Сәләф ғұламаларының көзқарастары

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

1.2 Сәләф ғұламаларының көзқарастары
Алла тағаланы ақылмен толық түсіну мүмкін емес. Өйткені, Алла тағала
шексіз, ал адамның ақылымен қоса басқа да қабілеттері де шектеулі. Міне,
сондықтан, Әбу Бәкір (р.а.): Алла тағаланы толық қамтып түсіне алмауыңды
мойындауың - оны толық түсінгенің,- деген. Әсілінде, адам не нәрсені де
мына өмірде өзі көрген, білгенімен салыстырып барып, ұғынып жатады. Алайда,
ғұламалар: Ақылға салып қалай пайымдасаң да Алла бәрібір одан өзгеше деп
ескерткен. Осы себепті, әһлі сүннет ғұламалары Аллаға: Мұхалафатул лил-
хауадис деген ерекше сипат берген. Мұның мәні: Алла тағала кейіннен
жаратылғандардан өзгеше, олардың ешқайсысына ұқсамайды дегенді білдіреді.
Бұл негіз - Құранның: Оған (Аллаға) еш нәрсе ұқсамайды, Алла тағаланың
еш теңдесі жоқ,(шура сүресі 11 аят) - деген секілді аяттарынан алынған.
Иә, Алла тағалаға жаратылғандардың ешқайсысы ұқсамайды. Алла тағаланың бар
болуының белгілі бір бастауы жоқ - әзали, соңы жоқ - мәңгі. Алла тағала
жаратады, бірақ жарату үшін қолды да, басқа құралды да қажет етпейді. Бұл
теңдессіз құдірет Құранда былай деп түсіндірілген: Бір нәрсені қаласа,
Оның бұйрығы Бол! деу ғана. Сонда әлгі нәрсе дереу бола кетеді (Иасин
сүресі, 82-аят).
Алла тағала көреді әрі естиді. Алайда, Оның көруі мен естуі белгілі
бір ағзаға не құралға тәуелді емес. Аллаға мекен мен заманның да ықпалы
жүрмейді, себебі, бұлар кейіннен жаратылған. Ал, Алла тағала мекен де,
уақыт та жоқ кезде бар еді. Түптеп келгенде, мекен мен заманның өзі Алла
тағаланың билігіндегі нәрселер. Құранның: Көктегілер мен жердегілер кімге
тиесілі? - деп айт. Оларға бәрі Алланікі - дегін, (Әнғам сүресі, 12-аят)
- деген аяты мекеннің де, оның ішіндегілердің де Алланың иелігінде
екендігін білдіреді.
Хазреті Әли (р.а.): Алла тағала Аршты өзіне мекен үшін емес,
керісінше құдіретін паш ету үшін жаратты, Алла тағала мекен жоқ кезде де
бар еді. Ол бұрын қалай болса, қазір де дәл солай5,- деп, Аллаға мекен
тән еместігін білдірген.
Хужжатул-Ислам Әбу Жәғфар әт-Тахауи өзінің мәшһүр Тахауия ақидасында
былай дейді: Алла тағала шектеуліліктен, рүкіндер мен ағзалардан,
құралдардан пәк. Оны кейіннен жаратылғандар тәрізді алты жақ (оң, сол,
алдыңғы, артқы, жоғарғы, төменгі жақтар) қамтымайды6.
Абай бір өлеңінде Алланың мекенсіздігін меңзеп былай деген:
Мекен берген халық қылған Ол Лә мәкан,
Түп иесін көксемей бола ма екен?
Және оған қайтпақсың оны ойламай,
Басқа мақсат ақылға тола ма екен?!7
Алла тағала жайлы осы түсініктерді нақтылап алғаннан кейін енді жоғарыдағы
сұрақтың жауабына оралайық. Құранның кейбір аяттары мен бағзы хадистердегі
Алла Тағалаға қатысты айтылған тура мағынасы белгілі бір ағзаны немесе
жаратылғандарға тән іс-әрекеттер мен ерекшеліктерді білдіретін сөздерге
мүтәшабиһ аят, хадистер (мағынасы анық емес аят, хадистер) немесе Айатус-
сифат, Ахадисус-сифат (Алла Тағаланың сипаттарына қатысты аят,
хадистер), яки, ас-сифатул-хабария (хабари сипаттар - тек аят хадистерде
айтылған ақылмен біліне бермейтін Алланың сипаттары) делінеді.
Мақаламызда бұдан әрі мұндай сипаттарға хабари сипаттар дегенді көбірек
қолданамыз.
Ғұламалардың хабари сипат-тарға байланысты ұстанымдары негізінде екі
бағытта өрбиді.
Сәлаф ғалымдарының көзқарастары. Сәлаф - бұрынғылар дегенді білдіреді.
Оған, ең әуелі, пайғамбарымызды көзі көрген сахабалар, сахабаларды көзі
көрген табиғиндер, табиғиндарді көзі көрген атбағут-табиғиндер кіретіні
талассыз.
Сәлаф ғалымдары хабари сипаттарда қолданылған сөз-дердің ағза
мағынасындағы әрі жаратылғандарға тән ерек-шеліктерді білдіретін тура мәнін
қабылдамаған. Сондай-ақ, Алла тағаланы жаратылғандарға ұқсат-пастан және
мұндай сөздердің Алла мұрат еткен мағынасының бар екенін қабылдай отырып,
жалпылай иман келтірген. Сәлаф ғалымдарының мұндай аяттардағы мүтәшабиһ
сөздердің ауыспалы мағынасын таңдап, астарлы мәніне үңілуден бас
тартуларының астарында үлкен сақтық жатыр. Себебі, мұндай сөздердің бірнеше
ауыспалы мағынасы, әрі бірқатар астарлы мәні болуы мүмкін болғандықтан,
оның нақты қайсысы Алла үшін мақсат етіліп тұрғандығы белгісіз. Яғни,
олардың көзқарасы бойынша, Аллаға тікелей қатысты мәселелерде тәуил8 жасап,
жорамалға бару - қатерлі.
Умму Сәлама анамыздан (р.а.) Алла сосын аршқа истиуа10 етті деген аяттың
мағынасы сұралғанда: Қалай болатындығы ақылға сыймайды, ал истиуа бұл
беймәлім емес, бұған сену иман-нан, ал қарсы шығу - күпірлік11,- деп жауап
берген.
Имам Мәликтің мәжілісіне бір кісі келіп: Уа, Абдулланың әкесі, Әр-
Рахман аршқа истиуа етті делінген аят бар. Сонда Ол қалай истиуа етті?, -
дейді. Осы сәтте Имам Мәлик басын төмен иді де артынша қара терге түсті.
Сосын былай деп жауап берді: Ар-Рахман аршқа өзі сипаттағандай истиуа
етті. Қалай? деп айтылмайды. Өйткені кейіп деген ұғым Аллаға жүрмейді.
Сен бидғатшыл адам екенсің. Мынаны сыртқа шығарыңдар. Басқа бір риуаятты
былай деген: Истиуа бұл белгісіз емес. Ал оның қалай екендігі ақыл білетін
дүние емес. (Басқа риуаятта: қалай екендігі (белгілі бір кейіп) Аллаға
жүрмейді. Бұған иман келтіру - уәжіп. Ал бұл туралы сұрау - бидғат12.
Уәлид ибн Муслим былай дейді: Мен әл-Аузағи, Мәлик және әс-Сәури, әл-
Ләйс ибн Сағдтан хадистердегі (мүтәшабиһ) сипаттар жайлы сұрадым. Олар:
Белгілі бір кейіпте болатындығын ойламастан хадистерде айтылғанды сол
күйінде үстінен оқып қана өтіңдер, - деп жауап берді13.
Ахмад ибн Ханбалдан сифатқа қатысты хадистер жайлы сұралған еді. Ол:
Оған (ондай сипаттарға) ешбір мағына берместен әрі белгілі бір кейіпте
болады деместен иман келтіреміз әрі растаймыз,- деп жауап қатты.
Жоғарыдағы сәлаф ғұламаларының хабари сипаттарға қатысты жауабынан олардың
мынандай негіздерді ұстанғанын байқаймыз.
1. Белгілі бір ағзаны немесе жаратылғандарға тән іс-әрекетті білдіретін
сөздердің тура мағынасын Ұлы Жаратушыға телу мүмкін емес. Алла тағала одан
пәк.
2. Алла тағалаға ешбір нәрсе ұқсамайтыны секілді Алла Тағала да ешбір
нәрсеге ұқсамайды.
3. Сондай-ақ, Алла тағаланы кемшіліктерден пәктеймін деген ниетпен аяттағы
Алла мұрат еткен мағынасын түгелдей жоққа шығармау (таътил).
4. Мұндай сөздердің нақты мұрат болған мағынасын Алланың шексіз іліміне
қалдыра отырып, айтылғанға жалпылай иман келтіру (тафуид).
Міне, сәлафус-салихиндердің көпшілігі аят пен хадистердегі хабари
сипаттарда қолданылған сөздердің белгілі бір ағзаны яки жаратылғандарға тән
іс-әрекеттерді білдіретін тура мағынасының Ұлы Жаратушы үшін мүмкін
еместігін білдіре отырып, Алла тағала мұндай сөздер арқылы нендей мағынаны
мұрат етіп, қандай сипатты қалаған болса, соған жалпылай иман келтірген.
Сөздің ауыспалы мағынасы мен астарлы мәнін іздеп, жорамалға бармаған.
Ал хабари сипаттарды түсінудегі екінші бағыт - Алла тағаламен
байланыстырыла айтылған тура мағынасы белгілі бір ағзаны немесе
жаратылғандарға тән іс-әрекеттерді білдіретін сөздердің араб тіліндегі Ұлы
Жаратушыға лайық келетін басқа ауыспалы мағынасын іздеп, астарлы мәніне
жорамал жасау бағыты. Бұл бағыт сәлафус-салихиндердің кезінде аз да болса
кездесетін (Олардың аттарын төменде арнайы атайтын боламыз). Бірақ кейіннен
ислам жағрафиясының кеңеюі нәтижесінде мұсылмандар арасында түрлі
философиялық ағымдар пайда бола бастаған шақта бұл бағыттың кеңінен өріс
алғанын байқаймыз. Себебі, кейбір топтар хабари сипаттардағы сөздердің тура
мағынасын негізге алып, Алланың көзі, жүзі, екі қолы, саусақтары, екі
жаны, аяғы бар, тағына отырады деп Ұлы Жаратушыны жаратылғандарға ұқсата
бастаған еді. Бұл жайлы Әбу Ханифа былай дейді: Батыс мен шығыстан екі
жаман ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.