Саяси ғылымдардың негізгі кезеңдері мен қалыптасуы

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Саяси ғылымдардың негізгі кезеңдері мен қалыптасуы және
Қазақстан саяси ойларының тарихы

1. Ежелгі Шығыстағы саяси ойлар.
2. Орта ғасырлық Шығыстағы және Европадағы саяси ойлар
3. Қайта өркендеу дәуіріндегі зайырлы саяси ойлар
4. Еуропалық ағартушылық дәуірдегі және қазақ ағартушыларының саяси
идеялары.

1. Ежелгі Шығыстағы саяси ойлар.

Адамзат қоғамы сияқты, ғылым мен білім, мәдениет пен әде-биет біркелкі
дами коймайды. Олардың шарықтап шалқитын, құлдырап түсетін де кезендері
болады. Тарихта белгілі ең ал-ғаш өрелі өркениеттіліктің ошағы болып,
құлпырып гүлдену Ежелгі Шығыс — Мысыр (Египет), Вавилон (Ирак), Үндістан,
Қытай, Парсы (Иран) елдеріне келеді. XV ғасырға дейін Шы-ғыс мәдениеті
Батыс мәдениетінен шоқтығы көш жоғары бо-лып, өркениеттіліктің үлгісін
кәрсетті. Мұнда ен аддымен ма-тематика, геометрия, астрономия, медицина
сияқты нақты ғылымдар басым дамыды. Шығыс елдерінде жоғарғы билік
шектелместен монархтың (халиф, хан, патша, сүлтан, король, император және
т. т.) қолын-да болды. "Жерге мемлекет иелік етеді, ал мемлекет бүкіл ха-
лықтың игілігі үшін кызмет етеді" деген көзқарас қалыптасты. Патша
әлеуметтік жағынан аз қорғалған топтарға әкелік кам-қорлық керсетеді, ал
оның қол астындағылардың оған ешқан-дай талап крюға қақылары жок. Себебі,
билеуші халық алдын-да емес, тек құдай алдында ғана есеп береді. Бұл
елдердін тәртібі, саяси ойы өткен ұрпақтың дәстүр-салтына берік
берілгендікті білдіретін. Қоғамда орнатылған тәртіп өмір бақи өзгерместей
көрінді. Оңдағы езгерісті адамдардың құдай қағидаларын орын-дамағандықтан
туып отыр деп ұқты. Билік орнатылған тәртіпті, шындықты, әділеттікті,
мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің кұралы деп есептелінді.
Батыс елдерінің ішінде саяси идеялар Ежелгі гректерде қат-ты дамыды. Онда
қоғам Шығыс елдерімен салыстырғанда кеп жағдайда қарама-қарсы
өрістедіТреция ол кезде саяси быты-раңқы күн кешкен ел еді. Саяси ұйым
түрін жеке мемлекет бо-лып саналған қалалар (полистер) күрды. Патшалық
екіметтің орнына аристократиялық және құл иеленушілік демократия орын алды.
Билеу түрі сан алуан болатын және жиі ауысып отырды. Саяси емір қызу
ербіді, ол саяси сана теориясының терең дамуына әкелді, Соңдықтан олардың
саяси санасы миф-тан теорияға тез ауысты.
Коне гректерде саяси ғылымға мол мұра қалдырған ойшыл-даркөп. Бірақ біз
солардың ішінде ең кернекті екі өкіліне — Платон мен Аристотельге
токталамыз.
Платон б. з. б. 427—347 жылдарда өмір сүрді. Шын аты — Аристокл. Жасында
спортпен кеп шұғылданды, жоғары көрсеткіштерге де жетті. Жауырыны кең
бодды. Сондықтан оны Платон (кен жауырынды) деп атап кетті. Сол атпен ол
адамзат тарихында мәңгілік қалды.
Ол кезде әр ірі ғалымның мектебі болатын. Платон атақты фәлсафашы
Сократтың мектебінде оқып, оның үздік шәкірті болды. Ол қаза болғаннан
кейін қатты қайғырып, біраз елдерді аралады. Кейін Афиныға келіп өз
мектебін — академияны ашты.
Платонның екі жүздей еңбектері бар. Олардың ішінде біздің ғылымымызға
тікелей қатысы бар шығармалары "Мемлекет", "Саясатшы", "Зандар", "Софист",
"Парменид" және т. б.
Платонның ойынша, адамдар қажеттіліктерін жеке-дара өтей алмайды. Олар
емір сүру үшін тамақ, киім ендірулері, үй салу-лары және т. т. жасаулары
керек. Біреулері егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, үшіншілері
кұрылысшылықпен, төртіншілері етікшілікпен және т. с. с. айналысады.
Сөйтіп, олардың бәрі бірігіп қана қажеттіліктерін етейді. Осы бірігудің
арқасында қоғам, мемлекет пайда болады. Мемлекет адамдар-ды алаламай,
байына да, кедейіне де, азына да, көбіне де қара-май — бәріне бірдей әділ
қызмет етуі керек. Бірақ бұдан Пла-тон адамдардың бәрін тендестірген екен
деген ой тумауы ке-рек. Керісінше, ол адамдарды үш үлкен әлеуметтік топқа
(со-словиеге): 1) әкімдер; 2) қорғаушылар; 3) өндірушілер етіп белді^
Әкімдерге фәлсафашыларды жатқызды. Олар табиғатынан шындықты, ақиқатты,
игілік идеясын саралап, танып-білуге қабілетті, икемді болуы керек.
Қорғаушылар әкімдердің ой, ниеттерін іске асырады, мемлекетті қорғайды.
Өндірушілер (егіншілер мен қолөнер) емірге керекті қаржыларды тауып,
мемлекетті материалдық жағынан қамтамасыз етеді. Олар би-леу ісіне
араласпайды. Әр топ өзіне тиісті қызметті атқаруы ке-рек. Сонда ғана
әділдік орнайды. Бір таптан екінші тапқа (әсіресе, төменгі таптан жоғарғы
таптарға) өтуге болмайды. Қай сословиеде тусаң, соның өкілі боласың.
Адамдарды осылай жіктей келе, Платон оларды тым бай немесе өте кедейлікке
жібергісі келмеді. Себебі, мұндайда қоғамда ортақ мүдде орна-майды.
Сондықтан орта деңгейді ұнатты.
Платон қоғамдық меншікті қолдап, жеке меншікке қарсы тұрды. Өйткені
қоғамдағы кикілжіндерді, дау-жанжал, қайшы-лықтарды тудыратын жеке меншік
деп санады. Соған орай әкімдер мен жауынгерлерде жеке меншік пен отбасы
болма-уын қалады. Олар ортақ игілік үшін еңбек етулері керек. Сон-дықтан
оларды адамды қызықтыратын әзәзіл жеке мүдде, баю жолынан құтқарғысы келді.
Сол себепті олардың әйелдері мен балалары ортақ болғанын жөн көрді. Оларды
мемлекет өз қам-қорлығына алуға тиіс.
'Платон мемлекеттік кұрылысты 5 түрге бөлді: аристокра-тия, тимократия,
олигархия, демократия және тирания. Бұлар-дың ішіңде ең жақсысына
аристократиялық мемлекетті жат-қызды. Онда акыл-естілік, парасаттылық
билейді, оның принциптері — адамгершілік, абырой, ар-намыс деп санады.
Ертедегі гректердің саяси ой-пікірлерін одан әрі дамытып, фәлсафасын
шыңына жеткізген ұлы ойшыл Аристотель (б. з. б. 384—322 ж. ж.) болды. Ол 17
жасында аты шыққан Платон академиясын іздеп келіп оқуға түседі. Оны үздік
бітірген соң 20 жыл бойы сонда ұстаздық етті. Платон дүние салған соң біраз
елдерді аралады. Б. з. б. 342—340 жылдары Македония патшасы II Филиптің
шақыруымен оның баласы, болашақ император Ескендірді (Александр
Македонскийді) оқытып, тәрбиеледі. Кейін Афиныға оралып, өз мектебін
(лицейді) ашты. Осында ол бірінші рет саяси ғылымды пән ретінде кіргізіп,
езі сабақ берді. Аристотельді саясаттанудың әкесі дейтіні содан.
Саясаттануға қатысты "Саясат", "Афиналықполития", "Эти-ка", "Риторика"
деген еңбектері бар.
Аристотель саясатқа кең мағына берді. Оған этиканы да, экономиканы да
енгізді. Саясатты адам мен мемлекеттің жо-ғарғы игілігі, оның мақсаты —
адамды, мемлекетті жақсы тұр-мысқа, молшылыққа, бакытқа жеткізу деп білді.
Сөйте тұра, ол құл иеленушілікті қолдады, құлдар мен ерікті кедейлерге
саяси құқық бергісі келмеді.
Аристотельдіңойынша,мемлекет—қауымн ыңдамығантүрі, ал қауым — отбасының
дамыған түрі. Мемлекетке адамдар белгілі бір игілікке жету үшін бірігеді.
Ол мемлекетті дұрыс және бұрыс түрлерге белді. Дұрыс түріне монархияны,
арис-тократияны және политияны (Аристотель дәуіріндегі Греция-дағы
мемлекеттік құрылыс) жатқызды. Ал тирания, олигархия мен демократияны
мемлекеттің бұрыс түрі деп санады. Мемлекеттің дұрыс түріңде әкімдер халық,
ел пайдасын ойлай-ды, билік қоғамға қызмет етеді. Ал бұрыс түрінде олар ез
бас-тарының пайдасын ойлайтын керінеді.
Үлы ойшыл саяси басқаруда адам емес заң басқарғанын дұрыс керді. Себебі,
әкім қаншалықты жақсы болғанымен сезімге, ашу-ызаға берілмей қоймайды, ал
заң болса байсалды-лығын, парасаттылығын жоймайды.
Аристотель Платон айткан коғамдық меншікке қарсы шы-ғып, жеке меншікті
жақтады. Сонымен қатар ол адамдардың аса байып немесе шектен тыс кедейленіп
кетуін құптамады. Себебі, мұндайда коғамның тұрақтылығы бұзылады дей келіп,
орта деңгейді дұрыс керді.
Саяси ойдың даму тарихында айтарлықтай із қалдырған Ежелгі Рим болды.
Онда өсіресе атақты шешен, мемлекет қайраткері және ойшыл Марк Туллий
Цицерон (б. з. б. 106-43 жж.) өмір сүрді. Оның "Мемлекет туралы", "Заңдар
туралы", "Міндеттер туралы" деген еңбектері көпке әйгілі.
Цицерон мемлекеттің пайда болуының негізгі себебі — адам-дардың бірігіп
емір сүруге тырысатын табиғи талабының және
меншікті қорғау мақсатынан туындайды дейді. Қоғамға және жеке меншікке қол
сұғуға болмайды. Бұлардың мызғымасты-ғын бұзушылыкты әділеттілік пен
құқықты қорлаумен бірдей көрді.
Цицерон мемлекеттін құрылым түрі оны басқарушының "мінезі мен еркіне"
байланысты болады деп түсіндірді. Басқа-рушылардың санына қарай ол мемлекет
басқаруды патшалық билік, аристократия (оптиматтардың билігі) және
демократия (халық билігі) етіп үш түрге бөлді. Бұлардың әрқайсысының өзінің
жақсы жақтары мен кемшіліктері бар. Мәселен, патша рақымшылдығымен жүртқа
ұнайды, бірақ мұнда басқа адамдар заң, шешім қабылдаудан сыртта қалады және
бір адамның бас-шылығы зорлық-зомбылыққа оңай айналып кетуі мүмкін. Оп-
тиматтар (аристократтар) даналығымен бағалы, бірақ олар үстемдік еткенде
халық өз еркіңдігін пайдалана алмайды, билік ақсуйектердің сұрқия тобының
қолында қалуы мүмкін. Демо-кратия болса бостандығымен жағымды, бірақ
халықтың толық билігі зияңды зардаптарға, "тобырдың зорлығы мен есалаңды-
ғына" әкеліп соқтыруы мүмкін.
Цицерон мүліктік теңдік идеясына қарсы бодды, қоғамдық-саяси қатынастарда
әлеуметтік жіктелу мен теңсіздікті әділеттілік деп санады.

2. Орта ғасырлық Шығыстағы және Европадағы саяси ойлар

Саяси ой тарихында орта ғасырлардағы феодалдық қоғам-ның орны ерекше.
Батыс Еуропада феодализм мың жылдан артыққа созыдды (V—XVI ғасырлар). Бұл
дәуірде рухани өмірде дін түгелдей үстемдік етті. Христиан діні феодалдық
қоғам көзқа-расының өзегі, біртұтас христиан мәдениетінің негізі бодды.
Орта ғасырдағы Батыс Еуропаның саясат тарихында римдік-католиктік
шіркеудің, папалықтың және ақсүйек феодалдар-дың арасыңда қоғамдағы
басқарушы рөл үшін қиян-кескі күрес болып тұрды. Үкімет басында дін иелері
ме әлде ақсүйектер болуы керек пе деген сұрақ сол кездегі саяси білімнің
негізгі мәселелерінің бірі болды.
Шіркеудің саяси талабын дұрысқа шығару мақсатымен оны жақтаушылар патшаға
құдіретгі шіркеу берді, ал оған мұндай абырой, беделді берген құдай.
Соңдықтан христиан патшалары шіркеу басшыларына бағынуы керек деп
уағыздады. Бұған ақ-сүйектер көнгісі келмей, билікті өз қолдарында ұстағысы
келді. Бұл заманда христиан дініне көп еңбек сіңірген Аврелий Августин
(354—430) еді. Ол христиан фәлсафасының негізгі қағидаларын зерттеп,
жетілдірді. Оның саяси көзқарастары "Құдай қаласы туралы" деген еңбегінде
баяндалған.
Августин барлық әлеуметтік, мемлекеттік және құқықтық мекемелер мен
зандарды адамның күнәсінің нәтижесі деп са-нады. Оның ойынша, құдай адамға
еріктін еркіндігін береді, яғни ол өз бетімен (күнөһар болып) немесе құдай
жолымен өмір сүру-ге мүмкіндігі бар. Соған орай ол адамдарды құдай жолымен
және адам жолымен өмір сүрушілер деп екі түрге бөлді. Бұл топтарды рәміз
ретінде екі қала деп атайды. Біріншісін, бола-шақта қүдаймен мәңгілік
патшалық құратын, екіншісін, жын-шайтандармен бірге мәңгілік жапа шегіп,
сазайын тартатын адамдардың екі қоғамы деп түсіндірді.
Христиан дінінің саяси теориясын жасап, шыңына жеткізген монах Фома
Аквинский (1225—1274) болды. Оның саяси козқа-растары "Билеушілердің
басқаруы туралы", "Теологияның жиынтығы" деген еңбектеріңде қаралды.
Аквинский өз шығармаларында Аристотельдің көзқараста-рын католик дінінің
қағидаларына бейімдегісі келді. Атап айт-қаңда, ол Аристотельдің адам
қоғамдық және саяси тірі жәндік деген пікірін пайдаланды. Жалғыз адам өз
мұқтаждығын, қажеттілігін жеке-дара қанағаттандыра алмайды. Сондықтан
мемлекет болып бірігіп өмір сүру адамдардың пешенесіне әуел бастан жазылған
деп түсіндірді. Мемлекеттік биліктің максаты — "ортақ игілікке" жету,
адамдарға лайықты, ақылға сыйымды өмір сүруге жағдай жасау. Ол үшін
феодалдық-сословиелік жіктелудің сақталуы шарт. Жоғарғы сословиеге бәрі
бағынуы тиіс.
Фоманың ойынша, билік құдайдың кұдіретімен орнайды. Сондықтан патшалык
билік жоғары діни билікке бағынуы ке-рек, оның түсіндіруінше, аспанда
құдай, жерде Рим папасы билеуі тиіс.
Осыған ұқсас саяси көзқарас мұсылман дінінде де орын алды. Ислам саяси
билік дін басыларының қолында болуын көздеді. Құранның талабы бойынша қай
мұсылман болмасын Аллаға, оның өкіліне және билік иесіне бағынуы тиіс.
Алғашқы исламның үйретуінше діни билік те, аксүйектік билік те
пайғамбардың қолында болу керек, ал ол қайтыс бол-ған соң пайғамбардың
орынбасарлары — халифтарға көшуге тиіс. Басында солай болды да. Тіпті,
мемлекет мүлкі де құдайдікі
деп есептелді. Бірақ 945 жылдан бастап имамдар негізінен діни беделмен
шектеліп, нағыз билік ақсуйек-сұлтандарға ауысты. XX ғасырда феодализм
ыдырап, капиталистік қатынастар пайда бола бастады. Жас буржуазияны
жактаушылар католик шіркеуінің озбырлығына, оның діни қатқан қағидаларына
қар-сы шығып, адам қүқығын, ар-намысын қорғауға шақырды. Бұл дүниедегі
қызықтан бас тартуды уағыздайтын католик көзқа-растарына ақыл мен
тәжірибенің құдіретіне сенуді қарсы қой-ды. Адам мәселесі, оньщ
мемлекетпен арақатынасы саяси ілімде маңызды орын алады. Қоғамдық санада
бұл бағыт "гуманизм" деп аталады. Жаңа буржуазиялык идеологияны жасау үшін
ан-тикалық дәуірдің үлгілерін, идеалын пайдаланғандықтан, бұл бағытты
Қайта өрлеу деп те атайды. Алдыңғы қатарлы оқымыс-тылар шіркеу мекемелерін
сол кездегі феодализмге, католик дініне қарсы бағытталған әлеуметтік-саяси
қозғалыс — рефор-мацияның тұрғысынан сынға алынды. Олардың талабы ертедегі
христиан дініне сөйкес шіркеуді өзгерту және демократиялан-дыру болды.
Сонымен қатар гуманистердің көпшілігі халыққа сенбеді, бұқараның
революцияшылдығынан корықты. Осының бәрі гуманистер көзқарасында карама-
қайшылықтар тудырды. Мұны біз олардың еңбектерінен де көреміз.
Казақ халқының рухани мұрасы да саяси ой-пікірлерге бай. Оның ішінде ең
шоқтығы биігі ислам фәлсафасының негізін салушылардың бірі — біздің қандас
бабамыз үлы ойшыл әл-Фараби.
Қазақтың бірінші фәлсафашысы, әлеуметтанушысы, математигі, физигі,
астрономы, ботанигі, логика және тіл ма-маны, музыка зерттеушісі Әбу Насыр
Мұхаммед ибн Тархан әл-Фараби 870—950 жылдары өмір кешті. Ол Арыс өзенінің
Сыр-дарияға құяр жерінде орналасқан Фараб (кейінгі Отырар) қала-сында туды.
Жасында сонда оқу-тәрбие алып, кейін Бұхара, Александрия, Каир, Дамаск,
Бағдат қалаларында тұрып, білімін ұштап, қызмет атқарды. Оны әріптестері
көзі тірісінде-ақ "екінші Аристотель" деп атаған болатын.
Бабамыз ғылымның сан саласы бойынша 160-тан астам трак-таттар жазып,
артына мол мұра қалдырды. Саясаттануға байла-нысты "Рақымды қала
тұрғыңдарының көзқарастары туралы", "Азаматтық саясат", "Бақытқа жету
жолдары", "Саясат тура-лы" деген еңбектері бар.
Үлы ойшыл "Рақымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы" деген саяси
трактатында мемлекетті адамдардың өз қажетін бірлесіп қоғамдық жолмен
жақсылап қанағаттандыру үшін жасаған ұйымы деп білді. Оның пайда болуІіна
тіршілік үшін күрес айтарлықтай ықпал етеді. Соңдықтан адамдарды бір-біріне
көмектестіріп, барлық жұрттың жақсы тұрмысына қам жеп, қамқорлық жасаған
мемлекет қана өз міндетін атқара алады.
Әл Фарабидың ойынша қоғамдағы барлық қиыншылықты жеңетін, бақытқа
жеткізетін - ақыл-парасат, адамның ақыл-ойы. Сондықтан адам аянбай, тынбай
ғылымды, білімді игеруі керек.
Әл-Фараби басқаруды қайырлы және қайырсыз етіп екіге боледі. Кайырлы,
білімді, мәдениетті басқару халықты бақытқа бастайды, олардың іс-әрекетін,
ерік-қасиетін осы жолға бағыт-тайды. Ол үшін басқару заң күшіне, игі
тәжірибеге негізделуі тиіс. Ал қайырымсыз, надан басқаруда теріс әрекеттер
мен жа-ман қасиеттер бой алады. Сондықтан ол надан адам басқарған,
озбырлыққа сүйенген, қайырымсыз, қатал мемлекеттік тәртіпті өткір сынайды.
Ол мінсіз мемлекетті уағыздайды.
Әл-Фараби алғашқылардың бірі болып адамды ардақтап, асқақтатты. Оның
айтуында, адам бақытты болуға лайықты, сол бақытын ол табуғатиіс. Оған
өзінің іс-әрекетінің, жұмысының, тынымсыз ізденуі мен оку-үйрену
нәтижесінде жетуге болады. Ал адам жақсы да дұрыс басқарылатын қоғамда ғана
шын мәнінде бақытты өмір сүре алады деді.
Үлы дана халықтар достығын насихаттады. "Бақытқа жету жолында барлық
халық бір-біріне көмектесетін болса, жер беті түгелімен берекеге толады"
деген создері тап бүгінгі күнге сәйкес келіп тұрғандай ғой (Әл-Фараби.
Философиялық трак-таттар. А., 1972, 305-6).
Бабамыздың "Ғылымды топтастыру және анықтау туралы кітап" деген еңбегін
дүние жүзі ғалымдары жоғары бағалады. XI—XII ғасырларда ол көне грек, латын
және т. б. тілдерге ауда-рылып әлемге аян болды. Батыстың кейінгі
зерттеушілері бүл трактатты орта ғасырдағы ғылымның энциклопедиясы деп
атады.
Әл-Фарабидың бай мұрасы Шығыс халықтарының саяси санасын жетілдіріп, сан
ғасырлар бойы ғылымның ер түрлі са-лаларын дамытуға игі әсерін тигізді.
Жүсіп Хасхаджиб Баласағұни (1021—1075) — аты әлемге әйгілі ақын,
фәлсафашы, қоғам қайраткері болған. Оның өмірбаяны туралы деректер аз.
Жүсіп туралы мағлұматтарды біз оның негізгі еңбегі "Құтадғу білік"
("Бақытқа жеткізуші білік", кейбіреулер "Бақыттылық жәйлі ілім" деп те
аударып жүр) дастанынан білеміз. Бұл еңбектің ерекшелігі — ол сол кездегі
ресми араб тілінде емес, өзінің ана тілі — түрік тіліңде жазылғандығы. Ол,
біріншіден, араб, парсы тілдерін жете білетін Жүсіптің өз еліне, өз тіліне
деген сүйіспеншілігін, ұлтжанды-лығын білдірсе, екіншіден, сол кезде Орта
Азияда билік құрған қарахандықтар әулетіне (династиясына) түсінікті болу
үшін жазылса керек.
Жүсіп дәуірінде қарахаңдықтардың жеке өлке билеушілері өзара билікке
таласып бастары қосылмады. Сондықтан "Кұтад-ғу білікте" мемлекетті
орталықгандыру, оның бірлігі, мемлекетті басқару мәселелеріне басым кеңіл
бөлінген. Ол — тек саяси трактат қана емес, онда өмірдің мән-мағынасына,
адамның тағ-дыры, оның қоғамдағы орны мен рөлі, халықтың мінез-кұлқы, салт-
санасы, әдет-ғұрпы және т. с. с. туралы кезқарастар жи-нақталған үлкен
шығарма. Ол шындыққа, бақытқа жетудің адамгершілік жолдарын іздейді.
Әділет, ақыл, рақымдылықты жырлайды. Өмірде әділ заңды, еркіндікті аңсайды.
Қазақ халқы ірі ойшылдарының біріне Қожа Ахмет Йассауи (1093—1157)
жатады. Оның басты шығармасы "Диуани Хикмет" ("Даналық кітабы"). Ол
еңбегінде әділдікті, имандылықты, шыншылдықты, мейірімділікті жырлайды.
"Ғаріп пақыр, жетімдердің көңілін көтер,
Қамқоршы бол, жанынды да пида етер", — деп қара халық-тың қамқоршысы
болуға, адамгершілікке шақырады.
"Көңіл бөлмей дүниеге адамдықтан кешіндер,
Хақты сүйген адал кұлдар халайықпен бір болар", - деп адал басшы халқымен
бір болып, соның тілегін тілеу керектігін баса айтады.

"Ей, мусылман, тагат қыясаң, танбагын, Ғазиз жаның — аманаты Алланың.
Харамдықпен, щ, жиган мал — жалганын, Қарыш атты жылан қылар малыңды
",
"— деп дүниеқорлық, байлық соңына түспеуді, арамдықпен мал жимауды
уағыздайды, парақор әкімдердің о дүниеде тартар жазасын естеріне салады.
Қазақ халқының рухани мүрасында мәңгілік із қалдырған аты аңызға айналған
ақын, жырау Асан Қайғы Сәбитұлы (XIV ғ. аяғы — XV ғ. басы). Ол алғашқы
қазақ хандары Керей мен Жәнібекке ақылшы, жас мемлекеттің жалынды жаршысы,
ұран-шысы болды. Оны Ш. Уәлиханов "көшпелілер философы" деп атаған. Хан мен
қарапайым халықтың арасында игілік үшін та-лас-тартыс, дау-жанжал туғанда,
оны ушықтырып, өрбітпей реттеудің жолын, "ымыраға келу" теориясын ұсынған.
Ол еліне мәңгілік азық боларлық жері шүйгін, ырысы мол қоныс, сыр-тқы
жаудан қорған боларлық қолайлы жер — "Жерұйықты" ("Жиделібайсын" деп те
айтады) іздеген, халқының болашағын ойлаған. "Жерұйықтың" суы сүт, топырағы
май, тасы алтын, ағаш басы толған жеміс-жидек, жұт болмайтын, қайғы-
қасіреттен аулақ құтты қоныс; ол елді жау алмайды, онда ел аласы, ру таласы
жоқ, жаугершілікті білмейді. Асан Қайғының мұндай жерді іздеуі әйгілі
утопиялық социалистер Томас Мор-дың "Утопиясы" мен Т. Кампанелланың "Күн
қаласындағы" саяси идеялармен үйлесіп, жымдасып жатыр.
Асан Қайғы Жәнібек ханға арнауында:
"Ай, хан, мен айтпасам, білмейсің,
Айтқаныма көнбейсің.
Шабылып жатқан халқың бар,
Аймагын көздеп көрмейсің.
Қымыз ішіп қызарып,
Мастанып, қызып терлейсің.
Өзіңнен басқа хан жоқтай Елеуреп неге сөйлейсің ?!
Қорган салдың бейнет қып, Қызметшің жатыр ішіп-жеп. ... Оны неге
білмейсің ?! "
— деп шабылып жатқан халқын ойламай, өз күнін күйттеп жат-қанын,
қызметкерлердің елді талап ішіп-жеп жатқанын ханның бетіне басып, шенейді.
Қазақ халқының тарихында өшпес із қалдырған хандар да бар. Оларға Қасым,
Есім хандар жатады. "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жольГ деп
халық олар жасаған заң, тәртіптерді көпке дейін ұмытпаған. Бірақ өкінішке
орай, олар бізге дейін жетпеді. Ал Тәуке ханның "Жеті жарғысы" негізінен
сақталған.
Жәңгірдің баласы Тәуке хан 1680 жылы таққа отырғанда қазақ хандығының
ішкі және сыртқы саяси және экономика-лық жағдайы ауыр еді. Ру басылар,
сұлтандар езінше бөлек билегісі келді. Орта Азия билеушілерімен қарым-
қатынас тұрақ-сыз еді. Мұның бәрі қазақ мемлекеттігінің тұтастығына, сырт-
кы шапқыншылықтан қорғануға нұқсан келтірді. Сондықтан хандық өкімет
билігінің беделін көтеріп, ақсүйектердің белініп, оқшаулануын тоқтату,
халықты біріктіру үшін Тәуке хан "Жеті жаргы " деп аталған қазақ әдет-ғұрып
зандарының жиынтығын жасатты. Онда құқықтық тәртіп пен мемлекеттік
құрылымның негізгі принциптері айқындалды. Атап айтқанда, жер дауы, жесір
дауы, құн дауы, мал-мүлік дауы, ұрлық-қарлық, айып-жаза, алым-салық және т.
б. қаралады. "Жеті жарғы" нормалары қаулаған дау-дамайларды тежеп, рулар
арасындағы тартыстар-ды бәсендетті, қоғам ішіндегі ала ауыздық азайып, ел
бейбіт өмір сүрді.
Тәуке хан "Халықкеңесі" мен "Билер кеңесін" тұрақты орган ретінде
қалыптастырып, релін арттырды. Өз кеңесінде халық-тың өзекжарды
мәселелерін: көші-қон, ел тыныштығы мен бірлігі, сыртқы жаудан қорғану және
т. с. с. жүйелі түрде тал-қылап отырды.
Сайып келгенде, Тәуке хан қазақ қоғамына түбегейлі өзгерістер әкелген ірі
реформатор болды.
XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында саяси идеология ретінде
ағартушылық кең өріс адды.

3. Қайта өркендеу дәуіріндегі зайырлы саяси ойлар

Қайта өрлеу дәуірінің кернекті өкілі буржуазиялық саяси ғылымның негізін
салушы Никколо Макиавелли (1469—1527) болды. Оның атақты шығармалары
"Патша", "Тит Ливийдің бірінші онкүндігі женінде ойлар", "Флоренцияның
тарихы".
Макиавелли діни көзқарасқа қарсы болды. Шындықтың белгісі сенім емес,
тәжірибе деп білді. Ол мемлекет деген атау-ды ғылымға, әдебиетке бірінші
боп кіргізді. Мемлекетті билік жүргізуші мен оған бағыныштылардың қарым-
катынасы деп ұқты. Ол республикалық мемлекетті, еркіндікті, тендікті қала-
ды. Мемлекет ерікті болса ғана қуатты, абыройлы бола алады. Патша ракымсыз,
сараң, опасыз, қаһар болмай, қайырымды, адал, қамкоршыл, мырза болуға
тырысуы керек. Бірақ елдің бірлігі мен қол астындағы адамдардың
берілгендігіне келгенде, Макиавелли әділдік пен адамгершілік емес, алға
қойған саяси мақсат тұрғысынан карады. Ол мақсатқа жету үшін амал, айла-ның
қай түрін болса да қолдануға кеңес берді. Мемлекеттің ба-сын косып, жаңарту
үшін сезге түсінбейтін кертартпалармен күресте жауыздық пен күшті
пайдалануға болады. Қаталдық езіңе бағыныштылардың пайдасы үшін бір-ақ рет
қолданылуы керек. Бірақ Макиавеллидің бұл ескертпесі коп жағдайда еске
алынбай, "мақсат әдіс, тәсілді ақтайды" деген қағида кейін ма-киавеллизм
деген атпен тарап кетті. Қайбір жауыз патшалар Макиавелли де каталдықты
қолдаған деп, өздерінің кара ниеттерін ақтағылары келеді.

4. Еуропалық ағартушылық дәуірдегі және қазақ ағартушыларының саяси
идеялары.

XVII ғасырда буржуазиялық революция Еуропа көлемінде ең бірінші Англияда
болды. Ол феодализмге күйрете соққы беріп, капиталистік қатынастардың тез
дамуына жол ашты.
Бұл дәуірдің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.