Сәбидің дүниеге келуіне байланысты өлең-жырлар

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Сәбидің дүниеге келуіне байланысты өлең-жырлар

Ата-анамнын саясында ер жетіп мен,

Аялы ақ бесікте тербетілем,

Әжемдей ақ ниетті адал жанды,

Таппаспын айналсам да жер бетінен. (Халық өлеңінен. )

Қазақ халқында нәрестенің дүниеге келуі үлкен қуаныш болып саналған. Отбасының арманы мен тілегі, алтын тірек-діңгегі, ерлі-зайыптылардың сүйеніші мен қуанышы - бала.

Адамның тууынан бастап, қартайғанға дейінгі өмір жолының әр кезеңін атап өту, оған арнап өлен-жыр шығару қазақ халқының ежелгі дәстүрі болған. Бала туғанда елді жинап «шілдехана» жасау, азан шақырып, ат қойғызу, бесікке салу, аяғын апыл-тапыл баса бастаған кезде «тұсау кесу», алғаш рет жолға шықса «тоқым қатар», бес жасқа келгенде «атқа мінгізу» - бәрі де өлең-жырлар арқылы атқарылып отырған.

Осындай салттан туған өлеңнің бірі - бесік жыры.

«Бесік жырында» ананың балаға деген мейірімі, махаббаты жырланады. Онда жас бала дені сау, еңбек сүйгіш, өнерлі, елін қорғаушы ер-азамат болып өссе екен деген тілек байқалады.

Мәселен:

Әлди, бөпем, әлди-ай!

Айналайын шырағым,

Көлге біткен құрағым.

Жағамдағы құндызым,

Аспандағы жұлдызым.

Әлди, бөпем, әлди-ай!

Айналайын балам-ай,

Айналсын сенен анан-ай!

Әлдилеп сені сүйгенде,

Ананның көңілі болар жай, -

деп, ана бесікті тербетіп отырып, өзінің баласына деген ішкі махаббат сезімін білдіреді.

«Әлди, әлди, ақ бөпем» деп басталған өлең-жырда анасының жас сәбиіне деген арман-тілегі білдіріледі. Онда:

Құрығынды майырып,

Түнде жылқы қайырып.

Жаудан жылқы айырын,

Жігіт болар ма екенсің? -

деп, баласына деген тілегі, одан күтер үміті айтылады. Мал бақ, өнер үйрен, кәсіп қу, еліңді жаудан қорған біл деген тілекті анасы бесікте жатқан кезінен жас сәбидің құлағына сіңіруді көздеген. Ана тілегі - ел тілегі.

Тұсау кесу жыры . Балаға 12-14 ай болғанда қаз тұрып, жүре бастайды. Осы кезде ауылдағы қарт әжелер мен қыз-келіншектер жиналып, ойын-той жасап, шаруаға икемді, пысық, елгезек, еңбек сүйгіш бір келіншекке жас баланың тұсауын кестіреді. Тұсау кесуші әйел жүре бастаған баланың аяғына ала жіппен тұсау салын жатып:

Қаз-қаз, балам, қаз, балам,

Қадам бассаң мәз болам,

Күрмеуіңді шешейін,

Тұсауыңды кесейін.

Қаз-қаз, балам, қаз, балам,

Тақымыңды жаз, балам.

Қадамына қарайық,

Басқанынды санайық.

Балтырынды түре ғой,

Тай-құлын бон шаба ғой,

Озып бойге ала ғой, -

деп өлеңдете отырып, ала жіпті қайшымен қияды да, баланы 3-4 аттатады.

Балаларға өлең-жыр, жаңылтпаш, тақпақ, өн айтқызып, озғандарға түрлі сыйлықтар береді. Тұсаукесер тойындағы тілек-ниет - баланың өмірге аттаған қадамын құптау, жақсы тілек тілеп, елге қадірлі азамат болсын дегенді білдіруден туған ниет.

Атқа мінгізу тойы . Бала 4-5 жасқа толғанша әкесі оған тай-құнан арнап, ер-тоқым, қамшы, жүген даярлап қояды.

Атқа мінгізу тойы әдетте жаз айларында болады. Ел жиналғаннан кейін баланы өзіне арнаған тай немесе құнанына мінгізіп, қуаныш қылады.

Тойда айтылатын тілектер, берілетін бата жыр түрінде болады:

Ақ тілек, ақ тілек,

Атқа тоқым сал тілек.

Жасыңнан малды баға біл,

Атқа жақсы шаба біл.

Өнеге, өнер таба біл,

Аймағыңа жаға біл.

Teң құрбыңның алды бол,

Мінеки, атқа міндің

Ашылды жол.

Атқа міну тойы баланың өжетке жарауы, азаматтықтың белгісі болып саналған. Бұл той балаға да үлкен жауапкершілік артып, сана-сезімінің оянуына, тез есеюіне әсер етуді көздеген.

Жаңылтпаш . Қазақ халқының ауыз әдебиетінің бір түрі - жаңылтпаш. Мұнда жаңылтпаш айтушының әр сөзді бұзбай дұрыс айтуы мақсат етіледі. Жаңылтпаштың сөздері айтылуы қиын, жаңылдыру үшін едейі құрастырылған тақпақтардан құралады. Жаңылтпаштың әр сөзі шапшаңдата, тез-тез айтылуга тиіс. Егер жаңылтпаш айтушы адам қиыннан құралған сан қырлы сөздерді дәл келтіріп айта алмаса, аздап жаңылып кетсе - онда күлкі болмақ.

Жаңылтпаштың сөздері көбінесе өлең секілді ұйқасып та келеді.

Мысалы:

Қара бүркіт томағасын түсірді,

Оны мен томағаламай, кім томағалайды?

Оны мен томагаламай, кім томағалайды?

Немесе:

Ар жақтағы Құдияр құдам еді,

Ол мені кудаламады,

Мен оны кудаламадым, -

деп, соңғы екі жолды қайталап айтады.

Жаңылтпаштың тіл ұстартуда тәлімдік мәні аса зор.

... жалғасы