наным-сенімі, ұлыс аралық қарым-
қатынастар, жеңістері мен қателіктері баяндалады.
Күлтегін ескерткіш жырының авторы Иоллық тегін өз дәуірінің саяси
қайраткері, қағанның кеңесшісі, тарихшысы болған. Ол бұл еңбегінде Түркі
қағанатының қашан және қалай құрылғанын, қағанатты құрған және нығайтқан
ұлы қағандар мен олардың қолбасшыларының өмірбаянын, қағандықты ұстап тұру
үшін жүргізген ерлік күрестерін баяндайды. Қағандық билікті қолдаған Иоллық
тегін түркі елінің бүтіндігі мен тәуелсіздігі үшін әкімдер мен бектерді өз
уысында ұстап отыруды, олардың қарсылығын күшпен басуды дұрыс деп
есептейді.
Жоғарыда Көк тәңірі төменде Қара Жер жаралғанда екеуінің арасында адам
баласы жаралған. Адам баласына менің ата-бабаларым Бумын қаған, Істемін
қаған үстемдік қылған. Таққа отырып түркі халқының мемлекетін басқарған,
үкім-билігін жүргізген. Дүниенің төрт бұрышы түгел оларға дұшпан болған.
Әскер құрып, жорыққа аттанып, олар дүниенің төрт бұрышының халқын түгел
бағындырған деп басталатын Күлтегін жазуының кіріспесінде түркі
мемлекетінің қалай құрылғаны туралы мифтік көзқарастармен бірге,
мемлекеттегі басқарудағы қаған билігі мен ол құрған тәртіптер жайы да
айтылады.
2. Орта ғасырлық араб философиясында саясат, мемлекет және билік пен
құқық туралы ойлар Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950 жж) еңбектерінде жан-
жақты талқыланды. Саясат, мемлекет және билік арасындағы айырмашылықтарға
көңіл бөлмеген араб философы бұл ұғымдарды синонимдер ретінде бағалап
саясат пен саяси ілімнің басқа варианттарын ұсынды. Саяси мәселелерді
қарастыруда араб-мұсылман философы көп жағдайда грек ойшылдары Аристотель
және Платонның еңбектріне сүйенді. Саясат. Ол үшін өзі қайырымды қала деп
ат қойған идеалды мемлекет істері туралы ғылым болып саналады. Мұндай
қалалар ретінде бірге тұрған, мақсаттары бір, бір басшылыққа бағынған шағын
қауымнан бастап Араб халифатына дейінгі адамдар қауымдастығын түсінді.
Әл-Фараби Қарапайым қала тұрғындарының көзқарастары туралы
трактатында қала тұрғындарын бес топқа бөледі. Оның ойынша, қала бес түрлі
адамдар тобынан құралады: ең құрметті адамдардан, шешендерден,
өлшеушілерден, жауынгерлерден, және байлардан. Әл-Фараби ең құрметті
адамдарға ақылдыларды, пайымдағыш адамдарды, маңызды істерде беделге ие
болған адамдарды жатқызады. Екінші топтағы шешендерге – діни
қызметкерлерді, ақындарды, музыканттарды, хатшыларды және шығармашылық
жұмыспен айналысатындарды, ал өлшеушілерге – есепшілерді, дәрігерлерді,
астрологтарды, математиканы оқытушыларды қосады. Байлар дегеніміз- қалада
байлық табатындар, егіншілер, мал өсірушілер, саудагерлер, қол өнершілер.
Әл-Фараби қайырымды қала басшысында алты түрлі қасиет болу керек деп
есептеген. Олар: даналық, асқан пайымдылық, сенімділік, ойлау қабылетінің
жоғары болуы, соғыс өнерін жетік білуі, денсаулығының мықты болуы. Осының
бәрін өз бойында ұштастыратын адам барлық уақытта кімге еліктеу керек
екенін, кімнің айтқан сөзі мен ақылына құлақ қою керек екенін көрсететін
үлгі болады. Мұндай адам мемлекетті өзінің қалауынша басқара алады.
VIII-XI ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда ислам дінінің таралуына
байланысты араб тілі мен жазуы кеңінен қолданыла бастады. Ірі қалаларда
білім беру ісі мен ғылым дамыды. Араб Шығысы мен Үнді-Иран және Орта Азия
әлемінде аталған кезеңде әдебиет пен ғылымның, саяси ой пікірдің дамуына
тікелей әсер еткен ақыл-ой төңкерісі болды. Мұсылмандық Ренессанс деп
аталған осы дәуірде өмір сүрген Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ахмет
Яссауи, Сүлеймен Бақырғани, Ахмет Иүгінеки және тағы басқа ғұламалардың
шығармалары мен еңбектері кеңінен мәлім болды.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік еңбегінде қалай бақытқа жетуге болады
деген сұраққа қалай жауап бергенін көре аламыз. Шығарманың негізінде
әртүрлі қасиетке ие төрт мемлекеттік қызметкердің өзара әңгімесі алынған.
Ол әділдікке Күнтолды (Ел басшы), Бақытқа Айтолды (уәзір), Ақылға
Өдүлміш (уәзірдің баласы), Игілікке Оғдұрмыш (уәзірдің інісі) есімдерін
береді. Бұл қасиеттерді жеке-жеке сипаттаған автор олар бір-бірінен тәуесіз
өмір сүре алмайды деп қорытынды жасайды.
Билеушілер мен әкімдер халық мүддесімен санасып билік етсе елге ұнамды
болады. Патша жоғарылаған сайын жүгі ауырлайды, Жақсы тәртіп орнат –
сонда сыйлайды, опасыз халық бір уысқа сыймайды. Билік – мансап үшін
берілген сыбаға емес. Билеушінің сыйлы болуы оның орнатқан тәртібіне
байланысты болмақ. Ел билеу тек жақсы заңдар мен ережелерден тұрмайды.
Саясат Баласағұнның ойынша, мемлекетті басқарудың сан қилы әдістерін игеру,
алуан мінезді қоғамды уыстан шығармау, тентекті тыйып, әлсізді қорғау,
қажетті жағдайда күш те қолдана білу.
Махмұт Қашқари (Диуани лұғат-ат-түрік) әкімдердің ел билеуде ақыл-
парасат пен әдептілікке және кішіпейілділік үйір болуын талап етті. Ұлық
болсаң – ізгілік ет, сонда ғана сенің қарамағыңдағы халық соңыңнан ереді,
сенім білдіреді. Жағымсыз әдеттер әкімдер үшін олардың қызмет бабына
сиыспайды. Ел билеуде күшке сенгеннен ақылға жүгіну әлдеқайда тиімді нәтиже
береді. Ақылмен арыстан ұстауға болады, ал күшпен тышқан да ұстай
алмайсың.
Өзінің жеке басының пайдасын күйттеген әкімдер елге опа әпермейді.
Әкімнің барлық іс-әрекеті халықтың көз алдында, халықтан ешнәрсені де
жасыра алмайсың, қандай ауыр кезең болса да халқыңмен бірге болуды
үгіттеген.
Мемлекеттің қазынасы халықтың табан ақысы, маңдай тері. Әмірші қазына
кілтін ұстаған адамға аса сақтықпен қарағаны абзал. Алтын мен күміс бар
жерде ұрлық жүрмей қоймайды. Ұрыны ұстасаң, дереу әшкере ет. Бүгін қалсаң,
өзің де ұрысың.
Үлкен кісі шақырса, ізетпен бар – сонда бол, қуаңшылық жылында, халық
қайда – сонда бол. Халық болмаса, сенің билігің кімге керек, билік қызметі
адамдар арасындағы қарым-қатынасты тәртіптілік пен заңдылықты сақтаумен
бірге, шаруашылық істермен реттеуге, әділдікті қалпына келтіруге, зорлық-
зомбылықты болдырмауға да арналған.
Ерте түрік дәуіріндегі ірі ойшылдардың бірі, бүкіл түркі елін бірлікке
шақырған Қожа Ахмет Яссауи еді. Яссауидің басты еңбегі Диуани хикмент
(Даналық кітабы). Ол адам мен қоғам мәселелеріне де айрықша назар
аударған. Ислам дінінің өнегелікке, таным-болмысқа қатысты ақыл-ой, парасат
туралы құндылықтарын кең насихаттаған ол бұқара халыққа үстемдік құрған
әмірлердің, бектердің, қазылардың әділетсіз істерін сынайды, бұл дүниенің
жалғандығын сынайды. Оның сопылық ілімінің басты мақсаты адамды жетілдіру,
адам бітіміне тән кейбір жағымсыз әдеттерді сынау. Сондықтан да Яссауи
құдай атынан парасаттылыққа, әділдікке, тазалыққа үндейді. Оның ілімінде
адамгершілік ойлары дін арқылы түсіндіріледі. Кімде-кім жамандық жасаса,
ол күнәдан арыла алмайды, кімде-кім жақсылық жасаса, ол құдайдың сүйіктісі
болады. Жамандықты жасаушы адамдар, оны алла да жақтырмайды.
Адамдардың барлығы құдай алдында тең. Олардың теңсіздігі адамдардың
жағымсыз іс-әркеттерінен туындаған. Ахмет Яссауи адам бойында кездесетін
тойымсыздық, ашкөздік, екіжүзділік, даңққұмарлық, надандық сияқты жаман
қасиеттердің болатынына өкініш білдіреді, мұндай жағымсыз әдеттерден
арылуға шақырады, адамдарды бір-бірін құрметтеуге, көмектесуге, жақсылық
жасауға үндейді.
Христиандық Батыстағы саяси ілім дамытқан өкілдердің бірі: Фома
Аквинский (Аквинат., 1225-1274). Еңбектері: Теологияның жиынтығы,
Жаратқан құдайдың абыройы үшін. Оның ойынша адамдар алғашқы кезден-ақ
бірігуге және мемлекетте өмір сүруге ұмтылған, өйткені олар жеке дара өз
қажеттіліктерін өтей алмайды. Мемлекеттің мақсаты – жалпы игіліктер,
саналы өмір мен тұрмыс үшін қажетті жағдай жасау. Мемлекеттік биліктің үш
элементін анықтайды. Олар: 1. Биліктің мәні. 2. Биліктің пайда болу
формалары. 3. Билікті пайдалануы. Заңдардың үш түрін атап көрсетеді: Мәңгі
заңдар, табиғи заңдар және позитивті заңдар.
Никола Макиавелли (1469-1527). Атақты шығармалары: Патша, Тит
Ливийдің бірінші онкүндігі жөнінде ойлар, Флоренция тарихы. Макиавелли
алғаш саясатты адамгершілік принциптерден бөліп қарады. Мақсат - әдіс-
тәсілді ақтайды. Ол республикалық мемлекетті, еркіндікті, теңдікті қалады.
Билеуші арыстандай күшті және түлкідей қу болуы тиіс. Макиавеллидің ойынша,
әлемде теңдей дәрежеде қайырымдылық пен жауыздық, әділдік пен зұлымдық бар,
бірақ олар бір елден бір елге жылжи отырып, өздерінің географиялық бағытын
өзгертуі мүмкін.
Томас Гоббс (1588-1679) мемлекет қоғамдық келісім нәтижесінде жалпыға
бірдей бейбіт өмір мен қауіпсіздікті сақтау үшін пайда болды. Левиафан
атты еңбегінде мемлекет пен ағзаны салыстырған. Гоббстың пікірі бойынша
күшті орталықтанған мемлекет барлық жеке тұлғалардың қатысуымен жасалатын
қоғамдық шарт негізінде құралады. Билеушінің парызы- халықты жақсы басқара
білу, себебі, мемлекет билеуші үшін емес, халық үшін құрылған.
3. Шарль Луи Монтескье (1689-1775) Заңдар рухы атты еңбегінде алғаш
геосаяси тұжырымдаманың негізін салған. Оның ойынша, әртүрлі факторлар:
климат, георграфиялық орта, заң, дәстүр, дін тағы да басқалардың әсерінен
халықтық рух қалыптасады. Оны қазіргі тілмен менталитет деп атайды.
Бостандық – заң неге ерік берсе, соны істеу. Бостандықты баянды ету
мақсатында және төңкерістерге жол бермеу үшін билікті заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарына бөлу керек деп есептеген.
Жан Жак Руссо (1712-1778) тек теоретик қана емес, қоғам қайраткері
болған адам. Оның ойынша алғаш адамдар өздерінің тұлғалық қасиеттерін ортақ
игілік үшін қоғамға бере отырып, мемлекетті қалыптастырады, ал кейіннен сол
мемлекет өзінің заңдары мен нормалары арқылы азаматтарын қайта тәрбиелеп
шығарады. Адами құндылықтар тек мемлекет пайда болғаннан соң өмір келген
деп есептейді.
Гаэтано Моска (1853-1941) итальян саясаттанушысы Басқарушы тап атты
еңбегінде, қоғамның басқарушыларға және бағынушыларға бөлінетінін
көрсетеді. Алғаш рет элита теориясының негізін қалайды. Халықты ұлттық және
діни сезімдерге негізделген идеяларды пайдалана отырып басқаруға болады, ол
халықты алдау деп элитаның негізгі қызметін сынайды.
Ханна Арендт (1906-1975) австриялық саясаттанушы. Тоталитаризм тамыры
атты еңбегінде тоталитаризмнің пайда болуын және мәнін зерттеген.
Тоталитаризмді үшке бөледі: коммунизм, национал-социализм, фашизм.
Тоталитаризмнің тек ХХ ғасырға тән құбылыс екенін дәлелдейді.
Морис Дюверже (1917 ж туған) француз саясаттанушысы. Еңбегі: Саясат
идеясы. Саясатқа мынадай анықтама береді: Саясат, бір жағынан алып
қарағанда әділдікті орнатушы күш, ал екінші жағынан идеялар мен принциптер
арасындағы келіспеушілік. Дау-жанжалдың екі түрін көрсетеді: горизанталды
және вертикалды.
Бақылау сұрақтары
1. Аристотель бойынша мемлекеттік басқару міндеттері қандай ?
2. Платонның идеалды мемлетінің белгісі қандай?
3. Ф. Аквинский мемлекеттің қандай басқару формасын қолдады?
4. Н.Макиавелли бойынша халықты бағындыру жолдары қандай?
5. Билікті бөлу принципін кім ұсынды?
6. Дж. Локк мемлекеттің шығу тегі туралы қандай тұжырымды
қалыптастырды ?
Әдебиет:
1. История политических и правовых под ред. Несесянца М.1998
2.Мұхамедов М. Саяси-құқықтық ілімдер тарихы А., 2002
3. Булатова А.Н.Исмагамбетова З.Политология А.2007.
3- т а қ ы р ы п
САЯСАТ ҚОҒАМДЫҚ ӨМІР ЖҮЙЕСІНДЕ
1. Саясат ұғымы және оның пайда болуы
2. Саясаттың негізгі түрлері
3. Саясаттың функциялары
Саясат термині (грекше politika – мемлекеттік және қоғамдық істер,
polis – қала-мемлекет) Аристотельдің Саясат атты еңбегінде алғаш
зерттеліп, қарастырылған. Сол кездің өзінде саясатты зерттеудің екі басты
бағыты қалыптасты: функционалды және құндылықты. Функционалды зерттеу
бағыты көбіне саясаттағы мақсат пен соған жету және нәтижесіне көңіл
бөледі. Ал құндылықты бағыт сол саясаттың негізінен идеялық құрылым мен
адамгершілік критерийлерді іздейді. Саясатты зерттеген әрбір зерттеуші
өзінің бағыты бойынша келесі анықтамаларды берген. Біз олардың
кейбіреулеріне тоқталайық. Мысалы:
Саясат мемлекет ішілік немесе мемлекет аралық билікті үлестіруге ықпал
ету немесе билікке қатысуға ұмтылысты білдіреді(М. Вебер)
Саясат – қоғам ішіндегі құндылықтарды билік арқылы реттеу (Д. Истон)
Саясат принциптер күресін жамылған мүдделер күресі. Жеке бастың
пайдасы үшін қоғамдық істерді басқару (А. Бирс)
Саясат – жоғары мәнде өмір, ал өмір саясат (О. Шпенглер)
Саясатты зерттеу – ықпал мен ықпал етушіні зерттеу, басқаша айтқанда,
кім не пайда табады, қашан және қалай (Г. Лассуэл)
Саясат онымен айналысқан адамдардан ақыл шеберлігін талап етеді; ол
тәртіпке мәңгі берілген өзгермейтіндерді білмейді (Г. Плеханов)
Бұл анықтамалардың әрқайсысы шындыққа негізделген және саяси өмірдің
көп қырларын ашып береді, анықтамалардың әртүрлілігі саясаттың
көпқырлылығын және күрделі құбылыс екндігін білдіреді.
Саясаттың мәні бірнеше деңгейде жүзеге асырылады:
1. Төменгі деңгейі жергілікті мәселелерді шешуді қарастырады.
Саясатты бұл деңгейде жекелеген индивидтер жүргізеді, алайда
жекелеген мәселелер жергілікті ассоциациялар арқылы шешіледі.
2. Аймақтық деңгей мемлекеттің араласуын талап етеді. Өз
аймағындағы экономикалық дамуға мүдделі топтар мен
ассоциациялар саясатты белсене жүргізеді.
3. Ұлттық деңгей саясат теориясында орталық орынға ие болған, бұл
мемлекетті ресурстарды үлестірудегі негізгі институт екендігін
анықтайды.
4. Халықаралық деңгей, мұнда саяси іс-қимылдың негізгі
субъектілері ретінде егемен мемлекеттер қатысады.
Саясаттың негізгі парадигмалары: әлеуметтік, психологиялық, биосаяси,
теологиялық және натуралистік парадигмалар. Парадигма-үлгі деген мағына
береді.
Отандық саясаттану ғылымы тағдыры өте қиын қалыптасты. ХХ ғасырдың
басындағы қоғамда болған ірі-ірі өзгерістер халық зиялыларының елдің саяси
болашағы жайлы толғануларына әсер етті. Олар өз еңбектерінде саяси тағдыр,
революция, мемлекет, билік мәселелері жайлы ойлар жазды. Кеңес Одағы
кезінде саясаттану ғылымымен айналысуға тиым салды. Тек ХХ ғасырдың 90-
жылдарынан бастап, Қазақстанда саясаттану пән ретінде оқытыла бастады.
Жоғары оқу қоғамдағы ірі салалардың бірі. Студенттер тек қана базалық
білімдер жинағын лап қана қоймай, сонымен бірге жаңа білім алуға дағды
қалыптастырады. Қоғамның әлеуметтік, мәдени, саяси және құқықтық
құндылықтарды меңгереді. Бұл болашақ қоғамның субъектісіне толық тұлға
болып қалыптасу үшін мүмкіндік береді. Ал сол жоғары оқуды гуманизациялау
мемлекеттік бағдарламада негізгі жолға қойылған.
Студентке саяси білімнің қажеті не деген сұрақ туындайды. Саяси
сауатсыз адам қазіргі қоғамда өзіндік пікір қалыптастырып, таңдау жасай
алмайды. Көптеген идеялық ұстанымдарға сене беруі мүмкін. Ал саясаттан
хабары бар, оның заңдылықтары мен тенденцияларын, қыр-сырын білетін және
меңгерген адам демократиялық принциптер мен құндылықтарды жете меңгеріп,
оның маңыздылығын түсіне алады және соны орнатуда белсенді іс-әрекет ету
жолдарын анықтай алады.
4- т а қ ы р ы п
САЯСИ БИЛІК
1. Билік ұғымы, тұжырымдамалары
2. Саяси билік үғымы, негізі, ресурстары, элементтері
1. Билік жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі анықтамалар мен
тұжырымдамалар бар. Солардың негізгілеріне қысқаша тоқтала кетейік.
1. Телеологиялық анықтама билікті белгілі бер мақсатқа, белгілеген
нәтижеге, қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді. Мысалы,
ағылшын ойшылы Т. Гоббс (1588-1679) билік болашақта игілікке
жетудің құралы және өмірдің өзі өле-өлгенше билік үшін үздіксіз
ұмтылыс деп жазды.
2. Бихевиористік анықтама бойынша билік деп басқа адамдардың жүріс-
тұрысын, өзін-өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс-
әрекеттің ерекше түрі.
3. Инструменталистік анықтама билікті белгілі бір құралдарды,
амалдарды (зорлық-зомбылық, күштеу сияқты шараларды) пайдалану,
қолдану мүмкіндігі деп біледі. Мәселен, Американың белгілі
саясаттанушысы Р. Даль (1915 жылы туған) билік бір адамға екінші
адамды өз еркімен жасамайтын іс-әрекетті жасауға мәжбүр ету
мүмкіндігін береді дейді.
4. Структуралистік анықтама билікті басқарушы мен бағынушының
арасындағы қатынастың ерекше түрі деп ұғады. Олар кейбір
адамдарды туғанынан, табиғатынан әміршіл, басқарғысы келіп
тұратын болады, ал басқалары көнбіс, көнгіш, басқа біреу өз
ырқын билеп, басқарып, жол көрсетіп тұрғанын ұнатады, қалайды
дейді. Солардың арасында, олардың ойынша, билік қатынастары
туады.
5. Конфликтік анықтама билікті дау-жанжал жағдайында игілікті
бөлуді реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп
түсіндіреді.
6. Біраз ғалымдар билікті кең мағынасында басқаларға тигізілетін
жалпы ықпал ретінде қарайды.
7. П. Моррис, А, Гидденс сияқтылар, жоғарыдағы көзқараспен
келіспей, билікті біреуге немесе бірдеңеге тигізетін жай ғана
ықпал, әсер емес, оларды өзгертуге бағытталған іс-әрекет дейді.
8. Америка саясаттанушылары Г. Лассуэл мен А. Каплан Билік және
қоғам деген кітабында билікті шешім қабылдауға қатысу
мүмкіндігі ретінде сипаттайды.
Биліктің объектісі және субъектісі болады. Ол саяси өзгерістерге
байланысты ауысып отырады.
2. Әдетте, билік деген сөз әр түрлі мағынада қолданылады. Оны ықпал
ету бағытына, объектісіне байланысты былай етіп бөледі: ата-аналар билігі,
мемлекеттік, экономикалық, саяси, әлеуметтік, құқықтық, әскери, рухани
билік және т.б.
Саяси билік бар жерде теңсіздік бар. Мұнда біреулер билік етуге құқыты
да, екіншілері оларға бағынуға міндетті. Бұл теңсіздік неден туады?Ол үшін
саяси биліктің қарамағында теңсіздікті қамтамасыз ететін әдіс-құралдары
бар. Оған жататындар:
1. Экономикалық қор. Қандай саяси билік болмасын оған қаржы-қаражат
керек. Ұлттық валюта, алтын қор, материалдық құндылықтар, пайдалы
қазба байлықтары және т.б. кіреді. АҚШтың Конституциясында кез
келген АҚШ азаматы Президент бола алады деп көрсетілген. Бір
тарихтағы президенттердің бірде-бірі кедей отбасынан шықпаған.
2. Әлеуметтік әдіс-құралдар. Үстемдік етіп отырған билік өзін
қолдайтын, оның одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдар іздейді.
Ондай рөлді ең алдымен оның мәртебелі, абыройлы, жалақысы мол
қызметтерді атқаратын, көптеген жеңілдіктермен пайдаланатын
қызметкерлері орындайды. Оларға көптеген рөлдер мен статустар
беріледі.
3. Күш жұмсау құралдары. Олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті
сақтайды, саяси билікті құлатуға әрекет етушілерге мүмкіндік
бермейді. Оған жататындар: әскер, полиция, қауіпсіздік органдары,
түрме және т,б,
4. Ақпарат құралдары. Қоғамдық пікір тудырып, саяси өмірге ықпал ету
жағынан оны төртінші билік деп те атайды. Кейбір саяси
қайраткерлер кім теледидарды бақыласа, сол бүкіл әлемді бақылай
алады деп санайды. ХХІ ғасыр ақпарат ғасыры деп тегін айтылмаған.
Саяси биліктің өзіндік қызметтері болады. Оған жататындар: қоғамның
саяси жүйесін қалыптастыру; оның саяси өмірін ұйымдастыру (ол мемлекет пен
қоғам, таптар мен топтар, ассоциациялар, саяси институттар, мемлекеттік
басқару органдары мен аппараттары, партиялар, азаматтар және т.б.
арасындағы қатынастарды қамтиды); әр түрлі деңгейдегі қоғам мен мемлекеттің
істерін басқару; өкімет органдары, саяси емес процестерге басшылық ету,;
саяси және басқа да қатынастарды бақылау және түптеп келгенде, белгілі бір
қоғамға сәйкес басқарудың түрін, саяси тәртіпті және мемлекеттік құрылысты,
ашық және жабық қоғамды құру, қоғамдық тәртіп пен тұрақтылықты қорғау; дау-
дамай, шиеленістерді ашып, оларға шек қою және дер кезінде шешу; қоғамдық
келісімге, мәмілеге келу және т.б.
Бақылау сұрақтары
1. Биліктің қандай тұжырымдамалары бар?
2. Биліктің негізі, ресурстары, элементтерін атап көрсетіңіз?
3. Саяси билік субьктілері дегеніміз не?
Әдебиет:
1. Жамбылов Д.Саясаттану. А.2007.
2. Смагулов Е.М.Основы политологии А.2002
3. Политология под ред. Нысанбаева А.Н А., 1998
4. Бишеьбаев А. Қойшыбаев Г.Т. Основныу элементы политического просвещения
РК. Астана 2010.
5- т а қ ы р ы п
ӘЛЕУМЕТТІК ЭТНИКАЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҚТАР ЖӘНЕ ҰЛТ САЯСАТЫ
1. Қоғамдағы ұлттық және этикалық қатынастар
2. Ұлт мәселесі және оның құрылымы
3. Ұлтаралық қарым – қатынас мәдениеті
1. Азаматтық қоғам ұлт мүддесіне қарсы әрекет етпейді. Керісінше, адам
құқығын қорғауға күш салады. Алайда, азаматтық қоғам мен ұлттық
мемлекет деген ұғымдар қарсы қоюшылық та осындайдан туған. Бұл екі
ұғым бір-біріне қарсы болатындай емес, екеуі екі деңгейде өрбитін
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Саясаттанудың объектісі мен пәні
2. Саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері мен функциялары
1. Саясатты түсіну ежелден бастау алады. Оны ғылыми тұрғыда шешу
кейінгі ғасырларға келеді.
Саяси ғылым қазіргі кездегі мәнін ХІХ ғ. екінші жартысында иеленеді, ол
жеке білім саласы ретінде бөлініп шықты. Лондон университетінде ХІХ ғ
аяғында Лондонның экономика және саясат ғылымдарының мектебі ашылды. 1857
жылы Колумбия университетінде Америка тарихында алғаш саяси ғылымдар
кафедрасы ашылды. Ал Батыста саясаттану ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін дами
бастады. Бұған көбіне 1948 ж Парижде ЮНЕСКО басшылығымен өткен саяси
ғылымның сұрақтары жөніндегі халықаралық коллоквиум себеп болды. Онда
саясаттанудың негізгі мәселелерін, мәнін ашатын құжаттар қабылданды.
Құжатқа сая саясаттанудың зерттеу және оқыту мәселелері анықталды. Олар:
1) Саяси теория (оның ішінде саяси идеялар тарихы);
2) Саяси институттар (орталық және жергілікті өкіметтік органдар,
мемлекет билік тармақтары, саяси және қоғамдық ұйымдар мен
бірлестіктер);
3) Саяси мәдениет және сана;
4) Саяси даму және модернизация;
5) Саясат субъектілері;
6) Халықаралық қатынастар.
Қазақстандағы саяси ғылымның негізгі пәніне бұдан басқа, құқықтық
мемлекет және азаматтық қоғам, геосаясат, ұлттық мүдде және ұлттық
қауіпсіздік мәселелері кіреді.
2. Саясаттану басқа ғылымдар сияқты, келесі қызметтерді атқарады:
• Танымдық қызмет саяси өмір және биліктік қатынастар туралы жүйелі
түсінік қалыптастыру және дамудың тенденциялары мен заңдылықтарын
анықтайды.
• Практикалық қызмет, саяси теориялар мен тұжырымдар негізінде,
мақсатқа жетуге байланысты нақты әдіс-тәсілдерді ұсынады.
• Саяси өмірді рационализациялау қызметі, мемлекеттің шешімдері мен
жүргізіп жатқан реформаларын қарапайым халыққа түсіндіру.
• Әлеуметтендіру қызметі, азаматтық, патриоттық сезімді қалыптастыру
және саяси мәденитетті көтеруге байланысты қызмет.
• Болжам жасау қызметі, саяси үрдістің даму тенденциялары мен
жетістіктерін анықтайды.
Саясаттану әдістері:
Саяси құбылыс пен үрдістер көптеген әдістер арқылы танылады. (грекше
metodos – зерттеу жолы). Әдістер – бұл, теорияға баға беру жәнетексерудің
тәсілдері, сараптау құралы.
1) Институционалды әдіс арқылы Конституция, мемлекеттің заңдар мен
қоғамның нормалары мен тәртібін зерттеу арқылы тұтас дамудың
мәнін ашады.
2) Салыстырмалы әдіс ежелден таныс, саяси объектілерді салыстыра
отырып, олардың ұқсастығы мен айырмашылығын білу.
3) Әлеуметтенулық әдіс арқылы нақты саяси құбылысқа әлеуметтанулық
зерттеу жүргізу арқылы қоғамның саясатқа қатынасын білуге болады.
4) Антропологиялық әдіс адам табиғаты ерекшелігінен туындайды. Бұл
әдіс адам типі мен саясат байланысы, ұлттық сипаттың саяси дамуға
әсер етуі немесе керісінше, саяси дамудың ұлт сипатына әсер ету
мәселелерін шешуге көмектеседі.
5) Психологиялық әдіс саяси іс-әрекеттің, жеке адами сана, мінез-
құлықтық субъективті механизмдерін және сонымен бірге
психологиялық мотивацияның механизмдерін зерттеуге бағытталған.
6) Бихевиористік әдіс, саясат – қоғамдық құбылыс ретінде ең бірінші
жекедаралық өлшем арқылы анықталады деген тұжырымға негізделген.
7) Коммуникативті әдіс саяси үрдістің кибернетикалық модельдерін
қалыптастырады.
Бақылау сұрақтары
1. Саясаттану пәні нені оқытады
2. Саясаттану функцияларын ашып көрсету?
3. Саяси ғылым жүйесі қандай құрамдас бөліктерден тұрады?
4. Саясаттануды оқытуда қолданылатын қандай әдістерді білесіз?
Әдебиет:
1. Жамбылов Д.Саясаттану. А.2007.
2. Смагулов Е.М.Основы политологии А.2002
3. Политология под ред. Нысанбаева А.Н А., 1998.
4. Бишеьбаев А. Қойшыбаев Г.Т. Основныу элементы политического
просвещения РК. Астана 2010.
2- т а қ ы р ы п
САЯСИ ҒЫЛЫМДАРДЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Ежелгі дүниедегі саяси ойлар
2. Ортағасырдағы және қайта өрлеу дәуіріндегі саяси ойлар
3. Еуропалық ағартушылық дәуірдегі саяси идеялар
1. Нақтылы бір тарихи дәуірдегі қоғам, мемлекет, құқық, саясат туралы
ойларды дұрыс түсіну үшін сол қоғамның, сол дәуірдің белгілі бір әлеуметтік
топтары мен таптары үшін, олардың қандай мүдделерді қорғағандығын, бұл
ілімнің авторы қандай мақсат пен позиция ұстанғандығын білу шарт. Сонда
ғана саяси және сол мемлекеттің ерекшелігіне қарай дұрыс баға беруге
болады. Ең алдымен саяси ілімдер тарихының негізгі кезеңдері мен оның
ерекшеліктерін және саяси тарихын терең білу шарт.
Саяси ілімдер тарихын хронологиялық және мазмұндық тәртіппен ірі төрт
кезеңге бөлуге болады:
a. Ежелгі замандағы саяси ілімдер тарихы (алғашқы мифтік
көзқарастардың пайда болуынан, б.з.д. 3 мың жылдықтан –
б.з. V ғасырына дейін).
b. Орта ғасырлар мен Қайта өрлеу дәуіріндегі саяси ілімдер
тарихы (V-XVIIғғ).
c. Жаңа заман және ХХ ғасырға дейінгі саяси ілімдер тарихы.
d. ХХ және ХХІ ғасырлардағы саясат туралы ойлар.
Саяси ілімдер алғашқы кезеңде адамдардың алғашқы мифтік көзқарастары
негізінде пайда болды.
Адамзат саясаттың сиқырлы сырын, құбылмалы құбылысын өте ерте заманнан
түсініп – білгісі келген. Ежелгі Шығыс ойшылдары мемлекеттің, саяси
биліктің мән-мағынасы неде және кімге қызмет етеді, қоғамдық құбылыстың
қандай түрлері бар және олардың ең жақсысы, халыққа ең қолайлысы қайсысы
деген сияқты сауалдарға жауап іздеген. Бірақ ол кездеге пайымдаулар
негізінен діни-мифологиялық сарында болғаны белгілі. Себебі, ертедегі
адамдар жер бетіндегі өмірге құдайдың құдыретінен туған жалпы әлемдік
космостық тәртіптің бір ажырамас бөлігі ретінде қарады. Мысалы, Мысырда
(Египетте), Вавилонда (қазіргі Ирак), Үндістанда, Қытайда сол кездегі
мифтерге сүйенсек, басқарушының билік көзі құдайда және ол жер бетіндегі
істерді реттеп, тындырып отырады. Көне Қытай мифі бойынша билік құдайдың
құдыретімен жүргізіледі де, ал іске асырушы онымен байланысты император
болып есептеледі. Әрине, діни көзқарастар мен парадигмалар ғылыми болып
саналмайды, бірақ біз мұны жоққа да шығара алмаймыз, себебі қазіргі кезде
діннің қайтадан қоғамда үлкен орын ала бастағанына қарасақ, мемлекеттегі
және мемлекет аралық саясаттағы діннің орны ерекше.
Ежелгі еврей халқында адамдарды алғашында құдайлардың билегендігі,
ежелгі Қытайда Аспан астындағы билеушінің болғандығы туралы айтылады.
Ежелгі Египеттің діни және мифтік аңыздарында әділдік пен заңдылықты,
шындық пен жақсылықты құдай-ана Ма-ат жіберіп отыратындығы баяндалады.
Египеттікдердегі ма-ат ұғымы сияқты ежелгі үндістерде рта, ежелгі
Қытайда дао, ежелгі гректерде дике ұғымдары бар және бұлардың
барлығында олар шындық пен әділдіктің елшісі ретінде көрсетіледі.
Ежелгі Египетте Птахотеп өсиеті (б.з.д. ХХVIII ғ.), Өлілер кітабы
(б.з.д. XXV-XXIV ғғ.) және т.б. жердегі әлеуметтік-саяси тәртіптер мен
заңдар, адамдардың іс-әрекеттері мен өзара қарым-қатынастары құдайдың әділ
істері ретінде мақталады.
Птахотеп өсиеті кітабында барлық адамдардың табиғи еркіндігі, туа
біткен данышпандар мен оқымыстылардың болмайтындығы туралы көзқарастар
кездеседі. Бұнда адамдардың мінез-құлқы ка принципіне – ізгілікті де
қайырымды және әділетті мінез-құлық өлшеміне сәйкес келіу қажеттілігі
негізге алынады. Гераклепольдық патшаның өзінің ұлына айтқан өсиетінде
(б.з.д. ХХІІ ғ.) құдайларға айтылған мақтаулар мен перғауынның құдайлық
билігі туралы сөздермен қатар, заң мен әділдікке қарсы ешқандай іс-әрекет
жасамау керектігі, өйтпеген жағдайда адамдардың құдайдың қаһарына ұшырап,
қайыршылық пен азапты өмір кешетіндігі туралы үндеулер кездеседі. Бұл өсиет
кітапта патша сонымен бірге әділдікті жасаушы және қорғаушы ретінде
дәріптеледі. Өсиет кітаптың авторы патша Ахтой өзінің ұлына, яғни
мұрагеріне Өзінің билігіңді жоғары ұста және оны одан әрі көтере түс, ол
сенің заңдарыңды күшті етеді және мемлекетіңді қорғайды деп, өсиет айтады.
Өлілер кітабында адамдардың өлгеннен кейінгі тіршілігі өлілер
патшалығына ауысатындығы туралы баяндалады. Бұл патшалықта жылу мен жарық
және адамдар тұрмысына қажетті нәрсенің бәрі бар. Бұл патшалыққы
келгендерді Осирис құдайдың әділ соты олардың жер үстіндегі өмірінде әділ
де қайырымды немесе қатыгез де сұрқия болғандығын таразылайды. Шындық
құдайы – Ма-ат мүсіні жанында Осиристің әділ соты олардың барлық іс-
әрекетін сұрайды. Сот алдына келгендер Мен ешкімге қастық жасаған жоқпын,
мен ұрлық жасаған жоқпын, мен ешкімді алдаған жоқпын, мен ешкімді жылатқан
жоқпын, мен ешкімге қарыздар емеспін, мен құдайларды сөккен жоқпын - деп,
ант-су ішеді.
Египеттіктердің түсінігінше, адамдар жер бетіндегі сот жазасынан
құтылғанымен, өлілер патшалығындағы Осирис құдайдың әділ сотынан құтыла
алмайды. Жер бетіндегі өмірде әділдік пен шындық бола бермейді, бірақ
түбінде оған жауап беруге тура келеді. Жер бетіндегі патшалықтағы теңсіздік
пен заңсыздыққа адамдардың өздері жол берген. Мемлекет билеушісі – перғауын
– құдайлар патшасы – күн құдайының ұлы. Сондықтан да ол адамдар патшасы
болып тағаындалады. Ол жер бетіндегі барлық әрекетті, жамандық пен
жақсылықты, қатыгездік пен әділдікті бүтіндей бақылай алмайды, адамдар
арасындағы келіспеушіліктің орын алуы да осыдан пайда болады.
Билік пен заңның белгілі бір топтың ғана мүддесін қорғағандығы және
оған мүдделі топтардың осы заңдар мен нормаларды да өз мақсаттары үшін
пайдаланғандығы, оны қызғыштай қорғағандығы әділдік пен билік туралы
жоғарыда айтылған ережелерден айқын көрінеді. Мақтанышпен айтылған әділ
билік пен әділетті заңға халық бұқарасының наразылық білдіргендігі, қарулы
күреске шыққандығы туралы мәліметтер де кездеседі. Осындай халық
қозғалыстарының бірі туралы (б.з.д. 1750 жылдар шамасында) Ипусердің
сөздерінде айтылады. Ол бұл қозғалысты заң мен билікке қарсы әрекет
етушілер ретінде көрсетеді, бұл кезде елде адам айтқысыз өзгерістердің
болғандығын, билік органдары мен сот палаталарының қиратылғандығын. Билеуші
сарайындағы сақтаулы заңдардың көшеге шығарылып, аяққа тапталғындығын және
жоылғандығын баяндайды.
Ежелгі Вавилон билеушілері өздерінің билігі мен заңдарының құдайлық
сипатта екендігін дәлелдеуге тырысты. Б.з.д. ХVIII ғ. Хаммурапи заңдарының
кіріспесінде Аннуақтардың мәртебелі патшасы Анум мен ел тағдырын шешуші
көк пен жердің әміршісі!... бүкіл адамзатты билеуді маған беріп, елге
әділеттілікті орнату үшін, қылмыс пен жауыздықты құртып, әлді әлсізге қысым
жасамау үшін және елге жарық беруге Анум мен Энлиль игілігіне халық мені
шақырды, жерде әділдік пен тәртіп орнату үшін мені Шаман құдай жіберді,
менің бұйрықтарым мен заңдарымды ешкімнің де өзгертуге құқы жоқ деп
айтылады.
Хаммурапи бірінші Вавилон әулетінің алтыншы патшасы (б.з.д. 1792-1750
жж.). Бұл уақыт Вавилонның бүкіл Қос өзен аралығында экономикалық, саяси
және мәдени орталығына айналу және оның гүлдену мен дәуірлеу кезеңі.
Вавилонның саяси және әлеуметтік құрылымы жайлы бағалы және жан-жақты
мәліметтер қалдырған Хаммурапи заңдары жазылған биік базальт бағана 1901-
1902 жылдары француздың археологиялық экспедициясының Сузы қаласын қазуы
кезінде табылды. Бағананың жоғары жағында тақта отырған күн тәңірісі Шаман
құдай және оның алдында ілтипатты тұрған әйел патша Хаммурапи салынған.
Бағананың қалған бөліктерінде заңдар сыналап ойып жазылған.
Әділдіктің қорғаушысы ретінде баяндалған бұл заң еркін адамдар мен
құлдардың құқықтық жағдайын заң жүзінде бекітеді. Олардың әлеуметтік
жағдайы мен тұрмысын өзгертуге жатпайтын норма ретінде бағалайды, билеуші
топтың мүддесін және жеке меншікті қызғыштай қорғайды.
Ежелгі парсылардың дүниетаным туралы көзқарастары зароастризмде көрініс
тапты және дамытылды. Діни-этикалық бұл ағымның негізін қалаушы б.з.д. VIII
ғасырда өмір сүрген Заратустра болып саналады. Кейбір тарихшылар оның туып
өскен жері Сыр бойы деп есептейді. Қалй болған да ағым діни сипатта дамып,
кейін едәуір территорияға ықпалын тигізді. Таяу Шығыс, Алдыңғы Азия,
Үндістан, Греция, Орта Азия елдеріне кең тарады. Зороастризмнің негізгі
қағидасы бір-біріне қарама-қарсы екі күш – жақсылық пен жамандықтың өзара
күресі мазмұнында өрбиді. Қайырымдылық пен жақсылықты жасаушы жарық дүние
патшалығы Ормузда құдай, жауыздық пен жамандықты жасаушы қараңғы дүние
патшалығы Ариман құдай құдыреті көп көрсетіледі.
Қайырымдылық пен жарық дүние адамдардың жауыздық пен қараңғы дүниеге
қарсы күресіне көмектеседі. Адамдардың өмірі мен тұрмысы да күрес
нәтижесінде айқындалады. Бұл күресте жауыздықтың уақытша билігінен кейін
әрдайым жақсылық жеңіске жетіп отырады.
Зороастризм бойынша мемлекет аспан құдайы Ормузданың жердегі билігі
болып табылады. Мемлекет билеушісі – монарх – жердегі Орузданың әмірін
орындаушы қызметкері, ол халықты жауыздық пен жамандықтан қорғауға,
мемлекетке қауіп төндіретін әрекетке қарсы күресуге, қайырымдылық нәрін
себуге міндетті.
Қоғамның әлеметтік құрылымы, зороастризм бойынша, әркімнің қандай
кәсіппен шұғылдануы еркін таңдауы бойынша жүзеге асырылады. Бұл әлеуметтік
топтың әрқайсысының басында жетекшілік ролді атқаратын неғұрлым белсенді
және беделді адамдар тұрады. Заратустра Ормузда қызметшілерін өзара
сүйіспеншілік пен сыбайластыққа, бір-бірін кешіре білуге және бітімге
шақырады.
Платон – антикалықзаманның ғана емес, бүкіл философия, саяси ілімдер
тарихындағы ұлы ойшылдардың бірі (б.з.д. 407-399). Платон идеалды мемлекет
туралы еңбегінде әділдікті әркімнің өз ісімен айналысуынан және басқаның
ісіне араласпауынан көреді. Адамдардың әлеуметтік топқа бөлінуімен олардың
арасындағы мүлік теңсіздігін қалыпты жағдай ретінде қарастырады.
Платон адамдардың жан дүниесіне мемлекеттік құрылымның бес түрінің
сәйкес келетінін айтады (аристократия, тимократия, олигархия, демократия
және тирания). Олардың әпқайсысы биліктерін өз мүдделеріне қарай іске
асырады. Тимократияда әскери адамдар билікте болады, олар жиі соғысады,
соғыс мемлекеттің басты байлығы болып есептеледі. Олигархияда байлар
билікке ие болғандықтан, өздеріне дұшпандық ниеттегі кедейлермен үнемі
қақтығыста болады. Бұл мемлекетте кедейлердің наразылығы нәтижесінде кез-
келген уақытта мемлекеттік төңкеріс болуы мүмкін. Тирания – мемлекеттік
құрылымның заңсыздық пен зорлық-зомбылық үстемдік еткен ең нашар түрі.
Платон идеалды мемлекет құру туралы жобасында аристократиялық
мемлекеттік құрылымды жақтайды және өз жобасының қиындықпен болса да жүзеге
асатынына сенеді. Идеалды мемлекеттің өзі де мәңгі өмір сүре алмайды.
Платонның шәкірті Аристотель (б.з.д. 384-322жж). Еңбектері: Афины
политиясы, Саясат, Никомах этикасы. Аристотель тұңғыш рет саясат
ғылымы туралы талдау жасауға кірісті. Саясатты ғылыми тұрғыдан түсіну
адамгершілік пен этиканың дамыған ұғымы болып табылады.Әділдіктің екі түрін
көрсетеді: теңестіретін және үлестіретін.Теңестіретін әділдіктің өлшемі
ретінде арифметикалық теңдік қарастырылады. Бұл принциптің қолданылу аясы
– азаматтық-құқықтық мәмілелер, шығынды қалпына келтіру, жаза және т.б. ал
үлестіру әділдігі геометриялық теңдік принципі түрінде ұсынылады және бұл
принцип ортақ игіліктерді еңбегі мен қоғамдағы орнына қарай бөлуге
негізделеді.
Мемлекеттің дұрыс түрлері: монархия, аристократия, полития;
Мемлекеттің бұрыс түрлері: тирания, олигархия, демократия.
Ежелгі Үндістандағы саяси ілім үндіс қоғамында ұзақ ғасырлар бойы
олардың рухани және әлеуметтік-саяси өмірінде үстем болған брахмандарға
тікелей байланысты болып келеді.
Брахманизм идеяларының алғашқы көріністері б.з.д. екі мыңыншы
жылдықтағы Веда ескерткіштерінде кездеседі. Веда - білім, кіріспе
(Санскрит тілінде) деген ұғымды білдіреді. Веда бойынша барлық варналар мен
олардың мүшелері құдай көрсетіп берген дхармаға - заңдарға, міндеттерге,
құқықтар мен ережелерге бағынуы тиіс. Дхармадағы ережелер бойынша
брахмандар қоғамда жоғары дәрежеде және үстемдік жағдайда көрсетіледі. Оқу,
білім, дін ілімін, құрбандық шалу, өзіне және өзгеге арнап садақа үлестіру,
садақа алу ісін құдай брахманға міндеттеген.
Ману заңдарында адамдардың варналарға бөлінуі және олардың қоғамдағы
орны мен әлеуметтік теңсіздігі қорғалады. Мұнда да брахмандардың жоғары
дәрежедегі жағдайы мен үстемдігі, артықшылығы туралы айтылады. Тіпті
патшалар да брахмандарды құрметтеуге, олардың ақыл-кеңестері мен талаптарын
орындауға, олардан Веда ілімін оқып үйренуге тиісті. Бұл заң бойынша
патшаның басты міндеті варна жүйесін қорғау және оған қарсы келгендерді
жазалау болып табылады.
Ману заңдары бойынша патшаның өкілдігі шектеулі, ол брахмандардың
ақыл-кеңестерін тыңдаумен қатар кейбір талаптарға да сәйкес болуы керек.
Ману заңдарының 3-бабында ақылсыздықпен өз елін азапқа салған патша
уақыт күттірместен өзінің ағайын-туыстарымен бірге елден кетуі тиіс және ол
өмірден айырылады деп айтылады. Ману заңдарында жазаға көп көңіл
бөлінген, оның басты мақсаты варналарды сақтауға және қорғауға бағытталған.
Құдай иелігінің ұлы ретінде жаза (данда) оның жердегі бейнесі таяқ деген
ұғымды білдіреді. Яғни, жаза өзінің бұл ұғымында басқару өнері
(данданиттер) деген мағына береді.
Б.з.д. VI ғасырда Будда (данышпан деген ұғымды білдіреді) деген атпен
белгілі болған Сиддхартха Гаутама ең бастысы – адамның атағы мен шыққан
тегі емес, адамгершілігі деп үйретті. Буддистер үшін брахмандар
артықшылыққа ие болған варна мүшесі емес, қарапайым адамдардың бірі.
Будда ілімін жақтаушылар дхарманы табиғи заңдылықты басқарушы әлем
ретінде көреді. Саналы мінез-құлық үшін танымның қажеттілігі, табиғи
заңдылықты қабылдау және мойындау туралы айтылады. Адам өмірінің мәні
байлық пен атақта емес, әрқашан шындықты айтып, мейірімділік пен
қайырымдылыққа ұмтылуда екендігі дәріптеледі.
Дхарма түсініктемелерінде адамдардың бір-біріне бауырмалдығы,
қайырымдылығы, жамандыққа жамандықпен емес, жақсылықпен жауап беру арқылы
ғана бұл әлемді ізгілікті өмірге қол жеткізетіндігі баяндалады. Буддизм
ілімі бойынша адамдардың балығы тең дәрежеде. Олар қандай варнада немесе
әлеуметтік сатыда тұрса да, аурудан, қасыреттен және өлімнен құтыла
алмайды. Оған олардың лауазымдық шені де, құдайға шалған құрбандығы да
көмектесе алмайды.
Ежелгі Қытай қоғамдық-саяси ойындағы ықпалды ағымдардың бірі даосизм
ілімінің негізін салушы болып б.з.д. VI ғасырда өмір сүрген Қытай
оқымыстысы Лао-цзы болып саналады. Оның басты еңбегі Дао және дэ туралы
кітап (Дао дэ цзин) Аспан астындағы күштер туралы дәстүрлі діни
түсініктерден даосизмнің айырмашылығы – аспан астындағы билеушіден тәуесіз
заттардың табиғи дамуы мен табиғи заңдылықтары туралы сипаттама берілуінде.
Яғни, даосизм ілімі дао ұғымына негізделеді, ал дао алғашқы түп негіз
дегенді білдіреді.
Даосизм ілімінде аспан, табиғат және қоғам заңдылықтары анықталады. Бұл
заңдылық жоғары қайырымдылық пен табиғи әділдікті жақтайды. Дао ілімі
бойынша барлық адам тең. Өз дәуіріндегі мәдени жетімсіздіктер мен
адамдардың әлеуметтік-саяси теңсіздігін, халықтың қайыршылық жағдайын және
т.б. Лао-цзы даодан ауытқу деп есептейді. Сол кездегі халықтың ауыр
жағдайына наразылық білдірген Лао-цзы даоның әділдікті қайта орнататынына
сенеді.
Даосизм ілімінде адамдардың қанағатшылдығы мен белсенді әрекеттерден
тартыну принципі көбірек орын алған. Лао-цзы сонымен бірге соғыстың барлық
түрі мен армияны қатты сынға алады. Оның айтуынша, әскер жүріп өткен жерде
арам шөптер мен тікенектер ғана өседі, үлкен соғыстардан кейін ашаршылық
жылдары басталады. Прогрестік дамуды жақтырмаған Лао-цзы өткен дәуірге
қайта оралуды және білім мен ғылымнан бас тартуды ұсынады. Оның айтуынша
ақылды билеуші өзінің қол астындағыларға дао жолымен жүруге жағдай
жасайды. Ондай билеуші халықтың жеке ісіне араласпайды. Оның басты мақсаты
– елдегі тәртіп пен заңдылықты сақтау ғана.
Қытайдағы саяси ілім тарихында конфуцизм ілімі маңызды роль атқарады.
Оның негізін қалаған б.з.д. 551-479 жылдары өмір сүрген ұлы Қытай ойшылы
Конфуций болды. Оның көзқарастары оның шәкірттері құрастырған Лунь юй
(әңгімелер мен пікірлер) кітабында жинақталған. Бұл кітап ғасырлар бойы
Қытай халқының өмірі көзқарасына, тәлім-тәрбиесіне едәуір ықпал етті. Оның
даналық туралы өсиеттері әлі күнге дейін мәнін жоғалтқан жоқ. Ол даналыққа
біз үш түрлі жолмен жетеміз, ең ізгі жол – санамен саралау, ең оңай жол –
еліктеу, ең қиын жол – тәжірибеден тәлім алу деді.
Дәстүрлі көзқарастарға сүйенген Конфуций мемлекеттің патриархалды –
патерналистік концепциясын жасады. Оның айтуы бойынша, мемлекет – үлкен
отбасы. Патшаның қол астындағыларға билігі әкенің балаға билігі ретінде
көрсетіледі. Патшаның билігі отбасындағы жасы кішілердің ересектерге
бағыныштылығымен теңестіріледі. Конфуций суреттеген әлеуметтік-саяси
жүйедегі адамдар теңсіздігі, қараңғы адамдар, төменгі адамдар,
құрметті адамдар, жоғары шенді адамдар, лауазымды адамдар ретінде
көрсетіледі.
Әлеуметтік теңсіздікті қалыпты жағдай ретінде қарастырған Конфуций
аристократиялық билік концепциясын, яғни ақсүйектер тобының билігін
жақтады. Биліктің зорлықсыз тәсілін жақтаған Конфуций билеушілерді өз
бағыныштыларына қайырымды болуға шақырады. Билеуші қайырымды болса, төменгі
адам да қайырымды болады. Биліктің осы ережесін ұстанған Конфуцийден Шөп
жел соққан жаққа қисаяды деген нақыл сөз қалған. Ішкі және сыртқы
соғыстарға қарсы болған Конфуций Қытай жерінен алыс тұратын басқа
халықтарды білімділікпен және ақылмен жаулап алуды ұсынады.
Ежелгі Қытайдағы легизм идеялары б.з.д. IV ғасырларда жарық көрген
Шан цзюн шу (Шан облысы билеушісінің кітабы) трактатында баяндалған.
Бұл тарктаттың негізгі бөлімдерін Шан Ян деген атпен белгілі болған Гунсунь
Янь жазды. Легизм ілімінің негізін салған ол Шан облысының билеушісі болыд.
Шан Ян заңдар мен қатал жазаға сүйенген басқару жүйесін қолдады. Сол
кездегі үлкен ықпалға ие болған конфуцизмді сынаған Шан Ян заң нормалары
ғана елде тәртіп орната алады деп есептеді. Ел басқарудың негізгі әдісі
ретінде қатал заңдарды жақтаған ол мемлекет пен адамдар арасындағы
қатынастарды оңай реттеуге болатындығын айтты. Бұл кімді кімнің жеңетіні
туралы принципке негізделген таптар күресінің қатынастарын көрсетті. Оның
айтуынша, халық өз өкіметінен күштірек болса, мемлекет әлсіз, ал өкімет өз
халқынан күштірек болса, армия күшті, әрі қуатты болады.
Легистер қайырымдылық пен адамгершілік қылмысқа апаратын тура жол, ал
нағыз қайырымдылық пен сүйіспеншілік өзінің бастауын жазалаудан алады деп
дәріптеді. Яғни олар мейірімділіктен бұрын қорқынышты алдыңғы орынға қояды.
Олардың пікірінше елде жаппай тәртіпсіздік болмас үшін, мейірімділіктен
гөрі жазалау басым болу керек. Аямай жазалау арқылы халық арасында үрей мен
қорқыныш тудыру керек. Олардың бұл қағидасы үрей мен қорқыныш қана елде
тәртіп пен заңдылық орната алады дегенді білдіреді.
Шан Янның басқару туралы концепциясы адамдарға дұшпандық көзқараста
болу оларды жазалау және күштеу шаралары арқылы қалаған тәртіпке көндіруге
болады деген тұжырымға сәйкес келеді. Легистер ілімін Шан Яннан басқа да
Цзын Чань, Шэн Бу-хай, Ханфэй және т.б. одан әрі дамытты.
Көне түріктердің де қазіргі кейбір шығыс мемлекеттерінің қалыптасуы мен
мемлекеттік идеологиясына әсерін тигізді. Бұған шолу жасасақ.
Ерте түрік мемлекеттерінде VI-VIII ғасырларда тасқа қашалып жазылған
Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің дүниежүзілік өркениет тарихында алатын
орны ерекше. Бұл ескерткіштер жазба мәдениетінің ғана емес, сол кездегі
саяси ойдың да асыл мұрасы болып табылады. Күлтегін, Білге қаған және
Тоныкөк шығармаларында сол бір тарихи кезеңнің саяси тынысы, түркі
халықтары өміріндегі аласапыран оқиғалар, ел билеушілерінің отаншылдық,
бірлік, намыс туралы түсініктері, наным-сенімі, ұлыс аралық қарым-
қатынастар, жеңістері мен қателіктері баяндалады.
Күлтегін ескерткіш жырының авторы Иоллық тегін өз дәуірінің саяси
қайраткері, қағанның кеңесшісі, тарихшысы болған. Ол бұл еңбегінде Түркі
қағанатының қашан және қалай құрылғанын, қағанатты құрған және нығайтқан
ұлы қағандар мен олардың қолбасшыларының өмірбаянын, қағандықты ұстап тұру
үшін жүргізген ерлік күрестерін баяндайды. Қағандық билікті қолдаған Иоллық
тегін түркі елінің бүтіндігі мен тәуелсіздігі үшін әкімдер мен бектерді өз
уысында ұстап отыруды, олардың қарсылығын күшпен басуды дұрыс деп
есептейді.
Жоғарыда Көк тәңірі төменде Қара Жер жаралғанда екеуінің арасында адам
баласы жаралған. Адам баласына менің ата-бабаларым Бумын қаған, Істемін
қаған үстемдік қылған. Таққа отырып түркі халқының мемлекетін басқарған,
үкім-билігін жүргізген. Дүниенің төрт бұрышы түгел оларға дұшпан болған.
Әскер құрып, жорыққа аттанып, олар дүниенің төрт бұрышының халқын түгел
бағындырған деп басталатын Күлтегін жазуының кіріспесінде түркі
мемлекетінің қалай құрылғаны туралы мифтік көзқарастармен бірге,
мемлекеттегі басқарудағы қаған билігі мен ол құрған тәртіптер жайы да
айтылады.
2. Орта ғасырлық араб философиясында саясат, мемлекет және билік пен
құқық туралы ойлар Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950 жж) еңбектерінде жан-
жақты талқыланды. Саясат, мемлекет және билік арасындағы айырмашылықтарға
көңіл бөлмеген араб философы бұл ұғымдарды синонимдер ретінде бағалап
саясат пен саяси ілімнің басқа варианттарын ұсынды. Саяси мәселелерді
қарастыруда араб-мұсылман философы көп жағдайда грек ойшылдары Аристотель
және Платонның еңбектріне сүйенді. Саясат. Ол үшін өзі қайырымды қала деп
ат қойған идеалды мемлекет істері туралы ғылым болып саналады. Мұндай
қалалар ретінде бірге тұрған, мақсаттары бір, бір басшылыққа бағынған шағын
қауымнан бастап Араб халифатына дейінгі адамдар қауымдастығын түсінді.
Әл-Фараби Қарапайым қала тұрғындарының көзқарастары туралы
трактатында қала тұрғындарын бес топқа бөледі. Оның ойынша, қала бес түрлі
адамдар тобынан құралады: ең құрметті адамдардан, шешендерден,
өлшеушілерден, жауынгерлерден, және байлардан. Әл-Фараби ең құрметті
адамдарға ақылдыларды, пайымдағыш адамдарды, маңызды істерде беделге ие
болған адамдарды жатқызады. Екінші топтағы шешендерге – діни
қызметкерлерді, ақындарды, музыканттарды, хатшыларды және шығармашылық
жұмыспен айналысатындарды, ал өлшеушілерге – есепшілерді, дәрігерлерді,
астрологтарды, математиканы оқытушыларды қосады. Байлар дегеніміз- қалада
байлық табатындар, егіншілер, мал өсірушілер, саудагерлер, қол өнершілер.
Әл-Фараби қайырымды қала басшысында алты түрлі қасиет болу керек деп
есептеген. Олар: даналық, асқан пайымдылық, сенімділік, ойлау қабылетінің
жоғары болуы, соғыс өнерін жетік білуі, денсаулығының мықты болуы. Осының
бәрін өз бойында ұштастыратын адам барлық уақытта кімге еліктеу керек
екенін, кімнің айтқан сөзі мен ақылына құлақ қою керек екенін көрсететін
үлгі болады. Мұндай адам мемлекетті өзінің қалауынша басқара алады.
VIII-XI ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда ислам дінінің таралуына
байланысты араб тілі мен жазуы кеңінен қолданыла бастады. Ірі қалаларда
білім беру ісі мен ғылым дамыды. Араб Шығысы мен Үнді-Иран және Орта Азия
әлемінде аталған кезеңде әдебиет пен ғылымның, саяси ой пікірдің дамуына
тікелей әсер еткен ақыл-ой төңкерісі болды. Мұсылмандық Ренессанс деп
аталған осы дәуірде өмір сүрген Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ахмет
Яссауи, Сүлеймен Бақырғани, Ахмет Иүгінеки және тағы басқа ғұламалардың
шығармалары мен еңбектері кеңінен мәлім болды.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік еңбегінде қалай бақытқа жетуге болады
деген сұраққа қалай жауап бергенін көре аламыз. Шығарманың негізінде
әртүрлі қасиетке ие төрт мемлекеттік қызметкердің өзара әңгімесі алынған.
Ол әділдікке Күнтолды (Ел басшы), Бақытқа Айтолды (уәзір), Ақылға
Өдүлміш (уәзірдің баласы), Игілікке Оғдұрмыш (уәзірдің інісі) есімдерін
береді. Бұл қасиеттерді жеке-жеке сипаттаған автор олар бір-бірінен тәуесіз
өмір сүре алмайды деп қорытынды жасайды.
Билеушілер мен әкімдер халық мүддесімен санасып билік етсе елге ұнамды
болады. Патша жоғарылаған сайын жүгі ауырлайды, Жақсы тәртіп орнат –
сонда сыйлайды, опасыз халық бір уысқа сыймайды. Билік – мансап үшін
берілген сыбаға емес. Билеушінің сыйлы болуы оның орнатқан тәртібіне
байланысты болмақ. Ел билеу тек жақсы заңдар мен ережелерден тұрмайды.
Саясат Баласағұнның ойынша, мемлекетті басқарудың сан қилы әдістерін игеру,
алуан мінезді қоғамды уыстан шығармау, тентекті тыйып, әлсізді қорғау,
қажетті жағдайда күш те қолдана білу.
Махмұт Қашқари (Диуани лұғат-ат-түрік) әкімдердің ел билеуде ақыл-
парасат пен әдептілікке және кішіпейілділік үйір болуын талап етті. Ұлық
болсаң – ізгілік ет, сонда ғана сенің қарамағыңдағы халық соңыңнан ереді,
сенім білдіреді. Жағымсыз әдеттер әкімдер үшін олардың қызмет бабына
сиыспайды. Ел билеуде күшке сенгеннен ақылға жүгіну әлдеқайда тиімді нәтиже
береді. Ақылмен арыстан ұстауға болады, ал күшпен тышқан да ұстай
алмайсың.
Өзінің жеке басының пайдасын күйттеген әкімдер елге опа әпермейді.
Әкімнің барлық іс-әрекеті халықтың көз алдында, халықтан ешнәрсені де
жасыра алмайсың, қандай ауыр кезең болса да халқыңмен бірге болуды
үгіттеген.
Мемлекеттің қазынасы халықтың табан ақысы, маңдай тері. Әмірші қазына
кілтін ұстаған адамға аса сақтықпен қарағаны абзал. Алтын мен күміс бар
жерде ұрлық жүрмей қоймайды. Ұрыны ұстасаң, дереу әшкере ет. Бүгін қалсаң,
өзің де ұрысың.
Үлкен кісі шақырса, ізетпен бар – сонда бол, қуаңшылық жылында, халық
қайда – сонда бол. Халық болмаса, сенің билігің кімге керек, билік қызметі
адамдар арасындағы қарым-қатынасты тәртіптілік пен заңдылықты сақтаумен
бірге, шаруашылық істермен реттеуге, әділдікті қалпына келтіруге, зорлық-
зомбылықты болдырмауға да арналған.
Ерте түрік дәуіріндегі ірі ойшылдардың бірі, бүкіл түркі елін бірлікке
шақырған Қожа Ахмет Яссауи еді. Яссауидің басты еңбегі Диуани хикмент
(Даналық кітабы). Ол адам мен қоғам мәселелеріне де айрықша назар
аударған. Ислам дінінің өнегелікке, таным-болмысқа қатысты ақыл-ой, парасат
туралы құндылықтарын кең насихаттаған ол бұқара халыққа үстемдік құрған
әмірлердің, бектердің, қазылардың әділетсіз істерін сынайды, бұл дүниенің
жалғандығын сынайды. Оның сопылық ілімінің басты мақсаты адамды жетілдіру,
адам бітіміне тән кейбір жағымсыз әдеттерді сынау. Сондықтан да Яссауи
құдай атынан парасаттылыққа, әділдікке, тазалыққа үндейді. Оның ілімінде
адамгершілік ойлары дін арқылы түсіндіріледі. Кімде-кім жамандық жасаса,
ол күнәдан арыла алмайды, кімде-кім жақсылық жасаса, ол құдайдың сүйіктісі
болады. Жамандықты жасаушы адамдар, оны алла да жақтырмайды.
Адамдардың барлығы құдай алдында тең. Олардың теңсіздігі адамдардың
жағымсыз іс-әркеттерінен туындаған. Ахмет Яссауи адам бойында кездесетін
тойымсыздық, ашкөздік, екіжүзділік, даңққұмарлық, надандық сияқты жаман
қасиеттердің болатынына өкініш білдіреді, мұндай жағымсыз әдеттерден
арылуға шақырады, адамдарды бір-бірін құрметтеуге, көмектесуге, жақсылық
жасауға үндейді.
Христиандық Батыстағы саяси ілім дамытқан өкілдердің бірі: Фома
Аквинский (Аквинат., 1225-1274). Еңбектері: Теологияның жиынтығы,
Жаратқан құдайдың абыройы үшін. Оның ойынша адамдар алғашқы кезден-ақ
бірігуге және мемлекетте өмір сүруге ұмтылған, өйткені олар жеке дара өз
қажеттіліктерін өтей алмайды. Мемлекеттің мақсаты – жалпы игіліктер,
саналы өмір мен тұрмыс үшін қажетті жағдай жасау. Мемлекеттік биліктің үш
элементін анықтайды. Олар: 1. Биліктің мәні. 2. Биліктің пайда болу
формалары. 3. Билікті пайдалануы. Заңдардың үш түрін атап көрсетеді: Мәңгі
заңдар, табиғи заңдар және позитивті заңдар.
Никола Макиавелли (1469-1527). Атақты шығармалары: Патша, Тит
Ливийдің бірінші онкүндігі жөнінде ойлар, Флоренция тарихы. Макиавелли
алғаш саясатты адамгершілік принциптерден бөліп қарады. Мақсат - әдіс-
тәсілді ақтайды. Ол республикалық мемлекетті, еркіндікті, теңдікті қалады.
Билеуші арыстандай күшті және түлкідей қу болуы тиіс. Макиавеллидің ойынша,
әлемде теңдей дәрежеде қайырымдылық пен жауыздық, әділдік пен зұлымдық бар,
бірақ олар бір елден бір елге жылжи отырып, өздерінің географиялық бағытын
өзгертуі мүмкін.
Томас Гоббс (1588-1679) мемлекет қоғамдық келісім нәтижесінде жалпыға
бірдей бейбіт өмір мен қауіпсіздікті сақтау үшін пайда болды. Левиафан
атты еңбегінде мемлекет пен ағзаны салыстырған. Гоббстың пікірі бойынша
күшті орталықтанған мемлекет барлық жеке тұлғалардың қатысуымен жасалатын
қоғамдық шарт негізінде құралады. Билеушінің парызы- халықты жақсы басқара
білу, себебі, мемлекет билеуші үшін емес, халық үшін құрылған.
3. Шарль Луи Монтескье (1689-1775) Заңдар рухы атты еңбегінде алғаш
геосаяси тұжырымдаманың негізін салған. Оның ойынша, әртүрлі факторлар:
климат, георграфиялық орта, заң, дәстүр, дін тағы да басқалардың әсерінен
халықтық рух қалыптасады. Оны қазіргі тілмен менталитет деп атайды.
Бостандық – заң неге ерік берсе, соны істеу. Бостандықты баянды ету
мақсатында және төңкерістерге жол бермеу үшін билікті заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарына бөлу керек деп есептеген.
Жан Жак Руссо (1712-1778) тек теоретик қана емес, қоғам қайраткері
болған адам. Оның ойынша алғаш адамдар өздерінің тұлғалық қасиеттерін ортақ
игілік үшін қоғамға бере отырып, мемлекетті қалыптастырады, ал кейіннен сол
мемлекет өзінің заңдары мен нормалары арқылы азаматтарын қайта тәрбиелеп
шығарады. Адами құндылықтар тек мемлекет пайда болғаннан соң өмір келген
деп есептейді.
Гаэтано Моска (1853-1941) итальян саясаттанушысы Басқарушы тап атты
еңбегінде, қоғамның басқарушыларға және бағынушыларға бөлінетінін
көрсетеді. Алғаш рет элита теориясының негізін қалайды. Халықты ұлттық және
діни сезімдерге негізделген идеяларды пайдалана отырып басқаруға болады, ол
халықты алдау деп элитаның негізгі қызметін сынайды.
Ханна Арендт (1906-1975) австриялық саясаттанушы. Тоталитаризм тамыры
атты еңбегінде тоталитаризмнің пайда болуын және мәнін зерттеген.
Тоталитаризмді үшке бөледі: коммунизм, национал-социализм, фашизм.
Тоталитаризмнің тек ХХ ғасырға тән құбылыс екенін дәлелдейді.
Морис Дюверже (1917 ж туған) француз саясаттанушысы. Еңбегі: Саясат
идеясы. Саясатқа мынадай анықтама береді: Саясат, бір жағынан алып
қарағанда әділдікті орнатушы күш, ал екінші жағынан идеялар мен принциптер
арасындағы келіспеушілік. Дау-жанжалдың екі түрін көрсетеді: горизанталды
және вертикалды.
Бақылау сұрақтары
1. Аристотель бойынша мемлекеттік басқару міндеттері қандай ?
2. Платонның идеалды мемлетінің белгісі қандай?
3. Ф. Аквинский мемлекеттің қандай басқару формасын қолдады?
4. Н.Макиавелли бойынша халықты бағындыру жолдары қандай?
5. Билікті бөлу принципін кім ұсынды?
6. Дж. Локк мемлекеттің шығу тегі туралы қандай тұжырымды
қалыптастырды ?
Әдебиет:
1. История политических и правовых под ред. Несесянца М.1998
2.Мұхамедов М. Саяси-құқықтық ілімдер тарихы А., 2002
3. Булатова А.Н.Исмагамбетова З.Политология А.2007.
3- т а қ ы р ы п
САЯСАТ ҚОҒАМДЫҚ ӨМІР ЖҮЙЕСІНДЕ
1. Саясат ұғымы және оның пайда болуы
2. Саясаттың негізгі түрлері
3. Саясаттың функциялары
Саясат термині (грекше politika – мемлекеттік және қоғамдық істер,
polis – қала-мемлекет) Аристотельдің Саясат атты еңбегінде алғаш
зерттеліп, қарастырылған. Сол кездің өзінде саясатты зерттеудің екі басты
бағыты қалыптасты: функционалды және құндылықты. Функционалды зерттеу
бағыты көбіне саясаттағы мақсат пен соған жету және нәтижесіне көңіл
бөледі. Ал құндылықты бағыт сол саясаттың негізінен идеялық құрылым мен
адамгершілік критерийлерді іздейді. Саясатты зерттеген әрбір зерттеуші
өзінің бағыты бойынша келесі анықтамаларды берген. Біз олардың
кейбіреулеріне тоқталайық. Мысалы:
Саясат мемлекет ішілік немесе мемлекет аралық билікті үлестіруге ықпал
ету немесе билікке қатысуға ұмтылысты білдіреді(М. Вебер)
Саясат – қоғам ішіндегі құндылықтарды билік арқылы реттеу (Д. Истон)
Саясат принциптер күресін жамылған мүдделер күресі. Жеке бастың
пайдасы үшін қоғамдық істерді басқару (А. Бирс)
Саясат – жоғары мәнде өмір, ал өмір саясат (О. Шпенглер)
Саясатты зерттеу – ықпал мен ықпал етушіні зерттеу, басқаша айтқанда,
кім не пайда табады, қашан және қалай (Г. Лассуэл)
Саясат онымен айналысқан адамдардан ақыл шеберлігін талап етеді; ол
тәртіпке мәңгі берілген өзгермейтіндерді білмейді (Г. Плеханов)
Бұл анықтамалардың әрқайсысы шындыққа негізделген және саяси өмірдің
көп қырларын ашып береді, анықтамалардың әртүрлілігі саясаттың
көпқырлылығын және күрделі құбылыс екндігін білдіреді.
Саясаттың мәні бірнеше деңгейде жүзеге асырылады:
1. Төменгі деңгейі жергілікті мәселелерді шешуді қарастырады.
Саясатты бұл деңгейде жекелеген индивидтер жүргізеді, алайда
жекелеген мәселелер жергілікті ассоциациялар арқылы шешіледі.
2. Аймақтық деңгей мемлекеттің араласуын талап етеді. Өз
аймағындағы экономикалық дамуға мүдделі топтар мен
ассоциациялар саясатты белсене жүргізеді.
3. Ұлттық деңгей саясат теориясында орталық орынға ие болған, бұл
мемлекетті ресурстарды үлестірудегі негізгі институт екендігін
анықтайды.
4. Халықаралық деңгей, мұнда саяси іс-қимылдың негізгі
субъектілері ретінде егемен мемлекеттер қатысады.
Саясаттың негізгі парадигмалары: әлеуметтік, психологиялық, биосаяси,
теологиялық және натуралистік парадигмалар. Парадигма-үлгі деген мағына
береді.
Отандық саясаттану ғылымы тағдыры өте қиын қалыптасты. ХХ ғасырдың
басындағы қоғамда болған ірі-ірі өзгерістер халық зиялыларының елдің саяси
болашағы жайлы толғануларына әсер етті. Олар өз еңбектерінде саяси тағдыр,
революция, мемлекет, билік мәселелері жайлы ойлар жазды. Кеңес Одағы
кезінде саясаттану ғылымымен айналысуға тиым салды. Тек ХХ ғасырдың 90-
жылдарынан бастап, Қазақстанда саясаттану пән ретінде оқытыла бастады.
Жоғары оқу қоғамдағы ірі салалардың бірі. Студенттер тек қана базалық
білімдер жинағын лап қана қоймай, сонымен бірге жаңа білім алуға дағды
қалыптастырады. Қоғамның әлеуметтік, мәдени, саяси және құқықтық
құндылықтарды меңгереді. Бұл болашақ қоғамның субъектісіне толық тұлға
болып қалыптасу үшін мүмкіндік береді. Ал сол жоғары оқуды гуманизациялау
мемлекеттік бағдарламада негізгі жолға қойылған.
Студентке саяси білімнің қажеті не деген сұрақ туындайды. Саяси
сауатсыз адам қазіргі қоғамда өзіндік пікір қалыптастырып, таңдау жасай
алмайды. Көптеген идеялық ұстанымдарға сене беруі мүмкін. Ал саясаттан
хабары бар, оның заңдылықтары мен тенденцияларын, қыр-сырын білетін және
меңгерген адам демократиялық принциптер мен құндылықтарды жете меңгеріп,
оның маңыздылығын түсіне алады және соны орнатуда белсенді іс-әрекет ету
жолдарын анықтай алады.
4- т а қ ы р ы п
САЯСИ БИЛІК
1. Билік ұғымы, тұжырымдамалары
2. Саяси билік үғымы, негізі, ресурстары, элементтері
1. Билік жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі анықтамалар мен
тұжырымдамалар бар. Солардың негізгілеріне қысқаша тоқтала кетейік.
1. Телеологиялық анықтама билікті белгілі бер мақсатқа, белгілеген
нәтижеге, қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді. Мысалы,
ағылшын ойшылы Т. Гоббс (1588-1679) билік болашақта игілікке
жетудің құралы және өмірдің өзі өле-өлгенше билік үшін үздіксіз
ұмтылыс деп жазды.
2. Бихевиористік анықтама бойынша билік деп басқа адамдардың жүріс-
тұрысын, өзін-өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс-
әрекеттің ерекше түрі.
3. Инструменталистік анықтама билікті белгілі бір құралдарды,
амалдарды (зорлық-зомбылық, күштеу сияқты шараларды) пайдалану,
қолдану мүмкіндігі деп біледі. Мәселен, Американың белгілі
саясаттанушысы Р. Даль (1915 жылы туған) билік бір адамға екінші
адамды өз еркімен жасамайтын іс-әрекетті жасауға мәжбүр ету
мүмкіндігін береді дейді.
4. Структуралистік анықтама билікті басқарушы мен бағынушының
арасындағы қатынастың ерекше түрі деп ұғады. Олар кейбір
адамдарды туғанынан, табиғатынан әміршіл, басқарғысы келіп
тұратын болады, ал басқалары көнбіс, көнгіш, басқа біреу өз
ырқын билеп, басқарып, жол көрсетіп тұрғанын ұнатады, қалайды
дейді. Солардың арасында, олардың ойынша, билік қатынастары
туады.
5. Конфликтік анықтама билікті дау-жанжал жағдайында игілікті
бөлуді реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп
түсіндіреді.
6. Біраз ғалымдар билікті кең мағынасында басқаларға тигізілетін
жалпы ықпал ретінде қарайды.
7. П. Моррис, А, Гидденс сияқтылар, жоғарыдағы көзқараспен
келіспей, билікті біреуге немесе бірдеңеге тигізетін жай ғана
ықпал, әсер емес, оларды өзгертуге бағытталған іс-әрекет дейді.
8. Америка саясаттанушылары Г. Лассуэл мен А. Каплан Билік және
қоғам деген кітабында билікті шешім қабылдауға қатысу
мүмкіндігі ретінде сипаттайды.
Биліктің объектісі және субъектісі болады. Ол саяси өзгерістерге
байланысты ауысып отырады.
2. Әдетте, билік деген сөз әр түрлі мағынада қолданылады. Оны ықпал
ету бағытына, объектісіне байланысты былай етіп бөледі: ата-аналар билігі,
мемлекеттік, экономикалық, саяси, әлеуметтік, құқықтық, әскери, рухани
билік және т.б.
Саяси билік бар жерде теңсіздік бар. Мұнда біреулер билік етуге құқыты
да, екіншілері оларға бағынуға міндетті. Бұл теңсіздік неден туады?Ол үшін
саяси биліктің қарамағында теңсіздікті қамтамасыз ететін әдіс-құралдары
бар. Оған жататындар:
1. Экономикалық қор. Қандай саяси билік болмасын оған қаржы-қаражат
керек. Ұлттық валюта, алтын қор, материалдық құндылықтар, пайдалы
қазба байлықтары және т.б. кіреді. АҚШтың Конституциясында кез
келген АҚШ азаматы Президент бола алады деп көрсетілген. Бір
тарихтағы президенттердің бірде-бірі кедей отбасынан шықпаған.
2. Әлеуметтік әдіс-құралдар. Үстемдік етіп отырған билік өзін
қолдайтын, оның одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдар іздейді.
Ондай рөлді ең алдымен оның мәртебелі, абыройлы, жалақысы мол
қызметтерді атқаратын, көптеген жеңілдіктермен пайдаланатын
қызметкерлері орындайды. Оларға көптеген рөлдер мен статустар
беріледі.
3. Күш жұмсау құралдары. Олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті
сақтайды, саяси билікті құлатуға әрекет етушілерге мүмкіндік
бермейді. Оған жататындар: әскер, полиция, қауіпсіздік органдары,
түрме және т,б,
4. Ақпарат құралдары. Қоғамдық пікір тудырып, саяси өмірге ықпал ету
жағынан оны төртінші билік деп те атайды. Кейбір саяси
қайраткерлер кім теледидарды бақыласа, сол бүкіл әлемді бақылай
алады деп санайды. ХХІ ғасыр ақпарат ғасыры деп тегін айтылмаған.
Саяси биліктің өзіндік қызметтері болады. Оған жататындар: қоғамның
саяси жүйесін қалыптастыру; оның саяси өмірін ұйымдастыру (ол мемлекет пен
қоғам, таптар мен топтар, ассоциациялар, саяси институттар, мемлекеттік
басқару органдары мен аппараттары, партиялар, азаматтар және т.б.
арасындағы қатынастарды қамтиды); әр түрлі деңгейдегі қоғам мен мемлекеттің
істерін басқару; өкімет органдары, саяси емес процестерге басшылық ету,;
саяси және басқа да қатынастарды бақылау және түптеп келгенде, белгілі бір
қоғамға сәйкес басқарудың түрін, саяси тәртіпті және мемлекеттік құрылысты,
ашық және жабық қоғамды құру, қоғамдық тәртіп пен тұрақтылықты қорғау; дау-
дамай, шиеленістерді ашып, оларға шек қою және дер кезінде шешу; қоғамдық
келісімге, мәмілеге келу және т.б.
Бақылау сұрақтары
1. Биліктің қандай тұжырымдамалары бар?
2. Биліктің негізі, ресурстары, элементтерін атап көрсетіңіз?
3. Саяси билік субьктілері дегеніміз не?
Әдебиет:
1. Жамбылов Д.Саясаттану. А.2007.
2. Смагулов Е.М.Основы политологии А.2002
3. Политология под ред. Нысанбаева А.Н А., 1998
4. Бишеьбаев А. Қойшыбаев Г.Т. Основныу элементы политического просвещения
РК. Астана 2010.
5- т а қ ы р ы п
ӘЛЕУМЕТТІК ЭТНИКАЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҚТАР ЖӘНЕ ҰЛТ САЯСАТЫ
1. Қоғамдағы ұлттық және этикалық қатынастар
2. Ұлт мәселесі және оның құрылымы
3. Ұлтаралық қарым – қатынас мәдениеті
1. Азаматтық қоғам ұлт мүддесіне қарсы әрекет етпейді. Керісінше, адам
құқығын қорғауға күш салады. Алайда, азаматтық қоғам мен ұлттық
мемлекет деген ұғымдар қарсы қоюшылық та осындайдан туған. Бұл екі
ұғым бір-біріне қарсы болатындай емес, екеуі екі деңгейде өрбитін
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz