Сәкен Сейфуллиннің туғанына 110 жыл

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Сәкен Сейфуллиннің туғанына 110 жыл

Астанада әлі күнге дейін көзіндей болып қалған, ол бас сұққан қастерлі
ғимараттар көп.
Сырбаз, сұлулықтың символындай сол жанның сыртқы көркіне ішкі дүниесіде
сай болғаны жайлы ел арасында тамсанып айтқан көне құлақтардың әңгімесі
жетерлік. Жалпы, Сәкенді ұлтшыл деп қуғынға салып, айыптап, талай жылға
дейін ол туралы айтуға да тыйым салғанда оған қатысты талай дүниелер
өртеліп, аяусыз жойып жіберілген. Тек жаратқанның құдіретімен каншама қуғын-
сүргін, таршылық көрсе де аяулы жары Гүлбаһрамның інісі Мәжиттің жасырып
сақтап, бүгінгі күнге дейін жеткізген, ұрпағының еншісіне көңіл жұбатарлық
тәбәріктей болып аз ғана дүниесі қалған. Жазу мәшеңкесін інісі Мәжит талай
жылдар жасырып, жертөледе ұстаса, жары Гүлбаһрам сақтаған шыны құтыдағы
әтірі де сақталған. Мұны асыл жары қандай қиын-қыстау кез болса да,
жалғызы Аянды арқалап, Сәкеннің соңынан іздеп, жолыға алмай жүргенде де
көйлегінің ішіне жасырып, тастамай алып жүрген деседі. Гүлбаһрам өзі бақиға
аттанарда аманат айтып, мүрдесіне септіріпті деген аңыз да бар. Бұлардан
басқа осы уақытқа жеткен құнды жәдігерлер - Сәкеннің күнделікті тұрмыста
пайдаланған алтын сағаты, костюм-шалбары, тақиясы, шапаны, қолшатыры,
бөкебайы, асатаяғы, аяқкиімі, қолшабаданы тағы басқалары Астанадағы
мұражайында сактаулы тур. Тағы бір айтатын жайт, мұражайда Сәкеннің белгілі
Тар жол, тайғақ кешу романының 1927 жылы шыққан алғашқы нұсқасы бар. Ал
кейіннен жарық көрген кітаптары талай қолдан өтіп, теперіш көріп, өні
өзгертіліп, қырқылып біткен дүниелер ғой. Дегенмен, адал ұлын әлдеқалай
заманалар кепиетін көрсе де, жанынан артык сүйген, зәрезап болғ-ан жұртынан
күні бүгінге дейін көздің қарашығындай сақталған асыл жәдігелер табылып,
мұражайға тапсырылып жатыр. Голощекин саясатына қарсы жазылған Қызыл ат
поэмасының орысшаға аударылған нұсқасы Красный конь кітабын Сәкеннің
жақын туыстары кейінгі бір-екі жыл мұғдарында ғана табыс еткен.
Қазіргідей заман тынышталған уақытта да Сәкенді қызылдарға қызмет еткен
деп күндеушілер табылған. Бұл дүниенің азабын көріп баққан асыл жанның
тұлғасы бұдан зораймаса кішірейіп қалмағаны анық. Адал ұлын әлдеқалай
замана кепиетін көрсе де халқы жанындай сүйіп, қалған дүниелерін бүгінге
дейін жеткізді.
Сөйткен Сәкеннің әртүрлі болжам, деректер айтылғанымен, қилы заман
әбігерінде жатқан жері де белгісіз боп қалған. Сонау бір жылдары Сәкенді
Сібірде айдауда жүргенде жолықтырдым, моласын білем деген адамды алып
Магаданға Жаңаарқа, Жезқазғаннан ел азаматтары арнайы барып, денесін
аманаттап әкелеміз деп, жолға да шығып, іздеу салып еді-ау. Бірақ қаншама
жылдар тоны өсіп кеткен мұз қабаттар міз бақпай, нақты дәйек болмады.
Дегенмен, Қарашілік кыстауы, Иманак тауы жайлауы болған Сейфолланың
Сәкені халықтың ұлы болып калды. Ертеректе Иманактын бір баурайын
Сейфолланың көні дейді екен. Биыл сол Иманактың бауырында ел-жұрты
Сәкеннің 110 жылдық тойын атқармақ. Ал, Сарыарқаның сардаласында Сұлуды
атты қалай көзі киып... деп жырлаған аяулы жанның өзіндей болған бір аксак
киік сары далада әлі күнге дейін жүргендей. Бала кезімізде аксақ киікті біз
де көруші едік... Ол Сарыарқаны мәңгі елестей кезіп жүретін болар.

Сәкен Сейфуллин
(1894—1938)
"Желісі үзілмей келген жиырма жылдық
ақын жолы – жеңіл жол емес. Күш-қуат, ой-
сезім, істері нәр атаулының барлығын, қуаныш
пен күйініш,, қиналу мен тебірену араларында,
жалындай жанып ортаға салған жылдар. Бұл
жолга барлық жас куаты, өмірлік бейнеті,
жүрек қаны сарп етілген. Осы күйді, әсіресе,
Сәкен басынан мол кешті".
Мұхтар Әуезов

XX ғасырдағы қазақ әдебиетінің негізін салушылардың бірі - Сәкен
Сейфуллин аз ғана ғұмырында өлмейтін мол мәдени мұра қалдырды.
Қазақ әдебиетінің барлық жанрында тамаша туындылар берген жаңашыл
жазушы қаламынан туған шығармалар халық өмірінің ең бір көкейкесті
такырыптарын қопара көрсетіп, жанды бейне, көркем образдар арқылы, терең
идеялар айтып, эстетикалық игіліктер жасады.
Ұлттык әдебиетке төңкерістік мазмұн, жаңа форма, асқақ идея әкелген
жазушы туындылары халқымыздың рухани қазынасын қорландыра түсті.

Туған жерім - Сарыарқа
Сәкен Сейфуллин 1894 жылы бұрынғы Ақмола облысы, Ақмола уезі, Нілді
болысының Бірінші аулында (қазіргі Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданы)
туған. Сарыарқаның сағымды даласы, мөлдір сулары, толқыған Нұра, Есіл
өзендерінің бойы, алыстан көз тартқан Аба, Ор тауларының бауыры - болашақ
ақынның балалық шағы өткен, жаз жайлау рақатын көріп, алтыбақан теуіп,
ақсүйек ойнаған, қыстың боранды ұзақ түндерінде қиял-ғажайып, ерлік
оқиғаларға толы батырлар жырын естіп, мың түрлі сырмен адам жүрегін
елжіретер ән мен күй тыңдаған, айт пен тойдың қызығын көріп, айтыс пен
бәйгені қызықтаған алтын бесік, ыстық ұясы.
Табиғатынан дарынды жаратылған мөлдір қара көз, толқынды шашты, қыр
мұрын, қайратты ұлдарын Сейфолла мен Жамал азан айтып қойған Садуақас деген
есімнің орнына еркелетіл Сәкен атап кеткен.
Сөзге шешен, домбырашы, саятшы, аңшы Сейфолланың көп істері, әрекет-
қимылы, мінез қалыбы болашақ ақынның әр, қайсар, әділ болып өсуіне әсер
етеді. Еркелікті білмейтін, орынсыз күлкіге, жылауға жоқ тұрымтайдай бала
шешесі Жамалдың ертегілерін тыңдаудан жалықпайды. Ауыл молдасынан тілін
сындырып, арабша хат танып, қисса-хикаяны өзі оқи алатын деңгейге жеткен
Сәкенді "Орысша тіл үйрен, орысша оқу үйрен", - деп Нілді зауытына
жібереді. Тоғыз жасында ауылдан кетіп, Кенішке келген Сәкен бір орыстың
сиырын бағып, пешке тас көмір жағып, су әкеп, әр түрлі жұмыстар істей
жүріп, әуелі сол үйдің кемігірінен бір жыл орыспіа тіл үйреніп, екі жыл
зауыт мектебінде (школа) оқиды. Кеше ата-ана алақанына салған бакытты бала
бүгін кісі есігінде. Кеше кеш жатып, кеш оянған ұйқыдағы жайбарақат ауылда
болса, бүгін түтіні аспанға шаншылған зауыт, балғаларды дүрсілдете соғып,
көк темірді сағызша илеген ұсталар, есе, тендік, бостандық талап етіп
ереуілге шыққан жұмысшылардын арасында. Жеті қат жер астындағы шыңырауға
түсіп, көздері ғана жылтырап, шаршап-шалдығын шахтадан шығып келе жатқан
кеншілер, сан алуан машиналарды жүргізіп, тас қопарып жатқан жұмысшылар,
жатақ үйлер, ауыр тұрмыс, тартысты өмір суреттері алғыр, зерек, есті бала
жүрегіне ыза, намыс, кек болып байланады. Кейін олар ақынның көптеген
шығармаларына арқау болады.
Сәкеннің жан-жақты білім алуы, азаматтық-әлеуметтік көзқарастарының
калыптасуы, шығармашылық қадамының басталуы оның 1908-1913 жылдары Ақмолада
приходская школада, қалалық училищеде, 1913-1916 жылдары Омбы мұғалімдер
семинариясыңда оқыған жылдарымен тығыз байланысты. Тырнақ алды адымын Нілді
зауытында қалжың өлең жазудан бастаған жас дарын қазақ фольклорын, Абай
шығармаларын, орыс, Еуропа әдебиеттері классикасын игеруге талаптанады.
"Айқап" журналына хабар, сын, мақала, бірнеше өлең бастырады. 1914 жылы
жиырма жастағы семинарист Сәкен Сейфулиннің "Өткен күндер" атты өлеңдер
жинағы Қазан қаласында басылып шығады.
Өзі секілді семинария бітірген сол тұстағы қазақтың жас оқығандары
сияқты Сәкен де еңбек жолың Сілеті-Бұғылы деген жерде ауыл мұғалімі болудан
бастайды. Қазақ даласының астан-кестенің шығарған 1916 жыл оқиғалары,
әсіресе әлемді дүр сілкіндірген 1917 жылдың алапат толқыны Сәкенге қатты
әсер етті. Әр түрлі өлеңдер жазып жүрген, тіпті әлі балалық мінезден
арылмаған жас ақын ақпан революциясы болып, патша құлатылғаннан кейін
Ақмолаға келеді. Тартыстың бітімсіз күресі аз уақыт ішінде романтик жыршыны
тез ширатып, тіпті оның шығарма жазуға қолын да тигізбей, әлеумет
қайраткері, саяси күрескер етіп шығарады. Сәкен Сейфуллин түрлі қызметтер
атқара жүріп, қазақ әйелдеріне теңдік беру, дін басыларды ауыздықтау,
бұрынғы дәулет-байлық әкімшілік-билік иелерін тізгіндеу, кедей-кеппгік,
жұмысшы-жалшыға күш беру, әлеуметтік іске тарту секілді сан алуан саяси
шараларды жүзеге асырады. 1917 жылы жазған Бақыт жолында драмасы 1918
жылы Ақмола жастарының күшімен сахнада қойылады.
Басқа да күрескерлермен бірге Сәкен қол-аяғы шынжырланып, Колчак
түрмесінде отырады, аш-жалаңаш, қорлық-зорлық көріп Анненковтың азап
вагонының тауқыметін тартады. Тоғыз айға созылған бұл тамұқ тақсіретінен ер
жүрек ақын 1919 жылы наурыз айында Омбы тұтқын Лагерінен кашып шығып
құтылады. Мыңдаған шақырым жаяу-жалпы, арып-ашын жүріп, ол ақыры Түркістан
өтщ, Әулиеата (қазіргі Тараз) атырабыңда Қеңес өкіметін орнату жұмыстарына
белсене қатысады.
1920 жылы Қазақ Автояомиялы Республикасы кұрылғанда, Сәкен Сейфуллин
Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің президиум мүшесі, Жер-су комиссиясының
төрағасы, ал 1922 жылдың қазанында III Кеңестер съезінде Қазақстан
Комиссарлар Кенесінің төрағасы етіп сайланады. Бүкілодақтық Орталық Атқару
Комитетінің (ВЦИК) мүшесі ретінде КСРО көлемінде шешілетін күрделі саяси,
әлеуметтік, шаруашылық мәселелерді талқылауға қатысады (1922-1925 жылдары).
"Еңбекші қазақ" газетінің (қазіргі "Егемен Қазақстан"), "Әдебиет майданы"
(қазіргі "Жұлдыз") журналының редакторы болтан С.Сейфуллин қазақ кеңес
баспасөзінің басында тұрдьи 1925-1937 жылдар арасында Жазушылар одағында,
басқа да орындарда басшылық қызметтерде,бола жүріп, жоғары оқу орындарында
ұстаздық етті. Кең құлашты қоғам қайраткері, адал, шыншыл ақын
С.Сейфуллиннің даңқы алысқа тарады.
Сәкен қарбалас, аласапыран күндер тыңышталып, бейбіт өмір арнасына
түскен шақта негізгі өмірлік мұраты қаламгерлік екенін әбден ұғынады.
Барльщ қайрат- күшті, талант-дарын, жігерді көркем сөзбен туған халқына
қызмет етуге жүмсайды. Оның қаламынан туған "Асау тұлпар" (1922), "Домбыра"
(1924), "Экспресс" (1926), "Тұрмыс толқынында" (1928), "Көкшетау" (1929),
"Альбатрос" (1933), "Қызыл ат" (1933), "Социалстан" (1927), "Жер қазғандар"
(1928), "Айша" (1922), "Жемістер" (1935), "Бақыт жолына" (1917), "Қызыл
сұңқарлар" (1920) драмалары туды. "Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары" (1931),
"Батырлар" (1933), "Қазақ әдебиеті" (1932) зерттеу еңбектері - қазақ
фольклоры мен әдебиетінің көп материалдарың жүйелеп, озық әдебиеттану
принцшттері негізінде жазылған, танымдық - тәрбиелік мәні жоғары туындылар.
Сазгер ретінде Сәкен Сейфуллин қазақтың жаңа музыкасының дамуына өзінің
тамаша әндерімен үлес қосты.
1936 жылы қазақ әдебиетінің көзі тірі классигі Сәкен Сейфуллиннің әдеби
қызметінің 20 жылдығы тойланып, әлеуметтік ерекше қызметі ескеріліп, оған
Еңбек Қызыл Ту ордені берілді. Сталиннің жеке басына табыну кеселінен
жазықсыз жалаға - репрессияға ұшыраған Сәкен Сейфуллин 1938 жылы 26 акпанда
мерт болды.
Өткен күндер суреті
Тұңғыш "Өткен күндер" өлеңдер жинағы Қазандағы баспасынан басылып
шыққанда, Сәкен Сейфуллин жиырма жаста еді. Кітапқа енген өлеңдердің
әлеуметтік-қоғамдық мазмұны, көркемдік-эстетикалық ерекшелігі, позтикалық-
ақындық қуаты қаламгердің табиғи үздік талантын, азаматтық позициясын,
пәлсафалық дүниетанымың анық көрсетіп береді. Бұл тұста баспадан кітап
болып шығып жатқан қазақ жазушыларының шығармалары некен-саяқ ұлы ақын Абай
туындыларының басылғанына не бары бес-ақ жыл өткен еді.
Сәкен жинағындағы өлеңдер идеялық тұрғыдан алғанда ағартушылық,
демократтық бағытта, сыншыл реализм әдісінің арнасында жазылғандығын
көреміз. Жас ақын қазақ өміріндегі, халық тұрмысындағы маңызды әлеуметтік
тақырыптарды көтеріп, оған көркемдік, эстетикалық талдау жасайды.
Патша отаршылығы, қазақ елінің қараңғылықтан көзі ашылмағандығы, қазақ
байларының надандығы мен топастығы, өздері бірікпей, жан-жаққа тартқан ел
басшыларының берекесіздігі тектес саяси - әлеуметтік тақырыптарды қозғау,
кедейлік, жоқтық зардаптары, білімге үндеу, оларға халық мұраттары
тұрғысында жауап іздеу жас акынның азаматтық ой-өрісін көрсетеді. Бұл
идеялар "Мұра", Түс", "Кім басшы аға халыққа?", "Қазақ сабағы", "Надан
бай", "Жетімге", "Інішегіме" өлеңдерінің бәріне тән.
Оқу - білім қуып, жастай қалаға кеткен жас өспірімнің елге деген
сағынышы, туған жерге деген махаббаты ауыл көріністерін, ел тұрмысын,
этнографиялық жайттарды бейнелейтін "Жайлауға кету", "Жайлауда қымыз ішу",
"Айт күні" өлеңдерінен жақсы көрінеді. Бұл туындыларда есте қалар қанық
бояумен салынған табиғи суреттер, бірте-бірте жойылып бара жатқан қазақтың
кешегі өмірінің белгілері - өткен күндер картиналары бар.
Ұшқын атқан алғашқы ғашықтык, махаббаттың нұрлы сәулесін жырлауға да
жас ақын қаламы бейім, бұл ретте Абай ыкпалы мол.
Әлеуметтік айкын позиция, халықтық идея, бейнелі тіл орамы, мәдениетті
өлең кестесі бар "Өткен күндер" жинағы қазақ әдебиетіне тегеурінді талант
келгендігінің айғағы болды.

Әділдік, теңдік іздеген
1922 жылы Орынборда басылып шыққан "Асау тұлпар" жинағы - қазақ
поэзиясында жаңа көркемдік мұраттарды өнерлік тәжірибеде нақты іске асырған
туынды болды.
"Далада" дел аталатың өлеңмен жазылған арнауында ақын:
Сендерге, қарындастар,
Сендерге, інілер,
Сендерге арнаулы бұл әндер!
Дүниенің құлдық шынжырын қиратып,
Әділдік, теңдік іздеген,
Тұрмыстың таршылық зынданын бұзып,
Еркіндік, кендік іздеген,
Көкіректері жанып бақыт іздеген, жастар,
Сендерге арналды бұл әндер! -
деп жинақтың негізгі идеясын, эстетикалық мұратын пафосты, ұранды сөздермен
ашып береді. Негізінен, "Асау тұлпар" жинағындағы өлеңдерді үш жүйеге бөліп
қарауға болады. Бірінші - төңкеріске дейінгі кезде жазылған махаббат,
ғашықтық жырлары, табиғат, пейзаж лирикасы, түрлі аудармалар, әдеби
пародия. Ақын өлеңдердің қашан, қай жерде жазылғанын дәл көрсетіп отырған.
Еркіндік, бостандықты аңсау, табиғат құбылыстарынан пәлсафалық мағына
іздеу, таза сүйіспеншілік сезімін мадақтау - "Жазғы түнде", "Көңіл",
"Сәулем", "Өткен күн", "Далада" секілді өлеңдердің басты көркемдік нәрі.
1917 жылы 9 наурызда жазылған "Асығып тез аттандық" өлеңі - ақын
шығармашылығындағы жаңа күрт бетбұрыстың басы болды. Ақын әлеуметтік
мәселелерді қара түн, зеңгір тау, тан, тұлпар, қызыл шоқ үкі, көк, кызыл
шашақ ока секілді символды образдар арқылы романтикалық әуенде көтеріңкі
пафоспен жырлай келіп:
Күнге жайып құшақты,
Шақырып бері шаттандық.
Қуантуға ел-жұртты
Асығып тез аттандық -
деп тұжырымдады.
Ал "Кел, жігіттер" өлеңіңде (1917) автор позициясы тіпті айқын, енді ол
символды сурет, романтикалық толтау емес, қазақ жастарына ашық күрескерлік
ұран тастайды.
Залымдық пен
Әділдіктің
Алысқанын айтайық.
Жер жүзінде
Бай мен кедей
Шабысқанын айтайық, -
дейді.
Сөз жоқ, бұл - қазақ әдебиетіндегі ең алғашқы төңкерістік рухтағы жыр.
Ал "Тұлпарым", "Сағындым", "Қамаудан", "Адасқандарға", "Шаһит болған
достарыма", "Түрмеден қашып шыққанда" өлеңдері қаһарлы күндердің сұсты
келбетін, ауыр күрестерде шынығып шыққан күрескер образдарын жасайды. Бұл
шығармалардан Сәкен Сейфуллиннің "Тар жол, тайғақ кешу" романында айтылатын
оқиғалармен сарындастық үндестік сезіліп отырады. Ақын өз басынан өткерген
жайттарды жалпы халықтық тарихи маңызы бар көркем шындық дәрежесінде
көтеріп, бір-бірімен сабақтас жырлар циклін тудырған. Осылардың ішінде
кезінде дабылы күллі қазақ даласына жеткен тұлғалы туындысы "Жас қазақ
марсельезасы" (1919) атты жырының әдебиет тарихынан алар орны бөлекше.
Анненковтың азап вагонынан өлдім-талдым дегенде әрең қашып құтылып,
басқа атпен жасырынып жүрген кезінде Сәкен қаламынан туған ''Біздің жақта"
(1919), "Бабаларыма" (1919), "Тау ішінде" (1919), "Шөлде" (1919),
"Қашқынның аулы" (1919) өлеңдерінде пессимизм, өкініш, түңілу сарындары,
күрестен қашу мотивтері жоқ, қайта туған жерді, кең даланы, сұлу қыз, батыр
жігітті, еркіндік пен бостандықты мадақтау пафосы толықн атып тұр.
Үшінші топтары "Біз" (1921), "Қызыл ерлер" (1921), "Жолдастар", "Кімде-
кімнің тасқын судай қайраты" (1922) деген өлеңдерінде ақын Қазан
төңкерісінің жеңісін, оның дүние жүзілік маңызын жырлайды. Ақын тақырыбы
кеңейіп, идеялар сараланып, бону - кестесі байи түскен "Қара айғыр" (1921),
"Аспанда", "Аэропланда" (1921), "Маржан" (1921), "Жұмыскерлерге" (1921),
"Біздің тұрмыс - экспресс" (1922) өлеңдерінде жаңа заман көрсеткіші ретінде
ақын поэтикасында орасан зор орын алатын пойыз, ұшақ экспресс, жұмысшы,
домбыра секілді образ-символдар жиі кездеседі.

Революциялық поэзия
"Домбыра" (1924) жинағында ақын таланты бұрынғыдан терең ашылып, сан
алуан тақырыптағы көркем туындылар берді. Табиғат құбылыстарын, туған ел
көрінісін бейнелей отырып, символдық образ жасау, ишарат ой айту
сипаттарымен ерекшеленетін "Алтай" (1925), "Жазғы далада" (1923), "Лезде
артта қалды" (1923) өлеңдерінде асқақ пафос, жалынды рухпен қоса, кей тұста
мұң төгіліп, тебіреністі сыр шертіледі.
Ақынның жаңа сана адамын сұлу мүсінді, қайратты, сыптай, жаны таза,
биік мұрат жолындағы күрескер етіп көрсететін "Біздің Сеуле" (1922), "Жас
қазақ" (1923), "Сәрсен" (1923), "Біздің ұлан" (1923), "Жеткіншегім,
тартынба" (1923) өлеңдерінің идеясы мазмұндас, көркемдігі деңгейлес
шығармалар.
Әсіресе, Бұлшық ет өлеңінде барлық әрекет, қозғалыстың динамиканың,
даму атаулының тұтқасы - тас қопарып, жер үңгіп, шыңырау қазып, байлық
шығарған, темір жол салып, жер кыртысын сыдырған адам қолын ардақтай келіп,
ақын бұлшық етті айғырдың тоқпақ жалына, бөкеннің серке санына, қайынның
қырған безіне, шортанның жұмыр беліне теңейді.
Ширатылып түйілген,
Болаттай күшпен иілген,
Бұлшык етті білек пен
Балтырдан күшті дене жоқ -
деп аяқтайды.
Бұл - адам баласының тән саулығың, күш-қайратын образды деталь арқылы
всем бейнелеп, шалқыта мадақтаған келісті де ықшам, көркем де шебер жыр.
Тағы бір көңіл аударарлық жаңалық "Аспанға үш" (1923), "Самұрық"
(1923), "Автомобиль" (1923), "Жел қайықта" (1924), "Қызыл жұлдыз" (1924)
секілді өлеңдерде революциялық өзгерістер дәуірінің, өсіп өрлеудің, дамудың
бейнесі ретінде ұшақ жұлдызды жырлайды, осы тақырыптардан әлеуметтік,
қоғамдық мазмұүн тудырады.
Сыр сандық
Сәкен лирикасыңдағы жаксы үлгілерден біразын 1926 жылы Қызылордада
басылып шыққан "Экспресс" жинағынан табамыз. Кітаптағы бірталай шығарма
туған даласын ("Қара жер", "Күзді күнгі дала"), айдын шалқарын ("Міне,
көл"), шулаған тоғайын ("Орман"), елге деген күштарлығын жырлауға арналған.
Әсіресе, хат үлгісінде жазылған, "Анаға хат", "Анаға жауап" өлеңдерінде
аналық-балалық махаббаттың, сағыңыш-мұнның, өкпе-наздың, жүрек қылын
шертер, көзге жас үйірілтіп, ет бауырынды елжіретер нәзік лирикалық сезім
жеті-сегіз буынды, шалыс ұйқаспен келетін Абай жасаған өлең формасымен аса
сәтті бейнеленеді.
Сәкен "Сыр сандық" өлеңі досқа жазылған хат формасында берілген. Сезім
мен сыр, ой мен образ жымдаса қабысып кеткен бұл шығарманың ішкі ырғағы,
өуезі есіле төгіліп, жібек торғындай судырап тұр. Адалдық пен арамдық,
талант пен күштілдік, мансап пен ұждан, достық пен қастандық туралы
тебірене толғанған ақын мұзбалақ зеңгір тау, сыр сандық, сым перне, алтын
сарай образдары арқылы көркемдік мұрат, өсемдік идёалдарын окырман кауымға
айқара ашың салады.
Өзі әңгіме-жыр деп атап, 1926 жылы жеке бастырып шығарған "Ұйым мен
еңбек шарт - жалшылар қорғаны" деп аталған шығармасында Бүйенбай байдың
әділетсіздіктерін, жалпы Сәрсеннің көрген корлықтарын ауыз әдебиетіндегі
терме әуенің пайдалана отырып, еркін формада әңгімелей баяндайды. Жалпы
қауымның адасып, кателесіп жүргенін, қайткенде еңбегі жаңатынын үгіт-
насихат ыңғайда түсіндіріп береді?
"Тұрмыс толқынында" (1928) жинағындағы "Ауыл байғұс мінеки" (1926),
"Қарлы аязда", "Ызғырық аязда кедей ауылы", "Ызғырық аязда Жұмат үйінде",
"Келіншек ойы" (1926) өлеңдерін шаруалар өмірінің әртүрлі психологиялық
күйлерін бейнелейтін бір тақырыптағы шоғыр шығарма деп қарау керек. Кедей
шаруа Жұматтың өмірі, тағдыры қарлы боранды, сұсты табиғат құбылыстарымен
астастыра алыңады. Теңдікке қолы жеткен, бүгінгі шаруаның әрекет - қимылы
"Жазғы егіске" (1931), "Колхозда", "Eгіс жайда" (1931) өлеңдерінде жаңа
ырғақпен, толғау, шалқумен суреттеледі. Бұл туындыларда нақты жер-су
аттары, нақты кісі есімдері дәл беріледі; репортаж, очерк сарындары да бар.
Кейбір өлеңдерде ақын өлім мен өмір, фөни тіршілік пен мәңгілік
диалектикасына бағышталған сырларды толғаудан да қашпайды. Осы сарындағы
туындылар қатарына "Отарба терезесінен" (1927), "Тұрмыс толқынында" (1927)
өлеңдері жатады. "Керуен, қара жер, шілде, күз, қыс, тамшы, ағын, толқын,
дария, теніз, қайық" ұғымдарына ақын символдық аллегориялық, поэтикалық
жаңа мағына береді, ишарат арқылы көркем ойлар айтады, адам өмірінің түрлі
кезеңдерін бейнелейді, өмірдің қымбаттылығын, тіршіліктің тәттілігін
жырлайды.
Сәкен лирикасының шоқтықты кейіпкерлерінің бөрі әр мамандықтағы
жұмысшылар болды. Ақын толымды образ жасау үшін өндіріс ырғағын, көсіп
ерекшеліктерін де ұмыткан жоқ, тіпті көзге елестетер сурет тудыру
максатында қимыл-әрекеті, машиналар қозгалысын беретін ырғақ, өлшем, үйқас,
дыбыс қайталауға дейін барды. "Баспахана" (1927), "Тізушілер" (1927), "Тоқу
фабригінде" (1929), "Сырлаушылар жыры" (1929), "Қалаушылар жыры" (1930)
деген өлеңдер өзіндік бір поэтикалық жүйе құрайды.
Сұлулық, тазалық идеалы
Сәкен Сейфуллин поэтикасында символ дәрежесіне көтерілген бірнеше
тұрақы образ бар. Олар - асау тұлпар, Кызыл сұңқар, аққу, домбыра,
экспресс, альбатрос, сырсандық, толқын. Осылардың шгінде сұлулық, тазалық
идеалы ретінде алынатын бейне - аққу. Бұл образ "Көкшетау" поэмасында,
"Жемістер" повесінде кең суреттеледі. Әсіресе "Аққудың айрылуы" поэмасында
(1925) ақын аллегориялық тәсілмен көркем ой айта білген, мәңгілік
махаббатты жырлаған.
Бас-аяғы жұп-жұмыр ықшам, келісті туындының ширақ сюжеті, жымдасқан
композициясына назар аудару керек. Алдымен Арқадағы қүмы маржан, суы күміс,
айнала көк кестелі, шайы шымылдық, жасыл құрақты айна көлдің суреті
беріледі. Лирикалық кейіпкер анда-санда демалысқа осында келер еді. Қызғыш,
таукүдірет, шагала, сүқсұр, қас-қалдақ, үйрек секілді көлді мекендеген
құстар сәнді болғанмен, бұл мекеннің толымды суретін бере алмайды.
Аққудың келуімен көлде жаңаша, өсем тіршілік пайда болады. Қос аққудың
махаббат мейрамы басталады. Ақын бұл құбылысты көз алдыңызға дәл
келтірердей жанды, тірі, динамикалы картина жасайды. Сұлулық, гармония,
табиғаттың тамаша жаратылысы - айдын көл, оның бетіндегі шашақты толқындар,
суда қалқи жүзе жүріп, сүйіспеншілік ләззатымен балқыған кос аққу - мұның
бәрі әсерлі, образды бейнеленеді.
Қамыс арасында тыгылып тұрып, сүрша мерген бір аққуды атып алады.
Сөйтіп қас қағымда табиғаттың ғажап жаратқан асылы сұлулық символын мерт
қылады. Жалғыз қалған екінші аққудың қиналысын ақын кең толғап, ақыры оның
өзін-өзі биік көктен тастап жіберуін үлкен трагедиялық күшпен суреттейді.
Бірінсіз бірі тірлік ете алмайтын аққу құстардың қасиетін ақын үлкен
символдык идея, махаббат идеалы, сүйіспеншілік мұраты ретінде асқақтата
бейнелейді.
Сәкен Сейфуллин - өз шығармашылығында азаматтық позицияны бірінші
қатарға койган, өнердің әлеуметтік, төрбиелік мөнің аса қатты құнттаған,
шығармалары арқылы қоғамға қолма-қол ықпал жасауды ойлаған жазушы. Оның
барлық жанрдағы туындыларыңың басты біререкшелігі өз заманының, уақыттың
көкейкесті, актуальді мәселелерін көтеріп, соларға көркемдік-идеялық
саралау жасауында жатыр. Кезінде көп дау-дамай тудырған ''Қызыл ат"
поэмасында (1933-1934) ақын өзі бұрын да ("Көкшетау", "Лашын әңгімесі")
сәтімен колданған аллегориялық әдіспен Қазақстандағы коллективтендіру
кезінде кеткен үлкен қателіктерді, солардың кесепатынан туған трагедиялық
қиындықтарды, ащы шындықтарды жасырмай айтады.
Ақын мен Қызыл аттың айтысына құрылған бұл туындыны қазақ поэзиясындағы
ең уытты әлеуметтік сатира деуге болады. Саяси сауаттары төмен белсенділер
өшкерелене сыналады, кей жерлерде аштық кеселінен адам шығындары болғанын
патриот ақын жасырмай айтады. "Қызыл ат" поэмасында Сәкен Сейфуллин өмірдің
трагедиялық қайшылықтарың ашық айтып, дәл бейнелеп, болашақ бағдарларды
көрсетуге мүмкіңдік беретін өр түрлі көркемдік формаларды, шарттылық
тәсілдерді пайдаланады.

"КӨКШЕТАУ" ПОЭМАСЫ
Сюжет және композиция
Қазақтың ұлы даласының дәл кеудесінде жаратылыстың ғажап үзігі - сүмбіл
қарағай, айна көл, зеңгір таудың басын бір жерге косқан алып бөріктей
Көкшетау тұр. Бұл тау сұлулық, әсемдіктің ғаламат символындай, халық
ұғымындағы көркемдіктің идеалына айналған. Әсіресе қазақ өнерінің алтын
көзеңі саналатын XIX ғасырда ақындар, сазгерлер бұл өлкенің сұлулығын
жырға, әнге қосып, қалың жұртшылық, жалпақ елдің санасына әдемі эстетикалық
сурет етіп сіңіріп жіберді.
Сұлулық атаулыға ғашық жүрекпен құлаған, ұшқыр қиял, мөлдір сезім,
өткір ойдың ақыны Сәкен Сейфуллин Көкшетау табиғатынан өзінің әсемдік
мұраттарын сұлулық идеалдарын тапқан еді. Сәкен Көкшетау табиғатынан,
тарихынан, бүгінгі тынысынан, лыгына шабыт, өнеріне өріс тапты. Осы өлкенің
қанаты талмас, дарынды, өршіл жыршысы болды.
Сәкен Көкшетаудын табигат сұлулықтарын сырттай тамсанып, құр
тамашалаушы ғана емес, ол бұл атыраптың ой-қырын, өзен-көлін, тоғай-
орманын, тау-тасын түгел аралап, әбден терең біліп алғаннан кейін, ескі
көз, көрі құлақты тыңдап, бұрынғы хикая, ежелгі шежіреге толық канған.
Өлкенің тарихына байланысты жазылған шышрмаларды, тарихи енбектерді,
аңыздарды зерттеген. Атакты аншілердщ, белгілі ақындардың, шебер
күштілердің өнерін тамашалаған. Елдің өмірімен жете танысқан. Халықтык
сюжетті, бұрыннан белгілі сарындарды, фольклорлық идеяларды жаңа заман
тілегіне қарай суреткерлікпен өзгерте пайдалану реализм поэтикасына жат
нөрсе емес. Осы даалектикалық құбьілысты терең ұғынған Сәкен ақын бір
жағынан халықтық эстетика нормаларьга сактай отырып, тарихи материалдарды
екшеп, сұрыптап, қорыта отырып, жаңа көркемдік игіліктер жасады. Мазмұнды
түр талаптарына, өскелең поэзия шарттарын жауап беретін, формасы жөніңен де
жаңашыл, көп әуезді, мол сарынды поэма тудырды.
Қазақ әдебиетіндегі бұрынғы дәстүрлі дастандар, тіпті поэма деп аталған
шығармалардың ортақ сипаттарын анықтап көрсетіп беру қиынға түспейді.
Олардың көпшілігінде не аңыздан, не шығыс әдебиетінен алынған белгілі
сюжет баяндалады. Бір оқиғадан кейін екінші оқиға туып отырады. Қосалқы
эпизод, шегініс, авторлық косымшалар жоқтың қасы, тіпті кездеспейді.
Сәкен поэмасындағы көгітеген ерекшеліктер мен жаңалық сипаттарды ең
алдымен шығарма композициясына байланысты айтуга болады. "Көкшетау" - бір
ырғақпен, ұзын-сонар баяндауга құрылған шығарма емес, ол өр түрлі
көлемдегі, өркайсысына жеке-жеке ат берілген негізгі 4 бөлімнен, 47
тараудан тұрады.
Ең алдымен поэмадан ақынның өзі көрінеді, автор өзіндік позициясын,
оқиғаларға көзқарасын аңдатады. Поэманы Бейімбет Майлин, Сәбит Мұканов,
Ғабит Мүсірепов, Сабыр Шәріпов, Елжас Бекенов, Мәжит Дәулетбаев, Өтебай
Тұрманжанов секілді еліміздің он жеті әйгілі ұлдарына, акың, жазушы,
өнпгілеріне арнап, "Ойым мен жүрегімнің күй мен жыры, ұлдары енбекші тап –
бәріне ортақ" деуінде ерекше мән бар.
Поэманың тоғыз шумақтан түратың, он бір буынды қара өлең ұйқасымен
жазылған прологі (кіріспе) эстетикалық тұррыдан өте көркем, идеяльщ,
мағыналық жағынан шыңшыл да терең.
Арқаның кербез сұлу Көкшетауы,
Дамылсыз сұлу бегін жуған жауын.
Жай-жақтан ертелі-кеш бұлттар келіп,
Жүреді біліп кетіп есен-сауын, -
деп басталатын алғашқы төрт тармак өлеңде поэтикалық бейне бар. Жансыз
нәрсеге жан бітіре сөйлеу, қас сұлудың шомылғанын, үлкен кісіге сәлем бере
келуді ишаратпен айту, астарлай білдіру, қозғалыс арқылы жанды бейне жа-сау
- тамаша шеберліктің үлгісі. Ақын Көкшетаудың көкке бойлаған қарағайын, көк
желекті аппақ қайынын, басынан мұнар кетпес шыңына қонған көк қаршығаны,
алтын кесе - сексен көлін, дертке дауа, жұпар иісті ауасын жырлай келіп,
сілекей ағызатын, өткеннің суретті шежіресін шертетін сиқырлы ертегіге
ауысады.
Талай сыр ертегіні ел айтады,
Ызыңдап таудан соққан жел айтады.
Сырласып сыбырласқан жапырақтар,
Күндіз-түні күңіренген көл айтады.
Толғаның төмен қарап шал айтады,
Тамсанып, таңырқанып бала айтады.
Тау-тасты тұнжыраған куә кылып,
От басы, катын-қалаш – бәрі айтады.
Бұл шумақтарың әуезділігі айтады - айтады деп қайталанатын редиф
ұйқастардың үстіне, то-та деп еселеніп отыратын ішкі ұйқас аллитерацияға
да байланысты. Мұның үстіне Сәкен өзі шығарған музыкалық әуенмен домбырага
қосылып айтқан кезде поэма прологіне рух беріп, естіген адамның жан жүйесін
билеп, ой-санасын тербеп, жүрегін елжіретеді.
Ақын Бой жазу деген бөлімде ақындық өнер психологиясынан сыр шертеді.
Көкшетауды 1925 жылы жаза бастап, алғашқы терт тарауы біткен соң 3 жылдай
қолға алмай кетеді. Акьщдык шабыттың әр кезеңін түлкіге, сұлуға, мәстекке,
тұднар? теңейді, оқырманға жарылып сыр шертеді. Замана арымы тарауында
дүниенің өткіншілігі, буылдар жалгастыгы, болашақ келбеті туралы пәлсафалық-
лирикалық ойлар айтылады. Өьгірді кещ керуенге, сағынға, ағынға, экспреске
теңеу - Сәкен поэтикасындары етер касиеттер.
Қызықты оқиғаны, сәтті сюжетті термелей баяндау дәстүрі қазақ
дастандарынан бұрыннан табылатын. Ал оқиғаларға қолма-қол баға беру,
тікелей окырманмен сырласу, өмір ағымы, заман қабағы, мезгіл мінезі туралы
толғану, пелсафалық-лирикалық түйіндер жасау - "Көкшетау? поэмасына тән.
Көне тарихтың ескерткіштері Көкшетауда жақсы сақталған. Батырдың,
бураның тасқа айналуына сену - тым ескі замандағы, тіпті дан атаулы пайда
болмай тұрған алыс ғасырлардағы, адам санасы өлі жетілмеген, табиғат
құбылыстарын піртұтқан дәуірлердегі ой-санадын көрінісі. Ақын Сәкен жер-су,
тау-тас аттары жөніңдегі қазақ халқының ежелгі аныздарын поэзиялық
шығармаға арқау ету үшін, екшеп, сұрыптап, өзінің жазушылық мұратына сәйкес
өзгертіп, жащыртып алған.
Ақың "Жеке батыр" - атанған таудың аңызын өлеңмен қысқа қайырады. Ақ
кағазға қара қарындашпен сызып салғандай сурет: биік жоталы, таудай басына
дулыға киген, сақалы төсін жапқан, қыр мұрынды, жақсы қырыққа таяу келген
батыр шалқасынан көлбеп жатыр.
Тасқа айналған Бура, көлдің Бурабай аталуы - сөз жоқ бұл тым ескіден
келе жатқан көне мифологиялық аңыз болуға тиіс. Таптық күрестер, әлеуметтік
тартыстар дәуірінің ақыны Сәкен Бура оқиғасының мезгілін өзгертіп, Абылай
дәуіріне әкеледі, көлдің, жердің, таудың киелі иесі, жазықсыз жануарды
атып, қылмыс жасаған, табиғат киесінің кесірше ұшыраған Қасым төре деп
баяндалады. "Окжетпес", "Жұмбақ тас" атауларыңың шыгуыиа байланысты да ақын
мезгіл жөнінен ақындық мақсатына, идеалына орай өзгерістер жасаған. Өйтпесе
сол атыраптарда сан мыңдаған жыл өмір сүрген қазақ халқы ХҮІІ ғасырға дейін
ол жерлерге ат қоймады деп айтуға болмайды.
Идея жене образ
Поэманың ең негізіі бөлімі қазақ-калмақ қарым-катыңасының бір оқиғасына
арналған.
Үрыста қолға түскен қалмақ қызының портретін ақын былай кескіндейді.
Сол қыздың он жетіге келген жасы,
Оралған аш беліне қолаң шащы.
Қап-қара қарлығаштың қанатындай,
Иілген ақ маңдайда екі қасы.
Аш белі көк шыбықтай солқылдайды,
Қолаң шаш бейне жібек толқындайды.
Батырлар сол сұлуға салыстырған
Жалғыз-ақ аспандағы Күн мен Айды...
Сұңқардың баласындай торға түскен,
Құланның құлынындай орға түскен.
Тұтқын қыз жауларына жаутаңдайды,
Киіктің лағындай қолға түскен.
Қолаң шаш, қарлығаштың канаты, көк шыбық, Күн мен Ай, сұңқардың баласы,
құланның құлыны, киіктің лағы - бұлардың бәрі де қазақтың ежелгі
поэзиясындағы, фольклордағы дәстүрлі образдар. Ақын сол арналы жүйені
кеңіткен, еркін пайдаланған.
Өлім тұзағы мойнына тасталып, енді бір батырдың тақымында кеткелі
тұрған тұтқын қызды ақын іш тартып суреттейді.
Ашан жүз ақ шабақтап атқан тандай,
Аш белі көк шыбықша майысқандай.
Үзілген кызғалдақтай өңі солғын,
Қабырған көрсең аяп кайысқандай.
Секілді қолға түскен бала киік,
Мергеннің әлсіреткен оғы тиіп.
Күйік пен қасіретін жасыра алмай,
Көптұрды хан алдына басын иіп.
Бұл жолдарда сорлы қыздың пұшайман халі, қысылтаян сәттегі
психологиялық күйі астастыру, параллелизм тәсілімен, ишарат арқылы өте
сенімді беріледі.
Қазақ батырларының жүрегін жандырып, көздерінің жауын алып тұрған
калмақ кызы Абылайдың "Біреуін батырлардың таңдау қылар" деген сөзіне
орынды дау айтып, ерлердің өнерін сынамакқа үш шарт қояды: бірінші - шың
басындағы жаулықты атып түсіру; екінші - терт жігітті арқалап жартаска
жүгіріп шығу; үшінші - өлеңмен айтылған жұмбақты шешу.
Окырман ықыласын, тыңдаушы назарын ерекше тартатын шытырман сюжетті
ақын шеберлікпен өріп, көркем кестелеп бере білген.
Сайланып шыққан он жігіттің оқ қайрағанын, астарындағы аттарының
ойқастап пысқырғанын, жолбарыстай ышқының садақ тартқандарын, тасқа тиіп
жарқылдаған жебені, сыннан өтпей, дағдарған батырлардың мінезін, шыңның "Ок
жетпес" аталуын ақын бейнелі тілмен, келісті суретпен баяндайды. Көк құрыш
балтыр, білектерін жаланаштап, жүректері дүрсіл қағып қырық жігіт терт
кісіден арқалап қалмақ кызы тұрған тасқа қарай лап кояды. Кейбіреулері
солқылдақ темірдей қайысың, улап-шулап, жамырап, ақыры сегіз батыр ғана тас
басына қатар шығады, тең түседі, бір-бірінен күш артылмайды. Қалмақ кызы
төнген жартасқа шығып тұрып соңғы шарт - жұмбақ өлең етіп, бірнеше тараудан
тұратын ұзақ, қызықты хикая шертеді. Мұның алдында тамаша, реалистік
пейзажды: шың, құз, тау, бұлт, орман, айна көл, айдында қос аққу, аспаннан
нұрын төккен алтын күн - осылардың жанды, тұтас суретін көреміз.
Жұмбақ жырдың тиегін ағытқан қалмақ қызының характерін беру үшін ақын
оның көңіл-күйін көлбеңдеп, ширатылып, құлашын сермеген, бүктетіліп,
бауырын жазған жүйрікке, әңгімені өнмен ырғап, толғана шерткен сыңқылдаған
аққу құсқа теңейді.
Жыр қылмақ біреу бастан өткергенің,
Жыр қылмақ біреу азды-көп көргенің.
Я, тақсыр, таза тыңдап, төрелік бер
Жырлайын бастан-аяқ кептер кебін, -
деп басталатын хикаяның кілті, астар, ишараты алғашқы шумақтарда-ақ жатыр.
Жан-жануарға, тау-тасқа жан бітіре баяндау, оларды адамға тән қасиеттерге
ие ету, осы арқылы емеурінді, символды көркем ой айту - казақтың халықтық
әдебиетінде, фольклорында ертеден бар, әбден қалыптасқан дәстүрлердің бірі.
Сәкен Сейфуллин осы арнаны тереңдете, жаңғырта пайдаланған. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.