Шығыс философиясы тарихындағы сенімнің орын алуы және еркін ойлау мәселесі
Ф – ОБ – 001033
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I Шығыс философиясы тарихындағы сенімнің орын алуы және еркін
ойлау мәселесі
1.1. Ой еркіндігі мен сенім ұғымдарының философиялық
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Ежелгі шығыс философиясындағы алғашқы сенімнің
қалыптасуы және оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...14
1.3. Ислам әлеміндегі сенімнің
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
II Дәстүрлі қазақ дүниетанымындағы сенімнің қайнар көздері
2.1. Сенім мәселесінің түркі дүниетанымы мен қазақ ағартушыларының
көзқарастарында орын алуы ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2. Қазіргі қоғамдағы еркін ойлау принциптері және оның кері
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Ф – ОБ – 001033
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Шығысқа тән рухани әлемде негізінде
ол адамның жан дүниесін жетілдіруге бағытталғандықтан, ондағы ондағы
ежелден қалыптасқан сенім мәселесі қазіргі таңда да ең маңызды
мәселелердің бірі. Өйткені батысқа қарағанда, шығыс философиясында сенім
мен еркін ойлау жүйесі ерекше сипатқа ие. Бірақ, шығыс философиясы
оқшауланған дербес қызметке айналмағандықтан олардың таза философиядағы
тағдырына шолу жасау қиын. Ол әлі зерттеуді қажет ететін мәселе екендігі
белгілі.
Сенім білімге негізделмесе де белгілі бір құбылыстың ақиқаттығына
илану. Табиғаттан тыс күштерге көзсіз сену кез-келген діннің құрамдас
бөлігі болып табылады[1]. Соған қарамастан қазіргі кезде көптеген
философ идеалистер сенімді ғылыммен қауыштыруға немесе сенімді ғылыммен
алмастыруға талпынады. Кәдімгі сөз қолданысындағы сенім - әлі де
теориялық жағынан да, тәжірибе жүзінде де дәлелденбеген болжамдарға
сенімділік.
Ал, еркін ойлау мәселесіне келсек, қазіргі кездегі жеке тұлғаның
өзінше ойлап, өз жан жүйесіне жақын көзқарастарды ұстануға ерікті
екендігі, тіпті ол әркімнің дербес субьект екендігінен туындайтынын
мойындауға енді ғана үйреніп келеміз. Елімізге реформаларды іске асыру
кезеңінде, тіпті жалпы дербес мемлекет ретінде тұтас бір идеология керек
дегенді көп кісілер осы тоталитаристік мағынада түсініп жүр. Ұлттық идея
да, дін де тағы басқа көзқарас өзгенің бәрін тұншықтыратын күшке айналуға
тиіс емес. Ойлауға шын мағынасында еркіндік жағдайында ғана үйренуге
болады, яғни ойды тұсайтын сыртқы құрсаулар болмау керек. Бірақ бұл
еркіндіктің бір жағы. Екінші және ең шешуші жағы: әркім тек өзі ғана
еркіндікке жете алады. Сыртқы құрсаулар жоғалған күнде де өз ойлауында
қалыптасып қалған құрсаулардан адамдар тез арада арыла алмай жүреді. Оған
тек өз күшімен, өз ынтасымен, өз батылдығымен және өз дамуымен жетеді.
Еркін ой тек ақиқатқа жүгінері сөзсіз,
Ф – ОБ – 001033
ал ол ешбір сыртқы тиымға, қойылған шектерге жалтақтықпен сыйыса алмайды
[2].
Өзінің бастауын Ежелгі Қытай мен Үндістаннан алатын сенім мен еркін
ойлау мәселесі бүгінгі күнге дейін философияның негізгі мәселелері болып
табылады. Өйткені, адамзаттың сенімі бір жерде тоқтап қалмақ емес, ол
жалғаса береді. Ал, оның кері әсері болып табылатын ой еркіндігі бүгінгі
таңда біздің демократиялық қоғамымыздың арқауы болып табылады. Бірақ,
президентіміз Н.Ә.Назарбаев өзінің жолдауында: Бізде демократиялық
мәдениеттің терең дәстүрлерінің жоқтығы, еркіндікті ойыңа келгенді істеуге
болады деп түйсіну елді тұрақсыздыққа ұрындыруы, біздің болашаққа
арналған барлық жоспарларымызды белінен басып, өзімізді алысқа кері
серпіп тастауы әбден мүмкін екенін мойындауымыз керек [3] - деген.
Сонымен қатар Қазақстандағы сенім мәселесінде: Біз барлық діндердің
тең құқылығына кепілдік береміз және Қазақстан конфессияаралық келісімді
қамтамасыз етеміз. Біз Исламның, басқа да әлемдік және дәстүрлі діндердің
озық үрдістерін құрметтеп әрі дамыта отырып, осы заманғы зайырлы
мемлекетті орнатамыз [4]- деп, бұл мәселені басты негіз ретінде
көрсеткен.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еркін ойлау мен сенім мәселесі шығыс
философиясында ежелден бастап қалыптасқан негізгі мәселелердің бірі болып
табылады. Бұл мәселелер хақында ой толғамай өткен ешбір белгілі ойшыл жоқ,
ешбір философиялық жүйе жоқ десек те болады. Басқа мәселеге соншалықты
сабырлы, салқын күйде ой кешетін даналардың өздері де еркіндікке келгенде
айрықша жан толқынысын сездіріп тұрады. Бірақ та осы көзқарастарды
жинақтап саралау мен оларды зерттеу қазіргі заман талабы болып отырғаны
белгілі.
Еркін ойшылдық термині негізінен алғаш рет ағылшын философы деист
А.Коллинз (XVIII ғ.) діни уағызға және авторитаризмге, басқа дінді
мойындаушылыққа қарсы күресте пайдаланды. Ол ақыл, еркін ойшылдықты
Ф – ОБ – 001033
ақиқатқа жетудің ең дұрыс жолы деп тауып, ақыл-ойдың барлық нәрсе
туралы, соның ішінде дін туралы еркін айту құқын дәлелдеді[5].
Тарихи дамудың барысында терминнің мазмұны да өзгеріске ұшырап
отырды. Еркін ойшылдық дінді және қоршаған ортаны сын тұрғысынан
қарастыруға ақыл-ойдың құқын мойындаудан шығатын кең руханилық ағым.
Діннен ерекшелігі, ол адамдардың шындық дүниенің жақтарына үстемдігін
бейнелейді. Еркін ойшылдықтың деңгейі және көріну түрлері әр түрлі.
Қ.Әбішев өзінің зерттеуінде: Еркін ойлау адамның тек субьективтік
күйі ғана емес, оның дүниедегі ерекше болмысы. Олай дейтініміз: еркіндік
адамның іс жүзінде еркін болуында ғана емес, соның белгілі дәрежеде өзіне
де тәуелсіз обьективтік еркіндігінде. Себебі, ол екінің бірінде ерікті
түрде құлшылықты таңдайды. Оның қайшылығы да осында. Еркіндік те, құлшылық
та адамдарға сырттан келмейді. Оны адамдардың өзі таңдайды. Яғни,
құлшылықтың өзі алғашқы еркіндіктің нәтижесі, себебі, оны адам өзі
таныған [6]- деп еркін ойлау мен сенімнің арақатынасын біршама
жақындатады.
Шығыс философиясын зерттеуде қазіргі кезде ғылыми салада еңбек
етіп жүрген аға ұрпақтың үлес салмағы жоқ деу қателік болар еді. Ой
еркіндігі мен сенім мәселесіне зерттеу жүргізіп жүрген ғалымдар:
М.Мағауин, Мырзагелді Кемел, С.Үсенов, М.Үсенова, Л.Ә.Асқарова,
З.Н.Исмағанбетова, Н.А.Қазбеков, С.Әмірғазин, Б.Аханов, Ғ.Есім,
С.Көбесов, Т.Ғабитов, А.Қасабек, Ж.Молдабеков тағы басқаларының нәтижелі
еңбектері қазіргі таңдағы мәселелерді зерттеуге өз септігін тигізуде.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың ең негізгі алға қойған
мақсаты еркін ойлау мен сенім мәселесінің шығыс философиясындағы орны мен
маңызын көрсету. Осы мақсатқа жетуде зерттеудің міндеттерін негізгі
арналарға жүйелеп төмендегіше көрсетуге болады:
- Шығыс философиясындағы еркін ойлау мен сенімнің орнын анықтау;
- Ой еркіндігі мен сенімнің негізгі принциптері мен идеясының мәнін
ашу, түсіндіру;
Ф – ОБ – 001033
- Ежелгі Шығыс философиясының қалыптасуындағы ой еркіндігі мен
сенімнің орнын анықтау;
- Ортағасырлық шығыс мұсылман ойшылдарының көзқарастарындағы
сенімнің мәнділігін ашу;
- Түркі дүниетанымы мен қазақ философиясындағы сенімнің байланысын
көрсету;
- Еркін ойлау мен сенімнің қазақ ағартушылары көзқарастарында
зерттелу деңгейін көрсету;
- Қазірігі кездегі ой еркіндігі мен сенім мәселесіне ғылыми-
философиялық талдау жасау.
Зерттеудің жаңалығы
- Сенім мәселесі шығыс қоғамының басты құндылығы екендігі
философиялық тұрғыдан көрсетілді;
- Шығыс философиясы тарихындағы әр қоғамның ой еркіндігі мен
сенімінің ерекшеліктері анықталды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімге
біріктірілген бес бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі – 54бет.
Ф – ОБ – 001033
I Ежелгі және Ортағасыр мұсылмандық шығыс философиясындағы сенімнің орын
алуы және еркін ойлау мәселесі
1.1. Ой еркіндігі мен сенім ұғымдарының философиялық
түсініктері
Философия тарихында сенім мен ой еркіндігі ежелден қалыптасқан
негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Ең алдымен сенім түсінігін жан-
жақты талқыласақ оған көптеген анықтама беруге болады, өйткені оның түпкі
мағынасы тереңде жатыр.
Ғ.Есім сенімге былай деп анықтама береді: Сенім өмір тірегі.
Сенімсіз өмір жоқ. Сенім өмір өзегі. Өзекті жан не Жаратушысына, не
Адамға, не өзіне-өзі сенеді. Сенімсіздік адамды қауіпті жағдайға бастамақ,
ол жамандықтың нышаны. Ешнәрсеге сенбейтін жан өзіне-өзі де сенбек емес.
Сенімі жоқ адамның өмірде салмағы және орны жоқ. Ол тамыры тереңге
кетпейтін қаңбақ сияқты, желдетіп жөңки бермек. Сенім тамырын тереңге
салады [7].
Алайда, біз философияның негізгі мәселесі болып табылатын дүниенің
бастамасы жаратушыға немесе белгілі бір күшке деген сенімнің шығыс
қоғамындағы орнын қарастырамыз. Әрине біз бұл жерде діни сенімге
тоқталатынымыз сөзсіз.
Дін ілімін зерттеуші С.Әмірғазин: Ең бастысы – діни сенімнің
теологияда, философияда және басқа ғылымдар тұрғысынан алғандағы мәнділігі
адам өзі арқылы және өзіндігінде табиғи болмыстан тысқарғы бөтен болмысты
ашуы дейді, сонымен қатар ол сенім іліміне мынадай талдау жасайды:
Біріншіден, сенім ілімі ең алдымен табыну обьектісіне (культке)
қатынасты – табыну обьектісі уақыт келе танымастай өзгеруі мүмкін, бірақ
оған деген сенім сол қалпында қалады. Адам табыну рәсімдерін орындау
мүмкіндігінен айрылуы мүмкін, бірақ сенімге сенуі жалғаса береді. Тіпті,
сенімсіз адамның өзі табынушылық рәсімдеріне толығымен қатыса беруіне
болады. Әр түрлі діннің адамдары бір ғана сенімділік табынушылықты
атқаруы, ал бір діни сенімдегілердің табынушылық рәсімдері бөлшектеніп
кетуі мүмкін.
Ф – ОБ – 001033
Сонымен бірге адамның сенімі оның табынушылығын басқалардан жасырын
ұстауын талап етуі мүмкін. Оның үстіне ақырында, сенімдік ілім
табынушылықты мүлдем қажет етпеуі мүмкін.
Екіншіден, сенімдік ілім беделді мәтіннен тәуелсіз болады – қасиетті
мәтіндер көптеген ғасырлар бойы жинақталуы мүмкін және бір ғана діннің
игілігі болмайды. Бірнеше дін бір мәтінді ғана пайдалануы мүмкін. Сонымен
бірге сенім тек қана оқи алатындар мен жаза алатындардың ғана үлесі
емес, жазу-сызу дегеннің не екенін білмейтіндердің арасында да тарайды.
Үшіншіден, сенім ілімі өз ізбасарларының психологиялық
ерекшеліктеріне тәуелсіз дамиды – психологиялық тұрпаттары мүлдем әрқилы
адамдар бір ғана сенімге бас ұрулары мүмкін, бірақ бастан өткерген
толғаныстарына қатысты біртекті адамдар әр түрлі діндерге жатуы мүмкін.
Төртіншіден, сенім ілімі өздерінің ізбасарларының қауымдастығының
тұрпаттарына қатысты – қауымдастар адам танымастай болып өзгеруі мүмкін,
мемлекеттер мен өркениеттер құруы немесе қирап және мүлдем жойылып кетуі,
бірақ сенімнің доктриналары (қағидалары) ауызша немесе жазбаша
дәстүрде сақталып қалады және ізбасарлары мүлдем қалмаған күннің өзінде
де кез-келген мезетте ізбасарлар табуы мүмкін. Тіпті осы сенімдік ілімге
қатыстының барлығы ұмытылып және ешқандай да куәлік қалмаса да бұл сенім
кез-келген сәтте болмыссыздықтан пайда болып жанданып және дами түсуі де
мүмкін. Өйткені, кез-келген сенім өзінде жеке тұрпаттық бір мәнге ие
болады және кейбір жағдайларда адамның қоғамдық өмірінде де, сөйтіп, осы
мән қажеттілігі туған кезеңде адамның алдынан қайта ашылуы заңдылық. Яғни
мән болмаса дін де болмас еді дегеніміз осы.
Бесіншіден, кез-келген табынушылық та мәнге ие болуы керек: егер мән
болмаса табыну да болмақ емес. Мән жайлы түсініктің өзі негізінен рух
туралы түсінік әлі де адамның шешіп болмаған құпиялы аумағы болғандықтан
ол керісінше, санасыздық төңірегінде қалыптасатындығы айғақты құбылыс.
Яғни, мән туралы білмей-ақ, мәндік түсінікпен ғұмыр кешуге болады екен,
басқаша
Ф – ОБ – 001033
айтсақ өз сенімінің өзегін білмей-ақ сенімдік өзіндік қалыпты
қалыптастыруға болады. Сөйтіп, діннің абстрактілі идеясы пайда болу үшін
адамның жеке басы бірнеше діни қауымдастықтың құрамында болып, санасымен
өзінше түйсініп, өзінше бас тартуы керек екен [8].
Ресейдің атақты дін мәселесін зерттеуші ғалымы М.П.Мчедлов Былай деп
жазады: Сенім мен ойлау, дін мен ғылым арақатынасы мәселесінің бірінші
орынға қойылуы, барлық діндердің нақты зерттеу көрсеткіштері бойынша
теологиялық философияның өзгермейтін атрибуты болып табылады [9]. Бірақ
діни сенімді біз барлық қоғам бір мағынада болады деп айта алмаймыз.
Өйткені, әр қоғамның өзіндік сенімі болады.
Көне Израилдің Тауратсыз, Европаның Інжілсіз, Қиыр Шығыс пен
Үнділік өркениетті Ведантасыз, мұсылман әлемін Құрансыз көз алдымызға
елестете аламыз ба? Тарихтан байқағанымыздай, мәдениеттегі тығырықтар мен
төмен құлдырау кезеңдері діни сенім толқыныстарының әлсізденуі кезеңдеріне
сәйкес болады екен. Ал ол өз алдына шығамашылықтың тоқырауы мен өшуіне
әкеп соғатын көрінеді. Яғни, діни сенімнің табиғаты адамның ақыл-ойына,
пайымына, бастан өткерген тәжірибесіне және саналық деңгейінің
дәрежесіне байланысты емес, оның түйсіктік ұмтылысының мәндік бағамы мен
сол мәнді іздестіру жолындағы мазмұны болып табылады. Сенім табиғаты
адамның формальды – қисындық, дәлелдемелік немесе нақтылы шындық
тұрғысындағы негізінен тысқарғы Жоғары болмыстықтың барлығына деген
бұлжымас нанымы. Яки, адамның болмысы қаншалықты формадан жаңаша
формаларға ауыса алғанымен оның мәндік сипаты өзгермек емес. Ол дегеніміз
мәндік сипаттың Жоғары Мәндік Болмысқа тәуелділігі деп ойлаймыз [10].
Дінге қатысты еркін ойшылдық, қоғамның үстем тап өкілдерінің
әлеуметтік, материалдық және мәдени артықшылықтарын жақтаушы діни
идеологияның шығуымен қатар пайда болды. Еркін ойшылдық терминін алғаш
рет ағылшын философы деист А.Коллинз (XVIII ғ.) діни уағызға және
авторитаризмге, басқа дінді мойындаушылыққа қарсы күресте пайдаланды. Ол
Ф – ОБ – 001033
ақыл, еркін ойшылдықты ақиқатқа жетудің ең дұрыс жолы деп тауып, ақыл-
ойдың барлық нәрсе туралы, соның ішінде дін туралы еркін айту құқын
дәлелдеді.
Тарихи дамудың барысында терминнің мазмұны да өзгеріске ұшырап
отырды. Еркін ойшылдық дінді және қоршаған ортаны сын тұрғысынан
қарастыруға ақыл-ойдың құқын мойындаудан шығатын кең рухани ағым.
Діннен ерекшелігі, ол адамдардың шындық дүниенің жақтарына үстемдігін
бейнелейді. Еркін ойшылдықтың деңгейі және көріну түрлері әр түрлі.
Егер кең мағынада қарастыратын болса, еркін ойшылдық деп бүкіл
дамыған рухани мәдениетті есептеуге болады. Алайда, әдеттегі еркін
ойшылдық туралы қалыптасқан ұғым оны мынадай түрде қарастырады: құдаймен
күрес, діни енжарлық, дінге қарсы скептицизм, антиклерикализм.
Құдаймен күрес адамдардың құдірет күші бар екенін мойындай отырып,
оған қырын көзқарасы, яғни діни санадан әрі шыға қоймаған, дінге қарсылық
білдірудің әлсіз түрі. Ол таптық қоғам тарихында фольклорда, әдеби,
тіптен теологиялық әдебиеттерде де орын алады. Оның шығу себептері әр
түрлі: әлеуметтік теңсіздікті сезіну, өмірге қанағаттанбау, күйзеліс т.б.
Құдайға қарсылық білдіру құдірет күшін өмірде кездесетін келеңсіздіктер
үшін ғайбаттау, қорқыту түрлерінде болады. Адамдар осылайша өзінің құдірет
күшіне қарсы мықтылығын сезінеді, екінші жағынан осы құдіреттен өзінің
тәуелсіздігін де көрсетуі мүмкін.
Құдаймен күрес діни этикалық идеалдың кейбір жақтарынан: ездіктен,
момындықтан, күйзелістен, адам игілігі үшін сенімнен бас тартады. Құдай
дүниедегі зұлымдыққа жауапты деп жарияланады [11] .
Дінге қатысты скептицизм дінінің ақиқаттығына немесе кейбір
жақтарының ақиқаттығына күмән келтіру, қоғамның мәдени дамуының өне
бойына орын алды. Оны философиялық скептицизммен шатастыруға болмайды,
соңғысы рационализмге сүйенген дүниеге апаттық , материалистік
көзқарасымен сипатталады. Күмәндану – танымның әдістемелік принцип
Ф – ОБ – 001033
ретінде ақиқатқа жетудің басты қаруы. Діни жағдайдағы күмәндану ақиқатты
іздеу жолында діни емес жолдарды іздеуге алып келеді. Скептицизм атеистік
ілімнің шығуын дайындады. Ежелгі шығыс қоғамдарында Египетте, Вавилонда,
Палестинада – діни әдеттерге қарсылық негізінен о дүниенің бар
екендігіне немесе діни ғұрыптардың ықпалдылығына күмәндану түрінде орын
алды. Ортағасыр дәуірінде скептицизм еркін ойшылдықтың ең таралған саласы
болып философияны, поэзияны, идеологияны және фольклорды қамтыды.
Антиклерикализм қоғамдық институт түрінде шіркеуге қарсы
бағытталған, оның қоғамды билеу ниетіне, сондай-ақ қоғамды клерикаландыру
саясатына қарсы бағытталған идеялық әлеуметтік қозғалыс
Әлеуметтік белгілері бойынша антиклерикализмнің екі типі бар:
демократиялық, прогрессивтік, орын алып отырған әділетсіз қоғамның
жақтаушысы, шіркеуге қарсы саяси қарсылас түрінде күресетін үстем тап
бөлігінің антиклерикализмі: (мысалы, Германиядағы католик шіркеуіне
Бисмарктің қарсы шығуы).
Дүниеге көзқарастық белгілері бойынша , діни және зиялы
антиклерикализм болып бөлінеді.
Антиклерикализм, әсіресе феодализм дәуірінде зор рөл атқарады.
Шіркеуге қарсы күрес орта ғасырда Батыс Европада және Ресейде феодалдарға
қарсы бас көтерулермен бітісіп жатты.
Діни енжарлық ғылыми әдебиетте әр түрлі мағынада қолданылады.
Бірқатар зерттеушілер діни енжарлық кейбір адамдардың дінінің жойылу
процесіне бейтарап қатысын меңзеп, оны азаматтық болымсыздығымен, сондай-
ақ әлеуметтік енжарлығымен байланыстырады. Тарихи атеистік әдебиеттерде
діни енжарлық еркін ойшылдықтың дінге қатысы тарихи прогрессивті формасы
түрінде қарастырылады.
Дін қайраткерлері дін мәселесінде енжарлыққа жақтырмай қарады.
Қазірдің өзінде шіркеу қызметшілері өз жақтастарының арасында діни
Ф – ОБ – 001033
енжарлықты болдырмауға тырысады, себебі ол материализмге өтуге мүмкіндік
береді [12] .
Еркіндіктің бар екендігін теріске шығаратын, соны негіздеуге
бағытталған көзқарастар саналуан. Бірақ осы принципті логикалық шегіне
жеткізе өрбіткендер – механикалық материализм бағытындағы кейбір ойшылдар
деуге болады. Олар (әсіресе Т.Гоббс, Б.Спиноза, Ламетри т.б.) адам, қоғам
тіршілігін де табиғи механикалық заңдармен түсіндіруге ұмтылған. Олар
жалпы алғанда механика, геометриялық принциптердің тұрғысынан еркіндік
туралы адамдардың ойы жалған елес қана, ал шын нәрсе қажеттілік деуге
ойысады. Ал ол себептілік түбінде тек құдайдан. Гоббс былай дейді:
Еркіндік пен қажеттілік үйлесе алады ...ерікті әрекеттер адамдардың
ырқынан, ал ырық еркіндіктен, сонымен қатар адамдардың ырқынан туатын
әрбір акт, тілек және талпыныс белгілі бір себептен, себептердің
тізбегінен (ал тізбектің соңғы тізгіні, ең ақырғы себеп құдайдың қолында)
болғандықтан оның бәрі қажеттіліктен туындайды. Осы байланыстарды көре
алатын адамға адамдардың еркінсіген әрекеттерінің қажеттілігі айқын болар
еді. Бәрін көріп, бәрін реттеп отырған құдай, әрине, адамдар қалаған
нәрсесін істеп жатқанда да содан қажеттілікті, құдайдың өз қалағанының
болып жатқанын да көреді ... адамдарда ешнәрсеге құштарлық та, ешнәрсеге
құмарлық та құдайдың ырқынсыз болмас еді...
Б.Спинозадан бастап құдайды әлемнен, табиғаттан тыс тұрған бөгде күш
деп есептеу, яғни табиғаттан тыс қажеттілікті іздеу философия мен ғылымнан
ығыстырыла бастайды. Спинозаның ойынша табиғаттың өзі құдіретті күш, құдай
деп сол табиғаттың өзін түсінуіміз керек, құдай да, табиғат та бір нәрсе,
бір субстанция. Субстанция деп тек өзі арқылы өмір сүретін, тек өзіне
негізделетін, тек өзі арқылы көрініс табатын, өмір сүруін тек өзі арқылы
түсінуге, тануға болатын нәрсені айту керек. Табиғатты немесе құдайды тек
тұтас алғанда ғана ол осындай қасиетке ие. Әрбір жеке зат, құбылыстар
Ф – ОБ – 001033
(модустар) солардан туындайды, солардың көрінісі. Құдай әрбір заттың ішкі
мәні, қажеттігі, себебі. Ол сыртқы себептілік емес, ішкі себептілік.
Ой еркіндігі ұғымы рационализм ұғымымен өте тығыз байланысты. Қазір
батыстың озық ойлы ғалымдары арасында ой еркіндігі, адамгершілік,
атеизм сөздері бір-бірінің баламасы ретінде, ал оларды білдіретін
құбылыстар мақсаты дінді сынау болып таблатын бағыт ретінде қолданылады.
Осы арада діни сенім мен оған сыни көзбен қараудың рухани мәдениет
тарихында бір кезде пайда болғанын айта кеткен жөн. Бірақ дінді сынау
барлық уақытта атеизм нысанында болып отырған жоқ. Діннен атеизмге көшу-
тарихи және қисын тұрғысында алып қарағанда, ұзақ, әрі қарама қарсы
құбылыс. Оның барысында атеизмнің ашық және жасырын нысандары дінді
конфессиялық және атеистік тұрғыдан сынау, ғылыми және стихиялық, діни
түсініксіз, әрі дінге тәуелді тұжырымдамалар мен теориялар бірін бірі
алмастырып отырды. Дінді кез-келген сынауды атеизмге санау және оларды
рухани мәдениет тарихында прогресті құбылыс ретінде бағалау ақиқатқа
жатпас еді [13] .
Ф – ОБ – 001033
1.2. Ежелгі шығыс философиясындағы алғашқы сенімнің қалыптасуы және
оның ерекшеліктері
Адамзаттың рухани мәдениет тарихында сенім және еркін ойлау
мәселелерінің түптамыры ежелгі Шығыс өркениетінде жатқанын айқындайды.
Ежелгі Үндістан мен Қытайда ой еркіндігінің тууы бір жағынан, астрономия,
космология, математика сияқты дүние туралы ғылымдардың алғашқы қадамына,
ал енді екінші бір жағынан – аңыз әңгімелерге байланысты болды. Аспан
сәулелері тек уақыт санау құралы ретінде емес, сонымен бірге дүниені
жаратушы, әрі оған әсер етуші күш ретінде қарастырылады. Құдайлардың шығуы
туралы аңыз әңгімелер дүниенің пайда болуы туралы сенімге айналды.
Ежелгі Үнді философиясындағы мифологиялық түрде дамыған алғашқы
ойлардың туындауы сенімді қалыптастырды. Сонымен қатар ортодаксалды
ведизм ауқымында ойдың рухани қызметі күмәндану (скепсис) және этикалық
мәселелерді шешу формасында философиялық ой тудыру болды. Бірақ
философиялық ой шын келбетін діни-абстрактілі ой толғау түрінде
философиялық даршандардан тапты. Бұның пайда болуы ежелгі үнділердің
материалдық және рухани мәдениетінің биік деңгейге көтерілуімен тығыз
бірлікте болды.
Даршан қалыптасу жолында қиын процесті бастан кешті. Оның бастау
алып тууы б.д.д. VI ғасырларға, ал гүлденуі б.э. I-III ғасырына сәйкес
келеді. Даршанға негізінен мынандай жүйелер жатады: миманса, веданта,
санхья, ньяя, вайшешика, йога, буддизм, жайнизм және локаята (чарвака).
Ежелгі Үнді жеріндегі философиялық даршандарды ведалық дәстүрге
деген қатынасына қарай, шартты түрде екі топқа бөледі. Веда беделін
мойынсұнатын – ортодоксалды немесе астика тобы деп жоғарыда аталған
даршандардың алдыңғы алтауын жатқызады да, ал екіншісіне Веда беделін
мойындамайтын настика тобын соңғы үшеуін енгізді. Бұл классификацияны
жасауда Үнді зерттеушілерінің (Радхаркришинан, С.Чаттерджи, Датта)
еңбектеріне сүйендік.
Ф – ОБ – 001033
Әрбір даршан өзінің сонылығымен, қайталанбастығымен ерекшеленеді.
Десек те олардың бәріне ортақ төмендегідей дүниетанымдық қондырғылар тән:
1. интросубьектілік бағдар;
2. рефлекцияның этикалық бағыттылығы;
3. экологиялық мақсаттылық;
4. индивидтің әлеммен үндесімді байланысы;
5. карма мен сансараны мойындау;
6. Индивид жан-дүниесінің инкарнациясын мойындау;
7. Философиялық даналыққа практикалық бағыт беру, яғни,
көріпкелділік пен жоғары интеллектіге сүйене өмір сүру мақсатын
мойындау;
8. Философиялық ой-толғаудың алғашқыдағы торығушылығы мен
енжарлығы, және Философиялық көңіл-күйдің өршілдігі мен
пайымдаушылығы;
9. надандықты жеңуге талпыныс;
10. өзін-өзі бақылауға талпыныс;
11. қарама-қайшы пікірге, позицияға, концепцияға көнбістік
көрсету; [14]. Осылайша алты философиялық даршан Упанишадтың
философиялық-діни ойларының негізінде пайда болды. Оның әр түрлі
кезеңдерінде, алты параллельді аспектілері негізінде дамып
өзгерді.
Осылардың ішінде – санкхья, иога, веданталар, Индияның діни
мәдениетінің өркендеуіне аса зор үлес қосты. Ал қалғандары (ньяя,
вайшешика, миманса) болса жоғарыда аталғандардың өзгерген түрін көрсетіп,
оларды нақтылады және жанның өзіндік шырайын айқын аңғаруға жету үшін аса
маңызды логика – метафизикалық идеяны жасады [15] .
Сол кезеңде алты даршан индуизмді философиялық негіздеуге алғашқы
талпыныстар жасап, б.д. 1 ғасырында идеологияға айналды. Индуизм
негізінде, өздерін Индияның ұзына рухани-эволюциялық дамуының жемісіміз
деп санайтын этникалық топтар әр түрлі архаикалық культтер мен веда
мәдениетінің қоспасынан (синтез) шықты. Мұның әдеби жемісі –
Ф – ОБ – 001033
Бхагаватгита (тәңірлік жыр) болып табылады. Бұл Бхагаваттардың этикалық
мәселелер жөніндегі рухани ізденістерінен тұрады.
Бхагаватгита мен Упанишадтың көптеген идеялары сияқты алты даршан
философтарының рухани ізденістері де самсара мен кармадан құтылу жолдарын
табуға талпыныстан келіп шығады. Бұларды тек осындай идея жақындығын ғана
байланыстырып, біріктіріп қоймайды, сонымен бірге әлемдік бастаудың
рухани феномендері жайында ой жүгіртіп, кез-келген рухани құрылым
құрсауына тәуелсіз өзіндік мен табу талпынысы жақындастырады.
Алты даршан мектебінің пайымдауынша адам өз кармасын өзі жасайды.
Адам міндеті өз кармасын меңгеріп, қасіретпен байланысқан оны түп-
тамырымен жоюға тырысудан тұрады. Сөйтіп, кейінгі атқаруға тиіс әрекетін
жағымсыз карманың қатысуынсыз жүзеге асырады. Осылардың бәрін сезініп
адам өз рухын дамытуға, сана көкжиегін кеңітуге, интелектісінің үнемі
белсенді жағдайда болуға жеткізу, соның арқасында өмірдегі бақытты жасап,
адам абзал ойларға жету, яғни бұл оның болашағына игі әсерін тигізіп,
сайып келгенде бұның бәрі қайта тұтасуға жағдай жасайды. Бұл тезиске
Бхагаватгита тексінде үлкен мән беріледі. Мысалы, Кришнаның Арджунға
сөйлеп тұрған тұсынан көрінеді. Материалды денеге байланған жан
балалықтың, есейген шақ және қарттық кездің тәжірибесін жинақтап, тиісті
уақыты болғанда осындай жолмен өзге тәнге ауысып, тағы да өмір сүреді,
әрекет етеді [16]. Бұл тексте карманың рейнкарнациямен (қайта тәнге
ену дегенді білдіреді) тығыз байланыста екендігі айтылады. Ал, карманың
өзі бір өмірден екінші өмірге ауысып, соның барысында рухани тәжірибенің
молығып, кемелденіп руханияттың өркендеуі арқылы рухани потенция, күш-
қабілеттің артуы себеп-салдар тізбегі ретінде ұғынылады. Реинкарнация –
бұл адамның өзіне тән рухани эволюциясы, яғни, жанның жеке менін
Брахмадан табуға жетелейді. Адам бір өмірден екінші өмірге, бір тәннен
басқа тәнге көше жүріп, сол тоқтаған рухани дәрежесін екінші өмірінде
жалғастыра отырып кемелденеді.
Ф – ОБ – 001033
Адамның жеке жаны көпқайтара қайыра-тұтастану барысында жер бетінде
тіршілік ететін сан-алуан форма мен құрылымдардан өтеді. Бұл процесс адам
жанының жеке мені рухани дамудың барлық сатыларынан, Атман деңгейлерінен
өтіп Брахма-Атман дәрежесіне көтерілгенше жалғаса береді [17] .
Адам рухани эволюциясын жинақтаушы Атман болып табылады. Ал, рухани
қуатын жасаушы, субстанциясы мен сақтаушысы Абсолют – Брахма болып
табылады. Брахма өз эманациясы арқылы әрекет етеді. Абсолют эманациясы
ақыл, энергия және материя арқылы өтеді. Брахманның бастапқы эманациясы
әлемдік ақыл-парасат болып табылады. Бұдан екінші эманация - әлемдік қуат,
ал одан, үшінші эманация - әлемдік материя шығады [18] .
Үнді философиясында сонымен қатар еркін ойлау мәселесі ортадоксалды
емес мектептер, яғни буддизм, жайнизм және чарвака локаятада кеңінен
қарастырылды.
Философиялық және идеялық ізденістерден пайда болған дажйнизм мен
буддизм ведантаға қарсы шығып оппозицияшыл бүлікшіл ағым ретінде дамыды.
Ең алдымен жайнизм мен буддизмнің ордодоксалды философиялық
жүйелердің идеялық қондырғыларына қарсы бүлікшілігі Веданың беделін,
бейкүнәлігін қабылдамау және дін философиясының бағыныштылық идеясын
негіздемеуден тұрады.
Олардың ойынша Веда ішкі еркіндікке жетуге мүмкіндік бермейді әрі
оны догматикаға шырмап қояды, сөйтіп сананың кемелденуге ұмтылысын
тежейді.
Негізінен буддистер мен жайнистер индуизмнің философиялық жүйесіне
қарсы болғанымен, сансара мен карманы, жанның инкарнациясы, қасірет идеясы
және ішкі рухани-өнегелік бостандыққа жету идеяларын [19] мойындайды.
аңдау бостандығы негізінде, бүлікшіл жүйе түрінде, Шығыс
Ф – ОБ – 001033
адамына мүлде кереғар индивидтің әлеммен активті қайраткерлік қатынасынан
туған мектеп – Лакаята-Чарвака болып табылады.
Лакаята мектебі жоғарыда сөз болған барлық философиялық жүйелерге
(даршандар) қарсы тұрады. Біріншіден, чарвактар құдайға, оның әлемдегі
эманациясын теріске шығарады. Екіншіден, чарвактар карма мен сансараның
идеяларын және инкарнацияны мойындамады. Үшіншіден, чарвактар адам ішкі
және тысқы әлемге қызығушылық танытып, осыған орай бұл әлемде белсенді,
қайраткерлік болмысты білдіру қажет деп санады. Төртіншіден, чарвактар
Веданың беделін қабылдамады.
Бұл орайда Чарвака, жайнизм мен буддизмнің индуизмнің философиялық
жүйесіне қарсылығы секілді, индивидтің догмаға рухани құл болуына қарсы
шығып, ерікті болуды жақтады.
Адамның мәңгілік еместігі туралы идея б.э.д. I ғ. Локаята мектебін
негіздеуші Брихаспати ілімінде мойындалады. Локаята әлемнен келуші деген
мағынаны білдіреді. Локаята ілімі бойынша, тек осы материалды әлем ғана
өмір сүреді. Ешқандай жұмақ та, тозақ та, құдай мен мәңгілік жан да жоқ.
Адам жолаушы. Ол бұл әлемге уақытша қонақ. Әрбір тәнге тек бір ғана жан
тиесілі. Ол тәннен тыс тіршілік ете алмайды. Әрбір адам, әрбір заттың
өзіндік формасы мен тағдырын айқындайтын тіршілігі бар. Одан тыс нәрсе
заттың алдын-ала белгіленген жолын өзгертуге әсер ете алмайды. Бұл өмірге
келген әрбір адам өз игілігі жөнінде қам жеуі шарт. Адам әлдебір сенімсіз
күш үшін өзінің мүддесі мен тілектерінен бас тартпауы керек. Адам мынау
қасірет әлемінде өзіне пайдалы нәрсеге талпынуға тиіс.
Осылайша ежелгі үнді философиясы өзінің әр түрлі философиялық рухани-
өнегелік ізденістерінде үш түрлі бағдарды қалыптастырды. Біріншісі
(Чарвака-Лакаятадан бастау алатындар) адамды экстра-обьектілі белсенді
қатынасқа бағдар етіп, өзіндік болмыстың шектеулілігі, адам өмірінің
құндылығы және адамның қияли транцендентті әлемге ұмтылмай өз болмысы
Ф – ОБ – 001033
ауқымында өзіндік әлемін, яғни соның арқасында еркін, қалауынша өмір
сүретін әлемді құруға шақырады.
Екіншісі (индуизмнің ортодоксалды философиялық жүйесінен шыққан)
интросубьекті, самарқаулы пайымдаушылық қатынасты қалыптастырды. Ол адамды
өзінің сенсорлы және экстрасенсорлы қабілеттерін дамытып, жеке адамның
рухани өмірінің құндылығының критерийі болып табылатын ішкі әлемнің
маңыздылығын жоғары бағалап, адамның ішкі дүниесінің бостандығы
проблемасын бағдар етті.
Үшіншісі (жайна мен буддизмнен тарайтын) индивид назарын ішкі
тыныштыққа, яғни күйкі тіршілікті ішкі рухани даму арқылы жеңіп арылуға
аударды. Ол адамды болмыстың шектеулі, ал руханияттылық мәңгілік екендігі
туралы принципті бағдар тұтты. Тек рухани кемелдікте, жекелік әлемде
құлықтың-жоғары деңгейінен рухани ізденістердің мәнін ұғынып, сол арқылы
рухани эволюциялық жолмен өрлегенде ғана рух мәңгілік өмірге ұласады деп
есептеді [20] .
Ежелгі Қытайда сенім мен ой еркіндігінің алғашқы өскіндері Қытай
өркениетінің қанат жаюымен тұспа-тұс пайда болды. Байырғы кезден мұнда
маңызды идеологиялық жүйелер – даосизм, конфуциандық, легизмдер
қалыптасты, осылардың идеалық күресінің арнасында материалистік ой-пікір
пісіп жетіледі. Ежелгі Қытай ежелгі дүниенің көрнекті еркін ойлаушылары Ян
Чжуді (б.д.д.V-Viғ.) мен Ван Чунді (б.д.д. V ғ.) дүниеге келтірді.
Олардың идеялары бұл елдегі пәлапалық және ағартушылық ойдың дамуына зор
ықпалын тигізді.
Ежелгі үнді философиясы сияқты ежелгі қытай философиясы да, бастауын
б.д.д. XIII ғасырдан алатын Қытай халықтарының рухани мол мұрасының бір
тармағы – мифологиямен тығыз байланыста болды. Қытайдың мифологиялық әлемі
тұлғаланған болып келеді. Қытай халықтарының әлеуметтік әлемі сияқты
тұлғалы бейнеге ие болған рухтар мен құдайлар пантеоны да көпжақты
күрделі, әрі иерархиялы. Ежелгі Қытай
Ф – ОБ – 001033
мифологиясында әлемнің өзінен-өзі пайда болғандығы ерекше айтылады.
Бастапқы ғалам-бұл хаос. Бұдан екі негіз- Ин мен Ян бөлініп шығады.
Осы екеуінің әрекеті әлемді тәртәпке келтіреді. Нәтмжесінде олардың
атқаратын қызметі айрықшаланады. Ян-аспанды, ал Инь-жерді басқара
бастайды. Ян ер текті негіз, ал Инь әйел текті, негізретінде кейіптеле
бастаған. Ян – белсенді де, Ин-самарқау негіздер. Ғарыштық сипаттама алған
Ян ман Инь біртұтас қарама-қарсылықтың екі жағы болып қалыптасты. Ян мен
Иньнің мәні – олар үнемі бір-бірімен үндесімге, келісе әрекет етуге
ұмтылуында. Соның нәтижесінде табиғаттың, адам қоғамының, мәдениет пен
рухани білім, моральды жарасымды тірлік болмақ.
Ян мен Инь бір-біріне қарама-қарсы құбылыстар ретінде кейіпте
отырып, олар бір-бірімен алмаса әрекет етуге, өзара өту әрекетіне
тырысады.
Бұл идея б.д.д. VIII-V ғ. түрленіп, екі негізге қосымша тағы бір –
Ци қосылды. Ци – бұл өмірлік энергия немесе қуат. Ол арқылы әлемде
өзгерістер болып отырады.
Б.д.д. V-III ғ. тағы бір түрлену- өлім мен өмідің күрделі қатынасына
әсер ететін бес стихияны мойындау болды. (У-син( концепциясында
бекітілген).
Бұл космогониялық идеялар ежелгі Қытай мәдениетінің белгілі
еңбектері – Цзи-Цзинь - жыр кітабы – б.д.д. XI-VI ғ.ғ., Шу-Цзинь-
тарих кітабы-б.д.д. Iғ., Ли-Шу-б.э.д. Iғ. Тәртіп кітабы. Чунь-Цю
б.э.д. Ivғ. – Көктем және Күз кітабы. И-Цзин б.э.д. XII-Viғ. -
өзгерістер кітаптарында жүйелі түрде берілген.
Бұлардың ішінде маңыздысы өзгерістер кітабы. Бұл кітап ежелгі
Қытайдың рухани өмірінің көп саласына идеялық жағынан зор ықпал етті.
Қытайдың көптеген философиялық мектептері өз көзқарас концепцияларының түп-
негізін осы кітаптардан тапты.
Мәселен, Дао – онтологиялық принципіне ішкі заңдылықты бейнелейтін
Ян мен Инь символикасын енгізді. Ал, конфуций мектебі И-Цзин идеясынан
Ф – ОБ – 001033
өзінің этикалық принциптерін өрбітті. (Ли ережесі, салауатты еркектің
нормасы т.б.) [21] .
Дао түсінігі даршылар пікірінше – бұл негізгі фундаментальды заң.
Оның арқасында әлемде өзара байланыс, тәртіп, заңдылық сақталады. Лао-
Цзының пікірінше, Дао тәнсіз, пішінсіз, сондай-ақ қорытындыланған, дайын,
бәрін құрастырушы. Ол жетілген және сырғымалы, алыстаушы және оралушы. Дао
арқылы әлем ішкі себептермен өзгереді. Лао-Цзының ойынша, Дао – тепе-
теңдік және біркелкілік. Дао уақытқа тәуелді емес. Ол әлемнің әмбебап
тұтастығы. Даоның себебімен барлық нәрсе қозғалыста, әрі үнемі өзгерісте
болады [22] .
Лао бойынша Дао заңын бұзбай оны асшылыққа алуы тиіс. Даоға жеткен
нағыз адам шын мәнінде данышпан және еркін, мәңгілік болады. Бұл күйге
жету немесе жақындау үшін адам мынадай этикалық ережелерді ұстануы шарт:
1. Өзіңмен өзің тыныштық күйге жету.
2. Адам өнегелі жетілген болуы тиіс.
3. Оптимист болу.
4. Эгоизм мен пайдақорлықтан бас тарту.
Осындай өнегелік сатыдан өткен адам екі басты принципті қадағалауы
керек:
1. Цзы-жань
2. У-вей [23] .
Шектен тыс әрекет етпей заттардың өлшемін білу, барлық нәрсенің
мәнін айыра алу күйіне жетудің негізі болады. Бұл күйге жетіп, адам Дао
заңын ұстанып, өзінің қуат күшін тәртіпке келтіріп, оның мүмкіндіктері мен
қорын молайта отырып, сана аумағын кеңітіп, болмыс тұтастығына жетеді.
Өзін теңдік немесе үйлесімділік күйіне жеткізе отырып, адам нағыз
данышпанға айналады.
Егер Лао даоға сүйеніп тән мен жанның үндесімі арқылы идеал ретінде
данышпандыққа жетудің жолын нұсқаса, Ал Конфуций ақылды реттеп,
Ф – ОБ – 001033
моральдық абзал қасиеттерді дамыта отырып, өнегелік жағынан өркендеп,
тыныштық пен бақытқа жетуді ұсынады [24] .
Қытай елінің негізгі сенімі болып табылатын кұңфудзышылдық – тек дін
ғана емес, ғұрып, рәсім һәм мелмекеттік, ұлттық идеология қызметін
атқарды; қытай жұртының әуелде тұтастануы, содан соң өсіп өркендеуі,
айрықша қуатқа жетуі, мәңгілік мемлекет түзуі – ең алдымен осы өзгеше
ілімнің арқасы деп есептеледі.
Кез-келген діннің сыртқы сыпаты және көлденең көз үшін ең басты
белгісі, сенімі – рәсім, ғибадат. Бірақ кез-келген ғибадаттың мәнісі, кез-
келген рәсімнің мағынасы – нақты бір ұғым, наным, мұрат, мақсатқа
тіреледі. Кұңфудзы ілімі табынатын үш тұрғы бар: Көк, Рух, Аруақ-Адамдар.
Көк (Тиән) – ең биік әмірші, ғарыш, дүниені жаратушы және өз
билігінде ұстап тұрушы, ежелгі түріктің, бүгінгі қазақтың Тәңірісі (Көк)
іспетті.
Рух – Көкпен жалғас, астас, сол Көктің құдіретінен нақты көрініс
беретін, әлемнің қозғаушы күші іспетті өзгеше нәрсе; әкелгі қалпы – Ауа
(Чи), оның екі тұрпаты бар: Иән және Ин; Иән - өніп, өсудің, Ин-тозып,
өшудің көрінісі, осы екеуінің мәңгілік бірлігі әлемдегі тіршіліктің көзі
болып табылады. Рух ұғымының мағынасы кең, салалас: халықтың нанымда ізгі
рух бар, зұлым рух бар, бұл оқымыстылар қалыптаған Иән мен Иннің басқа бір
кебі; сонымен қатар Жердің рухы, Күннің, Айдың рухы, өзеннің, таудың, бұлт
пен найзағайдың, жел мен жауынның... рухтары бар; діни жоралғы бойынша
осылардың бәріне де тиесілі құрбандық шалынып отырады [25].
Табыну мәртебесіне көтерілген бұрынғы Адамдар, қазақша айтқанда
Аруақ үш түрлі болады: Әулиелер, Даналар, Дегдарлар. Кунфуцзышылар әулие
тұтып, табынатын, тиесілі құрбандық атайтын әулиенің ұзын саны он бес:
әуелгі он – ежелгі заманның ұлы патшалары, он бірінші – Кұңфудзы, ең
соңғы, он бесінші – Кунфуцзы ілімін біржола тиянақтаған, м.д. 372-289
жылдар
Ф – ОБ – 001033
аралығында жасаған оқымысты Міңзы. Әулие, Дана, Дегдарлармен қатар әркім
өз атасына құрбан шалуы – міндетті рәсім болған.
Құрбан шалудың өзі – тұтас бір ғылым, діннің айрықша мәнді көрінісі:
әрбір құрбанның өзіне ғана тиесілі дәрежесі, кесімді мезгілі, нақты орны
бар, өте күрделі орындалу жорасы бар.
Әрине, аталмыш ерекшеліктердің барлығы да тек осы Кунфуцзы іліміне
ғана тән, таза ұлттық тұрғыдағы наным мен рәсім. Мұның бәрі – сыртқы
қаңқа, ішкі тірек, ұстындар. Ал ілімнің түпкілікті мән-мағынасы мен мақсат-
мұраты жалпы адамзаттық қасиеттен бөтен туыс танытпайды, кісі ұғымына тән
құлықтық, ізгілік негізінде ұйысқан. Бұрынғы, соңғы зерттеушілердің
байыбынша, Кұңфудзы ілімінің өзегі бес тармақ арқауға құрылған, бұлар:
кісілік, әділдік, рәсім, (немесе құлықтылық), ақыл (немесе білімдарлық),
адалдық. Айналып келгенде, өзіндік салт, жоралғылардың барлығы да осы бес
асыл қасиетті және солардантуындайтын тағы қаншама игілікті бекітетін
тәсіл, құрал ғана дер едік [26] .
Көк тәңірінің әділдігі мен оның қоғамдық құрылыстағы маңызына алғаш
рет жасқаншақ шүбәлану Қытай халқының ежелгі ауыз әдебиетінің ескерткіші
- Әндер кітабында жазылады. Әндерде сол кездің құрылысына, жалпыға мәлім
түсініктер мен наным-сенімдерге батыл қарсы шыққан ойлар айтылады.
Бізге тәңір (аспан) өлшеусіз
Апаттарды жіберді.
Елде бір жан жоқ, жөн білер,
Содан жүрек тілінд.
Ежелгі Қытайдағы ой еркіндігі нысанының ең ертедегі және анағұрлым
кең тарағаны құдайдан безіну болды. Мысалға қытайлықтар арасында кеңінен
танымал Көк тәңірге қойылған сауалдар дастанын алайық. Бұл дастан көк
Тәңіріне қарсы шыққан адамдардың игілігі үшін құдайдың қаһары ретінде
адамдарға жіберілген дүниені опан су басудан құтқару үшін одан тірі әрі
Ф – ОБ – 001033
өздігінен өсіп-өнетін жерді ұрлап алған Гуня туралы. Осы қысастығы үшін
Гуняны құдайлар азаптап өлтіреді [27].
Жаза сонда не үшін берілді? Ал құрмет не шін? Тәңір не істесе де өз
еркінде - Тәңірге қойылған сауалдың авторы осындай мұңды қорытынды
жасайды.
Ежелгі Қытайда б.д.д. I-III ғасырдың өзіндематематика, астрономия,
медицина және басқа да ғылымдар саласында елеулі жетістіктерге қол жетті.
Ежелгі Қытайлықтардың ата-бабалары диқан бола отырып, жүздеген жылдар бойы
күн қозғалысын бақылаған, б.д.д. V ғасырда Қытайда жұлдыздар каталогы
жасалған. Астрономдар Күн мен Айдың тұтылуын есептей білген. Ирригация
мен істерінің қажеттіктерінен туған механика ғылымы табысқа жетті. Бұны
б.д.д. III ғасырдың аяғындағы ғаламат ғимарат 5 мың шақырымға созылған
Қытай қорғаны айғақтайды.
Табиғи ғылыми білімдер прогресі және қоғамдық практиканың дамуы
дүние мен адам туралы діни-мистикалық түсініктерді бірте-бірте әлсірете
бастады, анайы-материалистік көзқарастардың таралуына ықпал етті. Ғылыми
ой-тұжырымдардң діни сенімдерімен өткір күресе алды.
Анайы натура пәлсапалық идеялар б.д.д. I мыңжылдық басындағы Ұлы
жоспар трактатын сақтап қалды. Онда негізін алғашқы бес бөлік – от, су,
ағаш, темір, жер құрайтын материалдық дүние туралы ілім сөз болады.
Ежелгі Қытайда осы кезеңде материалистік пәлсапаның негізі жасалады.
Ол тек жекелеген идеалистік көзқарастар мен мектептерге ғана емес,
сонымен бірге алдымен ресми доктрина – конфуциандыққа қарсы ашық қарсы
тұрды. Бұл Жаңа тұжырымдар трактатында ырымның ымырасыз басты жауы
ретінде танылған көрнекті ғылым-табиғат зерттеушісі Хуань Танның әсіресе,
ұлы Қытай пәлсапашысы Ван Чуннің (б.д.д. 27 104ж.ж.) шығармаларында
көрініс тапты.
Бұл азаматтық парасаты биік, құштар ағартушы және терең пәлсапашы
адам еді. Күшейтілген идеологиялық тежеу жағдайында ол конфуциандықтың
Ф – ОБ – 001033
қасаң қағидаларына, діни кереметтер мен ырымға қарсы шығуға батылдық
танытты. Оның Сыни пікірлер атты полемикалық өткір трактаты бар. Мұнда
оның өз туындысының кез-келген жалғандық пен өтірікке деген жиіркенішке
толы екенін айтады.
Сыни пікірлерде басты назар конфуциандық теологияны, Тәңірдің еркі
мен оны қылығына қарай жазалау идеясын әшкерелеуге ауларылады. Ван Чун
аспанды құдайыландыруды Аспан дегеніміз жер сияқты дене деген өзінің
материалистік тұжырымдамасына қарама-қарсы қояды.
Пәлсапашы өз көзқарастарын қарапайым әрі ақылды уәждермен
негіздейді. Ол Кейбіреулер адамдар үшін қажет бес түрлі қоректің бәрін
аспан жаратады деп санайды. Бұл дегеніміз аспан жерді өңдейтін күл деп
санаумен бірдей.
Аспан адамды қылығына қарай жазалайды деген идеяны Ван Чун барынша
ұғынықты етіп түсіндіреді. Стихиялық апаттар адамдар үшін Тәңірдің жазасы
емес. Олар өз заңы бойынша стихиялы түрде болып жатады, ал адам мұны
білмей, түсінбей отырып, олардың алдында қорқыныштан қалтырайды. Егер
адамдарға бәрін дұрыс түсіндірсе, онда адамзатты бұл қорқыныштан
құтқаруға болады. Ғалым өз тұжырымын дәлелдеу үшін көптеген деректер
келтіріп, Аспан өзін сана-сезімді істермен көрсете алмайды, онда танып-
білу қабілеті жоқ деп тұжырымдайды.
Ван Чун дүниенің тұтастығын, мәңгілігі мен материалдығын жария етті.
Ол конфуциандықтар ежелгі ойшылдардың бойына туа біткен білімдарлықты,
жұмбақ сезімді теріске шығарады. Танып-білудің бірден-бір жолы сезіммен
түйсіну. Егер адамда көру, есту, иіс түйсігі болмаса, онда ол адамда
қоршаған дүние туралы түсініктің болуы мүмкін емес.
Ежелгі пәлсапаның түсіндіруінше адам дегеніміз-ғаламның бір бөлігі,
бірақ ол басқа табиғаттан ақыл-ойының болуымен ерекшеленетін бірден-бір
тірі жәндік Аспан мен жер туғызатын жәндіктер арасында адам анағұрлым
Ф – ОБ – 001033
құнды болып табылады, оның бұл құндылығы білімге қабілеттілігімен
айқындалады деді Ван Чун [28] .
Ван Чун ежелгі дүниенің оқыған-тоқығаны мол адамдарының бірінен
саналды және энциклопедиялық білімі болды. Өз сынының уытын конфуциондыққа
қарай бағыттай отырып, Ван Чун сонымен бірге халық ағарту ісіне көп еңбек
сіңірді. Кез-келген ырымды, наным-сенімді, конфуциондықтың сиқыршылық
тәжірибесін сынға алып отырды.
Ф – ОБ – 001033
1.3. Ислам әлеміндегі сенімнің таралуы
Сенім мен ақыл мәселелерін шешу қажеттілігі ортағасырлық
философияның өзінің бүкіл тақырыптық проблематикасының исламдық
дүниетанымға таңулы екендігімен айқындалады. Сондықтан араб-мұсылмандық
философияның дамуының айрықша айырмашылығы оның дінмен тығыз байланысында,
діни дүниетанымның қойнауында дамуда болды. Сонымен қатар мұнда ислам
әлемімен бірге ғылым мен білімнің де ролі арта түсті.
Ортағасыр, - деп жазды Ф.Энгельс, - нағыз тұрпайылықпен дамыды. Ол
ежелгі цивилизацияны, пәлсапаны, саясат пен заңды Жер бетінен өшірді...
Ежелгі дүниеден оның алған бірден-бір нәрсесі христиандық және жартылай
қираған, өзінің бұрынғы цивилизациясынан айрылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I Шығыс философиясы тарихындағы сенімнің орын алуы және еркін
ойлау мәселесі
1.1. Ой еркіндігі мен сенім ұғымдарының философиялық
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Ежелгі шығыс философиясындағы алғашқы сенімнің
қалыптасуы және оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...14
1.3. Ислам әлеміндегі сенімнің
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
II Дәстүрлі қазақ дүниетанымындағы сенімнің қайнар көздері
2.1. Сенім мәселесінің түркі дүниетанымы мен қазақ ағартушыларының
көзқарастарында орын алуы ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2. Қазіргі қоғамдағы еркін ойлау принциптері және оның кері
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Ф – ОБ – 001033
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Шығысқа тән рухани әлемде негізінде
ол адамның жан дүниесін жетілдіруге бағытталғандықтан, ондағы ондағы
ежелден қалыптасқан сенім мәселесі қазіргі таңда да ең маңызды
мәселелердің бірі. Өйткені батысқа қарағанда, шығыс философиясында сенім
мен еркін ойлау жүйесі ерекше сипатқа ие. Бірақ, шығыс философиясы
оқшауланған дербес қызметке айналмағандықтан олардың таза философиядағы
тағдырына шолу жасау қиын. Ол әлі зерттеуді қажет ететін мәселе екендігі
белгілі.
Сенім білімге негізделмесе де белгілі бір құбылыстың ақиқаттығына
илану. Табиғаттан тыс күштерге көзсіз сену кез-келген діннің құрамдас
бөлігі болып табылады[1]. Соған қарамастан қазіргі кезде көптеген
философ идеалистер сенімді ғылыммен қауыштыруға немесе сенімді ғылыммен
алмастыруға талпынады. Кәдімгі сөз қолданысындағы сенім - әлі де
теориялық жағынан да, тәжірибе жүзінде де дәлелденбеген болжамдарға
сенімділік.
Ал, еркін ойлау мәселесіне келсек, қазіргі кездегі жеке тұлғаның
өзінше ойлап, өз жан жүйесіне жақын көзқарастарды ұстануға ерікті
екендігі, тіпті ол әркімнің дербес субьект екендігінен туындайтынын
мойындауға енді ғана үйреніп келеміз. Елімізге реформаларды іске асыру
кезеңінде, тіпті жалпы дербес мемлекет ретінде тұтас бір идеология керек
дегенді көп кісілер осы тоталитаристік мағынада түсініп жүр. Ұлттық идея
да, дін де тағы басқа көзқарас өзгенің бәрін тұншықтыратын күшке айналуға
тиіс емес. Ойлауға шын мағынасында еркіндік жағдайында ғана үйренуге
болады, яғни ойды тұсайтын сыртқы құрсаулар болмау керек. Бірақ бұл
еркіндіктің бір жағы. Екінші және ең шешуші жағы: әркім тек өзі ғана
еркіндікке жете алады. Сыртқы құрсаулар жоғалған күнде де өз ойлауында
қалыптасып қалған құрсаулардан адамдар тез арада арыла алмай жүреді. Оған
тек өз күшімен, өз ынтасымен, өз батылдығымен және өз дамуымен жетеді.
Еркін ой тек ақиқатқа жүгінері сөзсіз,
Ф – ОБ – 001033
ал ол ешбір сыртқы тиымға, қойылған шектерге жалтақтықпен сыйыса алмайды
[2].
Өзінің бастауын Ежелгі Қытай мен Үндістаннан алатын сенім мен еркін
ойлау мәселесі бүгінгі күнге дейін философияның негізгі мәселелері болып
табылады. Өйткені, адамзаттың сенімі бір жерде тоқтап қалмақ емес, ол
жалғаса береді. Ал, оның кері әсері болып табылатын ой еркіндігі бүгінгі
таңда біздің демократиялық қоғамымыздың арқауы болып табылады. Бірақ,
президентіміз Н.Ә.Назарбаев өзінің жолдауында: Бізде демократиялық
мәдениеттің терең дәстүрлерінің жоқтығы, еркіндікті ойыңа келгенді істеуге
болады деп түйсіну елді тұрақсыздыққа ұрындыруы, біздің болашаққа
арналған барлық жоспарларымызды белінен басып, өзімізді алысқа кері
серпіп тастауы әбден мүмкін екенін мойындауымыз керек [3] - деген.
Сонымен қатар Қазақстандағы сенім мәселесінде: Біз барлық діндердің
тең құқылығына кепілдік береміз және Қазақстан конфессияаралық келісімді
қамтамасыз етеміз. Біз Исламның, басқа да әлемдік және дәстүрлі діндердің
озық үрдістерін құрметтеп әрі дамыта отырып, осы заманғы зайырлы
мемлекетті орнатамыз [4]- деп, бұл мәселені басты негіз ретінде
көрсеткен.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еркін ойлау мен сенім мәселесі шығыс
философиясында ежелден бастап қалыптасқан негізгі мәселелердің бірі болып
табылады. Бұл мәселелер хақында ой толғамай өткен ешбір белгілі ойшыл жоқ,
ешбір философиялық жүйе жоқ десек те болады. Басқа мәселеге соншалықты
сабырлы, салқын күйде ой кешетін даналардың өздері де еркіндікке келгенде
айрықша жан толқынысын сездіріп тұрады. Бірақ та осы көзқарастарды
жинақтап саралау мен оларды зерттеу қазіргі заман талабы болып отырғаны
белгілі.
Еркін ойшылдық термині негізінен алғаш рет ағылшын философы деист
А.Коллинз (XVIII ғ.) діни уағызға және авторитаризмге, басқа дінді
мойындаушылыққа қарсы күресте пайдаланды. Ол ақыл, еркін ойшылдықты
Ф – ОБ – 001033
ақиқатқа жетудің ең дұрыс жолы деп тауып, ақыл-ойдың барлық нәрсе
туралы, соның ішінде дін туралы еркін айту құқын дәлелдеді[5].
Тарихи дамудың барысында терминнің мазмұны да өзгеріске ұшырап
отырды. Еркін ойшылдық дінді және қоршаған ортаны сын тұрғысынан
қарастыруға ақыл-ойдың құқын мойындаудан шығатын кең руханилық ағым.
Діннен ерекшелігі, ол адамдардың шындық дүниенің жақтарына үстемдігін
бейнелейді. Еркін ойшылдықтың деңгейі және көріну түрлері әр түрлі.
Қ.Әбішев өзінің зерттеуінде: Еркін ойлау адамның тек субьективтік
күйі ғана емес, оның дүниедегі ерекше болмысы. Олай дейтініміз: еркіндік
адамның іс жүзінде еркін болуында ғана емес, соның белгілі дәрежеде өзіне
де тәуелсіз обьективтік еркіндігінде. Себебі, ол екінің бірінде ерікті
түрде құлшылықты таңдайды. Оның қайшылығы да осында. Еркіндік те, құлшылық
та адамдарға сырттан келмейді. Оны адамдардың өзі таңдайды. Яғни,
құлшылықтың өзі алғашқы еркіндіктің нәтижесі, себебі, оны адам өзі
таныған [6]- деп еркін ойлау мен сенімнің арақатынасын біршама
жақындатады.
Шығыс философиясын зерттеуде қазіргі кезде ғылыми салада еңбек
етіп жүрген аға ұрпақтың үлес салмағы жоқ деу қателік болар еді. Ой
еркіндігі мен сенім мәселесіне зерттеу жүргізіп жүрген ғалымдар:
М.Мағауин, Мырзагелді Кемел, С.Үсенов, М.Үсенова, Л.Ә.Асқарова,
З.Н.Исмағанбетова, Н.А.Қазбеков, С.Әмірғазин, Б.Аханов, Ғ.Есім,
С.Көбесов, Т.Ғабитов, А.Қасабек, Ж.Молдабеков тағы басқаларының нәтижелі
еңбектері қазіргі таңдағы мәселелерді зерттеуге өз септігін тигізуде.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың ең негізгі алға қойған
мақсаты еркін ойлау мен сенім мәселесінің шығыс философиясындағы орны мен
маңызын көрсету. Осы мақсатқа жетуде зерттеудің міндеттерін негізгі
арналарға жүйелеп төмендегіше көрсетуге болады:
- Шығыс философиясындағы еркін ойлау мен сенімнің орнын анықтау;
- Ой еркіндігі мен сенімнің негізгі принциптері мен идеясының мәнін
ашу, түсіндіру;
Ф – ОБ – 001033
- Ежелгі Шығыс философиясының қалыптасуындағы ой еркіндігі мен
сенімнің орнын анықтау;
- Ортағасырлық шығыс мұсылман ойшылдарының көзқарастарындағы
сенімнің мәнділігін ашу;
- Түркі дүниетанымы мен қазақ философиясындағы сенімнің байланысын
көрсету;
- Еркін ойлау мен сенімнің қазақ ағартушылары көзқарастарында
зерттелу деңгейін көрсету;
- Қазірігі кездегі ой еркіндігі мен сенім мәселесіне ғылыми-
философиялық талдау жасау.
Зерттеудің жаңалығы
- Сенім мәселесі шығыс қоғамының басты құндылығы екендігі
философиялық тұрғыдан көрсетілді;
- Шығыс философиясы тарихындағы әр қоғамның ой еркіндігі мен
сенімінің ерекшеліктері анықталды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімге
біріктірілген бес бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі – 54бет.
Ф – ОБ – 001033
I Ежелгі және Ортағасыр мұсылмандық шығыс философиясындағы сенімнің орын
алуы және еркін ойлау мәселесі
1.1. Ой еркіндігі мен сенім ұғымдарының философиялық
түсініктері
Философия тарихында сенім мен ой еркіндігі ежелден қалыптасқан
негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Ең алдымен сенім түсінігін жан-
жақты талқыласақ оған көптеген анықтама беруге болады, өйткені оның түпкі
мағынасы тереңде жатыр.
Ғ.Есім сенімге былай деп анықтама береді: Сенім өмір тірегі.
Сенімсіз өмір жоқ. Сенім өмір өзегі. Өзекті жан не Жаратушысына, не
Адамға, не өзіне-өзі сенеді. Сенімсіздік адамды қауіпті жағдайға бастамақ,
ол жамандықтың нышаны. Ешнәрсеге сенбейтін жан өзіне-өзі де сенбек емес.
Сенімі жоқ адамның өмірде салмағы және орны жоқ. Ол тамыры тереңге
кетпейтін қаңбақ сияқты, желдетіп жөңки бермек. Сенім тамырын тереңге
салады [7].
Алайда, біз философияның негізгі мәселесі болып табылатын дүниенің
бастамасы жаратушыға немесе белгілі бір күшке деген сенімнің шығыс
қоғамындағы орнын қарастырамыз. Әрине біз бұл жерде діни сенімге
тоқталатынымыз сөзсіз.
Дін ілімін зерттеуші С.Әмірғазин: Ең бастысы – діни сенімнің
теологияда, философияда және басқа ғылымдар тұрғысынан алғандағы мәнділігі
адам өзі арқылы және өзіндігінде табиғи болмыстан тысқарғы бөтен болмысты
ашуы дейді, сонымен қатар ол сенім іліміне мынадай талдау жасайды:
Біріншіден, сенім ілімі ең алдымен табыну обьектісіне (культке)
қатынасты – табыну обьектісі уақыт келе танымастай өзгеруі мүмкін, бірақ
оған деген сенім сол қалпында қалады. Адам табыну рәсімдерін орындау
мүмкіндігінен айрылуы мүмкін, бірақ сенімге сенуі жалғаса береді. Тіпті,
сенімсіз адамның өзі табынушылық рәсімдеріне толығымен қатыса беруіне
болады. Әр түрлі діннің адамдары бір ғана сенімділік табынушылықты
атқаруы, ал бір діни сенімдегілердің табынушылық рәсімдері бөлшектеніп
кетуі мүмкін.
Ф – ОБ – 001033
Сонымен бірге адамның сенімі оның табынушылығын басқалардан жасырын
ұстауын талап етуі мүмкін. Оның үстіне ақырында, сенімдік ілім
табынушылықты мүлдем қажет етпеуі мүмкін.
Екіншіден, сенімдік ілім беделді мәтіннен тәуелсіз болады – қасиетті
мәтіндер көптеген ғасырлар бойы жинақталуы мүмкін және бір ғана діннің
игілігі болмайды. Бірнеше дін бір мәтінді ғана пайдалануы мүмкін. Сонымен
бірге сенім тек қана оқи алатындар мен жаза алатындардың ғана үлесі
емес, жазу-сызу дегеннің не екенін білмейтіндердің арасында да тарайды.
Үшіншіден, сенім ілімі өз ізбасарларының психологиялық
ерекшеліктеріне тәуелсіз дамиды – психологиялық тұрпаттары мүлдем әрқилы
адамдар бір ғана сенімге бас ұрулары мүмкін, бірақ бастан өткерген
толғаныстарына қатысты біртекті адамдар әр түрлі діндерге жатуы мүмкін.
Төртіншіден, сенім ілімі өздерінің ізбасарларының қауымдастығының
тұрпаттарына қатысты – қауымдастар адам танымастай болып өзгеруі мүмкін,
мемлекеттер мен өркениеттер құруы немесе қирап және мүлдем жойылып кетуі,
бірақ сенімнің доктриналары (қағидалары) ауызша немесе жазбаша
дәстүрде сақталып қалады және ізбасарлары мүлдем қалмаған күннің өзінде
де кез-келген мезетте ізбасарлар табуы мүмкін. Тіпті осы сенімдік ілімге
қатыстының барлығы ұмытылып және ешқандай да куәлік қалмаса да бұл сенім
кез-келген сәтте болмыссыздықтан пайда болып жанданып және дами түсуі де
мүмкін. Өйткені, кез-келген сенім өзінде жеке тұрпаттық бір мәнге ие
болады және кейбір жағдайларда адамның қоғамдық өмірінде де, сөйтіп, осы
мән қажеттілігі туған кезеңде адамның алдынан қайта ашылуы заңдылық. Яғни
мән болмаса дін де болмас еді дегеніміз осы.
Бесіншіден, кез-келген табынушылық та мәнге ие болуы керек: егер мән
болмаса табыну да болмақ емес. Мән жайлы түсініктің өзі негізінен рух
туралы түсінік әлі де адамның шешіп болмаған құпиялы аумағы болғандықтан
ол керісінше, санасыздық төңірегінде қалыптасатындығы айғақты құбылыс.
Яғни, мән туралы білмей-ақ, мәндік түсінікпен ғұмыр кешуге болады екен,
басқаша
Ф – ОБ – 001033
айтсақ өз сенімінің өзегін білмей-ақ сенімдік өзіндік қалыпты
қалыптастыруға болады. Сөйтіп, діннің абстрактілі идеясы пайда болу үшін
адамның жеке басы бірнеше діни қауымдастықтың құрамында болып, санасымен
өзінше түйсініп, өзінше бас тартуы керек екен [8].
Ресейдің атақты дін мәселесін зерттеуші ғалымы М.П.Мчедлов Былай деп
жазады: Сенім мен ойлау, дін мен ғылым арақатынасы мәселесінің бірінші
орынға қойылуы, барлық діндердің нақты зерттеу көрсеткіштері бойынша
теологиялық философияның өзгермейтін атрибуты болып табылады [9]. Бірақ
діни сенімді біз барлық қоғам бір мағынада болады деп айта алмаймыз.
Өйткені, әр қоғамның өзіндік сенімі болады.
Көне Израилдің Тауратсыз, Европаның Інжілсіз, Қиыр Шығыс пен
Үнділік өркениетті Ведантасыз, мұсылман әлемін Құрансыз көз алдымызға
елестете аламыз ба? Тарихтан байқағанымыздай, мәдениеттегі тығырықтар мен
төмен құлдырау кезеңдері діни сенім толқыныстарының әлсізденуі кезеңдеріне
сәйкес болады екен. Ал ол өз алдына шығамашылықтың тоқырауы мен өшуіне
әкеп соғатын көрінеді. Яғни, діни сенімнің табиғаты адамның ақыл-ойына,
пайымына, бастан өткерген тәжірибесіне және саналық деңгейінің
дәрежесіне байланысты емес, оның түйсіктік ұмтылысының мәндік бағамы мен
сол мәнді іздестіру жолындағы мазмұны болып табылады. Сенім табиғаты
адамның формальды – қисындық, дәлелдемелік немесе нақтылы шындық
тұрғысындағы негізінен тысқарғы Жоғары болмыстықтың барлығына деген
бұлжымас нанымы. Яки, адамның болмысы қаншалықты формадан жаңаша
формаларға ауыса алғанымен оның мәндік сипаты өзгермек емес. Ол дегеніміз
мәндік сипаттың Жоғары Мәндік Болмысқа тәуелділігі деп ойлаймыз [10].
Дінге қатысты еркін ойшылдық, қоғамның үстем тап өкілдерінің
әлеуметтік, материалдық және мәдени артықшылықтарын жақтаушы діни
идеологияның шығуымен қатар пайда болды. Еркін ойшылдық терминін алғаш
рет ағылшын философы деист А.Коллинз (XVIII ғ.) діни уағызға және
авторитаризмге, басқа дінді мойындаушылыққа қарсы күресте пайдаланды. Ол
Ф – ОБ – 001033
ақыл, еркін ойшылдықты ақиқатқа жетудің ең дұрыс жолы деп тауып, ақыл-
ойдың барлық нәрсе туралы, соның ішінде дін туралы еркін айту құқын
дәлелдеді.
Тарихи дамудың барысында терминнің мазмұны да өзгеріске ұшырап
отырды. Еркін ойшылдық дінді және қоршаған ортаны сын тұрғысынан
қарастыруға ақыл-ойдың құқын мойындаудан шығатын кең рухани ағым.
Діннен ерекшелігі, ол адамдардың шындық дүниенің жақтарына үстемдігін
бейнелейді. Еркін ойшылдықтың деңгейі және көріну түрлері әр түрлі.
Егер кең мағынада қарастыратын болса, еркін ойшылдық деп бүкіл
дамыған рухани мәдениетті есептеуге болады. Алайда, әдеттегі еркін
ойшылдық туралы қалыптасқан ұғым оны мынадай түрде қарастырады: құдаймен
күрес, діни енжарлық, дінге қарсы скептицизм, антиклерикализм.
Құдаймен күрес адамдардың құдірет күші бар екенін мойындай отырып,
оған қырын көзқарасы, яғни діни санадан әрі шыға қоймаған, дінге қарсылық
білдірудің әлсіз түрі. Ол таптық қоғам тарихында фольклорда, әдеби,
тіптен теологиялық әдебиеттерде де орын алады. Оның шығу себептері әр
түрлі: әлеуметтік теңсіздікті сезіну, өмірге қанағаттанбау, күйзеліс т.б.
Құдайға қарсылық білдіру құдірет күшін өмірде кездесетін келеңсіздіктер
үшін ғайбаттау, қорқыту түрлерінде болады. Адамдар осылайша өзінің құдірет
күшіне қарсы мықтылығын сезінеді, екінші жағынан осы құдіреттен өзінің
тәуелсіздігін де көрсетуі мүмкін.
Құдаймен күрес діни этикалық идеалдың кейбір жақтарынан: ездіктен,
момындықтан, күйзелістен, адам игілігі үшін сенімнен бас тартады. Құдай
дүниедегі зұлымдыққа жауапты деп жарияланады [11] .
Дінге қатысты скептицизм дінінің ақиқаттығына немесе кейбір
жақтарының ақиқаттығына күмән келтіру, қоғамның мәдени дамуының өне
бойына орын алды. Оны философиялық скептицизммен шатастыруға болмайды,
соңғысы рационализмге сүйенген дүниеге апаттық , материалистік
көзқарасымен сипатталады. Күмәндану – танымның әдістемелік принцип
Ф – ОБ – 001033
ретінде ақиқатқа жетудің басты қаруы. Діни жағдайдағы күмәндану ақиқатты
іздеу жолында діни емес жолдарды іздеуге алып келеді. Скептицизм атеистік
ілімнің шығуын дайындады. Ежелгі шығыс қоғамдарында Египетте, Вавилонда,
Палестинада – діни әдеттерге қарсылық негізінен о дүниенің бар
екендігіне немесе діни ғұрыптардың ықпалдылығына күмәндану түрінде орын
алды. Ортағасыр дәуірінде скептицизм еркін ойшылдықтың ең таралған саласы
болып философияны, поэзияны, идеологияны және фольклорды қамтыды.
Антиклерикализм қоғамдық институт түрінде шіркеуге қарсы
бағытталған, оның қоғамды билеу ниетіне, сондай-ақ қоғамды клерикаландыру
саясатына қарсы бағытталған идеялық әлеуметтік қозғалыс
Әлеуметтік белгілері бойынша антиклерикализмнің екі типі бар:
демократиялық, прогрессивтік, орын алып отырған әділетсіз қоғамның
жақтаушысы, шіркеуге қарсы саяси қарсылас түрінде күресетін үстем тап
бөлігінің антиклерикализмі: (мысалы, Германиядағы католик шіркеуіне
Бисмарктің қарсы шығуы).
Дүниеге көзқарастық белгілері бойынша , діни және зиялы
антиклерикализм болып бөлінеді.
Антиклерикализм, әсіресе феодализм дәуірінде зор рөл атқарады.
Шіркеуге қарсы күрес орта ғасырда Батыс Европада және Ресейде феодалдарға
қарсы бас көтерулермен бітісіп жатты.
Діни енжарлық ғылыми әдебиетте әр түрлі мағынада қолданылады.
Бірқатар зерттеушілер діни енжарлық кейбір адамдардың дінінің жойылу
процесіне бейтарап қатысын меңзеп, оны азаматтық болымсыздығымен, сондай-
ақ әлеуметтік енжарлығымен байланыстырады. Тарихи атеистік әдебиеттерде
діни енжарлық еркін ойшылдықтың дінге қатысы тарихи прогрессивті формасы
түрінде қарастырылады.
Дін қайраткерлері дін мәселесінде енжарлыққа жақтырмай қарады.
Қазірдің өзінде шіркеу қызметшілері өз жақтастарының арасында діни
Ф – ОБ – 001033
енжарлықты болдырмауға тырысады, себебі ол материализмге өтуге мүмкіндік
береді [12] .
Еркіндіктің бар екендігін теріске шығаратын, соны негіздеуге
бағытталған көзқарастар саналуан. Бірақ осы принципті логикалық шегіне
жеткізе өрбіткендер – механикалық материализм бағытындағы кейбір ойшылдар
деуге болады. Олар (әсіресе Т.Гоббс, Б.Спиноза, Ламетри т.б.) адам, қоғам
тіршілігін де табиғи механикалық заңдармен түсіндіруге ұмтылған. Олар
жалпы алғанда механика, геометриялық принциптердің тұрғысынан еркіндік
туралы адамдардың ойы жалған елес қана, ал шын нәрсе қажеттілік деуге
ойысады. Ал ол себептілік түбінде тек құдайдан. Гоббс былай дейді:
Еркіндік пен қажеттілік үйлесе алады ...ерікті әрекеттер адамдардың
ырқынан, ал ырық еркіндіктен, сонымен қатар адамдардың ырқынан туатын
әрбір акт, тілек және талпыныс белгілі бір себептен, себептердің
тізбегінен (ал тізбектің соңғы тізгіні, ең ақырғы себеп құдайдың қолында)
болғандықтан оның бәрі қажеттіліктен туындайды. Осы байланыстарды көре
алатын адамға адамдардың еркінсіген әрекеттерінің қажеттілігі айқын болар
еді. Бәрін көріп, бәрін реттеп отырған құдай, әрине, адамдар қалаған
нәрсесін істеп жатқанда да содан қажеттілікті, құдайдың өз қалағанының
болып жатқанын да көреді ... адамдарда ешнәрсеге құштарлық та, ешнәрсеге
құмарлық та құдайдың ырқынсыз болмас еді...
Б.Спинозадан бастап құдайды әлемнен, табиғаттан тыс тұрған бөгде күш
деп есептеу, яғни табиғаттан тыс қажеттілікті іздеу философия мен ғылымнан
ығыстырыла бастайды. Спинозаның ойынша табиғаттың өзі құдіретті күш, құдай
деп сол табиғаттың өзін түсінуіміз керек, құдай да, табиғат та бір нәрсе,
бір субстанция. Субстанция деп тек өзі арқылы өмір сүретін, тек өзіне
негізделетін, тек өзі арқылы көрініс табатын, өмір сүруін тек өзі арқылы
түсінуге, тануға болатын нәрсені айту керек. Табиғатты немесе құдайды тек
тұтас алғанда ғана ол осындай қасиетке ие. Әрбір жеке зат, құбылыстар
Ф – ОБ – 001033
(модустар) солардан туындайды, солардың көрінісі. Құдай әрбір заттың ішкі
мәні, қажеттігі, себебі. Ол сыртқы себептілік емес, ішкі себептілік.
Ой еркіндігі ұғымы рационализм ұғымымен өте тығыз байланысты. Қазір
батыстың озық ойлы ғалымдары арасында ой еркіндігі, адамгершілік,
атеизм сөздері бір-бірінің баламасы ретінде, ал оларды білдіретін
құбылыстар мақсаты дінді сынау болып таблатын бағыт ретінде қолданылады.
Осы арада діни сенім мен оған сыни көзбен қараудың рухани мәдениет
тарихында бір кезде пайда болғанын айта кеткен жөн. Бірақ дінді сынау
барлық уақытта атеизм нысанында болып отырған жоқ. Діннен атеизмге көшу-
тарихи және қисын тұрғысында алып қарағанда, ұзақ, әрі қарама қарсы
құбылыс. Оның барысында атеизмнің ашық және жасырын нысандары дінді
конфессиялық және атеистік тұрғыдан сынау, ғылыми және стихиялық, діни
түсініксіз, әрі дінге тәуелді тұжырымдамалар мен теориялар бірін бірі
алмастырып отырды. Дінді кез-келген сынауды атеизмге санау және оларды
рухани мәдениет тарихында прогресті құбылыс ретінде бағалау ақиқатқа
жатпас еді [13] .
Ф – ОБ – 001033
1.2. Ежелгі шығыс философиясындағы алғашқы сенімнің қалыптасуы және
оның ерекшеліктері
Адамзаттың рухани мәдениет тарихында сенім және еркін ойлау
мәселелерінің түптамыры ежелгі Шығыс өркениетінде жатқанын айқындайды.
Ежелгі Үндістан мен Қытайда ой еркіндігінің тууы бір жағынан, астрономия,
космология, математика сияқты дүние туралы ғылымдардың алғашқы қадамына,
ал енді екінші бір жағынан – аңыз әңгімелерге байланысты болды. Аспан
сәулелері тек уақыт санау құралы ретінде емес, сонымен бірге дүниені
жаратушы, әрі оған әсер етуші күш ретінде қарастырылады. Құдайлардың шығуы
туралы аңыз әңгімелер дүниенің пайда болуы туралы сенімге айналды.
Ежелгі Үнді философиясындағы мифологиялық түрде дамыған алғашқы
ойлардың туындауы сенімді қалыптастырды. Сонымен қатар ортодаксалды
ведизм ауқымында ойдың рухани қызметі күмәндану (скепсис) және этикалық
мәселелерді шешу формасында философиялық ой тудыру болды. Бірақ
философиялық ой шын келбетін діни-абстрактілі ой толғау түрінде
философиялық даршандардан тапты. Бұның пайда болуы ежелгі үнділердің
материалдық және рухани мәдениетінің биік деңгейге көтерілуімен тығыз
бірлікте болды.
Даршан қалыптасу жолында қиын процесті бастан кешті. Оның бастау
алып тууы б.д.д. VI ғасырларға, ал гүлденуі б.э. I-III ғасырына сәйкес
келеді. Даршанға негізінен мынандай жүйелер жатады: миманса, веданта,
санхья, ньяя, вайшешика, йога, буддизм, жайнизм және локаята (чарвака).
Ежелгі Үнді жеріндегі философиялық даршандарды ведалық дәстүрге
деген қатынасына қарай, шартты түрде екі топқа бөледі. Веда беделін
мойынсұнатын – ортодоксалды немесе астика тобы деп жоғарыда аталған
даршандардың алдыңғы алтауын жатқызады да, ал екіншісіне Веда беделін
мойындамайтын настика тобын соңғы үшеуін енгізді. Бұл классификацияны
жасауда Үнді зерттеушілерінің (Радхаркришинан, С.Чаттерджи, Датта)
еңбектеріне сүйендік.
Ф – ОБ – 001033
Әрбір даршан өзінің сонылығымен, қайталанбастығымен ерекшеленеді.
Десек те олардың бәріне ортақ төмендегідей дүниетанымдық қондырғылар тән:
1. интросубьектілік бағдар;
2. рефлекцияның этикалық бағыттылығы;
3. экологиялық мақсаттылық;
4. индивидтің әлеммен үндесімді байланысы;
5. карма мен сансараны мойындау;
6. Индивид жан-дүниесінің инкарнациясын мойындау;
7. Философиялық даналыққа практикалық бағыт беру, яғни,
көріпкелділік пен жоғары интеллектіге сүйене өмір сүру мақсатын
мойындау;
8. Философиялық ой-толғаудың алғашқыдағы торығушылығы мен
енжарлығы, және Философиялық көңіл-күйдің өршілдігі мен
пайымдаушылығы;
9. надандықты жеңуге талпыныс;
10. өзін-өзі бақылауға талпыныс;
11. қарама-қайшы пікірге, позицияға, концепцияға көнбістік
көрсету; [14]. Осылайша алты философиялық даршан Упанишадтың
философиялық-діни ойларының негізінде пайда болды. Оның әр түрлі
кезеңдерінде, алты параллельді аспектілері негізінде дамып
өзгерді.
Осылардың ішінде – санкхья, иога, веданталар, Индияның діни
мәдениетінің өркендеуіне аса зор үлес қосты. Ал қалғандары (ньяя,
вайшешика, миманса) болса жоғарыда аталғандардың өзгерген түрін көрсетіп,
оларды нақтылады және жанның өзіндік шырайын айқын аңғаруға жету үшін аса
маңызды логика – метафизикалық идеяны жасады [15] .
Сол кезеңде алты даршан индуизмді философиялық негіздеуге алғашқы
талпыныстар жасап, б.д. 1 ғасырында идеологияға айналды. Индуизм
негізінде, өздерін Индияның ұзына рухани-эволюциялық дамуының жемісіміз
деп санайтын этникалық топтар әр түрлі архаикалық культтер мен веда
мәдениетінің қоспасынан (синтез) шықты. Мұның әдеби жемісі –
Ф – ОБ – 001033
Бхагаватгита (тәңірлік жыр) болып табылады. Бұл Бхагаваттардың этикалық
мәселелер жөніндегі рухани ізденістерінен тұрады.
Бхагаватгита мен Упанишадтың көптеген идеялары сияқты алты даршан
философтарының рухани ізденістері де самсара мен кармадан құтылу жолдарын
табуға талпыныстан келіп шығады. Бұларды тек осындай идея жақындығын ғана
байланыстырып, біріктіріп қоймайды, сонымен бірге әлемдік бастаудың
рухани феномендері жайында ой жүгіртіп, кез-келген рухани құрылым
құрсауына тәуелсіз өзіндік мен табу талпынысы жақындастырады.
Алты даршан мектебінің пайымдауынша адам өз кармасын өзі жасайды.
Адам міндеті өз кармасын меңгеріп, қасіретпен байланысқан оны түп-
тамырымен жоюға тырысудан тұрады. Сөйтіп, кейінгі атқаруға тиіс әрекетін
жағымсыз карманың қатысуынсыз жүзеге асырады. Осылардың бәрін сезініп
адам өз рухын дамытуға, сана көкжиегін кеңітуге, интелектісінің үнемі
белсенді жағдайда болуға жеткізу, соның арқасында өмірдегі бақытты жасап,
адам абзал ойларға жету, яғни бұл оның болашағына игі әсерін тигізіп,
сайып келгенде бұның бәрі қайта тұтасуға жағдай жасайды. Бұл тезиске
Бхагаватгита тексінде үлкен мән беріледі. Мысалы, Кришнаның Арджунға
сөйлеп тұрған тұсынан көрінеді. Материалды денеге байланған жан
балалықтың, есейген шақ және қарттық кездің тәжірибесін жинақтап, тиісті
уақыты болғанда осындай жолмен өзге тәнге ауысып, тағы да өмір сүреді,
әрекет етеді [16]. Бұл тексте карманың рейнкарнациямен (қайта тәнге
ену дегенді білдіреді) тығыз байланыста екендігі айтылады. Ал, карманың
өзі бір өмірден екінші өмірге ауысып, соның барысында рухани тәжірибенің
молығып, кемелденіп руханияттың өркендеуі арқылы рухани потенция, күш-
қабілеттің артуы себеп-салдар тізбегі ретінде ұғынылады. Реинкарнация –
бұл адамның өзіне тән рухани эволюциясы, яғни, жанның жеке менін
Брахмадан табуға жетелейді. Адам бір өмірден екінші өмірге, бір тәннен
басқа тәнге көше жүріп, сол тоқтаған рухани дәрежесін екінші өмірінде
жалғастыра отырып кемелденеді.
Ф – ОБ – 001033
Адамның жеке жаны көпқайтара қайыра-тұтастану барысында жер бетінде
тіршілік ететін сан-алуан форма мен құрылымдардан өтеді. Бұл процесс адам
жанының жеке мені рухани дамудың барлық сатыларынан, Атман деңгейлерінен
өтіп Брахма-Атман дәрежесіне көтерілгенше жалғаса береді [17] .
Адам рухани эволюциясын жинақтаушы Атман болып табылады. Ал, рухани
қуатын жасаушы, субстанциясы мен сақтаушысы Абсолют – Брахма болып
табылады. Брахма өз эманациясы арқылы әрекет етеді. Абсолют эманациясы
ақыл, энергия және материя арқылы өтеді. Брахманның бастапқы эманациясы
әлемдік ақыл-парасат болып табылады. Бұдан екінші эманация - әлемдік қуат,
ал одан, үшінші эманация - әлемдік материя шығады [18] .
Үнді философиясында сонымен қатар еркін ойлау мәселесі ортадоксалды
емес мектептер, яғни буддизм, жайнизм және чарвака локаятада кеңінен
қарастырылды.
Философиялық және идеялық ізденістерден пайда болған дажйнизм мен
буддизм ведантаға қарсы шығып оппозицияшыл бүлікшіл ағым ретінде дамыды.
Ең алдымен жайнизм мен буддизмнің ордодоксалды философиялық
жүйелердің идеялық қондырғыларына қарсы бүлікшілігі Веданың беделін,
бейкүнәлігін қабылдамау және дін философиясының бағыныштылық идеясын
негіздемеуден тұрады.
Олардың ойынша Веда ішкі еркіндікке жетуге мүмкіндік бермейді әрі
оны догматикаға шырмап қояды, сөйтіп сананың кемелденуге ұмтылысын
тежейді.
Негізінен буддистер мен жайнистер индуизмнің философиялық жүйесіне
қарсы болғанымен, сансара мен карманы, жанның инкарнациясы, қасірет идеясы
және ішкі рухани-өнегелік бостандыққа жету идеяларын [19] мойындайды.
аңдау бостандығы негізінде, бүлікшіл жүйе түрінде, Шығыс
Ф – ОБ – 001033
адамына мүлде кереғар индивидтің әлеммен активті қайраткерлік қатынасынан
туған мектеп – Лакаята-Чарвака болып табылады.
Лакаята мектебі жоғарыда сөз болған барлық философиялық жүйелерге
(даршандар) қарсы тұрады. Біріншіден, чарвактар құдайға, оның әлемдегі
эманациясын теріске шығарады. Екіншіден, чарвактар карма мен сансараның
идеяларын және инкарнацияны мойындамады. Үшіншіден, чарвактар адам ішкі
және тысқы әлемге қызығушылық танытып, осыған орай бұл әлемде белсенді,
қайраткерлік болмысты білдіру қажет деп санады. Төртіншіден, чарвактар
Веданың беделін қабылдамады.
Бұл орайда Чарвака, жайнизм мен буддизмнің индуизмнің философиялық
жүйесіне қарсылығы секілді, индивидтің догмаға рухани құл болуына қарсы
шығып, ерікті болуды жақтады.
Адамның мәңгілік еместігі туралы идея б.э.д. I ғ. Локаята мектебін
негіздеуші Брихаспати ілімінде мойындалады. Локаята әлемнен келуші деген
мағынаны білдіреді. Локаята ілімі бойынша, тек осы материалды әлем ғана
өмір сүреді. Ешқандай жұмақ та, тозақ та, құдай мен мәңгілік жан да жоқ.
Адам жолаушы. Ол бұл әлемге уақытша қонақ. Әрбір тәнге тек бір ғана жан
тиесілі. Ол тәннен тыс тіршілік ете алмайды. Әрбір адам, әрбір заттың
өзіндік формасы мен тағдырын айқындайтын тіршілігі бар. Одан тыс нәрсе
заттың алдын-ала белгіленген жолын өзгертуге әсер ете алмайды. Бұл өмірге
келген әрбір адам өз игілігі жөнінде қам жеуі шарт. Адам әлдебір сенімсіз
күш үшін өзінің мүддесі мен тілектерінен бас тартпауы керек. Адам мынау
қасірет әлемінде өзіне пайдалы нәрсеге талпынуға тиіс.
Осылайша ежелгі үнді философиясы өзінің әр түрлі философиялық рухани-
өнегелік ізденістерінде үш түрлі бағдарды қалыптастырды. Біріншісі
(Чарвака-Лакаятадан бастау алатындар) адамды экстра-обьектілі белсенді
қатынасқа бағдар етіп, өзіндік болмыстың шектеулілігі, адам өмірінің
құндылығы және адамның қияли транцендентті әлемге ұмтылмай өз болмысы
Ф – ОБ – 001033
ауқымында өзіндік әлемін, яғни соның арқасында еркін, қалауынша өмір
сүретін әлемді құруға шақырады.
Екіншісі (индуизмнің ортодоксалды философиялық жүйесінен шыққан)
интросубьекті, самарқаулы пайымдаушылық қатынасты қалыптастырды. Ол адамды
өзінің сенсорлы және экстрасенсорлы қабілеттерін дамытып, жеке адамның
рухани өмірінің құндылығының критерийі болып табылатын ішкі әлемнің
маңыздылығын жоғары бағалап, адамның ішкі дүниесінің бостандығы
проблемасын бағдар етті.
Үшіншісі (жайна мен буддизмнен тарайтын) индивид назарын ішкі
тыныштыққа, яғни күйкі тіршілікті ішкі рухани даму арқылы жеңіп арылуға
аударды. Ол адамды болмыстың шектеулі, ал руханияттылық мәңгілік екендігі
туралы принципті бағдар тұтты. Тек рухани кемелдікте, жекелік әлемде
құлықтың-жоғары деңгейінен рухани ізденістердің мәнін ұғынып, сол арқылы
рухани эволюциялық жолмен өрлегенде ғана рух мәңгілік өмірге ұласады деп
есептеді [20] .
Ежелгі Қытайда сенім мен ой еркіндігінің алғашқы өскіндері Қытай
өркениетінің қанат жаюымен тұспа-тұс пайда болды. Байырғы кезден мұнда
маңызды идеологиялық жүйелер – даосизм, конфуциандық, легизмдер
қалыптасты, осылардың идеалық күресінің арнасында материалистік ой-пікір
пісіп жетіледі. Ежелгі Қытай ежелгі дүниенің көрнекті еркін ойлаушылары Ян
Чжуді (б.д.д.V-Viғ.) мен Ван Чунді (б.д.д. V ғ.) дүниеге келтірді.
Олардың идеялары бұл елдегі пәлапалық және ағартушылық ойдың дамуына зор
ықпалын тигізді.
Ежелгі үнді философиясы сияқты ежелгі қытай философиясы да, бастауын
б.д.д. XIII ғасырдан алатын Қытай халықтарының рухани мол мұрасының бір
тармағы – мифологиямен тығыз байланыста болды. Қытайдың мифологиялық әлемі
тұлғаланған болып келеді. Қытай халықтарының әлеуметтік әлемі сияқты
тұлғалы бейнеге ие болған рухтар мен құдайлар пантеоны да көпжақты
күрделі, әрі иерархиялы. Ежелгі Қытай
Ф – ОБ – 001033
мифологиясында әлемнің өзінен-өзі пайда болғандығы ерекше айтылады.
Бастапқы ғалам-бұл хаос. Бұдан екі негіз- Ин мен Ян бөлініп шығады.
Осы екеуінің әрекеті әлемді тәртәпке келтіреді. Нәтмжесінде олардың
атқаратын қызметі айрықшаланады. Ян-аспанды, ал Инь-жерді басқара
бастайды. Ян ер текті негіз, ал Инь әйел текті, негізретінде кейіптеле
бастаған. Ян – белсенді де, Ин-самарқау негіздер. Ғарыштық сипаттама алған
Ян ман Инь біртұтас қарама-қарсылықтың екі жағы болып қалыптасты. Ян мен
Иньнің мәні – олар үнемі бір-бірімен үндесімге, келісе әрекет етуге
ұмтылуында. Соның нәтижесінде табиғаттың, адам қоғамының, мәдениет пен
рухани білім, моральды жарасымды тірлік болмақ.
Ян мен Инь бір-біріне қарама-қарсы құбылыстар ретінде кейіпте
отырып, олар бір-бірімен алмаса әрекет етуге, өзара өту әрекетіне
тырысады.
Бұл идея б.д.д. VIII-V ғ. түрленіп, екі негізге қосымша тағы бір –
Ци қосылды. Ци – бұл өмірлік энергия немесе қуат. Ол арқылы әлемде
өзгерістер болып отырады.
Б.д.д. V-III ғ. тағы бір түрлену- өлім мен өмідің күрделі қатынасына
әсер ететін бес стихияны мойындау болды. (У-син( концепциясында
бекітілген).
Бұл космогониялық идеялар ежелгі Қытай мәдениетінің белгілі
еңбектері – Цзи-Цзинь - жыр кітабы – б.д.д. XI-VI ғ.ғ., Шу-Цзинь-
тарих кітабы-б.д.д. Iғ., Ли-Шу-б.э.д. Iғ. Тәртіп кітабы. Чунь-Цю
б.э.д. Ivғ. – Көктем және Күз кітабы. И-Цзин б.э.д. XII-Viғ. -
өзгерістер кітаптарында жүйелі түрде берілген.
Бұлардың ішінде маңыздысы өзгерістер кітабы. Бұл кітап ежелгі
Қытайдың рухани өмірінің көп саласына идеялық жағынан зор ықпал етті.
Қытайдың көптеген философиялық мектептері өз көзқарас концепцияларының түп-
негізін осы кітаптардан тапты.
Мәселен, Дао – онтологиялық принципіне ішкі заңдылықты бейнелейтін
Ян мен Инь символикасын енгізді. Ал, конфуций мектебі И-Цзин идеясынан
Ф – ОБ – 001033
өзінің этикалық принциптерін өрбітті. (Ли ережесі, салауатты еркектің
нормасы т.б.) [21] .
Дао түсінігі даршылар пікірінше – бұл негізгі фундаментальды заң.
Оның арқасында әлемде өзара байланыс, тәртіп, заңдылық сақталады. Лао-
Цзының пікірінше, Дао тәнсіз, пішінсіз, сондай-ақ қорытындыланған, дайын,
бәрін құрастырушы. Ол жетілген және сырғымалы, алыстаушы және оралушы. Дао
арқылы әлем ішкі себептермен өзгереді. Лао-Цзының ойынша, Дао – тепе-
теңдік және біркелкілік. Дао уақытқа тәуелді емес. Ол әлемнің әмбебап
тұтастығы. Даоның себебімен барлық нәрсе қозғалыста, әрі үнемі өзгерісте
болады [22] .
Лао бойынша Дао заңын бұзбай оны асшылыққа алуы тиіс. Даоға жеткен
нағыз адам шын мәнінде данышпан және еркін, мәңгілік болады. Бұл күйге
жету немесе жақындау үшін адам мынадай этикалық ережелерді ұстануы шарт:
1. Өзіңмен өзің тыныштық күйге жету.
2. Адам өнегелі жетілген болуы тиіс.
3. Оптимист болу.
4. Эгоизм мен пайдақорлықтан бас тарту.
Осындай өнегелік сатыдан өткен адам екі басты принципті қадағалауы
керек:
1. Цзы-жань
2. У-вей [23] .
Шектен тыс әрекет етпей заттардың өлшемін білу, барлық нәрсенің
мәнін айыра алу күйіне жетудің негізі болады. Бұл күйге жетіп, адам Дао
заңын ұстанып, өзінің қуат күшін тәртіпке келтіріп, оның мүмкіндіктері мен
қорын молайта отырып, сана аумағын кеңітіп, болмыс тұтастығына жетеді.
Өзін теңдік немесе үйлесімділік күйіне жеткізе отырып, адам нағыз
данышпанға айналады.
Егер Лао даоға сүйеніп тән мен жанның үндесімі арқылы идеал ретінде
данышпандыққа жетудің жолын нұсқаса, Ал Конфуций ақылды реттеп,
Ф – ОБ – 001033
моральдық абзал қасиеттерді дамыта отырып, өнегелік жағынан өркендеп,
тыныштық пен бақытқа жетуді ұсынады [24] .
Қытай елінің негізгі сенімі болып табылатын кұңфудзышылдық – тек дін
ғана емес, ғұрып, рәсім һәм мелмекеттік, ұлттық идеология қызметін
атқарды; қытай жұртының әуелде тұтастануы, содан соң өсіп өркендеуі,
айрықша қуатқа жетуі, мәңгілік мемлекет түзуі – ең алдымен осы өзгеше
ілімнің арқасы деп есептеледі.
Кез-келген діннің сыртқы сыпаты және көлденең көз үшін ең басты
белгісі, сенімі – рәсім, ғибадат. Бірақ кез-келген ғибадаттың мәнісі, кез-
келген рәсімнің мағынасы – нақты бір ұғым, наным, мұрат, мақсатқа
тіреледі. Кұңфудзы ілімі табынатын үш тұрғы бар: Көк, Рух, Аруақ-Адамдар.
Көк (Тиән) – ең биік әмірші, ғарыш, дүниені жаратушы және өз
билігінде ұстап тұрушы, ежелгі түріктің, бүгінгі қазақтың Тәңірісі (Көк)
іспетті.
Рух – Көкпен жалғас, астас, сол Көктің құдіретінен нақты көрініс
беретін, әлемнің қозғаушы күші іспетті өзгеше нәрсе; әкелгі қалпы – Ауа
(Чи), оның екі тұрпаты бар: Иән және Ин; Иән - өніп, өсудің, Ин-тозып,
өшудің көрінісі, осы екеуінің мәңгілік бірлігі әлемдегі тіршіліктің көзі
болып табылады. Рух ұғымының мағынасы кең, салалас: халықтың нанымда ізгі
рух бар, зұлым рух бар, бұл оқымыстылар қалыптаған Иән мен Иннің басқа бір
кебі; сонымен қатар Жердің рухы, Күннің, Айдың рухы, өзеннің, таудың, бұлт
пен найзағайдың, жел мен жауынның... рухтары бар; діни жоралғы бойынша
осылардың бәріне де тиесілі құрбандық шалынып отырады [25].
Табыну мәртебесіне көтерілген бұрынғы Адамдар, қазақша айтқанда
Аруақ үш түрлі болады: Әулиелер, Даналар, Дегдарлар. Кунфуцзышылар әулие
тұтып, табынатын, тиесілі құрбандық атайтын әулиенің ұзын саны он бес:
әуелгі он – ежелгі заманның ұлы патшалары, он бірінші – Кұңфудзы, ең
соңғы, он бесінші – Кунфуцзы ілімін біржола тиянақтаған, м.д. 372-289
жылдар
Ф – ОБ – 001033
аралығында жасаған оқымысты Міңзы. Әулие, Дана, Дегдарлармен қатар әркім
өз атасына құрбан шалуы – міндетті рәсім болған.
Құрбан шалудың өзі – тұтас бір ғылым, діннің айрықша мәнді көрінісі:
әрбір құрбанның өзіне ғана тиесілі дәрежесі, кесімді мезгілі, нақты орны
бар, өте күрделі орындалу жорасы бар.
Әрине, аталмыш ерекшеліктердің барлығы да тек осы Кунфуцзы іліміне
ғана тән, таза ұлттық тұрғыдағы наным мен рәсім. Мұның бәрі – сыртқы
қаңқа, ішкі тірек, ұстындар. Ал ілімнің түпкілікті мән-мағынасы мен мақсат-
мұраты жалпы адамзаттық қасиеттен бөтен туыс танытпайды, кісі ұғымына тән
құлықтық, ізгілік негізінде ұйысқан. Бұрынғы, соңғы зерттеушілердің
байыбынша, Кұңфудзы ілімінің өзегі бес тармақ арқауға құрылған, бұлар:
кісілік, әділдік, рәсім, (немесе құлықтылық), ақыл (немесе білімдарлық),
адалдық. Айналып келгенде, өзіндік салт, жоралғылардың барлығы да осы бес
асыл қасиетті және солардантуындайтын тағы қаншама игілікті бекітетін
тәсіл, құрал ғана дер едік [26] .
Көк тәңірінің әділдігі мен оның қоғамдық құрылыстағы маңызына алғаш
рет жасқаншақ шүбәлану Қытай халқының ежелгі ауыз әдебиетінің ескерткіші
- Әндер кітабында жазылады. Әндерде сол кездің құрылысына, жалпыға мәлім
түсініктер мен наным-сенімдерге батыл қарсы шыққан ойлар айтылады.
Бізге тәңір (аспан) өлшеусіз
Апаттарды жіберді.
Елде бір жан жоқ, жөн білер,
Содан жүрек тілінд.
Ежелгі Қытайдағы ой еркіндігі нысанының ең ертедегі және анағұрлым
кең тарағаны құдайдан безіну болды. Мысалға қытайлықтар арасында кеңінен
танымал Көк тәңірге қойылған сауалдар дастанын алайық. Бұл дастан көк
Тәңіріне қарсы шыққан адамдардың игілігі үшін құдайдың қаһары ретінде
адамдарға жіберілген дүниені опан су басудан құтқару үшін одан тірі әрі
Ф – ОБ – 001033
өздігінен өсіп-өнетін жерді ұрлап алған Гуня туралы. Осы қысастығы үшін
Гуняны құдайлар азаптап өлтіреді [27].
Жаза сонда не үшін берілді? Ал құрмет не шін? Тәңір не істесе де өз
еркінде - Тәңірге қойылған сауалдың авторы осындай мұңды қорытынды
жасайды.
Ежелгі Қытайда б.д.д. I-III ғасырдың өзіндематематика, астрономия,
медицина және басқа да ғылымдар саласында елеулі жетістіктерге қол жетті.
Ежелгі Қытайлықтардың ата-бабалары диқан бола отырып, жүздеген жылдар бойы
күн қозғалысын бақылаған, б.д.д. V ғасырда Қытайда жұлдыздар каталогы
жасалған. Астрономдар Күн мен Айдың тұтылуын есептей білген. Ирригация
мен істерінің қажеттіктерінен туған механика ғылымы табысқа жетті. Бұны
б.д.д. III ғасырдың аяғындағы ғаламат ғимарат 5 мың шақырымға созылған
Қытай қорғаны айғақтайды.
Табиғи ғылыми білімдер прогресі және қоғамдық практиканың дамуы
дүние мен адам туралы діни-мистикалық түсініктерді бірте-бірте әлсірете
бастады, анайы-материалистік көзқарастардың таралуына ықпал етті. Ғылыми
ой-тұжырымдардң діни сенімдерімен өткір күресе алды.
Анайы натура пәлсапалық идеялар б.д.д. I мыңжылдық басындағы Ұлы
жоспар трактатын сақтап қалды. Онда негізін алғашқы бес бөлік – от, су,
ағаш, темір, жер құрайтын материалдық дүние туралы ілім сөз болады.
Ежелгі Қытайда осы кезеңде материалистік пәлсапаның негізі жасалады.
Ол тек жекелеген идеалистік көзқарастар мен мектептерге ғана емес,
сонымен бірге алдымен ресми доктрина – конфуциандыққа қарсы ашық қарсы
тұрды. Бұл Жаңа тұжырымдар трактатында ырымның ымырасыз басты жауы
ретінде танылған көрнекті ғылым-табиғат зерттеушісі Хуань Танның әсіресе,
ұлы Қытай пәлсапашысы Ван Чуннің (б.д.д. 27 104ж.ж.) шығармаларында
көрініс тапты.
Бұл азаматтық парасаты биік, құштар ағартушы және терең пәлсапашы
адам еді. Күшейтілген идеологиялық тежеу жағдайында ол конфуциандықтың
Ф – ОБ – 001033
қасаң қағидаларына, діни кереметтер мен ырымға қарсы шығуға батылдық
танытты. Оның Сыни пікірлер атты полемикалық өткір трактаты бар. Мұнда
оның өз туындысының кез-келген жалғандық пен өтірікке деген жиіркенішке
толы екенін айтады.
Сыни пікірлерде басты назар конфуциандық теологияны, Тәңірдің еркі
мен оны қылығына қарай жазалау идеясын әшкерелеуге ауларылады. Ван Чун
аспанды құдайыландыруды Аспан дегеніміз жер сияқты дене деген өзінің
материалистік тұжырымдамасына қарама-қарсы қояды.
Пәлсапашы өз көзқарастарын қарапайым әрі ақылды уәждермен
негіздейді. Ол Кейбіреулер адамдар үшін қажет бес түрлі қоректің бәрін
аспан жаратады деп санайды. Бұл дегеніміз аспан жерді өңдейтін күл деп
санаумен бірдей.
Аспан адамды қылығына қарай жазалайды деген идеяны Ван Чун барынша
ұғынықты етіп түсіндіреді. Стихиялық апаттар адамдар үшін Тәңірдің жазасы
емес. Олар өз заңы бойынша стихиялы түрде болып жатады, ал адам мұны
білмей, түсінбей отырып, олардың алдында қорқыныштан қалтырайды. Егер
адамдарға бәрін дұрыс түсіндірсе, онда адамзатты бұл қорқыныштан
құтқаруға болады. Ғалым өз тұжырымын дәлелдеу үшін көптеген деректер
келтіріп, Аспан өзін сана-сезімді істермен көрсете алмайды, онда танып-
білу қабілеті жоқ деп тұжырымдайды.
Ван Чун дүниенің тұтастығын, мәңгілігі мен материалдығын жария етті.
Ол конфуциандықтар ежелгі ойшылдардың бойына туа біткен білімдарлықты,
жұмбақ сезімді теріске шығарады. Танып-білудің бірден-бір жолы сезіммен
түйсіну. Егер адамда көру, есту, иіс түйсігі болмаса, онда ол адамда
қоршаған дүние туралы түсініктің болуы мүмкін емес.
Ежелгі пәлсапаның түсіндіруінше адам дегеніміз-ғаламның бір бөлігі,
бірақ ол басқа табиғаттан ақыл-ойының болуымен ерекшеленетін бірден-бір
тірі жәндік Аспан мен жер туғызатын жәндіктер арасында адам анағұрлым
Ф – ОБ – 001033
құнды болып табылады, оның бұл құндылығы білімге қабілеттілігімен
айқындалады деді Ван Чун [28] .
Ван Чун ежелгі дүниенің оқыған-тоқығаны мол адамдарының бірінен
саналды және энциклопедиялық білімі болды. Өз сынының уытын конфуциондыққа
қарай бағыттай отырып, Ван Чун сонымен бірге халық ағарту ісіне көп еңбек
сіңірді. Кез-келген ырымды, наным-сенімді, конфуциондықтың сиқыршылық
тәжірибесін сынға алып отырды.
Ф – ОБ – 001033
1.3. Ислам әлеміндегі сенімнің таралуы
Сенім мен ақыл мәселелерін шешу қажеттілігі ортағасырлық
философияның өзінің бүкіл тақырыптық проблематикасының исламдық
дүниетанымға таңулы екендігімен айқындалады. Сондықтан араб-мұсылмандық
философияның дамуының айрықша айырмашылығы оның дінмен тығыз байланысында,
діни дүниетанымның қойнауында дамуда болды. Сонымен қатар мұнда ислам
әлемімен бірге ғылым мен білімнің де ролі арта түсті.
Ортағасыр, - деп жазды Ф.Энгельс, - нағыз тұрпайылықпен дамыды. Ол
ежелгі цивилизацияны, пәлсапаны, саясат пен заңды Жер бетінен өшірді...
Ежелгі дүниеден оның алған бірден-бір нәрсесі христиандық және жартылай
қираған, өзінің бұрынғы цивилизациясынан айрылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz