Саяси психология саясаттану мамандықтарының студенттеріне арналған оқу құралы
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Д. Қ. Сулекеев
Саяси пСИХОЛОГИЯ
Саясаттану мамандықтарының студенттеріне арналған
оқу құралы
Павлодар
Кереку
2012
ӘОЖ 15979:32(075.8)
КБК 88.4я73
С27
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің тарих және
құқық факультетінің оқу-әдістемелік кеңесімен
басуға ұсынылды
Пікірсарапшылар:
М. А. Алтыбасарова – саясаттану ғылымдарының кандидаты, С.
Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің доценті;
С. З. Раздыков – тарих ғылымдарының кандидаты, Инновациялық евразиялық
университетінің доценті, Қоғамдық-тарихи пәндері кафедрасының
меңгерушісі;
З. Ш. Айткенов - тарих ғылымдарының кандидаты, Павлодар мемлекеттік
педагогигалық институтінің доценті
Сулекеев Д. Қ.
С27 Саяси психология : саясаттану мамандықтарының студенттеріне арналған
оқу құралы Д. Қ. Сулекеев. – Павлодар : Кереку, 2012. – 89 б.
Оқу құралында саяси психологияның пәні, міндеттері, негізгі
объектілері, принциптері, ұғымдары, категориялары және даму тарихының
негізгі кезеңдері қарастырылған. Сонымен қатар, тұлғанын және
көшбасшылықтың саяси психологиясы көрсетілген.
Оқу құралы саясаттану мамандықтарының студенттеріне арналған.
ӘОЖ 15979:32(075.8)
КБК 88.4я73
© Сулекеев Д. Қ., 2012
© С. Торайғыров
атындағы ПМУ, 2012
Материалдық дурыс болуына, грамматикалық және орфографиялық қателерге
авторлар мен құрастырушылар жауапты
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Саяси психология ғылым 5
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Саяси психологияның негізгі ұғымдары мен категориялары ... . 21
3 Саяси психология тарихының негізгі 33
кезеңдері ... ... ... ... ... ...
4 Тұлғанын саяси 47
психологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
.
5 Көшбасшылықтың саяси психологиясы ... ... ... 60
Саяси психология тақырыбы бойынша ұсынылатын тест
тапсырмалары ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..80
... ... ... ... ...
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 88
Д. Қ. Сулекеев
Саяси пСИХОЛОГИЯ
Павлодар
Кіріспе
Кез-келген ғылыммен танысу әдетте оның пәнін анықтаудан басталады.
Егер де сөз саяси психология болса, онда бұл саясат туралы ғылым деп айтуға
болады. Бірақ бірден нақтылықты жасау қажет. Саяси психология, егер осылай
айтуға болса, барлық саясатты қамтымайды. Әрбірі олардан, тек қоғамдық
өмірден бір, өзіне спецификалық осы аспектідегі қиын және көпсалалы
саласына шоғырланған басқада саяси ғылымдар бар.
Саяси психология мемлекеттік институттармен, реформалар және
төнкерістердің қатынасымен, егемендіктің іске асырылуының механизмдермен,
конструкциялармен немесе билік құқықтарын таратумен айналыспайды. Оның пәні
– саяси үрдістерге қатыстырылған адамның ойлары және сезімдері (сонын
ішінде оның еркі және қалауынан басқа). Саяси психология адамдардың саяси
құбылыстарды қалай бағалайтынын, неге назарын аударатынын, ал нені
байқамайтынын немесе нем құрайлылық танытатынын, осымен қызығады, ал бұл
саяси ұмтылыстардың күшін және олардың субъективті бағытын, біздің
жанымызда қалай саяси оттар туындайтының және керісінше, неліктен біз кей
жағдайларда өте маңызды саяси оқиғаларға салқын қанды болатынымызды
анықтайды.
Соңғы онжылдық ішінде ресей қоғамында терең сапалық өзгерістер
жүрді.Қоғамдық құрылым және әлеуметтік түзілім өзгерді, әлеуметтік
тіршіліктің идеялармен формалары кең таралым алды. Демократиялық реформалар
үрдісі. Кезінде біздің өмірге бұрын таныс емес саяси ұғымдар мен құбылыстар
кірді: демократиялық құндылықтар, еркін сайлаулар, плюрализм, саяси
бәсекелестік, көппартиялық, РR – технологиялар және т.б.
Бұның бәрі саяси санамен саяси әрекетте көрініс тапты. Саяси
құрылымнын моделі тек мемлекеттік институттар деңгейінде ғана емес, сонымен
қатар адам деңгейінде де өзгерді деуге болады. Сондықтан саяси тәжірбие
саясаттың бұрын тарихтың объектвті заңдарына арқа сүйеген, ресми
идеология дәстүрлері шегінде анық бағаланбаған және толық дәрежеде
зерттелмеген психологиялық жағына үлкен қызығушылық туғызады.
Бұрын өткеннен философтармен тарихшылары бізге саясатты жасайтын
адамдардың ұмтылыстарын, сезімдерін және ойларын ұмтылыстарын, сезімдерін
және ойларын ашатын көптеген қырағы психологиялық суреттемелер қалдырды,
олар көптеген саяси оқиғалардың себептерін адамның жан күйінде іздеу
керектігін аңғартты. Бірақ бұл кездейсоқ және үзінділік суреттемелер
болған, олар көп уақыт бойы бір нақты толық теорияға қосылған жоқ. Саяси
психологияның саясат туралы білімдердің жалпы кешенінен бөлінуі XIX
ғасырдың 2-ші жартысында басталды. Бірақ тек келесі ғасырдың 70-ші
жылдарында (кейбір елдерде оданда кеш) пәннің институционализациясы өтеді:
ол оқу жоспарларына қосылады, саяси психологияның халықаралық қоғамы
ұйымдастырылады, арнайы журналда шыға бастайды (Political Psychology және
Political Behavior). 90 – жылдың соңынан саяси психология курсы Ресейдің
жоғары оқу орындарына енгізілді.
Бірақ саяси психологияның академиялық пән ретінде де, қолданбалы білім
саласы ретінде қалыптасуы аяқталған жоқ. Оның түзілуі үрдісі жалғасып
келеді, және де ол бірден шекарасында өтіп жатыр: саясаттану, жалпы
психология, әлеуметтік психология және саяси психология. Саяси
психологияның проблематикасы әлі күнге дейін анықталмағаны және түрлі
зерттеушілер оны түрлішк сипаттайтыны қызықтырады. Көп нәрсе, жеке алғанда,
қарастырудың сипатына байланысты: психология жағынан немесе саясат
жағынан. Сондықтан саяси психологияның біртекті, дәстүрлі сипатталуы
туралы айтуға болмайды, әлі ерте және де бір, салыстырмалы кішкентай
кітапта осы саладағы мамандардың не жасайтынын, не ойлайтынын, не туралы
пікірталас жүргізетінін айту мүмкіндігі жоғары емес. Автор, алдына қойған
мақсат басқаша; оқырманды іс ағымына енгізу үшін қажетті ұғымдар мен
мәселелерді жүйелеп, түсіндіру, себебі осылайша оны білімді өздігінше
толтыруға дайындауға болады.
Ең алдымен, адам басында қалайша біз саясат деп атайтын модель
құралатынын қарастырайық, бұның нәтижесінде, саясат біздің ішімізде
психикалық функциялар, үрдістер және операциялар объектісі ретінде
орналасады. (Қабылдау, ойлау, түсіндіру, есте сақтау және т.б).
1 Саяси психология ғылым ретінде
1.1 Саяси психология және саясаттану психологиясы
1.2 Саясат әрекет ретінде
1.3 Саяси психологияның пәні және міндеттері
1.4 Саяси психологияның негізгі объектілері
1.5 Саяси психологияның негізгі принциптері
Саяси психология және саясаттану психологиясы
Саясаттың психологиясы – отандық кеңістік қоғамтанудың дәуірінде
жеткілікті жасанды құрастырылған, зерттеулердің бағыты, және де
саясаттанумен әлеуметтік психологияның тоғысында туындаған бағыт.
Алғашында, батыс дәстүрінің әсерінен және отандық саяси ғылымның дамуының
нәтижесінде саясаттың психологиясы әлеуметтік психологияның салыстырма
автономды өрімі ретінде дамыды. Бірақ, уақыт өте келе, біртіндеп, ол
ерекше, жеткілікті тәуелсіз ғылыми бағыттың дәрежесі – саясаттанудың
шегіндегі саяси-психологиялық анализдің бір өрімі бола бастады.
Қазір белгілі болғандай, отандық қоғамтануда басқа жолмен бару
мүмкіндігі және саясаттың психологиясы деп аталатынын шегіндегі құрамы
бойынша жақын объектілер шеңберін зерттеу қолға алынды.
Саясаттың психологиясы ұғымының өзі батыс саясаттың психологиясына
ашық қарама-қарсылық қою ретінде пайда болғанын ұмытпау керек. Бұл сәйкес
келетін методологиялық бастаулар және принциптер негізінде құралған
марксистік ғылым болады деп ойластырылды. Жалпы алғанда, бұл мүмкіндік
жетістікке жеткен жоқ – жасалған және бар нәрсені қайтадан ойлап табу
қажеттілігі болған жоқ. Оған қарамастан саясаттың психологиясы термині
кей кезде зерттеу жұмыстарына шатастырушылықты еңгізіп, әлі де кейбір
таралуға ие.
Бүгінгі күнде саясаттың психологиясы көбінде оның пән аралық шығу
тегімен байланысты маргиналды дәрежесін сақтап келеді. Бір жағынан ең
әуелі, әлеуметтік-психологиялық ғылымның саяси кеңістігі арнасында жүзеге
асырылатын эмпирикалық зерттеулердің ағыны жалғасып келеді. Ал басқа
жағынан, саясаттану жүйесінде саясаттың психологиясы өздігінен
анықтамасының, тек эмпирикалық-тәсілдік емес, сонымен қатар, мүмкіндігінше
теориялық-методологиялық ізденісі болып жатыр.
Принципиалды айырмашылығына баса назар аударайық.
Егер батыс саяси психологиясы алғашқыдан өздік ғылыми дәрежеге жетуді
мақсат қойса, онда саясаттың психологиясы бұндай дәрежеге жетуді мақсат
қойған жоқ және көптеген жылдар бойы саясаттанудың бағыттарының біріне
жасырынды.
Саясаттың психологиясының онтологиялық шығу тектері, әрине, саяси
психологиясымен байланысты болды. Олар, алдымен, жалпы зерттеу объектісі
саясаттың психологиялық объектілерін, басқа методологиялық тұрғыдан
қамтыды. Кейде дәл осы, дамыған батыс ғылымынан еріксіз зерттеу құралының
ие болуымен қатар, ұғымдардың белгілі ретсіздігіне әкелді: саяси
психологиясы және саясаттың психологиясы осы күнге дейін ажыратылмайды,
және, кейде синонимдер сияқты қолданылады.
Бірақ істің мәнісі сөздердің қарапайым ауыстырулуында емес, ол бір
шындықтың зерттелудің осы екі жолының гносеологиялық көздерінің
айырмашылығында. Жеткілікті диффузды, эмпирикалық толтырылатын, көбінде
субъективті және еркін таратылатын немесе кеңейетін жалпылай негізделетін
батыс, саяси психологиясының объектілер шеңберіне қарағанда, саясаттың
психологиясы өзінің зерттеу пәнін одан әрі нақты және қатаң,
методологиялық тұрғыдағы құрастыру қажеттілігінен негізделуге тырысты.
Саясаттың психологиясы пәні нақты саяси институттар және осы
институттурдың адам факторы жағынан процесстер және игерілген саяси
процесстердің субъектісі жағынан әсер ететін, ерекше текті факторлардың
жүйелі – ұйымдастырылған бірігуі деп түсіндірілді. Көріп тұрғанымыздай,
барлық айырмашылық методологияда және базалық негізде болды біздің немесе
біздің емес ғылым .Тарихи дамудың қазырғы кезеңінде бұл пікір таластар
әрбір мағынасынан айырылды деп түсіріледі.
Саясаттың психологиясы ақыр соңында, зерттеуіне арнайы пән – саяси
психология қажет ететіндей саясаттының субъектісінде ешбір, саяси
психика жоқ. Саясаттың психологиясының жақтастары осындай методология,
еркін немесе еріксіз, өзінде психологизаторлық дәстүрлердің дәстүрлі
кемшіліктерін арқалап келеді. Көбінде, саясатты жеке дәрежесіннен
методология айырып, ол айқын емес оңдағы психологиялық жетелейді, және
батыс ғылымындағы саясатқа деген көзқарастың даму тарихы көрсеткендей,
саясаттанудың ғылым ретінде біртіндеп шегерілуінің соңына жетуіне және оның
саяси психологиясы біртіндеп ауыстырылуын мақсат етеді. Соңғысында
қарағанда, саясаттың психологиясы өз пәнін қоғамның саяси өмірі сияқты
өте күрделі, құбылысты зерттейтін бірігей және бүтін ғылым-саясаттанудың
ішінде бөліп көрсетуге тырысты. Басты объект саясатқа және жоғары қатарлы
ғылыми пән ретінде саясаттануға бағынған саясаттың психологиясы саясатқа
тікелей әсер ететін алғашқы кезегіндегі экономикалық және әлеуметтік
сәттерге психологиялық факторлардың өнімділігінің, қайталануының
қатынасының байланыстылығын және орындылығын мойындап абсолютизацияға
ұмтылған жоқ. Мұндай, негізінде психологиялық саяси жол саясаттың
психологиясының негізгі сонымен қатар оны саяси психологиядан
гносеологиялық бөлетін су айрық болды.
Саясаттың психологиясы осындай түсініктемеде, алғашқы кезекте,
қосымша пән ретінде және бір сәтте жүйелі ұйымдастырылған саясаттану
шегіндегі спецификалық анализ тәсілі болып қарастырылады. Осындай – жүйелі
саясаттанудың құрамы және құрылымды бөліктері саясатпен мета-проблема
ретінде, осы мета-проблеманы шешуге кейбір, дәстүрлі қалыптасып, өмір
сүретін ғылыми пәндер және білім тану тәсілдерінің көпшілігіне, соңын
ішінде нақты және жекелеріне қатысты салаларының қосылуы нәтижесінде мұндай
пәнаралық, синтетикалық ғылымды ұйымдастыратындай саясатпен
конституцияландырылды деген оймен негізделді. Осындай түсініктеме
марксистік ғылымдағы – саясаттың политикасы қоғамдық ғылымдардың жалпы
алаңындағы жеке бөліс орны ретінде өмір сүруіне құқықтың бар болуынын
немесе болмау жайлы өткір пікір таластарды жоққа шығарады. Керісінше,
мұндай логикаға сәйкес, - проблемалық ұйымдастырылған саясаттану өзіне
мақсатты саяси дамудың субъективті, психологиялық факторлары және
механизмдерін зерттеу, санау және болжау болған өзінің бір деңгейі ретінде
саясаттың психологиясы міндетті түрде қосты. Негізінен, өзімен саясаттың
таңдының метожүйесін көрсетіп, саясаттану бірігей ғылым болып, әрбір
қабатына саясаттың аспектілері және өз факторларын зерттейтін және
субдисциплина жадайындағы бір немесе басқа да нақты білімнің саласы сәйкес
келетіндей көпқабатты ғимарат ретінде ұсынылар еді. Сәйкесінше, осы
ғимараттың қабаттарының көбісінің арасында саясаттанудың әлеументтануы,
саясаттың философиясы және т.б, сияқты мойындаған қосымша пәндермен
қатар, саясаттың философиясын білдіретін қабатты бөлу жеткілікті толық
құқықты болар еді. Осы білімнің негізгі саласының басты бөлімдеріне сәйкес
келетін бөлмелерімен. Сол уақытта, берілген жүйелеу жеткілікті оң
көзқарасқа ие болды – сол кездегі қоғамдық ғылымға қолайлы терминдерде,
саяси психология танудың бар болуына құқықты және спецификаны – қорғап
ұстап тұрды.
Саясаттанудың шегіндегі белгілі орынға ие болып, дәл сол уақытта,
саясаттың психологиясы әлеуметтік психологиялық ғылымның өрімдерінің бірі
болып табылды. Егер әлеуметтік психология негізінде адамдардың қоғамдағы
әрекеттің жалпы заңдарын және механизмдерін зерттесе, онда саясаттың
психологиясы адамдардың тек қана саяси әрекеттінің заңдылықтарымен
механизмдері мен байланысты болып көрінгендей, әлеуметтік психологияның сол
бөлігінің сұрақтарымен айналуға тырысты. Егер, әлеуметтік психология
негізгі функциясы әлеуметтік әрекетін ең жалпы тәуелділіктерінің
жалпыланған теоретикалық текті ғылым расын атқарса, онда саясаттың
психологиясы нақты-тәжірибелік, әлеуметтік және саяси үрдістермен
құбылыстар саласына жалпыланған білімді қолдануға шақырылған, жеке, текті
ғылымның түрлі бұтағы ретінде болды.
ХХ ғ. 80-і-жылдары саясаттың психологиясы негізгі басты үш теориялық
негіздемеге ие болған. Бірінші негіздеме саяси психологиясымен байланысты
болды және, отандық дыбыстауда, адами фактордың саяси өмірдегі рөліне
қатысты, марксистік ойдың негізгі ережелеріне қатыстырылды. Тарихтың
материалдық түсінігі шегінде, тек қана бақылап қарау түрінде немесе объект
түрінде ғана емес, ал адами сезімдік әрекет, тәжірибе, ретінде, өзіне
маңызды субъективті компонентті кіргізеді. Әрекет, бізге белгілі болғандай,
субъектісіз елестетілмейді. Саясаттың адами әрекеттін ерекше түрі ретінде
адамдар жеке индивидтер, ретінде, солайша ерекше спецификалық әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктерге әлеуметтік-ұйымдастырылған адами әр түрлі
қоғамдастырықтар сияқты адами әрекет субъектісі – адамдар болып табылады.
Негізінен, толыққанды ережелерге сүйеніп, саясаттың психологиясы оларды
Батыста бұрыннан белгілі және дамыған өз-өзін ұстау амалмен қоса алмады. Ал
бұндай қосылыста барлық методологиялық сұрақтармен елестейтін қайшылықтарды
алып тастайтын саясаттың әрекет ретіндегі түсінігі қалыптасады.
Саясаттың психологиясының екінші негізі болып әлеуметтанумен
әлеуметтік психология табылды. Олар саясаттың психологиясына негізгі
методологиялық зерттеу тәсілдері мен нақты-ғылыми аналитикалық амалдар
методологиясын, саяси психологиялық және әлеуметтік саяси үрдістерге
қатысын шығарды.
Саясаттың психологиясының үшінші негізі болып айнымастан тарихи
материаллизмде қалыптасқан марксистік саяси ғылым табылды. Бірақ, көптеген
ішкі дағдарысты іштен өткізіп, 80-ші жылдары, ал монополизмге
тартыныстарынан алыс болып, негізінен, өзінше идеологиялық шатыр ретінде
қызмет атқарды. Саясаттың психологиясының зерттеу күштерінің анықтаудан
басқа сол кездегі отандық саясаттану негізінде оған өзінің, арнайы зерттеу
пәнін кешенді, көп өлшемді саты зерттеу және табу шегінде жеткілікті өз-
өзін анықтау мүмкіндіктерін берді. Саясаттың психологиясының негізі болып
сол кездің өзінде, жасырын түрде болса да әрекетті амал-тәсілі қалыптасқан.
Саясаттың әрекеттік түсінуінің толық емес зерттелуіне қарамастан, осы амал-
тәсілдің бастамалары бірігей қару негізінде саясаттында адамдардың ереше
әрекеті деп алып оған қатысатын адамдардың психологиясында біріктіруге
мүмкіндік берді. Осындай амал, тіпті бастамалық түрде де саяси-
психологиялық анализ үшін тірек топтамаларының қатарын бөлуге мүмкіндік
берді. Бұл адамдардың саясатқа қатысуының себептері және саяси әрекеттін
оның субъектісі көзқарасынан мағыналы құрамы және бұл, осындай әрекетпен
қанағаттандырылатын қажеттіліктер. Бұл, әрине, мақсаттар, құндылықтар,
талаптар және үлгілер, осылардың арқасында жеке кісі немесе топ кейбір
саяси бүтіннің бөлігіне айналады, онымен өзін сәйкестендіреді.
Ақыры бұл осындай әрекетпен көрсетілетін адам сезімдері, эмоциялар,
көңіл және көңілдің күйлері. Бұл субъект таратпайтын және ие болатын
білімдер және пікірлер, сонымен қатар қосалқы, туынды топтамалардың бір
қатары.
Барлық айтылғаннан түсініктісі саясаттың психологиясы және саяси
психологиясы ұғымдарының бар болуы бір-біріне қарсы қойылмайды екен.
Керісінше, олар көбінде бір-бірін өте сәтті толықтырады. Әрине нақты
айтқанда бұл синонимдер емес, керісінше әр түрлі методологиялық дәстүрлерде
туындаған, жеткілікті ажырататын терминдер. Бұны есімізде сақтап, біз әрі
қарай бірегей термин саяси психология қолданамыз. Осы жағдайдағы
методологиялық негізгі түсінікті; жеке батыс немесе шығыс саяси
психология жоқ. Марксистік немесе антимаркcтік саяси психология жоқ.
Дамуы әр түрлі қоғамдастықтарда. Белгілі ерекшеліктер және акценттерге ие,
бірігей әлемдік ғылым бар. Белгілі кезге дейін олар қиын болып көрінді,
бірақ бұл уақыт өтті. Одан әрі, саяси психологиямен саясаттың
психологиясында астарлы жалпы методологиялық негізгі бар Батыс саяси
психологиясында ол өз-өзін ұстау амалы- деп аталады. Отандық саясаттың
психологиясында-әлеуметтік пәндік әрекет теориясы деп аталады.
Саясат әрекет ретінде
Арнайы әдістемелік талдау саясаттың психологиясында болған, саясаттың
әрекеттік түсінуінің бастапқы түрлеріне батыс саяси психологиясында
қабылданған, өз-өзін ұстау амалына қайшы келмейтінін көрсетеді. Одан әрі,
саясатқа қосымша ретінде дәл осы жеткілікті қаралған әрекетті амал осы
бағыттарды қосып, терминологиялық айырмашылықтарды аз мағыналы шықпақтас
ойынына айналдырады. Берілген кесіндідегі өз-өзін ұстау амалының орталық
мәселесі болып, саяси тәртіпті қолдайтын және басқаратын,
трансформацияларды қамтамасыз ететін, субъективті механизмдердін мәселесі
табылады. Дәл сонда осындай түсініктеме ұстамдылық амалынын басты
топтамаларына айналатыны – саяси әлеуметтану үрдісінде субъектімен
сіңірілетін, саяси санамен саяси мәдениеттің топтамалары, және осындай
эмоциялар, сезімдер және көңілді күйлері олардың негізінен жеке емес,
көбіне жалпы, әлеуметтік – түрлік мағынасындағы сыртқы жағдайлардан
туындайтын психикалық орын ауыстыратындары. Олар, осы категориялар,
саясаттын психологиясына да орталық болады.
Саясатқа әрекеттік амалдың, саясаттың психологиясының және саяси
психологияның өндірісі үшін басты сәтте, енді бірігей саяси психологияның
жалпы бағдарламасын шығаруда нақтырақ тоқталайық. Батыста және Шығыста
жалпы белгіліден шығайық. Белгілі болғандай, Фейербахтікін қоса барлық
алдыңғы материализмнің басты кемшілігі – зат, шынайлық, сезімділік адами
сезімділік, әрекеттілік, тәжірибе, субъективті емес, ретінде емес болып тек
объект түрінде алынады. Осыдан адамдардың ерекше әрекеті ретінде болатын
саясатты түсіндірудің мағынасы шығады: Тарих ештеме жасамайды, ол ешқандай
шексіз байлыққа ие емес, ол ешқандай шайқастарда соғыспайды!
Тарих емес, тек адам ғана, шынымен тірі адам – міне осы бұның
барлығын жасайды, барлығына ие және барлығы үшін күреседі. Тарих адамды
өзін мақсаттарына жету үшін қолданатын кейбір ереше тұлға емес. Тарих – өз
мақсаттарын көздейтін адамнын әрекеті ғана. Осы келтірілген авторларға
түрліше қарауға болады, бірақ оларға логикада және келтірілетін анализдің
сенімділігіне қарсы қояр айғақ таба алмаймыз.
Осыдан, саясаттың шекті ұстамдылықты бихевиористік түсінігі шығады –
ол адам әрекетін және іске асыратын адами әрекетін белгілі саласы. Әрекет
субъектісіз елестетілмейді. Субъект болса мотивациялық факторларсыз, яғни
осы өзінің әрекеттілігінің психологиялық құрамдасынан әрекет ете алмайды.
Өз кезінде Г. В. Плеханов былай жазған: Алдын ала болмаған және
артынан сананын белгілі жағдайы ізінен жүрмейтіндей ешбір тарихи факт жоқ.
Осыдан – қоғамдық психологиянын зор маңыздылығы онымен құқық тарихында және
саяси мекемелерде санасу қажет. Оның шын немесе шын емес болғанын –
осындай сенімді орынмен санаспау қиын. Осыдан басқа, осындай пікірлерді,
қарсы шығатын мысалдарды келтіру қиын-әрине, егер, адамның өзінің
маңайындағы болып жатқанға әсер ету қабілетіне сенімсіздік көрсетпесе.
Өткенді қайта қалпына келтіріп және жалпылағанда, тарихта саясатты
зерттеуде үш психологияның рөліне үш негізгі амал болған, деп есептеуге
болады. Біріншіден, максималистік позиция. Ол әртүрлі уақытта көнілді,
бірақ ғылыми әдебиеттегі ең жарқын мысал-бір мағыналы пікірдегі, ХХ-
ғасырдың екінші жартысында профессор А. Энционидін еңбектері.
Өйткені, А. Энциони саясатты адамдар жасайды деп санағандықтан, онда
психологиянын саясатты зерттеуде және әсер етуінде мүмкіндіктері шексіз.
Бұл психологтардың өздері кейде қорқатын супер-психологизаторлық амалы.
Әйтседе, психо және социодраманың классигі Дж.Морено бір кезде асығыспен
айтқан, яғни уақыт өтуімен, бір кезде келесі ғасырда Ақ үйдегі жоғары
ментор болып (АҚШ президенті) адам психологиясын жақсы білетін дәрігер
немесе психолог болу қажет, бірақ оған әлі алыс.
Екіншіден, минималистер көзқарасы оның жақтастары, олар аз емес,
керісінше бірінші орынға қазыр да бұрын басқа объективті факторларды қоюда
әлеуметтік, экономикалық және басқада, психологиялық факторларға ешқандай
мән бермей, бірақ бұл да көзқарас саяси тарихта өзінің әлсіздігін көрсетті.
Оның ең көп жеткен нәтижесі – бұл барлық саяси сұрақтартарды күш
тұғырынан шешуге ұмтылысы, тек объективтік күш аргументтерімен бұлшықты
өсіруді қолдану. Бірақ көп жағдайларда бұл өте нашар саясат болды.
Психологтардың реттеу әрекетіне қажет жағдайлар туындады. Бұл, әрине
минималистердің көзқарастарын жоққа шығарғанымен олардың қатарын азайтқан
жоқ.
Үшіншіден, компромиссті, синтетикалық амал болған, қазыр бар және де
дамып келеді. Оның жақтастары, психологияның күрделі рөлін және
түсінгенімен, бірақ психологиянын тек саясатқа әсер ететін көп факторлардың
жалпы тобындағы дауыстардың бірі екенін түсінді. Саясат өзімен қоғамдық
өмірдің өте күрделі феноменін түсіндіреді, яғни әрекетінің кез келген
түрінін аспектілерін түсіндіре алатын, ешбір бірігей ғылым жоқ және
болмайды. Яғни, саяси-психологиялық модельдерді қоса, саясаттың күрделі
модельдерін құрастыру қажет. Ақырында осы көзқарастан, саясат – алдымен
белгілі мотивтерімен, мақсаттарымен және әрине, нәтижелерімен байқалатын
адам әрекеті. Басты мотив және жетістікке жету жағдайында, осы әрекеттің
нәтижесі болып әркелкі адам топтарымен жеке индивидтерінің
қызығушылықтарының сәйкес болуы табылады. Осы нәтижелермен өз формалардын
кез-келген саяси институттарда қол жеткізіп, саясат, ерекше әрекет ретінде,
құрамы болып сыртын толтырып саяси процесстерін, белгілі нәтижелерге
әкелді.
Сәйкесінше, саясаттың әрекет ретінде зерттелуіне негізгі екі әдіс
туралы айтуға болады. Біріншіден, институционалдық әдіс туралы – оның саяси
институттарға, яғни адамдардың белгілі әрекетінің нәтижелеріне айқын назар
аударумен. Екіншіден, процессуалды әдіс туралы – оның саяси үрдістерге,
яғни, осы әрекеттің үрдісінің өзіне де аз емес анық назар аударумен.
Белгілі польша социологі Я. Щепаньский бойынша, саяси үрдістерді қоса,
әлеуметтік үрдістер – бұл әлеуметтік жүйелердегі, яғни қарым-
қатынастардағы институттардадағы, топтардағы және басқа да әлеуметтік
жүйелердің түрлеріндегі, бірігей өзгерістер қатары.
Бұл адамдардың арасындағы өзара қатынас әрекеттерінің қатары, немесе
адамдардың бір-бірімен немесе қоғамдылықтың құрамдық бөліктерінің
арасындағы қатынастарды өзгертетін құбылыстар қатары, олар топтардың
ұйымдастырылуында және құрылымында болады.
Соңында, саясаттағы психогияның рөліне жоғарыда көрсетілген
тәсілдердің әрқайсысы, өз кезі және қоғамның сол кездегі жағдайына қолайлы
болды. Кейде психология бірінші орынға шықты - әсіресе саяси институттар
өзгеріп немесе құлаған кезде және сәйкесінше, бірінші орынға саяси үрдістер
шығатын, дағдарысты және тұрақсыз уақыттарға сай болды. Сонда саяси
психологияның жеткілікті тұрақты институтуционалды уақытпен салыстырғанда
рөлі артады. Кейде, керісінше, психология әсіресе тоталитарлы қоғамдық
жүйелермен мекемелерде институционалдық құрылымдармен қатты басылып,
қоғамдық өмірдің ішіне, тығылды. Соған қарамастан, саясаттың адам
әрекетінін ерекше түрі деп жалпы түсінігі, мағынасы топтармен инвидтердің
әр түрлі қызығушылықтарының сәйкестендірілуі арқылы адамдарды басқару болып
табылатын саясат осы амалдарды салыстырып, оларды адам әрекетіндегі саясат
көрінісінің әртүрлі жақтары деп қарастыруға мүмкіндік береді.
Саяси психологияның пәні және міндеттері
Осылайша, саяси психологияның пәні негізінде – бұл адам әрекеті
ретінде ерекше, өз құрылымы, субъектісі және қозғаушы күштері бар. Ерекше
адами әрекет ретінде, психологиялық көзқарастан, саяси академигі А. Н.
Леонтьев жасаған әлеуметтік пәндік әрекеттің жалпы концепциясы шегіндегі
арнайы анализға қолайлы. Ішкі құрылымның көзқарасы бойынша саясат әрекет
ретінде белгілі шараларға, ал соңғылары – жеке операцияларға бөлінеді.
Сәйкесінше, әрекетте негізінен мотив, істерге – жеке нақты мақсаттар,
операцияларға міндеттер, белгілі жағдайларға сай, тән болып келеді. Әрекет
ретіндегі барлық саясатқа адам істерінің басқарылуының жалпыланған мотиві
сәйкес келеді (оның оптимизациясы). Нақты саяси әрекеттерге топтардың
немесе жеке индивидтердің қызығушылықтарына сай келудің белгілі мақсаттары
сәйкес келеді. Ақыры жеке саяси операцияларға сөйлесулерден соғыстарға
немесе көтерілістерге дейін жеке акциялар сәйкес келеді.
Саясаттың әрекет ретіндегі субъектісі жеке индивидтер (жеке
саясаткерлер), кіші және үлкен әлеуметтік топтар және құбылмалы бұқара бола
алады. Саясат әрекет ретінде негізінен, оның басқа құраушылары сияқты,
ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған құрылымды сипатта бола алады. Саяси –
психологиялық білімдерді қолданудың тарихи, теориясы және тәжірбиесі саяси
психологияның ғылым ретінде шешетін негізгі үш міндетті бөлуге мүмкіндік
береді. Белгілі дәрежеде, бұл міндеттер тарихи дамыған және саяси
психологияның дамуының үш кезеңіне сәйкес келеді. Бірінші міндет болып
қазыр да саясаттағы психологиялық компонеттердің анализі, саяси
үрдістердегі адами фактордың рөлінің түсінуі табылады. Екінші негізгі
міндет, біріншіге ұқсайтындай саясаттағы психологиялық аспектілердің,
негізінде және осы фактордың рөлінің болжамдалуы болып қалады. Ақыры,
үшінші басты міндет, алғашқы екеуінен шыққан, саяси әрекетке оның
психологиялық қамтамасыз етілуінен, яғни субъективті фактор жағынан
басқарылу әсері болып қалады. Жоғарыда айтылғандай, саяси-психология – өте
жас ғылым. Формальды түрде оның конституциялануы 1968 жылмен беріледі – тек
сонда америкалық саяси ғылым ассоцияциясымен саяси психология бөлімі
құрылды және бір сәтте, кейбір университеттерде психологиялық білімдер
саласындағы саясаттанушыларды тереңдетіп даярлау бағдарламасын енгізді. Осы
уақытқа дейін саяси психология көп дәрежеде өзімен жиі жалпы негізсіз
жеке, кейде кез келген, жүйесіз фактілер, бақылаулар, болжамдар, жиынтығын
көрсетті. Сәйкесінше, оның нақты міндеттері көбінде кез келген, жиі
сәйкестенбейтін болды. Методологиялық проблемалары шешілмеуі бөгет жасады.
Әйтсе де, жоғарыдағы әрекетті – үлгілік амал қазырдың өзінде бұған
жеткілікті ыңғайлы және кең шекараларды көрсетеді, оны нақты ғылымның
адекватты методологиялық негізі етіп санау қиын. Бұл өте кең, өте жалпы
негіз. Нақты методология әлі де, програматикалық бағыттағы анық
эклектизммен ерекшеленеді саяси психологпен зерттелетін объектінің
ерекшеліктерін және зерттеушінің тәжірбиелік қолайлылығының ойларын (оның
субъективті таңдауын қоса) алынатын нәтижелерді интерпритациялаудың
теоретикалық әдісімен, таңдауын нұсқайды.
Дамуының басынан өзінің адекватты концептуалды – методологиялық
базаның жоқ болымен, әсіресе батыс үлгіде, саяси психология көп жылдар бойы
батыс психологиясының әр түрлі мектептерімен бағыттарынан әр түрлі
концепцияларымен тәсілдерін эклектикалық алудан, осындай негіздегі
құрылымдардың шексіз өз түрленуі синтетикалық қосылыс арқылы болды.
Ортодоксалды психоанализден бастап және когнитивті теориялармен және
бихавиоризм ең соңғы үлгілерімен аяқтап олардың бәрі әр кезеңдерде батыс
саяси психологиясында жеңіл табылады. Нақты ғылыми методология
көзқарасынан, қазырғы батыс саяси психологиясында екі негізгі тенденцияны
бөлуге болады.
Алғашқы тенденция оның бір түрі ретіндегі құрылымдық функционализммен
саясаттың жүйелі теориясынан шығатын идеялармен, зерттеулерде көрсетілген.
Ең активті берілген тенденция саяси қолдау теорияларында қарастырылады
басқа жағынан, рөлдік теорияларда да қарастырылады. Осыған критикалық
рационализм мен бихевиоризм идеяларын қатыстыруға болады (саясатты
конвенционалды, радикалды және әлеуметтік бихевиоризм тұрғыларынан
зерттеген бағыттарды қоса), қазырғы батыс саяси механизмін жеткілікті
гомогенді және тұрақты деп санап, оны жөндеуге тырысатын, тәжірбиелік
саясаттың бөлігінен қажеттіліктерін көрсетеді. Саяси үрдістің
қатысушыларының психологиясы оларды, олардың адамның жеке, қазір бар
әлеуметтік саяси тәртіпке адаптациясын жақсартуға тырысатындықпен
қызықтыруы байланысты. Осы бағытқа зерттеу тәсілдерінің белгілеген
міндеттілігі тән және сәйкесінше алынатын нәтижелердің белгілі міндеттілігі
тән – нақты айтсақ, ең әуелі өзіңнің анық саяси психологиясының әлеуметтік
– сақтау функциясына анық баса назар аудару себебін. Саяси психологиялық
білім берілген бағытпен тек және тіпті оның дамуының болашағын санамағанда
қазіргі саяси құрылымды ақтау үшін қолданылады. Осы текті көптеген жеке –
ғылыми концепциялардың ғылыми негізі, онымен басқару жоспарындағы жаңа
ғылыми жетістіктерді (жаңа технологиялар) қолдану негізіндегі саясаттағы
адамға таза инженерлік тәсілдің мүмкіндігіне деген сенімге тіреліп,
эсциентизм және технократизмға байланысты. Сыртқы қарағанда жаңа ол шыныда
бұрыннан қолданылатын позитивистік – утилитаристік саяси теорияның
модификациялары бастауларында Т. Гоббс тұрған классикалық дәстүрдің жалғасы
болып табылады.
Екінші тенденция ағысында когнитивизмнің, гуманистік психологияның,
неофрейдизмнің және символдық интеракционизмнің теоретикалық
конструкциялары белсенді зерттелетін, антипозитивистік бағытпен
көрсетілген. Берілген ағындардың негізгі болып антропологиялық мағынадағы
антисциентисттік және иррационалды философия табылды. Импирикалық саяси –
психологиялық зерттеулерге бұл идеялар мәдени антропологиядан,
психоанализдан және Дж. Мидпен және Ч. Кулидің әлеуметтік
бихевиоризмнен енді. Қазіргі (саяси) уақытта саяси психологияның осы
бөліміндегі методологиялық негіз ретінде фрейдистік адам түсінігінің,
тұлғаның өзі саяси партиясымен саналық сәйкестендірілуі идеясы және адам
табиғатының жалпы иррационалдық көрінісі өзгерді. Берілген методологиялық
ережелер зерттеушілерінің саяси бағдарламаларына байланысты әркелкі
нәтижелер береді. Мысалы, саяси психология тарихындағы психоанализ Г.
Лассуэльдің анық оң идеяларында, және жаңа солшылдардың радикалды
пікірлерінде көрсетілген. Соңында, мұнда да саяси психологтар не тапсаң,
сол жарады принципі бойынша жиі әрекет етеді. Нақты зерттеулер және
қолданбалы тапсырыстармен қызығушылық оларды жиі методологиялық міндеттерді
арнайы өңдеу қажеттілігінен айырады. Зерттеушінің жеке таңдауларымен ойлары
арқылы оған қолайлы сәйкес теориялық сызба таңдаланды. Осындай
методологиялық қомағайлылықтын себебі сол баяғы – бұл жеке методологиялық
базанын жоқтығы, саясаттың және оның психологиялық механизмдердің өздік
түсінуінің жоқтығы. Сондықтан методологиялық сұрақтар ең салмақты саяси
психологтардың назарының ортасында қала беруде. Әйтседе, әрине, олар өзімен
саяси психологияның нақты объектілерін зерттеуді жарқындығын көп түрлілігін
жаба алмайды.
Саяси психологияның негізгі объектілері
Зерттеуімен саяси психология айналысатын нақты объектілер сферасы өте
кең тіпті шексіз. Негізінен, оған саясаттағы психологиялық аспектілерді
құрайтынының бәрі және соңғы онжылдықтардағы сәнді болған адами фактордың
қатысы бардың бәрі байланысты. Көшбасшылықтың психологиясынан топтың
әрекетіне дейін, елдің басқару органының кіші тобындағы келіспеушіліктерден
стихиялық паникалық әрекетке дейін; партиялық қатыстылықтан толық
аполитикалыққа дейін және т.с.с болып тек саяси психологияның негізгі ең
жарқын және белгілі назар объектілерінің толық емес қатары.
Объектілердің көпшілігі саяси психологияның пәнаралық және ғылым
аралық байланыстарының кеңдігін сипаттайды. өзінің нақты құрамы және
зерттелетін объектілердің сипатының қатарына байланысты саяси психология
нақты- тәжірбиелік деңгейде жақын психологиялық пәндер – ең әуелі,
ұйымдастырудың және басқарудың психологиясымен үгіттеу психологиясымен, өте
тығыз байланысты. Біріншіден оны әлеуметтік бағдарламалар, қоғамдық пікір,
жалпылық әрекет проблемалар біріктіреді. Екіншісімен – конфликтермен
көшбасшылықтың проблематикасының теориялық және тәжірбиелік аспектілері,
кіші және үлкен әлеуметтік топтар психологиясының ерекшеліктері
байланыстырады.
Саяси психологиясы әлеуметтік ғылыммен, әсіресе оның саяси
әлеументтану бөлімімен өте тығыз байланысты. Әлеуметтік тәсілдер көмегімен
(алдымен, жалпы әлеуметтік сұраулар, демоскопия тәсілдері және т.б)
алынатын нәтижелерді қолданып саяси психология олардың тереңдетілген
инторпретациясын, сапалы анализді қамтамасыз етеді. Бұл екі ғылыми пәнді де
сәтті өзара толықтырады, әйтсе де, осы ғылымдардың әрқайсысының рөлі мен
маңызы туралы психологтармен әлеументтанушылардың мәнгі таластарын
шешпейді.
Әрине, саяси психология саясаттанудың түрлі бағыттарымен дамыған
пәнаралық қатынастарға ие. Солай немесе басқаша, негізінен, олар жалпы
зерттеу объектісі етіп саясатты санғандықтан, олардың шығу тегі бірдей.
Соңғы уақыттағы, саяси психологияның тәуелсіздігінің тұрақты өсуіне
қарамастан көп жағдайларда саясаттану оның алдында функционалды мәселелерді
көтеріп, тапсырыс беруші рөлінде шығады. Сәйкесінше, екі ғылымды
толықтыратын өзара тәсілдер алмасуы болады. Алдынғы жағдайға қарағанда,
назар салсақ, олардың өкілдерінің арасында таластар мен қайшылықтардың
жоқтын қасы. Бұл осы әрбір пәнін жеткілікті түрлі өз ғылыми тілдерінін
бар болуы және зерттеу пәндерінің жеткілікті бөлуінің көрсеткіші.
Саясаттану және саяси тәжірибиенің өзімен көтерілетін міндеттер, бірінші
орынға нақты функцоналды мәселені шығарып, саяси психологиянын даму
динамикасына әсер тигізеді. Сәйкесінше, функционалдық бағыттылық бойынша,
саясаттану және саяси тәжірбие міндеттелген, қызырғы саяси психологияны
негізгі екі бөлімге бөлуге болады. Бірінші бөлімнін проблематикасын ішкі
саясат сұрақтары, екінші бөлімнің проблематикасын – халықаралық
қатынастарымен сыртқы саясат саласың құрайды. Осы жеткілікті бөлімдерден
басқа соңғы кезде тәжірибенің сұрақтарымен өте маңызды қаражатты
инвестициялау есебінен, тағы бір бөлім – соңғы жылдары функционалды
автономияға көз салатын, саяси-әскери психология белсенді дамып келеді.
Саяси психологияның ішкі саясаттағы зерттеулерінін негізінің шегіндегі
басты объектісі саяси адамнын тұлғасының психологиясы, және саяси
әлеуметтанумен әлеуметтік бағдарламалары, олар арқылы саясаттағы тұлғанын
ашылуы, психологиялық сипаттамалардың көмегімен анықталады. саяси
үрдістерімен интрапсихикалық... формасы байланысты, көшбасшылықтың
мәселелері, саяси қанағаттанбаушылық көрінісі, үкіметке қарсы митингтер,
сайлаудағы әрекет, нәсілдік тоқулар және т.б. анализі арқылы бақыланады
сяси адамнын тұлғасынын психологиясы екі аспектіде қарастырылады. Олардың
бірінде эпицентр болып көшбасшы тұлғасындағы рөлі ойнайды- мемлекеттік
саяси және қоғамдық іскерлердің психологиялық ерекшеліктерін зерттеді.
Берілген бағыттын негізін салушысы, ғылымдағы АҚШ-тың 28-ші призиденті
В. Вильсоннын психобиографикалық портреттік бірінші жасаған З. Фрейд
болды. Психотарихты өтіп, бұл бағыт тек қана психономитикалық тәсілдермен
ғана емес басқаларымен де толықты. Оның иегінде кең жоспардағы саяси
әрекеттің мотивациясының механизмдері, саяси шешімдерді, саяси ойын
ерекшеліктері, түрлі әлеуметтік топтармен халықтын қабаттарына саяси
психологиялық әсер механизмдері, көшбасшылардың харизмасынын
ерекшеліктері және т.б. белсенді зерттеледі.
Басқа аспектіде, тұлға саяси үрдістердің қатардағы қатысушысы немесе
белгілі әлеуметтік топтардың мүшесі ретінде қарастырылады. Осылайша
проблемалардың бір қатары зерттеледі. Бұған алғашқы кезекте, орташа
адамнын саясатқа араласуының дәрежесі – мысалы, апатиялық,
конформдылық немесе керісінше, саяси белсенділік. Осында бұндай саяси
қатысудың ақты түрлері зерттеледі (мысалы, көшбасшы, қосылған,
шешімдерді қабылдайтын немесе қарапайым орындаушы). Жеке бөлімдер
–саяси әрекеттегі қатысудың сапасы зылмалылық, иілгіштік, тұғырлардың
ригидтілігі, шығармашылықты амал тұлғаның рөлдік бағыттамалары, саяси
жүйеге қосылу механизмі (мысалы, батыс саяси психологтармен поялдылықтың
сентименталды және инструменталды түрлері бөлінеді және т.б.)
Әлеуметтік бағдарламалар және стереотиптер саяси психологиямен саяси
әрекеттің алдыңғы, басты механизмдері ретінде зерттеліп, тұлғаның жағдайды
белгілі белгілі қабылдауында, оны бағалауға және келесі әрекеттерге
ұйымдасқан жанастығын қарастырады. Бағдарлама құрамына когнитивті
бағыттауды, белгілі әрекетке дайын болудың эмоционалдық қатынасы, яғни,
субъектінің саяси объектілері-партияларға, қозғалыстарға, іскерлерге,
проблемаларға және т.б. белсенді-әрекеттік қатынасы. Соңғы жылдардағы саяси
психологияның шегіндегі бағдарламаларды зерттеуінің айрықша ерекшелігі
оларды жай сипаттамай, сонымен қатар олардың құрылуының механизмдерін ашып,
олардың өзгерістерінің бағытын болжау және осы өзгерістерге мақсатталған
әсердің тәсілдерін жасау болды. Сыртқы саясат пен халықаралық
қатынастардағы саяси психология, психологиялық ғылымның шектелген болса да,
халықаралық қатынастардағы өте жеткілікті, теориясы мен тәжірибиесіндегі,
маңызына ие болуынан шығарды. Біздің уақытта саясаттағы мемлекеттер
басшыларының рөлін, түрлі елдердің қоғамдық пікірін, үгіттеуді, ситуативті
факторлар мен олар туындататын психологиялық нәтижелерді төмендету немесе
елеумеу мүмкін емес болғандықтан, .олардың барлығы түрлі дәрежеде саяси-
психологиялық анализдің объектілеріне айналды. Берілген проблематикалық
орталығында түрлі елдердің саяси элитасын зерттеу (халықаралық маңызы бар
шешімдерді қабылдайтын тұлғалар мен топтар), сонымен қатар қоғамдастық,
үлкен әлеуметтік және ұлттық-этникалық топтар, күштер ретіндегі жалпы
массалар, элитаға әсер ете алатын, орналасады. Қақтығыстардың теориялық
және тәжірибиелік жоспарлардағы проблемаларын, сыртқы саяси шешімдерді
қабылдау механизмдері элитаның акцияларының қоғамдық пікірге әсер ету
үрдістері және керісінше, қоғамдық пікірдің элита көзқарасына әсері,
сөйлесулерді өткізудің психологиялық механизмдеді және қайшылықтарды шешу
және т.б. мәселелер тереңдеп зерттеледі. Негізгі түрінде, осы бағыттың пәні
болып халық аралық қатынастардың адами факторы табылады.
Берілген сипаттағы зерттеулер алдымен қолданбалы сипатқа ие.
Психосаяси пәндерді білу сыртқы саясаттағы адами фактордың көрісінің
болжамдалуына мүмкіндік береді. Осындай текті жұмыстар арасында ең танымалы
- кезінде кариб дағдарысын реттеу кезеңіндегі Дж. Кеннеди мен Н. С.
Хрущевтің әрекетін сәтті болжаған (және, нақты айтқанда Мәскеулік Кремль
мен Вашингтондық Ақ үй арасындағы тікелей эфир бағдарламасын ) және екі
күшті держава арасындағы ең әуелі саяси-психологиялық деңгейде ядролық
қарсылықты реттеуге көмектескен бағалы ойларды берген, американ
психологтарының тобы болды.
Осындай текті саяси-психологиялық модельдеуді қолданудан басқа, жиі
қолданылатын тәсіл болып психологика табылады.Бұл ситуативті факторлар,
стереатиптер және эмоционалды факторлар әсерінен туындайтын ойдың логикалық
жолының қате көрінуін зерттеу. Соңғылардың қатарына түрлі көп моменттер
кіреді сөйлесулер өтіп жатқан жердің жағдайынан, мысалға элита өкілдерінің
тұлға аралық қатынасынан, ерлер арасындағы қатынас ерекшелігі, элитаның
топтық ойлауының варианттарына, іріктеу акцияларының қабылдаудағы ұлттық
ерекшеліктерге дейін және т.б.
Берілген бағыттың тәжіриебелік маңызы барлық зерттелетін сәттердің
саяси-психологиялық модельдеу мүмкіндігі мен олардың сыртқы саяси әрекетке
әсерін есептеуде құралады.
Саяси психологияны әскери саяси қолдану шегінде бас назар шын және
мүмкін қарсылас армияларымен, портеуандар және қозғалысшылармен күрес
сұрақтарына аударылады.
Бұл өзіне сәттердің бір қатарын зерттеуді енгізеді мысалы, олардың
басшыларының тұлғалық ерекшеліктерінде. Осыған сатқындық жасаудың
психологиялық сәттерін жасау жауды тізе бүктіретін шараларды істеу,
сұраулардың тактикасын жетілдіру, түрлі форматтауға психологиялық соғысты
жүргізу механизмдерін жетілдіру.
Негізінен, біздің ғылымның негізгі объектілерін көз жүгіртіп қарасақ,
қазіргі батыс саяси психологиясы – теориялық елестетулермен түрлі
қолданбалы зерттеулердің бірікпеген конгломераты, бірақ, жеткілікті
спорадялық сиппатта екенің түсінеміз. Бізге таныс, құрылатын ғылымның өз
мериккіндіктерінің және оған жақын зерттеу объектілерінің өзіндік
бағалығын өзі ұсынғаннан, мұнда біз басқаша тәсілді көреміз. Батыс
ғылымына тәжірібие кейбір міндеттеді қойғаны, және, оларды шешетін
ғалымдар, жалпылап, осының арқасында жаңа ғылымды құрайтыны үйреншікті.
Саяси психологияның негізгі принциптері
Қазіргі саяси психология өзіне батыс ғылымының, сонымен қатар, отандық
саясаттың психологиясының барлық жетістіктерін енгізеді. Тәуелсіз,
генезисі бойынша пәнаралық, бірақ жеткілікті нақты зерттеулердің автоналды
бағытының негізінде, ол бес негізгі, қазір жалпы қабылданған, оған
спецификалық жеке ғылымды принциптерден құралады. Бұларға баса назар
аударып, олардың маңызын ескерейік. Бұл, алғашқы кезекте тек өзінше ғылыми,
зерттеу принциптері ғана емес, сонымен бірге кейбір этникалық пастулаттар,
оларды өзіне саяси психология алды. Тәжірибие саяси психологияның
тәжірибиелік,қолданбалы маңызының үлкен екендігін көрсетеді. Жалпылай
айтқанда, ол шын саясаттағы ерекше, психологиялық қару бола алады.
Солай кей кезде болады да, бірақ, дәл қазіргі сәтте, саяси психология
объективті ғылым, білім қоры, онда қажетті туатын және барлығы қолдана
алатын, жоғалуға айналып келеді. Бұл болмау үшін, саяси психологтарға
өзінше Гипократ өсиеті ретінде келемі базалық принциптер жасалды. Әрине,
олардың маңызын көбейтпей – ақ қонайық, дәрігерлер өз өсиетін әрқашан
ұстанбайды. Берілген принциптерді алдымен саяси саяси психологияның
маңызды, объективті ғылым ретінде даму жалғастыру үшін ұстанатын кейбір
ережелер деп қарастыру қажет.Осы негізгі принциптер бесеу.
Біріншіден, бұл салмақтылық пен ғылыми объективизм принципі. Саяси-
психологиялық жердің ошағы болып, саяси және психологиялық құбылыстардың
өзара әрекеттесу зонасы болу қажет деп есептеледі. Басқа жаққа ығысу
редукционизмнің методологиялық қауіптілігімен сипатты, яғни, күрделі саяси
психологиялық шындықтың тор-саяси немесе қарапайым-психологиялық түсінікке
келтіру.
Екіншіден, ашықтылық және бұқаралықтық принципі. Саяси-психологиялық
зерттеулерде ортаңғы орынды қоғамның назары ауған ең маңызды және
актуалды саяси проблемалар психология ең пайдалы болады, ашықтылық,
осындай нәтижелердің олардың әлеуметті-эгоистік, қоғамға қарсылықты және
кейде қамыстық мақсаттарда қолдануға қосымша кедергі болады.
Үшіншіден саяси психологиялық зерттеудің әлеуметтік саяси контекстің
кең санау принципі. Бұл принципке сәйкес, зерттелетін психологиялық
құбылыстардағы контекстке, саяси және әлеуметтік контекстке, ең көп назар
аудару диклорацияланады. Контексті дұрыс бағаламау алынатын шешімдердің
сенімділігіне қауіп тудырады және қоғамдық – саяси дамуға қауіпті ұсыныстар
туындатуы мүмкін. Әйтсе де, әрине, контексті асыра бағалау да қауіпті болуы
мүмкін. Берілген қайшылықты шешу үшін эксперттармен деректерді жинау
тәсілдерін және тәсілдік шаралардың максималды кең жиынтығын, және
тәсілдік плюрализм және көптүрлілікт тек міндетті ғана емес, сонымен
қатар, кейде, өте өнімді іс екеніне болжамға тіректегі зерттеу шараларын
қолдану ұсынылады. Ақырында осындай текті плюрамум саяси-психологиялық
ғылымның түсіндірмелі мүмкіндіктерінің арқасына көмектеседі.
Төртіншіден, соңғы нәтижеге назар принціпі.
Психологиялык факторлардың саясатқа әсерінің нақты нәтижелерін
зерттеп, қана қоймай сонымен қатар саяси үрдістер мен құбылытардың құрылу
үрдісіне және олардың дамуының мүмкін тендецияларын зерттеу қажет деп
постулаттанады. Бұл, әрине саяси-психологиялық зерттеулерінің құрамды
кеңдігін одан әрі көп дәрежеде қамтамасыз етеді.
Соңында, бесінші, бейтараптылық принципі. Қазіргі саяси-психология
әрекетпен байланысты ішкі және сыртқы саясаттағы бағаларға өте шыдамды,
өткен адамдардың саяси жағдайларға қатынасы немесе осы жағдайлардағы
әрекелі және жүйеге саяси мекемелердің және қоғам ұйымдарына қатысы. Бұл
саяси және идеологиялық бейтарап ғылым.
Нақты анықтамада, саяси-психологияның анализінің пәні болып алдымен
адамдардың – осы әрекеттің субъектілері және сонымен саясаттың субъектілері
де, ішкі, психологиялық әрекетінің психологиялық механизмдері табылады.
Осындай түсінікте саяси әрекетпен байланысты адами психиканың нақты
көрінісі зерттеудің политологиялық ракурстың нақтылығына ие болады.
2 Саяси психологияның негізгі ұғымдары мен категориялары
2.1 Саяси сана-сезім
2.2 Саясаттағы ұжымдық санасыздық
2.3 Саяси мәдениет
2.4 Саяси психика
Саяси сана-сезім
Саяси сана-сезім – бұл қазіргі саяси психологияның ұғымдық
координаттар жүйесіне кіретін және субъектінің өзі кіретін, сонымен қатар
оның саясатпен байланысты әрекеттері және жағдайлары, олардың шындықпен
байланысты субъектінің қабылдау нәтижелері көрсететін қазіргі саяси
психология ортаңғы категорияларының бірі.
Құрамдық тұрғыда зерттеушілердің көбі саяси сананы көп деңгейдегі ішкі
қайшылықты, соғысып байқалатын, біртексіз, көпшамалы құрылым ретіндегі
қарастырады, жалпылаған түрде субъектінің саясатпен және оған рационалды
көзқарасымен (саясаттағы ұжымдық санасыздыққа қайшылыққа дейін) танысу
деңгейін көрсетеді.
Гносеологиялық тұрғыда саяси сана басқа негіз құрайтын саяси –
психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты, жекеленген, ол
саяси мәдениетпен тығыз байланысты-генетикалық тұрғыда, саяси сана, оның
туынды, жоғары деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған
формалаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана,саяси
әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекететің субъективтік
механизмдерінің рационалды негізі ретінде болады. Ол саяси жүйемен
байланысты - психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты.
Жекелегенде, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты – генетикалық тұрғыда,
саяси сана оның туынды, жоғарғы деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің
дамыған формаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана
саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекеттің
субъективтік механиздердің рационалды негізгі ретінде болады.Ол саяси
жүйемен байланысты – саяси сана өзімен оның субъективті фундаментің –
адамның негізін көрсетеді және т.б.
Ресейдің дәстүрлі түсінікте саяси сана ең әуелі адамдардың өмірінің
әлеуметтік-экономикалық жағдайларының туындайтын бейнесі болып қоғамдық
сананың үлгісі ретінде беріледі. Жалпы қабылданған әлемдік дәстүрге саяси
сана саясаттың психологиялық бейнесінің барлық қосындысы, оның субъективті
компоненті, түрлі жағдайлармен түрлі деңгейлерде өзін көрсететін компонент
болып кең мағынада қарастырады.
Саяси сана ұғымының қоғамтанудың түрлі салаларында қолданудың ұзақ
тарихына ие, бірақ негізінен біз алдыңғы бөлімде нақты айтқан
саясаттанудағы әрекеттік бағыттың шегінде арнайы жасалады. Ол ерекше
танымдылыққа ХХ ғасырдың ортасына қарай, ортодоксальдық бихевиористік
ағымның шектеулілігі байқалғасын және саяси әрекетті және де одан кең саяси
үрдістердің динамикасының негізінде саяси сана сияқты тәуелсіз
ауыспалылар сияқтыларға назар қажет етеді және одан кең осы әрекеттің
субъектісінің психикалық ортасы байқалғаннан кейін.
Саяси сананың категориясы оған салынатын құрамның кеңдігіне,
түсіндірмелі күштің кеңдігіне байланысты қолайлы болды, және өздік түйіндік
ұғым түрлі ғылыми пәндердің бұған дейін көзқарастарымен шығарған. Мұндай
синтетикалық қасиет сана ұғымына жаңа көбіне синтетикалық, тегі бойынша
саяси-психикалық ғылымның негізін салушылардың бірі болды.
Тіпті саяси психологияның шегіндегі сана саяси ғылымның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Д. Қ. Сулекеев
Саяси пСИХОЛОГИЯ
Саясаттану мамандықтарының студенттеріне арналған
оқу құралы
Павлодар
Кереку
2012
ӘОЖ 15979:32(075.8)
КБК 88.4я73
С27
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің тарих және
құқық факультетінің оқу-әдістемелік кеңесімен
басуға ұсынылды
Пікірсарапшылар:
М. А. Алтыбасарова – саясаттану ғылымдарының кандидаты, С.
Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің доценті;
С. З. Раздыков – тарих ғылымдарының кандидаты, Инновациялық евразиялық
университетінің доценті, Қоғамдық-тарихи пәндері кафедрасының
меңгерушісі;
З. Ш. Айткенов - тарих ғылымдарының кандидаты, Павлодар мемлекеттік
педагогигалық институтінің доценті
Сулекеев Д. Қ.
С27 Саяси психология : саясаттану мамандықтарының студенттеріне арналған
оқу құралы Д. Қ. Сулекеев. – Павлодар : Кереку, 2012. – 89 б.
Оқу құралында саяси психологияның пәні, міндеттері, негізгі
объектілері, принциптері, ұғымдары, категориялары және даму тарихының
негізгі кезеңдері қарастырылған. Сонымен қатар, тұлғанын және
көшбасшылықтың саяси психологиясы көрсетілген.
Оқу құралы саясаттану мамандықтарының студенттеріне арналған.
ӘОЖ 15979:32(075.8)
КБК 88.4я73
© Сулекеев Д. Қ., 2012
© С. Торайғыров
атындағы ПМУ, 2012
Материалдық дурыс болуына, грамматикалық және орфографиялық қателерге
авторлар мен құрастырушылар жауапты
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Саяси психология ғылым 5
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Саяси психологияның негізгі ұғымдары мен категориялары ... . 21
3 Саяси психология тарихының негізгі 33
кезеңдері ... ... ... ... ... ...
4 Тұлғанын саяси 47
психологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
.
5 Көшбасшылықтың саяси психологиясы ... ... ... 60
Саяси психология тақырыбы бойынша ұсынылатын тест
тапсырмалары ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..80
... ... ... ... ...
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 88
Д. Қ. Сулекеев
Саяси пСИХОЛОГИЯ
Павлодар
Кіріспе
Кез-келген ғылыммен танысу әдетте оның пәнін анықтаудан басталады.
Егер де сөз саяси психология болса, онда бұл саясат туралы ғылым деп айтуға
болады. Бірақ бірден нақтылықты жасау қажет. Саяси психология, егер осылай
айтуға болса, барлық саясатты қамтымайды. Әрбірі олардан, тек қоғамдық
өмірден бір, өзіне спецификалық осы аспектідегі қиын және көпсалалы
саласына шоғырланған басқада саяси ғылымдар бар.
Саяси психология мемлекеттік институттармен, реформалар және
төнкерістердің қатынасымен, егемендіктің іске асырылуының механизмдермен,
конструкциялармен немесе билік құқықтарын таратумен айналыспайды. Оның пәні
– саяси үрдістерге қатыстырылған адамның ойлары және сезімдері (сонын
ішінде оның еркі және қалауынан басқа). Саяси психология адамдардың саяси
құбылыстарды қалай бағалайтынын, неге назарын аударатынын, ал нені
байқамайтынын немесе нем құрайлылық танытатынын, осымен қызығады, ал бұл
саяси ұмтылыстардың күшін және олардың субъективті бағытын, біздің
жанымызда қалай саяси оттар туындайтының және керісінше, неліктен біз кей
жағдайларда өте маңызды саяси оқиғаларға салқын қанды болатынымызды
анықтайды.
Соңғы онжылдық ішінде ресей қоғамында терең сапалық өзгерістер
жүрді.Қоғамдық құрылым және әлеуметтік түзілім өзгерді, әлеуметтік
тіршіліктің идеялармен формалары кең таралым алды. Демократиялық реформалар
үрдісі. Кезінде біздің өмірге бұрын таныс емес саяси ұғымдар мен құбылыстар
кірді: демократиялық құндылықтар, еркін сайлаулар, плюрализм, саяси
бәсекелестік, көппартиялық, РR – технологиялар және т.б.
Бұның бәрі саяси санамен саяси әрекетте көрініс тапты. Саяси
құрылымнын моделі тек мемлекеттік институттар деңгейінде ғана емес, сонымен
қатар адам деңгейінде де өзгерді деуге болады. Сондықтан саяси тәжірбие
саясаттың бұрын тарихтың объектвті заңдарына арқа сүйеген, ресми
идеология дәстүрлері шегінде анық бағаланбаған және толық дәрежеде
зерттелмеген психологиялық жағына үлкен қызығушылық туғызады.
Бұрын өткеннен философтармен тарихшылары бізге саясатты жасайтын
адамдардың ұмтылыстарын, сезімдерін және ойларын ұмтылыстарын, сезімдерін
және ойларын ашатын көптеген қырағы психологиялық суреттемелер қалдырды,
олар көптеген саяси оқиғалардың себептерін адамның жан күйінде іздеу
керектігін аңғартты. Бірақ бұл кездейсоқ және үзінділік суреттемелер
болған, олар көп уақыт бойы бір нақты толық теорияға қосылған жоқ. Саяси
психологияның саясат туралы білімдердің жалпы кешенінен бөлінуі XIX
ғасырдың 2-ші жартысында басталды. Бірақ тек келесі ғасырдың 70-ші
жылдарында (кейбір елдерде оданда кеш) пәннің институционализациясы өтеді:
ол оқу жоспарларына қосылады, саяси психологияның халықаралық қоғамы
ұйымдастырылады, арнайы журналда шыға бастайды (Political Psychology және
Political Behavior). 90 – жылдың соңынан саяси психология курсы Ресейдің
жоғары оқу орындарына енгізілді.
Бірақ саяси психологияның академиялық пән ретінде де, қолданбалы білім
саласы ретінде қалыптасуы аяқталған жоқ. Оның түзілуі үрдісі жалғасып
келеді, және де ол бірден шекарасында өтіп жатыр: саясаттану, жалпы
психология, әлеуметтік психология және саяси психология. Саяси
психологияның проблематикасы әлі күнге дейін анықталмағаны және түрлі
зерттеушілер оны түрлішк сипаттайтыны қызықтырады. Көп нәрсе, жеке алғанда,
қарастырудың сипатына байланысты: психология жағынан немесе саясат
жағынан. Сондықтан саяси психологияның біртекті, дәстүрлі сипатталуы
туралы айтуға болмайды, әлі ерте және де бір, салыстырмалы кішкентай
кітапта осы саладағы мамандардың не жасайтынын, не ойлайтынын, не туралы
пікірталас жүргізетінін айту мүмкіндігі жоғары емес. Автор, алдына қойған
мақсат басқаша; оқырманды іс ағымына енгізу үшін қажетті ұғымдар мен
мәселелерді жүйелеп, түсіндіру, себебі осылайша оны білімді өздігінше
толтыруға дайындауға болады.
Ең алдымен, адам басында қалайша біз саясат деп атайтын модель
құралатынын қарастырайық, бұның нәтижесінде, саясат біздің ішімізде
психикалық функциялар, үрдістер және операциялар объектісі ретінде
орналасады. (Қабылдау, ойлау, түсіндіру, есте сақтау және т.б).
1 Саяси психология ғылым ретінде
1.1 Саяси психология және саясаттану психологиясы
1.2 Саясат әрекет ретінде
1.3 Саяси психологияның пәні және міндеттері
1.4 Саяси психологияның негізгі объектілері
1.5 Саяси психологияның негізгі принциптері
Саяси психология және саясаттану психологиясы
Саясаттың психологиясы – отандық кеңістік қоғамтанудың дәуірінде
жеткілікті жасанды құрастырылған, зерттеулердің бағыты, және де
саясаттанумен әлеуметтік психологияның тоғысында туындаған бағыт.
Алғашында, батыс дәстүрінің әсерінен және отандық саяси ғылымның дамуының
нәтижесінде саясаттың психологиясы әлеуметтік психологияның салыстырма
автономды өрімі ретінде дамыды. Бірақ, уақыт өте келе, біртіндеп, ол
ерекше, жеткілікті тәуелсіз ғылыми бағыттың дәрежесі – саясаттанудың
шегіндегі саяси-психологиялық анализдің бір өрімі бола бастады.
Қазір белгілі болғандай, отандық қоғамтануда басқа жолмен бару
мүмкіндігі және саясаттың психологиясы деп аталатынын шегіндегі құрамы
бойынша жақын объектілер шеңберін зерттеу қолға алынды.
Саясаттың психологиясы ұғымының өзі батыс саясаттың психологиясына
ашық қарама-қарсылық қою ретінде пайда болғанын ұмытпау керек. Бұл сәйкес
келетін методологиялық бастаулар және принциптер негізінде құралған
марксистік ғылым болады деп ойластырылды. Жалпы алғанда, бұл мүмкіндік
жетістікке жеткен жоқ – жасалған және бар нәрсені қайтадан ойлап табу
қажеттілігі болған жоқ. Оған қарамастан саясаттың психологиясы термині
кей кезде зерттеу жұмыстарына шатастырушылықты еңгізіп, әлі де кейбір
таралуға ие.
Бүгінгі күнде саясаттың психологиясы көбінде оның пән аралық шығу
тегімен байланысты маргиналды дәрежесін сақтап келеді. Бір жағынан ең
әуелі, әлеуметтік-психологиялық ғылымның саяси кеңістігі арнасында жүзеге
асырылатын эмпирикалық зерттеулердің ағыны жалғасып келеді. Ал басқа
жағынан, саясаттану жүйесінде саясаттың психологиясы өздігінен
анықтамасының, тек эмпирикалық-тәсілдік емес, сонымен қатар, мүмкіндігінше
теориялық-методологиялық ізденісі болып жатыр.
Принципиалды айырмашылығына баса назар аударайық.
Егер батыс саяси психологиясы алғашқыдан өздік ғылыми дәрежеге жетуді
мақсат қойса, онда саясаттың психологиясы бұндай дәрежеге жетуді мақсат
қойған жоқ және көптеген жылдар бойы саясаттанудың бағыттарының біріне
жасырынды.
Саясаттың психологиясының онтологиялық шығу тектері, әрине, саяси
психологиясымен байланысты болды. Олар, алдымен, жалпы зерттеу объектісі
саясаттың психологиялық объектілерін, басқа методологиялық тұрғыдан
қамтыды. Кейде дәл осы, дамыған батыс ғылымынан еріксіз зерттеу құралының
ие болуымен қатар, ұғымдардың белгілі ретсіздігіне әкелді: саяси
психологиясы және саясаттың психологиясы осы күнге дейін ажыратылмайды,
және, кейде синонимдер сияқты қолданылады.
Бірақ істің мәнісі сөздердің қарапайым ауыстырулуында емес, ол бір
шындықтың зерттелудің осы екі жолының гносеологиялық көздерінің
айырмашылығында. Жеткілікті диффузды, эмпирикалық толтырылатын, көбінде
субъективті және еркін таратылатын немесе кеңейетін жалпылай негізделетін
батыс, саяси психологиясының объектілер шеңберіне қарағанда, саясаттың
психологиясы өзінің зерттеу пәнін одан әрі нақты және қатаң,
методологиялық тұрғыдағы құрастыру қажеттілігінен негізделуге тырысты.
Саясаттың психологиясы пәні нақты саяси институттар және осы
институттурдың адам факторы жағынан процесстер және игерілген саяси
процесстердің субъектісі жағынан әсер ететін, ерекше текті факторлардың
жүйелі – ұйымдастырылған бірігуі деп түсіндірілді. Көріп тұрғанымыздай,
барлық айырмашылық методологияда және базалық негізде болды біздің немесе
біздің емес ғылым .Тарихи дамудың қазырғы кезеңінде бұл пікір таластар
әрбір мағынасынан айырылды деп түсіріледі.
Саясаттың психологиясы ақыр соңында, зерттеуіне арнайы пән – саяси
психология қажет ететіндей саясаттының субъектісінде ешбір, саяси
психика жоқ. Саясаттың психологиясының жақтастары осындай методология,
еркін немесе еріксіз, өзінде психологизаторлық дәстүрлердің дәстүрлі
кемшіліктерін арқалап келеді. Көбінде, саясатты жеке дәрежесіннен
методология айырып, ол айқын емес оңдағы психологиялық жетелейді, және
батыс ғылымындағы саясатқа деген көзқарастың даму тарихы көрсеткендей,
саясаттанудың ғылым ретінде біртіндеп шегерілуінің соңына жетуіне және оның
саяси психологиясы біртіндеп ауыстырылуын мақсат етеді. Соңғысында
қарағанда, саясаттың психологиясы өз пәнін қоғамның саяси өмірі сияқты
өте күрделі, құбылысты зерттейтін бірігей және бүтін ғылым-саясаттанудың
ішінде бөліп көрсетуге тырысты. Басты объект саясатқа және жоғары қатарлы
ғылыми пән ретінде саясаттануға бағынған саясаттың психологиясы саясатқа
тікелей әсер ететін алғашқы кезегіндегі экономикалық және әлеуметтік
сәттерге психологиялық факторлардың өнімділігінің, қайталануының
қатынасының байланыстылығын және орындылығын мойындап абсолютизацияға
ұмтылған жоқ. Мұндай, негізінде психологиялық саяси жол саясаттың
психологиясының негізгі сонымен қатар оны саяси психологиядан
гносеологиялық бөлетін су айрық болды.
Саясаттың психологиясы осындай түсініктемеде, алғашқы кезекте,
қосымша пән ретінде және бір сәтте жүйелі ұйымдастырылған саясаттану
шегіндегі спецификалық анализ тәсілі болып қарастырылады. Осындай – жүйелі
саясаттанудың құрамы және құрылымды бөліктері саясатпен мета-проблема
ретінде, осы мета-проблеманы шешуге кейбір, дәстүрлі қалыптасып, өмір
сүретін ғылыми пәндер және білім тану тәсілдерінің көпшілігіне, соңын
ішінде нақты және жекелеріне қатысты салаларының қосылуы нәтижесінде мұндай
пәнаралық, синтетикалық ғылымды ұйымдастыратындай саясатпен
конституцияландырылды деген оймен негізделді. Осындай түсініктеме
марксистік ғылымдағы – саясаттың политикасы қоғамдық ғылымдардың жалпы
алаңындағы жеке бөліс орны ретінде өмір сүруіне құқықтың бар болуынын
немесе болмау жайлы өткір пікір таластарды жоққа шығарады. Керісінше,
мұндай логикаға сәйкес, - проблемалық ұйымдастырылған саясаттану өзіне
мақсатты саяси дамудың субъективті, психологиялық факторлары және
механизмдерін зерттеу, санау және болжау болған өзінің бір деңгейі ретінде
саясаттың психологиясы міндетті түрде қосты. Негізінен, өзімен саясаттың
таңдының метожүйесін көрсетіп, саясаттану бірігей ғылым болып, әрбір
қабатына саясаттың аспектілері және өз факторларын зерттейтін және
субдисциплина жадайындағы бір немесе басқа да нақты білімнің саласы сәйкес
келетіндей көпқабатты ғимарат ретінде ұсынылар еді. Сәйкесінше, осы
ғимараттың қабаттарының көбісінің арасында саясаттанудың әлеументтануы,
саясаттың философиясы және т.б, сияқты мойындаған қосымша пәндермен
қатар, саясаттың философиясын білдіретін қабатты бөлу жеткілікті толық
құқықты болар еді. Осы білімнің негізгі саласының басты бөлімдеріне сәйкес
келетін бөлмелерімен. Сол уақытта, берілген жүйелеу жеткілікті оң
көзқарасқа ие болды – сол кездегі қоғамдық ғылымға қолайлы терминдерде,
саяси психология танудың бар болуына құқықты және спецификаны – қорғап
ұстап тұрды.
Саясаттанудың шегіндегі белгілі орынға ие болып, дәл сол уақытта,
саясаттың психологиясы әлеуметтік психологиялық ғылымның өрімдерінің бірі
болып табылды. Егер әлеуметтік психология негізінде адамдардың қоғамдағы
әрекеттің жалпы заңдарын және механизмдерін зерттесе, онда саясаттың
психологиясы адамдардың тек қана саяси әрекеттінің заңдылықтарымен
механизмдері мен байланысты болып көрінгендей, әлеуметтік психологияның сол
бөлігінің сұрақтарымен айналуға тырысты. Егер, әлеуметтік психология
негізгі функциясы әлеуметтік әрекетін ең жалпы тәуелділіктерінің
жалпыланған теоретикалық текті ғылым расын атқарса, онда саясаттың
психологиясы нақты-тәжірибелік, әлеуметтік және саяси үрдістермен
құбылыстар саласына жалпыланған білімді қолдануға шақырылған, жеке, текті
ғылымның түрлі бұтағы ретінде болды.
ХХ ғ. 80-і-жылдары саясаттың психологиясы негізгі басты үш теориялық
негіздемеге ие болған. Бірінші негіздеме саяси психологиясымен байланысты
болды және, отандық дыбыстауда, адами фактордың саяси өмірдегі рөліне
қатысты, марксистік ойдың негізгі ережелеріне қатыстырылды. Тарихтың
материалдық түсінігі шегінде, тек қана бақылап қарау түрінде немесе объект
түрінде ғана емес, ал адами сезімдік әрекет, тәжірибе, ретінде, өзіне
маңызды субъективті компонентті кіргізеді. Әрекет, бізге белгілі болғандай,
субъектісіз елестетілмейді. Саясаттың адами әрекеттін ерекше түрі ретінде
адамдар жеке индивидтер, ретінде, солайша ерекше спецификалық әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктерге әлеуметтік-ұйымдастырылған адами әр түрлі
қоғамдастырықтар сияқты адами әрекет субъектісі – адамдар болып табылады.
Негізінен, толыққанды ережелерге сүйеніп, саясаттың психологиясы оларды
Батыста бұрыннан белгілі және дамыған өз-өзін ұстау амалмен қоса алмады. Ал
бұндай қосылыста барлық методологиялық сұрақтармен елестейтін қайшылықтарды
алып тастайтын саясаттың әрекет ретіндегі түсінігі қалыптасады.
Саясаттың психологиясының екінші негізі болып әлеуметтанумен
әлеуметтік психология табылды. Олар саясаттың психологиясына негізгі
методологиялық зерттеу тәсілдері мен нақты-ғылыми аналитикалық амалдар
методологиясын, саяси психологиялық және әлеуметтік саяси үрдістерге
қатысын шығарды.
Саясаттың психологиясының үшінші негізі болып айнымастан тарихи
материаллизмде қалыптасқан марксистік саяси ғылым табылды. Бірақ, көптеген
ішкі дағдарысты іштен өткізіп, 80-ші жылдары, ал монополизмге
тартыныстарынан алыс болып, негізінен, өзінше идеологиялық шатыр ретінде
қызмет атқарды. Саясаттың психологиясының зерттеу күштерінің анықтаудан
басқа сол кездегі отандық саясаттану негізінде оған өзінің, арнайы зерттеу
пәнін кешенді, көп өлшемді саты зерттеу және табу шегінде жеткілікті өз-
өзін анықтау мүмкіндіктерін берді. Саясаттың психологиясының негізі болып
сол кездің өзінде, жасырын түрде болса да әрекетті амал-тәсілі қалыптасқан.
Саясаттың әрекеттік түсінуінің толық емес зерттелуіне қарамастан, осы амал-
тәсілдің бастамалары бірігей қару негізінде саясаттында адамдардың ереше
әрекеті деп алып оған қатысатын адамдардың психологиясында біріктіруге
мүмкіндік берді. Осындай амал, тіпті бастамалық түрде де саяси-
психологиялық анализ үшін тірек топтамаларының қатарын бөлуге мүмкіндік
берді. Бұл адамдардың саясатқа қатысуының себептері және саяси әрекеттін
оның субъектісі көзқарасынан мағыналы құрамы және бұл, осындай әрекетпен
қанағаттандырылатын қажеттіліктер. Бұл, әрине, мақсаттар, құндылықтар,
талаптар және үлгілер, осылардың арқасында жеке кісі немесе топ кейбір
саяси бүтіннің бөлігіне айналады, онымен өзін сәйкестендіреді.
Ақыры бұл осындай әрекетпен көрсетілетін адам сезімдері, эмоциялар,
көңіл және көңілдің күйлері. Бұл субъект таратпайтын және ие болатын
білімдер және пікірлер, сонымен қатар қосалқы, туынды топтамалардың бір
қатары.
Барлық айтылғаннан түсініктісі саясаттың психологиясы және саяси
психологиясы ұғымдарының бар болуы бір-біріне қарсы қойылмайды екен.
Керісінше, олар көбінде бір-бірін өте сәтті толықтырады. Әрине нақты
айтқанда бұл синонимдер емес, керісінше әр түрлі методологиялық дәстүрлерде
туындаған, жеткілікті ажырататын терминдер. Бұны есімізде сақтап, біз әрі
қарай бірегей термин саяси психология қолданамыз. Осы жағдайдағы
методологиялық негізгі түсінікті; жеке батыс немесе шығыс саяси
психология жоқ. Марксистік немесе антимаркcтік саяси психология жоқ.
Дамуы әр түрлі қоғамдастықтарда. Белгілі ерекшеліктер және акценттерге ие,
бірігей әлемдік ғылым бар. Белгілі кезге дейін олар қиын болып көрінді,
бірақ бұл уақыт өтті. Одан әрі, саяси психологиямен саясаттың
психологиясында астарлы жалпы методологиялық негізгі бар Батыс саяси
психологиясында ол өз-өзін ұстау амалы- деп аталады. Отандық саясаттың
психологиясында-әлеуметтік пәндік әрекет теориясы деп аталады.
Саясат әрекет ретінде
Арнайы әдістемелік талдау саясаттың психологиясында болған, саясаттың
әрекеттік түсінуінің бастапқы түрлеріне батыс саяси психологиясында
қабылданған, өз-өзін ұстау амалына қайшы келмейтінін көрсетеді. Одан әрі,
саясатқа қосымша ретінде дәл осы жеткілікті қаралған әрекетті амал осы
бағыттарды қосып, терминологиялық айырмашылықтарды аз мағыналы шықпақтас
ойынына айналдырады. Берілген кесіндідегі өз-өзін ұстау амалының орталық
мәселесі болып, саяси тәртіпті қолдайтын және басқаратын,
трансформацияларды қамтамасыз ететін, субъективті механизмдердін мәселесі
табылады. Дәл сонда осындай түсініктеме ұстамдылық амалынын басты
топтамаларына айналатыны – саяси әлеуметтану үрдісінде субъектімен
сіңірілетін, саяси санамен саяси мәдениеттің топтамалары, және осындай
эмоциялар, сезімдер және көңілді күйлері олардың негізінен жеке емес,
көбіне жалпы, әлеуметтік – түрлік мағынасындағы сыртқы жағдайлардан
туындайтын психикалық орын ауыстыратындары. Олар, осы категориялар,
саясаттын психологиясына да орталық болады.
Саясатқа әрекеттік амалдың, саясаттың психологиясының және саяси
психологияның өндірісі үшін басты сәтте, енді бірігей саяси психологияның
жалпы бағдарламасын шығаруда нақтырақ тоқталайық. Батыста және Шығыста
жалпы белгіліден шығайық. Белгілі болғандай, Фейербахтікін қоса барлық
алдыңғы материализмнің басты кемшілігі – зат, шынайлық, сезімділік адами
сезімділік, әрекеттілік, тәжірибе, субъективті емес, ретінде емес болып тек
объект түрінде алынады. Осыдан адамдардың ерекше әрекеті ретінде болатын
саясатты түсіндірудің мағынасы шығады: Тарих ештеме жасамайды, ол ешқандай
шексіз байлыққа ие емес, ол ешқандай шайқастарда соғыспайды!
Тарих емес, тек адам ғана, шынымен тірі адам – міне осы бұның
барлығын жасайды, барлығына ие және барлығы үшін күреседі. Тарих адамды
өзін мақсаттарына жету үшін қолданатын кейбір ереше тұлға емес. Тарих – өз
мақсаттарын көздейтін адамнын әрекеті ғана. Осы келтірілген авторларға
түрліше қарауға болады, бірақ оларға логикада және келтірілетін анализдің
сенімділігіне қарсы қояр айғақ таба алмаймыз.
Осыдан, саясаттың шекті ұстамдылықты бихевиористік түсінігі шығады –
ол адам әрекетін және іске асыратын адами әрекетін белгілі саласы. Әрекет
субъектісіз елестетілмейді. Субъект болса мотивациялық факторларсыз, яғни
осы өзінің әрекеттілігінің психологиялық құрамдасынан әрекет ете алмайды.
Өз кезінде Г. В. Плеханов былай жазған: Алдын ала болмаған және
артынан сананын белгілі жағдайы ізінен жүрмейтіндей ешбір тарихи факт жоқ.
Осыдан – қоғамдық психологиянын зор маңыздылығы онымен құқық тарихында және
саяси мекемелерде санасу қажет. Оның шын немесе шын емес болғанын –
осындай сенімді орынмен санаспау қиын. Осыдан басқа, осындай пікірлерді,
қарсы шығатын мысалдарды келтіру қиын-әрине, егер, адамның өзінің
маңайындағы болып жатқанға әсер ету қабілетіне сенімсіздік көрсетпесе.
Өткенді қайта қалпына келтіріп және жалпылағанда, тарихта саясатты
зерттеуде үш психологияның рөліне үш негізгі амал болған, деп есептеуге
болады. Біріншіден, максималистік позиция. Ол әртүрлі уақытта көнілді,
бірақ ғылыми әдебиеттегі ең жарқын мысал-бір мағыналы пікірдегі, ХХ-
ғасырдың екінші жартысында профессор А. Энционидін еңбектері.
Өйткені, А. Энциони саясатты адамдар жасайды деп санағандықтан, онда
психологиянын саясатты зерттеуде және әсер етуінде мүмкіндіктері шексіз.
Бұл психологтардың өздері кейде қорқатын супер-психологизаторлық амалы.
Әйтседе, психо және социодраманың классигі Дж.Морено бір кезде асығыспен
айтқан, яғни уақыт өтуімен, бір кезде келесі ғасырда Ақ үйдегі жоғары
ментор болып (АҚШ президенті) адам психологиясын жақсы білетін дәрігер
немесе психолог болу қажет, бірақ оған әлі алыс.
Екіншіден, минималистер көзқарасы оның жақтастары, олар аз емес,
керісінше бірінші орынға қазыр да бұрын басқа объективті факторларды қоюда
әлеуметтік, экономикалық және басқада, психологиялық факторларға ешқандай
мән бермей, бірақ бұл да көзқарас саяси тарихта өзінің әлсіздігін көрсетті.
Оның ең көп жеткен нәтижесі – бұл барлық саяси сұрақтартарды күш
тұғырынан шешуге ұмтылысы, тек объективтік күш аргументтерімен бұлшықты
өсіруді қолдану. Бірақ көп жағдайларда бұл өте нашар саясат болды.
Психологтардың реттеу әрекетіне қажет жағдайлар туындады. Бұл, әрине
минималистердің көзқарастарын жоққа шығарғанымен олардың қатарын азайтқан
жоқ.
Үшіншіден, компромиссті, синтетикалық амал болған, қазыр бар және де
дамып келеді. Оның жақтастары, психологияның күрделі рөлін және
түсінгенімен, бірақ психологиянын тек саясатқа әсер ететін көп факторлардың
жалпы тобындағы дауыстардың бірі екенін түсінді. Саясат өзімен қоғамдық
өмірдің өте күрделі феноменін түсіндіреді, яғни әрекетінің кез келген
түрінін аспектілерін түсіндіре алатын, ешбір бірігей ғылым жоқ және
болмайды. Яғни, саяси-психологиялық модельдерді қоса, саясаттың күрделі
модельдерін құрастыру қажет. Ақырында осы көзқарастан, саясат – алдымен
белгілі мотивтерімен, мақсаттарымен және әрине, нәтижелерімен байқалатын
адам әрекеті. Басты мотив және жетістікке жету жағдайында, осы әрекеттің
нәтижесі болып әркелкі адам топтарымен жеке индивидтерінің
қызығушылықтарының сәйкес болуы табылады. Осы нәтижелермен өз формалардын
кез-келген саяси институттарда қол жеткізіп, саясат, ерекше әрекет ретінде,
құрамы болып сыртын толтырып саяси процесстерін, белгілі нәтижелерге
әкелді.
Сәйкесінше, саясаттың әрекет ретінде зерттелуіне негізгі екі әдіс
туралы айтуға болады. Біріншіден, институционалдық әдіс туралы – оның саяси
институттарға, яғни адамдардың белгілі әрекетінің нәтижелеріне айқын назар
аударумен. Екіншіден, процессуалды әдіс туралы – оның саяси үрдістерге,
яғни, осы әрекеттің үрдісінің өзіне де аз емес анық назар аударумен.
Белгілі польша социологі Я. Щепаньский бойынша, саяси үрдістерді қоса,
әлеуметтік үрдістер – бұл әлеуметтік жүйелердегі, яғни қарым-
қатынастардағы институттардадағы, топтардағы және басқа да әлеуметтік
жүйелердің түрлеріндегі, бірігей өзгерістер қатары.
Бұл адамдардың арасындағы өзара қатынас әрекеттерінің қатары, немесе
адамдардың бір-бірімен немесе қоғамдылықтың құрамдық бөліктерінің
арасындағы қатынастарды өзгертетін құбылыстар қатары, олар топтардың
ұйымдастырылуында және құрылымында болады.
Соңында, саясаттағы психогияның рөліне жоғарыда көрсетілген
тәсілдердің әрқайсысы, өз кезі және қоғамның сол кездегі жағдайына қолайлы
болды. Кейде психология бірінші орынға шықты - әсіресе саяси институттар
өзгеріп немесе құлаған кезде және сәйкесінше, бірінші орынға саяси үрдістер
шығатын, дағдарысты және тұрақсыз уақыттарға сай болды. Сонда саяси
психологияның жеткілікті тұрақты институтуционалды уақытпен салыстырғанда
рөлі артады. Кейде, керісінше, психология әсіресе тоталитарлы қоғамдық
жүйелермен мекемелерде институционалдық құрылымдармен қатты басылып,
қоғамдық өмірдің ішіне, тығылды. Соған қарамастан, саясаттың адам
әрекетінін ерекше түрі деп жалпы түсінігі, мағынасы топтармен инвидтердің
әр түрлі қызығушылықтарының сәйкестендірілуі арқылы адамдарды басқару болып
табылатын саясат осы амалдарды салыстырып, оларды адам әрекетіндегі саясат
көрінісінің әртүрлі жақтары деп қарастыруға мүмкіндік береді.
Саяси психологияның пәні және міндеттері
Осылайша, саяси психологияның пәні негізінде – бұл адам әрекеті
ретінде ерекше, өз құрылымы, субъектісі және қозғаушы күштері бар. Ерекше
адами әрекет ретінде, психологиялық көзқарастан, саяси академигі А. Н.
Леонтьев жасаған әлеуметтік пәндік әрекеттің жалпы концепциясы шегіндегі
арнайы анализға қолайлы. Ішкі құрылымның көзқарасы бойынша саясат әрекет
ретінде белгілі шараларға, ал соңғылары – жеке операцияларға бөлінеді.
Сәйкесінше, әрекетте негізінен мотив, істерге – жеке нақты мақсаттар,
операцияларға міндеттер, белгілі жағдайларға сай, тән болып келеді. Әрекет
ретіндегі барлық саясатқа адам істерінің басқарылуының жалпыланған мотиві
сәйкес келеді (оның оптимизациясы). Нақты саяси әрекеттерге топтардың
немесе жеке индивидтердің қызығушылықтарына сай келудің белгілі мақсаттары
сәйкес келеді. Ақыры жеке саяси операцияларға сөйлесулерден соғыстарға
немесе көтерілістерге дейін жеке акциялар сәйкес келеді.
Саясаттың әрекет ретіндегі субъектісі жеке индивидтер (жеке
саясаткерлер), кіші және үлкен әлеуметтік топтар және құбылмалы бұқара бола
алады. Саясат әрекет ретінде негізінен, оның басқа құраушылары сияқты,
ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған құрылымды сипатта бола алады. Саяси –
психологиялық білімдерді қолданудың тарихи, теориясы және тәжірбиесі саяси
психологияның ғылым ретінде шешетін негізгі үш міндетті бөлуге мүмкіндік
береді. Белгілі дәрежеде, бұл міндеттер тарихи дамыған және саяси
психологияның дамуының үш кезеңіне сәйкес келеді. Бірінші міндет болып
қазыр да саясаттағы психологиялық компонеттердің анализі, саяси
үрдістердегі адами фактордың рөлінің түсінуі табылады. Екінші негізгі
міндет, біріншіге ұқсайтындай саясаттағы психологиялық аспектілердің,
негізінде және осы фактордың рөлінің болжамдалуы болып қалады. Ақыры,
үшінші басты міндет, алғашқы екеуінен шыққан, саяси әрекетке оның
психологиялық қамтамасыз етілуінен, яғни субъективті фактор жағынан
басқарылу әсері болып қалады. Жоғарыда айтылғандай, саяси-психология – өте
жас ғылым. Формальды түрде оның конституциялануы 1968 жылмен беріледі – тек
сонда америкалық саяси ғылым ассоцияциясымен саяси психология бөлімі
құрылды және бір сәтте, кейбір университеттерде психологиялық білімдер
саласындағы саясаттанушыларды тереңдетіп даярлау бағдарламасын енгізді. Осы
уақытқа дейін саяси психология көп дәрежеде өзімен жиі жалпы негізсіз
жеке, кейде кез келген, жүйесіз фактілер, бақылаулар, болжамдар, жиынтығын
көрсетті. Сәйкесінше, оның нақты міндеттері көбінде кез келген, жиі
сәйкестенбейтін болды. Методологиялық проблемалары шешілмеуі бөгет жасады.
Әйтсе де, жоғарыдағы әрекетті – үлгілік амал қазырдың өзінде бұған
жеткілікті ыңғайлы және кең шекараларды көрсетеді, оны нақты ғылымның
адекватты методологиялық негізі етіп санау қиын. Бұл өте кең, өте жалпы
негіз. Нақты методология әлі де, програматикалық бағыттағы анық
эклектизммен ерекшеленеді саяси психологпен зерттелетін объектінің
ерекшеліктерін және зерттеушінің тәжірбиелік қолайлылығының ойларын (оның
субъективті таңдауын қоса) алынатын нәтижелерді интерпритациялаудың
теоретикалық әдісімен, таңдауын нұсқайды.
Дамуының басынан өзінің адекватты концептуалды – методологиялық
базаның жоқ болымен, әсіресе батыс үлгіде, саяси психология көп жылдар бойы
батыс психологиясының әр түрлі мектептерімен бағыттарынан әр түрлі
концепцияларымен тәсілдерін эклектикалық алудан, осындай негіздегі
құрылымдардың шексіз өз түрленуі синтетикалық қосылыс арқылы болды.
Ортодоксалды психоанализден бастап және когнитивті теориялармен және
бихавиоризм ең соңғы үлгілерімен аяқтап олардың бәрі әр кезеңдерде батыс
саяси психологиясында жеңіл табылады. Нақты ғылыми методология
көзқарасынан, қазырғы батыс саяси психологиясында екі негізгі тенденцияны
бөлуге болады.
Алғашқы тенденция оның бір түрі ретіндегі құрылымдық функционализммен
саясаттың жүйелі теориясынан шығатын идеялармен, зерттеулерде көрсетілген.
Ең активті берілген тенденция саяси қолдау теорияларында қарастырылады
басқа жағынан, рөлдік теорияларда да қарастырылады. Осыған критикалық
рационализм мен бихевиоризм идеяларын қатыстыруға болады (саясатты
конвенционалды, радикалды және әлеуметтік бихевиоризм тұрғыларынан
зерттеген бағыттарды қоса), қазырғы батыс саяси механизмін жеткілікті
гомогенді және тұрақты деп санап, оны жөндеуге тырысатын, тәжірбиелік
саясаттың бөлігінен қажеттіліктерін көрсетеді. Саяси үрдістің
қатысушыларының психологиясы оларды, олардың адамның жеке, қазір бар
әлеуметтік саяси тәртіпке адаптациясын жақсартуға тырысатындықпен
қызықтыруы байланысты. Осы бағытқа зерттеу тәсілдерінің белгілеген
міндеттілігі тән және сәйкесінше алынатын нәтижелердің белгілі міндеттілігі
тән – нақты айтсақ, ең әуелі өзіңнің анық саяси психологиясының әлеуметтік
– сақтау функциясына анық баса назар аудару себебін. Саяси психологиялық
білім берілген бағытпен тек және тіпті оның дамуының болашағын санамағанда
қазіргі саяси құрылымды ақтау үшін қолданылады. Осы текті көптеген жеке –
ғылыми концепциялардың ғылыми негізі, онымен басқару жоспарындағы жаңа
ғылыми жетістіктерді (жаңа технологиялар) қолдану негізіндегі саясаттағы
адамға таза инженерлік тәсілдің мүмкіндігіне деген сенімге тіреліп,
эсциентизм және технократизмға байланысты. Сыртқы қарағанда жаңа ол шыныда
бұрыннан қолданылатын позитивистік – утилитаристік саяси теорияның
модификациялары бастауларында Т. Гоббс тұрған классикалық дәстүрдің жалғасы
болып табылады.
Екінші тенденция ағысында когнитивизмнің, гуманистік психологияның,
неофрейдизмнің және символдық интеракционизмнің теоретикалық
конструкциялары белсенді зерттелетін, антипозитивистік бағытпен
көрсетілген. Берілген ағындардың негізгі болып антропологиялық мағынадағы
антисциентисттік және иррационалды философия табылды. Импирикалық саяси –
психологиялық зерттеулерге бұл идеялар мәдени антропологиядан,
психоанализдан және Дж. Мидпен және Ч. Кулидің әлеуметтік
бихевиоризмнен енді. Қазіргі (саяси) уақытта саяси психологияның осы
бөліміндегі методологиялық негіз ретінде фрейдистік адам түсінігінің,
тұлғаның өзі саяси партиясымен саналық сәйкестендірілуі идеясы және адам
табиғатының жалпы иррационалдық көрінісі өзгерді. Берілген методологиялық
ережелер зерттеушілерінің саяси бағдарламаларына байланысты әркелкі
нәтижелер береді. Мысалы, саяси психология тарихындағы психоанализ Г.
Лассуэльдің анық оң идеяларында, және жаңа солшылдардың радикалды
пікірлерінде көрсетілген. Соңында, мұнда да саяси психологтар не тапсаң,
сол жарады принципі бойынша жиі әрекет етеді. Нақты зерттеулер және
қолданбалы тапсырыстармен қызығушылық оларды жиі методологиялық міндеттерді
арнайы өңдеу қажеттілігінен айырады. Зерттеушінің жеке таңдауларымен ойлары
арқылы оған қолайлы сәйкес теориялық сызба таңдаланды. Осындай
методологиялық қомағайлылықтын себебі сол баяғы – бұл жеке методологиялық
базанын жоқтығы, саясаттың және оның психологиялық механизмдердің өздік
түсінуінің жоқтығы. Сондықтан методологиялық сұрақтар ең салмақты саяси
психологтардың назарының ортасында қала беруде. Әйтседе, әрине, олар өзімен
саяси психологияның нақты объектілерін зерттеуді жарқындығын көп түрлілігін
жаба алмайды.
Саяси психологияның негізгі объектілері
Зерттеуімен саяси психология айналысатын нақты объектілер сферасы өте
кең тіпті шексіз. Негізінен, оған саясаттағы психологиялық аспектілерді
құрайтынының бәрі және соңғы онжылдықтардағы сәнді болған адами фактордың
қатысы бардың бәрі байланысты. Көшбасшылықтың психологиясынан топтың
әрекетіне дейін, елдің басқару органының кіші тобындағы келіспеушіліктерден
стихиялық паникалық әрекетке дейін; партиялық қатыстылықтан толық
аполитикалыққа дейін және т.с.с болып тек саяси психологияның негізгі ең
жарқын және белгілі назар объектілерінің толық емес қатары.
Объектілердің көпшілігі саяси психологияның пәнаралық және ғылым
аралық байланыстарының кеңдігін сипаттайды. өзінің нақты құрамы және
зерттелетін объектілердің сипатының қатарына байланысты саяси психология
нақты- тәжірбиелік деңгейде жақын психологиялық пәндер – ең әуелі,
ұйымдастырудың және басқарудың психологиясымен үгіттеу психологиясымен, өте
тығыз байланысты. Біріншіден оны әлеуметтік бағдарламалар, қоғамдық пікір,
жалпылық әрекет проблемалар біріктіреді. Екіншісімен – конфликтермен
көшбасшылықтың проблематикасының теориялық және тәжірбиелік аспектілері,
кіші және үлкен әлеуметтік топтар психологиясының ерекшеліктері
байланыстырады.
Саяси психологиясы әлеуметтік ғылыммен, әсіресе оның саяси
әлеументтану бөлімімен өте тығыз байланысты. Әлеуметтік тәсілдер көмегімен
(алдымен, жалпы әлеуметтік сұраулар, демоскопия тәсілдері және т.б)
алынатын нәтижелерді қолданып саяси психология олардың тереңдетілген
инторпретациясын, сапалы анализді қамтамасыз етеді. Бұл екі ғылыми пәнді де
сәтті өзара толықтырады, әйтсе де, осы ғылымдардың әрқайсысының рөлі мен
маңызы туралы психологтармен әлеументтанушылардың мәнгі таластарын
шешпейді.
Әрине, саяси психология саясаттанудың түрлі бағыттарымен дамыған
пәнаралық қатынастарға ие. Солай немесе басқаша, негізінен, олар жалпы
зерттеу объектісі етіп саясатты санғандықтан, олардың шығу тегі бірдей.
Соңғы уақыттағы, саяси психологияның тәуелсіздігінің тұрақты өсуіне
қарамастан көп жағдайларда саясаттану оның алдында функционалды мәселелерді
көтеріп, тапсырыс беруші рөлінде шығады. Сәйкесінше, екі ғылымды
толықтыратын өзара тәсілдер алмасуы болады. Алдынғы жағдайға қарағанда,
назар салсақ, олардың өкілдерінің арасында таластар мен қайшылықтардың
жоқтын қасы. Бұл осы әрбір пәнін жеткілікті түрлі өз ғылыми тілдерінін
бар болуы және зерттеу пәндерінің жеткілікті бөлуінің көрсеткіші.
Саясаттану және саяси тәжірибиенің өзімен көтерілетін міндеттер, бірінші
орынға нақты функцоналды мәселені шығарып, саяси психологиянын даму
динамикасына әсер тигізеді. Сәйкесінше, функционалдық бағыттылық бойынша,
саясаттану және саяси тәжірбие міндеттелген, қызырғы саяси психологияны
негізгі екі бөлімге бөлуге болады. Бірінші бөлімнін проблематикасын ішкі
саясат сұрақтары, екінші бөлімнің проблематикасын – халықаралық
қатынастарымен сыртқы саясат саласың құрайды. Осы жеткілікті бөлімдерден
басқа соңғы кезде тәжірибенің сұрақтарымен өте маңызды қаражатты
инвестициялау есебінен, тағы бір бөлім – соңғы жылдары функционалды
автономияға көз салатын, саяси-әскери психология белсенді дамып келеді.
Саяси психологияның ішкі саясаттағы зерттеулерінін негізінің шегіндегі
басты объектісі саяси адамнын тұлғасының психологиясы, және саяси
әлеуметтанумен әлеуметтік бағдарламалары, олар арқылы саясаттағы тұлғанын
ашылуы, психологиялық сипаттамалардың көмегімен анықталады. саяси
үрдістерімен интрапсихикалық... формасы байланысты, көшбасшылықтың
мәселелері, саяси қанағаттанбаушылық көрінісі, үкіметке қарсы митингтер,
сайлаудағы әрекет, нәсілдік тоқулар және т.б. анализі арқылы бақыланады
сяси адамнын тұлғасынын психологиясы екі аспектіде қарастырылады. Олардың
бірінде эпицентр болып көшбасшы тұлғасындағы рөлі ойнайды- мемлекеттік
саяси және қоғамдық іскерлердің психологиялық ерекшеліктерін зерттеді.
Берілген бағыттын негізін салушысы, ғылымдағы АҚШ-тың 28-ші призиденті
В. Вильсоннын психобиографикалық портреттік бірінші жасаған З. Фрейд
болды. Психотарихты өтіп, бұл бағыт тек қана психономитикалық тәсілдермен
ғана емес басқаларымен де толықты. Оның иегінде кең жоспардағы саяси
әрекеттің мотивациясының механизмдері, саяси шешімдерді, саяси ойын
ерекшеліктері, түрлі әлеуметтік топтармен халықтын қабаттарына саяси
психологиялық әсер механизмдері, көшбасшылардың харизмасынын
ерекшеліктері және т.б. белсенді зерттеледі.
Басқа аспектіде, тұлға саяси үрдістердің қатардағы қатысушысы немесе
белгілі әлеуметтік топтардың мүшесі ретінде қарастырылады. Осылайша
проблемалардың бір қатары зерттеледі. Бұған алғашқы кезекте, орташа
адамнын саясатқа араласуының дәрежесі – мысалы, апатиялық,
конформдылық немесе керісінше, саяси белсенділік. Осында бұндай саяси
қатысудың ақты түрлері зерттеледі (мысалы, көшбасшы, қосылған,
шешімдерді қабылдайтын немесе қарапайым орындаушы). Жеке бөлімдер
–саяси әрекеттегі қатысудың сапасы зылмалылық, иілгіштік, тұғырлардың
ригидтілігі, шығармашылықты амал тұлғаның рөлдік бағыттамалары, саяси
жүйеге қосылу механизмі (мысалы, батыс саяси психологтармен поялдылықтың
сентименталды және инструменталды түрлері бөлінеді және т.б.)
Әлеуметтік бағдарламалар және стереотиптер саяси психологиямен саяси
әрекеттің алдыңғы, басты механизмдері ретінде зерттеліп, тұлғаның жағдайды
белгілі белгілі қабылдауында, оны бағалауға және келесі әрекеттерге
ұйымдасқан жанастығын қарастырады. Бағдарлама құрамына когнитивті
бағыттауды, белгілі әрекетке дайын болудың эмоционалдық қатынасы, яғни,
субъектінің саяси объектілері-партияларға, қозғалыстарға, іскерлерге,
проблемаларға және т.б. белсенді-әрекеттік қатынасы. Соңғы жылдардағы саяси
психологияның шегіндегі бағдарламаларды зерттеуінің айрықша ерекшелігі
оларды жай сипаттамай, сонымен қатар олардың құрылуының механизмдерін ашып,
олардың өзгерістерінің бағытын болжау және осы өзгерістерге мақсатталған
әсердің тәсілдерін жасау болды. Сыртқы саясат пен халықаралық
қатынастардағы саяси психология, психологиялық ғылымның шектелген болса да,
халықаралық қатынастардағы өте жеткілікті, теориясы мен тәжірибиесіндегі,
маңызына ие болуынан шығарды. Біздің уақытта саясаттағы мемлекеттер
басшыларының рөлін, түрлі елдердің қоғамдық пікірін, үгіттеуді, ситуативті
факторлар мен олар туындататын психологиялық нәтижелерді төмендету немесе
елеумеу мүмкін емес болғандықтан, .олардың барлығы түрлі дәрежеде саяси-
психологиялық анализдің объектілеріне айналды. Берілген проблематикалық
орталығында түрлі елдердің саяси элитасын зерттеу (халықаралық маңызы бар
шешімдерді қабылдайтын тұлғалар мен топтар), сонымен қатар қоғамдастық,
үлкен әлеуметтік және ұлттық-этникалық топтар, күштер ретіндегі жалпы
массалар, элитаға әсер ете алатын, орналасады. Қақтығыстардың теориялық
және тәжірибиелік жоспарлардағы проблемаларын, сыртқы саяси шешімдерді
қабылдау механизмдері элитаның акцияларының қоғамдық пікірге әсер ету
үрдістері және керісінше, қоғамдық пікірдің элита көзқарасына әсері,
сөйлесулерді өткізудің психологиялық механизмдеді және қайшылықтарды шешу
және т.б. мәселелер тереңдеп зерттеледі. Негізгі түрінде, осы бағыттың пәні
болып халық аралық қатынастардың адами факторы табылады.
Берілген сипаттағы зерттеулер алдымен қолданбалы сипатқа ие.
Психосаяси пәндерді білу сыртқы саясаттағы адами фактордың көрісінің
болжамдалуына мүмкіндік береді. Осындай текті жұмыстар арасында ең танымалы
- кезінде кариб дағдарысын реттеу кезеңіндегі Дж. Кеннеди мен Н. С.
Хрущевтің әрекетін сәтті болжаған (және, нақты айтқанда Мәскеулік Кремль
мен Вашингтондық Ақ үй арасындағы тікелей эфир бағдарламасын ) және екі
күшті держава арасындағы ең әуелі саяси-психологиялық деңгейде ядролық
қарсылықты реттеуге көмектескен бағалы ойларды берген, американ
психологтарының тобы болды.
Осындай текті саяси-психологиялық модельдеуді қолданудан басқа, жиі
қолданылатын тәсіл болып психологика табылады.Бұл ситуативті факторлар,
стереатиптер және эмоционалды факторлар әсерінен туындайтын ойдың логикалық
жолының қате көрінуін зерттеу. Соңғылардың қатарына түрлі көп моменттер
кіреді сөйлесулер өтіп жатқан жердің жағдайынан, мысалға элита өкілдерінің
тұлға аралық қатынасынан, ерлер арасындағы қатынас ерекшелігі, элитаның
топтық ойлауының варианттарына, іріктеу акцияларының қабылдаудағы ұлттық
ерекшеліктерге дейін және т.б.
Берілген бағыттың тәжіриебелік маңызы барлық зерттелетін сәттердің
саяси-психологиялық модельдеу мүмкіндігі мен олардың сыртқы саяси әрекетке
әсерін есептеуде құралады.
Саяси психологияны әскери саяси қолдану шегінде бас назар шын және
мүмкін қарсылас армияларымен, портеуандар және қозғалысшылармен күрес
сұрақтарына аударылады.
Бұл өзіне сәттердің бір қатарын зерттеуді енгізеді мысалы, олардың
басшыларының тұлғалық ерекшеліктерінде. Осыған сатқындық жасаудың
психологиялық сәттерін жасау жауды тізе бүктіретін шараларды істеу,
сұраулардың тактикасын жетілдіру, түрлі форматтауға психологиялық соғысты
жүргізу механизмдерін жетілдіру.
Негізінен, біздің ғылымның негізгі объектілерін көз жүгіртіп қарасақ,
қазіргі батыс саяси психологиясы – теориялық елестетулермен түрлі
қолданбалы зерттеулердің бірікпеген конгломераты, бірақ, жеткілікті
спорадялық сиппатта екенің түсінеміз. Бізге таныс, құрылатын ғылымның өз
мериккіндіктерінің және оған жақын зерттеу объектілерінің өзіндік
бағалығын өзі ұсынғаннан, мұнда біз басқаша тәсілді көреміз. Батыс
ғылымына тәжірібие кейбір міндеттеді қойғаны, және, оларды шешетін
ғалымдар, жалпылап, осының арқасында жаңа ғылымды құрайтыны үйреншікті.
Саяси психологияның негізгі принциптері
Қазіргі саяси психология өзіне батыс ғылымының, сонымен қатар, отандық
саясаттың психологиясының барлық жетістіктерін енгізеді. Тәуелсіз,
генезисі бойынша пәнаралық, бірақ жеткілікті нақты зерттеулердің автоналды
бағытының негізінде, ол бес негізгі, қазір жалпы қабылданған, оған
спецификалық жеке ғылымды принциптерден құралады. Бұларға баса назар
аударып, олардың маңызын ескерейік. Бұл, алғашқы кезекте тек өзінше ғылыми,
зерттеу принциптері ғана емес, сонымен бірге кейбір этникалық пастулаттар,
оларды өзіне саяси психология алды. Тәжірибие саяси психологияның
тәжірибиелік,қолданбалы маңызының үлкен екендігін көрсетеді. Жалпылай
айтқанда, ол шын саясаттағы ерекше, психологиялық қару бола алады.
Солай кей кезде болады да, бірақ, дәл қазіргі сәтте, саяси психология
объективті ғылым, білім қоры, онда қажетті туатын және барлығы қолдана
алатын, жоғалуға айналып келеді. Бұл болмау үшін, саяси психологтарға
өзінше Гипократ өсиеті ретінде келемі базалық принциптер жасалды. Әрине,
олардың маңызын көбейтпей – ақ қонайық, дәрігерлер өз өсиетін әрқашан
ұстанбайды. Берілген принциптерді алдымен саяси саяси психологияның
маңызды, объективті ғылым ретінде даму жалғастыру үшін ұстанатын кейбір
ережелер деп қарастыру қажет.Осы негізгі принциптер бесеу.
Біріншіден, бұл салмақтылық пен ғылыми объективизм принципі. Саяси-
психологиялық жердің ошағы болып, саяси және психологиялық құбылыстардың
өзара әрекеттесу зонасы болу қажет деп есептеледі. Басқа жаққа ығысу
редукционизмнің методологиялық қауіптілігімен сипатты, яғни, күрделі саяси
психологиялық шындықтың тор-саяси немесе қарапайым-психологиялық түсінікке
келтіру.
Екіншіден, ашықтылық және бұқаралықтық принципі. Саяси-психологиялық
зерттеулерде ортаңғы орынды қоғамның назары ауған ең маңызды және
актуалды саяси проблемалар психология ең пайдалы болады, ашықтылық,
осындай нәтижелердің олардың әлеуметті-эгоистік, қоғамға қарсылықты және
кейде қамыстық мақсаттарда қолдануға қосымша кедергі болады.
Үшіншіден саяси психологиялық зерттеудің әлеуметтік саяси контекстің
кең санау принципі. Бұл принципке сәйкес, зерттелетін психологиялық
құбылыстардағы контекстке, саяси және әлеуметтік контекстке, ең көп назар
аудару диклорацияланады. Контексті дұрыс бағаламау алынатын шешімдердің
сенімділігіне қауіп тудырады және қоғамдық – саяси дамуға қауіпті ұсыныстар
туындатуы мүмкін. Әйтсе де, әрине, контексті асыра бағалау да қауіпті болуы
мүмкін. Берілген қайшылықты шешу үшін эксперттармен деректерді жинау
тәсілдерін және тәсілдік шаралардың максималды кең жиынтығын, және
тәсілдік плюрализм және көптүрлілікт тек міндетті ғана емес, сонымен
қатар, кейде, өте өнімді іс екеніне болжамға тіректегі зерттеу шараларын
қолдану ұсынылады. Ақырында осындай текті плюрамум саяси-психологиялық
ғылымның түсіндірмелі мүмкіндіктерінің арқасына көмектеседі.
Төртіншіден, соңғы нәтижеге назар принціпі.
Психологиялык факторлардың саясатқа әсерінің нақты нәтижелерін
зерттеп, қана қоймай сонымен қатар саяси үрдістер мен құбылытардың құрылу
үрдісіне және олардың дамуының мүмкін тендецияларын зерттеу қажет деп
постулаттанады. Бұл, әрине саяси-психологиялық зерттеулерінің құрамды
кеңдігін одан әрі көп дәрежеде қамтамасыз етеді.
Соңында, бесінші, бейтараптылық принципі. Қазіргі саяси-психология
әрекетпен байланысты ішкі және сыртқы саясаттағы бағаларға өте шыдамды,
өткен адамдардың саяси жағдайларға қатынасы немесе осы жағдайлардағы
әрекелі және жүйеге саяси мекемелердің және қоғам ұйымдарына қатысы. Бұл
саяси және идеологиялық бейтарап ғылым.
Нақты анықтамада, саяси-психологияның анализінің пәні болып алдымен
адамдардың – осы әрекеттің субъектілері және сонымен саясаттың субъектілері
де, ішкі, психологиялық әрекетінің психологиялық механизмдері табылады.
Осындай түсінікте саяси әрекетпен байланысты адами психиканың нақты
көрінісі зерттеудің политологиялық ракурстың нақтылығына ие болады.
2 Саяси психологияның негізгі ұғымдары мен категориялары
2.1 Саяси сана-сезім
2.2 Саясаттағы ұжымдық санасыздық
2.3 Саяси мәдениет
2.4 Саяси психика
Саяси сана-сезім
Саяси сана-сезім – бұл қазіргі саяси психологияның ұғымдық
координаттар жүйесіне кіретін және субъектінің өзі кіретін, сонымен қатар
оның саясатпен байланысты әрекеттері және жағдайлары, олардың шындықпен
байланысты субъектінің қабылдау нәтижелері көрсететін қазіргі саяси
психология ортаңғы категорияларының бірі.
Құрамдық тұрғыда зерттеушілердің көбі саяси сананы көп деңгейдегі ішкі
қайшылықты, соғысып байқалатын, біртексіз, көпшамалы құрылым ретіндегі
қарастырады, жалпылаған түрде субъектінің саясатпен және оған рационалды
көзқарасымен (саясаттағы ұжымдық санасыздыққа қайшылыққа дейін) танысу
деңгейін көрсетеді.
Гносеологиялық тұрғыда саяси сана басқа негіз құрайтын саяси –
психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты, жекеленген, ол
саяси мәдениетпен тығыз байланысты-генетикалық тұрғыда, саяси сана, оның
туынды, жоғары деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған
формалаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана,саяси
әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекететің субъективтік
механизмдерінің рационалды негізі ретінде болады. Ол саяси жүйемен
байланысты - психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты.
Жекелегенде, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты – генетикалық тұрғыда,
саяси сана оның туынды, жоғарғы деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің
дамыған формаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана
саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекеттің
субъективтік механиздердің рационалды негізгі ретінде болады.Ол саяси
жүйемен байланысты – саяси сана өзімен оның субъективті фундаментің –
адамның негізін көрсетеді және т.б.
Ресейдің дәстүрлі түсінікте саяси сана ең әуелі адамдардың өмірінің
әлеуметтік-экономикалық жағдайларының туындайтын бейнесі болып қоғамдық
сананың үлгісі ретінде беріледі. Жалпы қабылданған әлемдік дәстүрге саяси
сана саясаттың психологиялық бейнесінің барлық қосындысы, оның субъективті
компоненті, түрлі жағдайлармен түрлі деңгейлерде өзін көрсететін компонент
болып кең мағынада қарастырады.
Саяси сана ұғымының қоғамтанудың түрлі салаларында қолданудың ұзақ
тарихына ие, бірақ негізінен біз алдыңғы бөлімде нақты айтқан
саясаттанудағы әрекеттік бағыттың шегінде арнайы жасалады. Ол ерекше
танымдылыққа ХХ ғасырдың ортасына қарай, ортодоксальдық бихевиористік
ағымның шектеулілігі байқалғасын және саяси әрекетті және де одан кең саяси
үрдістердің динамикасының негізінде саяси сана сияқты тәуелсіз
ауыспалылар сияқтыларға назар қажет етеді және одан кең осы әрекеттің
субъектісінің психикалық ортасы байқалғаннан кейін.
Саяси сананың категориясы оған салынатын құрамның кеңдігіне,
түсіндірмелі күштің кеңдігіне байланысты қолайлы болды, және өздік түйіндік
ұғым түрлі ғылыми пәндердің бұған дейін көзқарастарымен шығарған. Мұндай
синтетикалық қасиет сана ұғымына жаңа көбіне синтетикалық, тегі бойынша
саяси-психикалық ғылымның негізін салушылардың бірі болды.
Тіпті саяси психологияның шегіндегі сана саяси ғылымның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz