Шығыс философиясы тарихындағы сенімнің орын алуы және еркін ойлау мәселесі

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:

Ф - ОБ - 001/033

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

I Шығыс философиясы тарихындағы сенімнің орын алуы және еркін ойлау мәселесі

1. 1. Ой еркіндігі мен сенім ұғымдарының философиялық түсініктері . . . 7

1. 2. Ежелгі шығыс философиясындағы алғашқы сенімнің қалыптасуы және оның ерекшеліктері . . . 14

1. 3. Ислам әлеміндегі сенімнің таралуы . . . 27

II Дәстүрлі қазақ дүниетанымындағы сенімнің қайнар көздері

2. 1. Сенім мәселесінің түркі дүниетанымы мен қазақ ағартушыларының көзқарастарында орын алуы . . . 35

2. 2. Қазіргі қоғамдағы еркін ойлау принциптері және оның кері әсері . . . 42

Қорытынды . . . 50

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 52

Ф - ОБ - 001/033

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Шығысқа тән рухани әлемде негізінде ол адамның жан дүниесін жетілдіруге бағытталғандықтан, ондағы ондағы ежелден қалыптасқан сенім мәселесі қазіргі таңда да ең маңызды мәселелердің бірі. Өйткені батысқа қарағанда, шығыс философиясында сенім мен еркін ойлау жүйесі ерекше сипатқа ие. Бірақ, шығыс философиясы оқшауланған дербес қызметке айналмағандықтан олардың таза философиядағы тағдырына шолу жасау қиын. Ол әлі зерттеуді қажет ететін мәселе екендігі белгілі.

«Сенім білімге негізделмесе де белгілі бір құбылыстың ақиқаттығына илану. Табиғаттан тыс күштерге көзсіз сену кез-келген діннің құрамдас бөлігі болып табылады»[1] . Соған қарамастан қазіргі кезде көптеген философ идеалистер сенімді ғылыммен қауыштыруға немесе сенімді ғылыммен алмастыруға талпынады. Кәдімгі сөз қолданысындағы сенім - әлі де теориялық жағынан да, тәжірибе жүзінде де дәлелденбеген болжамдарға сенімділік.

Ал, еркін ойлау мәселесіне келсек, қазіргі кездегі жеке тұлғаның өзінше ойлап, өз жан жүйесіне жақын көзқарастарды ұстануға ерікті екендігі, тіпті ол әркімнің дербес субьект екендігінен туындайтынын мойындауға енді ғана үйреніп келеміз. Елімізге реформаларды іске асыру кезеңінде, тіпті жалпы дербес мемлекет ретінде тұтас бір идеология керек дегенді көп кісілер осы тоталитаристік мағынада түсініп жүр. «Ұлттық идея да, дін де тағы басқа көзқарас өзгенің бәрін тұншықтыратын күшке айналуға тиіс емес. Ойлауға шын мағынасында еркіндік жағдайында ғана үйренуге болады, яғни ойды тұсайтын сыртқы құрсаулар болмау керек. Бірақ бұл еркіндіктің бір жағы. Екінші және ең шешуші жағы: әркім тек өзі ғана еркіндікке жете алады. Сыртқы құрсаулар жоғалған күнде де өз ойлауында қалыптасып қалған құрсаулардан адамдар тез арада арыла алмай жүреді. Оған тек өз күшімен, өз ынтасымен, өз батылдығымен және өз дамуымен жетеді. Еркін ой тек ақиқатқа жүгінері сөзсіз,

Ф - ОБ - 001/033

ал ол ешбір сыртқы тиымға, қойылған шектерге жалтақтықпен сыйыса алмайды» [2] .

Өзінің бастауын Ежелгі Қытай мен Үндістаннан алатын сенім мен еркін ойлау мәселесі бүгінгі күнге дейін философияның негізгі мәселелері болып табылады. Өйткені, адамзаттың сенімі бір жерде тоқтап қалмақ емес, ол жалғаса береді. Ал, оның кері әсері болып табылатын ой еркіндігі бүгінгі таңда біздің демократиялық қоғамымыздың арқауы болып табылады. Бірақ, президентіміз Н. Ә. Назарбаев өзінің жолдауында: «Бізде демократиялық мәдениеттің терең дәстүрлерінің жоқтығы, еркіндікті ойыңа келгенді істеуге болады деп түйсіну елді тұрақсыздыққа ұрындыруы, біздің болашаққа арналған барлық жоспарларымызды белінен басып, өзімізді алысқа кері серпіп тастауы әбден мүмкін екенін мойындауымыз керек» [3] - деген.

Сонымен қатар Қазақстандағы сенім мәселесінде: «Біз барлық діндердің тең құқылығына кепілдік береміз және Қазақстан конфессияаралық келісімді қамтамасыз етеміз. Біз Исламның, басқа да әлемдік және дәстүрлі діндердің озық үрдістерін құрметтеп әрі дамыта отырып, осы заманғы зайырлы мемлекетті орнатамыз» [4] - деп, бұл мәселені басты негіз ретінде көрсеткен.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еркін ойлау мен сенім мәселесі шығыс философиясында ежелден бастап қалыптасқан негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Бұл мәселелер хақында ой толғамай өткен ешбір белгілі ойшыл жоқ, ешбір философиялық жүйе жоқ десек те болады. Басқа мәселеге соншалықты сабырлы, салқын күйде ой кешетін даналардың өздері де еркіндікке келгенде айрықша жан толқынысын сездіріп тұрады. Бірақ та осы көзқарастарды жинақтап саралау мен оларды зерттеу қазіргі заман талабы болып отырғаны белгілі.

«Еркін ойшылдық термині негізінен алғаш рет ағылшын философы деист А. Коллинз (XVIII ғ. ) діни уағызға және авторитаризмге, басқа дінді мойындаушылыққа қарсы күресте пайдаланды. Ол ақыл, еркін ойшылдықты

Ф - ОБ - 001/033

ақиқатқа жетудің «ең дұрыс жолы» деп тауып, ақыл-ойдың барлық нәрсе туралы, соның ішінде дін туралы еркін айту құқын дәлелдеді»[5] .

Тарихи дамудың барысында терминнің мазмұны да өзгеріске ұшырап отырды. Еркін ойшылдық дінді және қоршаған ортаны сын тұрғысынан қарастыруға ақыл-ойдың құқын мойындаудан шығатын кең руханилық ағым. Діннен ерекшелігі, ол адамдардың шындық дүниенің жақтарына үстемдігін бейнелейді. Еркін ойшылдықтың деңгейі және көріну түрлері әр түрлі.

Қ. Әбішев өзінің зерттеуінде: «Еркін ойлау адамның тек субьективтік күйі ғана емес, оның дүниедегі ерекше болмысы. Олай дейтініміз: еркіндік адамның іс жүзінде еркін болуында ғана емес, соның белгілі дәрежеде өзіне де тәуелсіз обьективтік еркіндігінде. Себебі, ол екінің бірінде ерікті түрде құлшылықты таңдайды. Оның қайшылығы да осында. Еркіндік те, құлшылық та адамдарға сырттан келмейді. Оны адамдардың өзі таңдайды. Яғни, құлшылықтың өзі алғашқы еркіндіктің нәтижесі, себебі, оны адам өзі таныған» [6] - деп еркін ойлау мен сенімнің арақатынасын біршама жақындатады.

Шығыс философиясын зерттеуде қазіргі кезде ғылыми салада еңбек етіп жүрген аға ұрпақтың үлес салмағы жоқ деу қателік болар еді. Ой еркіндігі мен сенім мәселесіне зерттеу жүргізіп жүрген ғалымдар: М. Мағауин, Мырзагелді Кемел, С. Үсенов, М. Үсенова, Л. Ә. Асқарова, З. Н. Исмағанбетова, Н. А. Қазбеков, С. Әмірғазин, Б. Аханов, Ғ. Есім, С. Көбесов, Т. Ғабитов, А. Қасабек, Ж. Молдабеков тағы басқаларының нәтижелі еңбектері қазіргі таңдағы мәселелерді зерттеуге өз септігін тигізуде.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың ең негізгі алға қойған мақсаты еркін ойлау мен сенім мәселесінің шығыс философиясындағы орны мен маңызын көрсету. Осы мақсатқа жетуде зерттеудің міндеттерін негізгі арналарға жүйелеп төмендегіше көрсетуге болады:

Шығыс философиясындағы еркін ойлау мен сенімнің орнын анықтау;
Ой еркіндігі мен сенімнің негізгі принциптері мен идеясының мәнін ашу, түсіндіру;

Ф - ОБ - 001/033

Ежелгі Шығыс философиясының қалыптасуындағы ой еркіндігі мен сенімнің орнын анықтау;
Ортағасырлық шығыс мұсылман ойшылдарының көзқарастарындағы сенімнің мәнділігін ашу;
Түркі дүниетанымы мен қазақ философиясындағы сенімнің байланысын көрсету;
Еркін ойлау мен сенімнің қазақ ағартушылары көзқарастарында зерттелу деңгейін көрсету;
Қазірігі кездегі ой еркіндігі мен сенім мәселесіне ғылыми-философиялық талдау жасау.

Зерттеудің жаңалығы

Сенім мәселесі шығыс қоғамының басты құндылығы екендігі философиялық тұрғыдан көрсетілді;
Шығыс философиясы тарихындағы әр қоғамның ой еркіндігі мен сенімінің ерекшеліктері анықталды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімге біріктірілген бес бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі - 54бет.

Ф - ОБ - 001/033

I Ежелгі және Ортағасыр мұсылмандық шығыс философиясындағы сенімнің орын алуы және еркін ойлау мәселесі

1. 1. Ой еркіндігі мен сенім ұғымдарының философиялық түсініктері

Философия тарихында сенім мен ой еркіндігі ежелден қалыптасқан негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Ең алдымен сенім түсінігін жан-жақты талқыласақ оған көптеген анықтама беруге болады, өйткені оның түпкі мағынасы тереңде жатыр.

Ғ. Есім сенімге былай деп анықтама береді: «Сенім өмір тірегі. Сенімсіз өмір жоқ. Сенім өмір өзегі. Өзекті жан не Жаратушысына, не Адамға, не өзіне-өзі сенеді. Сенімсіздік адамды қауіпті жағдайға бастамақ, ол жамандықтың нышаны. Ешнәрсеге сенбейтін жан өзіне-өзі де сенбек емес. Сенімі жоқ адамның өмірде салмағы және орны жоқ. Ол тамыры тереңге кетпейтін қаңбақ сияқты, желдетіп жөңки бермек. Сенім тамырын тереңге салады» [7] .

Алайда, біз философияның негізгі мәселесі болып табылатын дүниенің бастамасы жаратушыға немесе белгілі бір күшке деген сенімнің шығыс қоғамындағы орнын қарастырамыз. Әрине біз бұл жерде діни сенімге тоқталатынымыз сөзсіз.

Дін ілімін зерттеуші С. Әмірғазин: «Ең бастысы - діни сенімнің теологияда, философияда және басқа ғылымдар тұрғысынан алғандағы мәнділігі адам өзі арқылы және өзіндігінде табиғи болмыстан тысқарғы бөтен болмысты ашуы» дейді, сонымен қатар ол сенім іліміне мынадай талдау жасайды:

Біріншіден, сенім ілімі ең алдымен табыну обьектісіне (культке) қатынасты - табыну обьектісі уақыт келе танымастай өзгеруі мүмкін, бірақ оған деген сенім сол қалпында қалады. Адам табыну рәсімдерін орындау мүмкіндігінен айрылуы мүмкін, бірақ сенімге сенуі жалғаса береді. Тіпті, сенімсіз адамның өзі табынушылық рәсімдеріне толығымен қатыса беруіне болады. Әр түрлі діннің адамдары бір ғана сенімділік табынушылықты атқаруы, ал бір діни сенімдегілердің табынушылық рәсімдері бөлшектеніп кетуі мүмкін.

Ф - ОБ - 001/033

Сонымен бірге адамның сенімі оның табынушылығын басқалардан жасырын ұстауын талап етуі мүмкін. Оның үстіне ақырында, сенімдік ілім табынушылықты мүлдем қажет етпеуі мүмкін.

Екіншіден, сенімдік ілім беделді мәтіннен тәуелсіз болады - қасиетті мәтіндер көптеген ғасырлар бойы жинақталуы мүмкін және бір ғана діннің игілігі болмайды. Бірнеше дін бір мәтінді ғана пайдалануы мүмкін. Сонымен бірге сенім тек қана оқи алатындар мен жаза алатындардың ғана үлесі емес, жазу-сызу дегеннің не екенін білмейтіндердің арасында да тарайды.

Үшіншіден, сенім ілімі өз ізбасарларының психологиялық ерекшеліктеріне тәуелсіз дамиды - психологиялық тұрпаттары мүлдем әрқилы адамдар бір ғана сенімге бас ұрулары мүмкін, бірақ бастан өткерген толғаныстарына қатысты біртекті адамдар әр түрлі діндерге жатуы мүмкін.

Төртіншіден, сенім ілімі өздерінің ізбасарларының қауымдастығының тұрпаттарына қатысты - қауымдастар адам танымастай болып өзгеруі мүмкін, мемлекеттер мен өркениеттер құруы немесе қирап және мүлдем жойылып кетуі, бірақ сенімнің доктриналары (қағидалары) ауызша немесе жазбаша дәстүрде сақталып қалады және ізбасарлары мүлдем қалмаған күннің өзінде де кез-келген мезетте ізбасарлар табуы мүмкін. Тіпті осы сенімдік ілімге қатыстының барлығы ұмытылып және ешқандай да куәлік қалмаса да бұл сенім кез-келген сәтте болмыссыздықтан пайда болып жанданып және дами түсуі де мүмкін. Өйткені, кез-келген сенім өзінде жеке тұрпаттық бір мәнге ие болады және кейбір жағдайларда адамның қоғамдық өмірінде де, сөйтіп, осы мән қажеттілігі туған кезеңде адамның алдынан қайта ашылуы заңдылық. Яғни мән болмаса дін де болмас еді дегеніміз осы.

Бесіншіден, кез-келген табынушылық та мәнге ие болуы керек: егер мән болмаса табыну да болмақ емес. Мән жайлы түсініктің өзі негізінен рух туралы түсінік әлі де адамның шешіп болмаған құпиялы аумағы болғандықтан ол керісінше, санасыздық төңірегінде қалыптасатындығы айғақты құбылыс. Яғни, мән туралы білмей-ақ, мәндік түсінікпен ғұмыр кешуге болады екен, басқаша

Ф - ОБ - 001/033

айтсақ өз сенімінің өзегін білмей-ақ сенімдік өзіндік қалыпты қалыптастыруға болады. Сөйтіп, діннің абстрактілі идеясы пайда болу үшін адамның жеке басы бірнеше діни қауымдастықтың құрамында болып, санасымен өзінше түйсініп, өзінше бас тартуы керек екен» [8] .

Ресейдің атақты дін мәселесін зерттеуші ғалымы М. П. Мчедлов Былай деп жазады: «Сенім мен ойлау, дін мен ғылым арақатынасы мәселесінің бірінші орынға қойылуы, барлық діндердің нақты зерттеу көрсеткіштері бойынша теологиялық философияның өзгермейтін атрибуты болып табылады» [9] . Бірақ діни сенімді біз барлық қоғам бір мағынада болады деп айта алмаймыз. Өйткені, әр қоғамның өзіндік сенімі болады.

«Көне Израилдің Тауратсыз, Европаның Інжілсіз, Қиыр Шығыс пен Үнділік өркениетті Ведантасыз, мұсылман әлемін Құрансыз көз алдымызға елестете аламыз ба? Тарихтан байқағанымыздай, мәдениеттегі тығырықтар мен төмен құлдырау кезеңдері діни сенім толқыныстарының әлсізденуі кезеңдеріне сәйкес болады екен. Ал ол өз алдына шығамашылықтың тоқырауы мен өшуіне әкеп соғатын көрінеді. Яғни, діни сенімнің табиғаты адамның ақыл-ойына, пайымына, бастан өткерген тәжірибесіне және саналық деңгейінің дәрежесіне байланысты емес, оның түйсіктік ұмтылысының мәндік бағамы мен сол мәнді іздестіру жолындағы мазмұны болып табылады. «Сенім табиғаты адамның формальды - қисындық, дәлелдемелік немесе нақтылы шындық тұрғысындағы негізінен тысқарғы Жоғары болмыстықтың барлығына деген бұлжымас нанымы». Яки, адамның болмысы қаншалықты формадан жаңаша формаларға ауыса алғанымен оның мәндік сипаты өзгермек емес. Ол дегеніміз мәндік сипаттың Жоғары Мәндік Болмысқа тәуелділігі деп ойлаймыз» [10] .

Дінге қатысты еркін ойшылдық, қоғамның үстем тап өкілдерінің әлеуметтік, материалдық және мәдени артықшылықтарын жақтаушы діни идеологияның шығуымен қатар пайда болды. Еркін ойшылдық терминін алғаш рет ағылшын философы деист А. Коллинз (XVIII ғ. ) діни уағызға және авторитаризмге, басқа дінді мойындаушылыққа қарсы күресте пайдаланды. Ол

Ф - ОБ - 001/033

ақыл, еркін ойшылдықты ақиқатқа жетудің «ең дұрыс жолы» деп тауып, ақыл-ойдың барлық нәрсе туралы, соның ішінде дін туралы еркін айту құқын дәлелдеді.

Тарихи дамудың барысында терминнің мазмұны да өзгеріске ұшырап отырды. Еркін ойшылдық дінді және қоршаған ортаны сын тұрғысынан қарастыруға ақыл-ойдың құқын мойындаудан шығатын кең рухани ағым. Діннен ерекшелігі, ол адамдардың шындық дүниенің жақтарына үстемдігін бейнелейді. Еркін ойшылдықтың деңгейі және көріну түрлері әр түрлі.

Егер кең мағынада қарастыратын болса, еркін ойшылдық деп бүкіл дамыған рухани мәдениетті есептеуге болады. Алайда, әдеттегі еркін ойшылдық туралы қалыптасқан ұғым оны мынадай түрде қарастырады: құдаймен күрес, діни енжарлық, дінге қарсы скептицизм, антиклерикализм.

«Құдаймен күрес адамдардың құдірет күші бар екенін мойындай отырып, оған қырын көзқарасы, яғни діни санадан әрі шыға қоймаған, дінге қарсылық білдірудің әлсіз түрі. Ол таптық қоғам тарихында фольклорда, әдеби, тіптен теологиялық әдебиеттерде де орын алады. Оның шығу себептері әр түрлі: әлеуметтік теңсіздікті сезіну, өмірге қанағаттанбау, күйзеліс т. б. Құдайға қарсылық білдіру құдірет күшін өмірде кездесетін келеңсіздіктер үшін ғайбаттау, қорқыту түрлерінде болады. Адамдар осылайша өзінің құдірет күшіне қарсы «мықтылығын» сезінеді, екінші жағынан осы құдіреттен өзінің тәуелсіздігін де көрсетуі мүмкін.

Құдаймен күрес діни этикалық идеалдың кейбір жақтарынан: ездіктен, момындықтан, күйзелістен, адам игілігі үшін сенімнен бас тартады. Құдай дүниедегі зұлымдыққа жауапты деп жарияланады» [11] .

Дінге қатысты скептицизм дінінің ақиқаттығына немесе кейбір жақтарының ақиқаттығына күмән келтіру, қоғамның мәдени дамуының өне бойына орын алды. Оны философиялық скептицизммен шатастыруға болмайды, соңғысы рационализмге сүйенген дүниеге апаттық, материалистік көзқарасымен сипатталады. Күмәндану - танымның әдістемелік принцип

Ф - ОБ - 001/033

ретінде ақиқатқа жетудің басты қаруы. Діни жағдайдағы күмәндану ақиқатты іздеу жолында діни емес жолдарды іздеуге алып келеді. Скептицизм атеистік ілімнің шығуын дайындады. «Ежелгі шығыс қоғамдарында Египетте, Вавилонда, Палестинада - діни әдеттерге қарсылық негізінен «о дүниенің» бар екендігіне немесе діни ғұрыптардың ықпалдылығына күмәндану түрінде орын алды. Ортағасыр дәуірінде скептицизм еркін ойшылдықтың ең таралған саласы болып философияны, поэзияны, идеологияны және фольклорды қамтыды.

Антиклерикализм қоғамдық институт түрінде шіркеуге қарсы бағытталған, оның қоғамды билеу ниетіне, сондай-ақ қоғамды клерикаландыру саясатына қарсы бағытталған идеялық әлеуметтік қозғалыс

Әлеуметтік белгілері бойынша антиклерикализмнің екі типі бар: демократиялық, прогрессивтік, орын алып отырған әділетсіз қоғамның жақтаушысы, шіркеуге қарсы саяси қарсылас түрінде күресетін үстем тап бөлігінің антиклерикализмі: (мысалы, Германиядағы католик шіркеуіне Бисмарктің қарсы шығуы) .

Дүниеге көзқарастық белгілері бойынша, діни және зиялы антиклерикализм болып бөлінеді.

Антиклерикализм, әсіресе феодализм дәуірінде зор рөл атқарады. Шіркеуге қарсы күрес орта ғасырда Батыс Европада және Ресейде феодалдарға қарсы бас көтерулермен бітісіп жатты.

Діни енжарлық ғылыми әдебиетте әр түрлі мағынада қолданылады. Бірқатар зерттеушілер діни енжарлық кейбір адамдардың дінінің жойылу процесіне бейтарап қатысын меңзеп, оны азаматтық болымсыздығымен, сондай-ақ әлеуметтік енжарлығымен байланыстырады. Тарихи атеистік әдебиеттерде діни енжарлық еркін ойшылдықтың дінге қатысы тарихи прогрессивті формасы түрінде қарастырылады.

Дін қайраткерлері дін мәселесінде енжарлыққа жақтырмай қарады. Қазірдің өзінде шіркеу қызметшілері өз жақтастарының арасында діни

Ф - ОБ - 001/033

енжарлықты болдырмауға тырысады, себебі ол материализмге өтуге мүмкіндік береді» [12] .

Еркіндіктің бар екендігін теріске шығаратын, соны негіздеуге бағытталған көзқарастар саналуан. Бірақ осы принципті логикалық шегіне жеткізе өрбіткендер - механикалық материализм бағытындағы кейбір ойшылдар деуге болады. Олар (әсіресе Т. Гоббс, Б. Спиноза, Ламетри т. б. ) адам, қоғам тіршілігін де табиғи механикалық заңдармен түсіндіруге ұмтылған. Олар жалпы алғанда механика, геометриялық принциптердің тұрғысынан еркіндік туралы адамдардың ойы жалған елес қана, ал шын нәрсе қажеттілік деуге ойысады. Ал ол себептілік түбінде тек құдайдан. Гоббс былай дейді: «Еркіндік пен қажеттілік үйлесе алады . . . ерікті әрекеттер адамдардың ырқынан, ал ырық еркіндіктен, сонымен қатар адамдардың ырқынан туатын әрбір акт, тілек және талпыныс белгілі бір себептен, себептердің тізбегінен (ал тізбектің соңғы тізгіні, ең ақырғы себеп құдайдың қолында) болғандықтан оның бәрі қажеттіліктен туындайды. Осы байланыстарды көре алатын адамға адамдардың еркінсіген әрекеттерінің қажеттілігі айқын болар еді. Бәрін көріп, бәрін реттеп отырған құдай, әрине, адамдар қалаған нәрсесін істеп жатқанда да содан қажеттілікті, құдайдың өз қалағанының болып жатқанын да көреді . . . адамдарда ешнәрсеге құштарлық та, ешнәрсеге құмарлық та құдайдың ырқынсыз болмас еді . . . »

Б. Спинозадан бастап құдайды әлемнен, табиғаттан тыс тұрған бөгде күш деп есептеу, яғни табиғаттан тыс қажеттілікті іздеу философия мен ғылымнан ығыстырыла бастайды. Спинозаның ойынша табиғаттың өзі құдіретті күш, құдай деп сол табиғаттың өзін түсінуіміз керек, құдай да, табиғат та бір нәрсе, бір субстанция. Субстанция деп тек өзі арқылы өмір сүретін, тек өзіне негізделетін, тек өзі арқылы көрініс табатын, өмір сүруін тек өзі арқылы түсінуге, тануға болатын нәрсені айту керек. Табиғатты немесе құдайды тек тұтас алғанда ғана ол осындай қасиетке ие. Әрбір жеке зат, құбылыстар

Ф - ОБ - 001/033

(модустар) солардан туындайды, солардың көрінісі. Құдай әрбір заттың ішкі мәні, қажеттігі, себебі. Ол сыртқы себептілік емес, ішкі себептілік.

Ой еркіндігі ұғымы рационализм ұғымымен өте тығыз байланысты. Қазір батыстың озық ойлы ғалымдары арасында «ой еркіндігі», «адамгершілік», «атеизм» сөздері бір-бірінің баламасы ретінде, ал оларды білдіретін құбылыстар мақсаты дінді сынау болып таблатын бағыт ретінде қолданылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.