Смағұл Садуақасов – ұлттық элитаның көрнекті өкілі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШЫМКЕНТ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ПӘНДЕР ФАКУЛЬТЕТІ
Тарих және география кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Смағұл Садуақасов – ұлттық элитаның көрнекті өкілі
Ғылыми жетекші: геог.ғ.к. доцент
С. Құрбаниазов
Орындаған: 13-14 тобының студенті Ысқақ Ғани
Шымкент – 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ТАРАУ. Смағұл Садуақасов ЖӘНЕ ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫ
1.1. қАЙРАТКЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... .6
1.2. Смағұл Садуақасов ұжымдастыру мен отырықшыландыру
жылдарында ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 18
2. тарау. Смағұл Садуақасов және қазақ қоғамы
2.1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ХХ ҒАСЫРДЫҢ АЛҒАШҚЫ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ
РЕФОРМАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...36
2.2. Смағұл Садуақасов ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ЭЛИТА ... ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ..52
КІРІСПЕ
Тақырытың өзектілігі. Смағұл Садуақасов – соңғы кезге дейін ресми
тарихта есімі еленбей келген, аты сөз етіле қалса бірыңғай мансұқталған ірі
тарихи қайраткерлердің бірі. Ол 1900 жылы туып, небәрі 33 жыл ғана ғұмыр
кешті. Соның өзіне тұлғалы қайраткер, әдебиетші, көсемсөзші ретінде танылып
үлгерді. Солай бола тұрса да С. Садуақасовтың есімі 20-жылдары оңшыл
бағыт ұстанған байшыл жолбикелермен пікірлес саясатшы ретінде
айыпталына айтылды. 5 томдық Қазақ ССР тарихында 20-жылдары ірі мемлекет
қайраткері дәрежесіне көтерілген Смағұл жөнінде бір-ақ ауыз ғана сөз
жазылыпты. Бұл оның атын қаралаған сөз еді [1].
Смағұлдың мемлекеттік және қоғамдық қызметі туралы кеңес дәуірінде
қалыптасқан танымға байланысты біржақты бағаберілудің салдарынан оның әдеби
мұралары да соңғы уақытқа дейін зерттелінбеді. Алайда қазақ жастарының
тұңғыш ұйымы Бірлік пен оның бағытын дәйекті түрде жалғастырған Жас
азаматтағы, Алашорданың облыстық комитетін құрудағы еңбегін кеңес
қоғамының мүддесіне байланысты ескермегеннің өзінде, Сібір төңкерісі
комитетіндегі (1920), Кеңестік Күншығыс ұлттары жастарының орталық
бюросындағы (1920), Қазақ Автономиялы республикасының Жастар одағындағы
(1920), Қазақ ОАК-і төралқасындағы (1920-1921), Бүкілресейлік ОАК-індегі
(1920-1921), Семей губернелік төңкерік комитетіндегі (1921), Қазақ ОАК-нің
Түркістан Автономиялы республикасы өкілдігіндегі (1921), Қазақ Автономиялы
республикасы Жоспарлау комиссиясындағы (1923-1924), Халық ағарту
комисариятындағы (1925-1927) жауапты һәм жетекші қызметін елемеу, ескермеу
тарихи әділетсіздік болар еді.
С. Садуақасов қазақ зиялылары жаппай тұтқындалған 1929 жылдың, одан
кейінгі тегіс дерлік атылған 1937 жылдың қанқасап науқанына ілікпеді.
Алғашқы науқан басталған кезде ол шеттетіліп, Қазақстаннан тысқары жерге
(Мәскеуге) кеткен болатын, ал 30-жылдар қуғын-сүргіні өршіген кезде ол бұл
пәни дүниеде жоқ еді.
Ағылшын кеңестанушысы Роберт Конкфест зерттеуіне қарағанда, 30-
жылдардың басында Мемлекеттік Қаупсіздік комитеті жанынан жасырын түрде
ерекше сектор ашылып, бұл құрылым сталиндік бағытқа қарсы болғандарды,
ұлтшылдарды әр түрлі әдіс қолданып өлтірумен шұғылданған. Қазақстан Ұлттық
Қаупсіздік комитетінде сақталған 1929 жылғы Голощекин жолдасқа, Кеңес
үкіметіне қастандық жасамақ ниеттегі топты залалсыздандыру атты істе де
С.Садуақасовты әшкерлеген сөздер жеткілікті. Әйткенмен қапыда қаза
болғандықтан, оны НКВД-ның үштігі соттаған жоқ, оған РСФСР Қылмыстық
істер кодексінің 58-бап, 10-тармағындағы айып тағылған жоқ.
С.Садуақасовтың өмірі мен қызметіне қатысты осындай маңызды
ерекшеліктер отан тарихында арнайы тақырып ретінде зерттеліп келеді.
Дегенмен бұл тақырыпты одан әрі тереңдете зерттеудің маңызы зор. Олай
дейтін себебіміз - С.Садуақасовтың қызметі мен шығармашылығын жете тану
арқылы біз отан тарихының мазмұнын толықтыра түскен болар едік.
Тақырыптың зерттелуі. Смағұл Садуақасовтың әдеби, көсемсөз мұралары
арнайы зерттелінген емес. 20-жылдардағы әдеби процесте, қазақ қоғамының
мәдени-ағарту тарихында елеулі орны бар азамат еңбегінің ғалымдар назарына
ілінбеуіне, сөз жоқ, тоталитарлық системаның ықпалы болды. Сондықтан да
к\төңкерістен кейінгі әдебиет тарихын зерттеген ғалымдар Смағұл есімін
үстірт айтып өтуге мәжбүр болды. Смағұл Садуақасовтың қызметі мен
шығармашылығы туралы А. Байтұрсынов [2], Т. Шонанұлы [3] алғашқылар болып
жоғарғы баға берілген болатын. Ол 1933 жылы қаза болғаннан кейін
шығармалары зерттеле қоймады. Дегенмен Ғ.Тоғжанұлы 1936 жылы Көркем әдебиет
баспасынан С. Садуақасовтың кітабын шығаруды жоспарластырған [4]. Бірақ
белгілі себептермен жоспарланған кітап жарық көре алмады. Смағұл Садуақасов
халқымызға тек мемлекет қайраткері ретінде ұғыла бастады. Алайда бұл жерде
Смағұлдың көзі тірісінде және ол қайтыс болғаннан кейін оны ұлтшыл-байшыл
әдебиетші деп сынаған. Ғ. Тоғжанұлы, С. Мұқанұлы, Е. Бекенұлы, Ә.
Бәйділдәұлы, І. Жансүгірұлы, С. Сейфоллаұлы, Ә. Тәжібайұлы және т.б.
қаламгерлердің еңбектерін де қаперден шығармаған жөн.
Сөйте тұра жеке басқа табынушылық зардабы жойылғаннан кейін де С.
Садуақасов туралы әділ сөз тарихшылар тарапынан да, әдебиетшілер арапынан
да айтылмады. Оның шығармашылығын зерттеу әрекеті 1957 жылы ғалым Бейсенбай
Кенжебайұлының тарпынан да жасалынды. Жазушы, сыншы Смағұлды ұмытпайық
деп тек профессор Б.Кенжебайұлы ғана жазды. Б. Кенжебайұлының [5]
Өтелмеген парыз атты мақаласы шығысымен, Қазақстан КП Орталық Комитеті
авторды да, оның мақаласын басқан Қазақ әдебиеті газетінің редакторымен
қоса бірнеше қызметкерін партияның басты бағытына қарсы болған адамды
қайта көтерді деп айыптап, әуре-сарсаңға салды.
С. Садуақасовтың өмірі мен қоғамдық қызметіне сыпаттама берген
Қайраткер Садуақасов атты тұңғыш мақала 1988 жылы шықты. Оның авторы
–жазушы, журналист-зерттеуші Б. Қойшыбаев [6].
Сол жылдан бастап қайраткер-қаламгердің өмірбаянын нақты деректермен
толықтырған алғашқы мақала авторы филология ғылымының кандидаты Б.
Дәрімбетовтің [7], академик Р.Бердібайдың [8], тарих ғылымдарының докторы
М.Қойгелдиевтің [9] соғыс және еңбек ардагері, экономист Н. Сансызбаевтың
[10], Д. Қамзабековтың зерттеу еңбектері [11] баспасөзде жарияланды. Сондай-
ақ мерзімдік басылымдарда ғалым Батырхан Дәрімбетов және Д. Қамзабековтың
даярлаған С. Садуақасовтың мақалалары, әңгімелері, хаттары оқырман назарына
ұсынылды. 1993 жылы Б. Дәрімбетовтың құратырып, даярлауымен С.
Садуақасовтың 2 томдық таңдамалы шығармалары басылып шықты [12]. Міне, осы
еңбектердің бәрі смағұлтанудың іргетасы қаланып келе жатқанын айғақтайды.
Осы тұрғыдан келгенде С. Садуақасовтың ғұмырбаянын, әдеби мұрасын
зерттеудің, жазған еңбектерін қайта тасқа басып, халыққа жеткізудің
көкейкестілігі айқын байқалады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. С.Садуақасовтың өмірі мен шығармашылық
және саяси қызметін жан-жақты қарастырудағы басты мақсат - қайраткердің
отан тарихындағы өзінің лайықты орнын анықтау. Осы мақсатты іске асыру үшін
мынадай міндеттер белгіленеді:
- қайраткердің саяси тұлға ретіндегі қалыптасу жолын деректік
материалдар негізінде қалпына келтіру;
- ұлттық мүдде жолындағы ұлт зиялыларының арасындағы
С.Садуақасовтың саясаткерлігіне талдау жасау;
- қазақ мемлекеттілігі мәселесіндегі қайраткердің саяси,
ұйымдастырушылық қызметтеріне бүгінгі күннің талаптары
тұрғысынан баға беру.
Жұмыстың әдістемелік негізі ретінде қазіргі заманғы тарих ғылымында
орныққан ғылыми зерттеу әдістері мен қағидалары басшылыққа алынды. Сол
сияқты К,Нұрпейіс, Д.Қамзабеков, М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков және тб.
көрнекті ғалымдардың іргелі еңбектерінің әдістемелік негіздері
пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ТАРАУ. Смағұл Садуақасов ЖӘНЕ ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫ
1.1. қАЙРАТКЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
Смағұл Садуақасов 1900 жылы сол шақтағы территориялық айырым бойынша
Ақмола облысы, Шарлақ үйезі, Қараой болысы, Жарқын ауылында (қазіргі
Солтүстік Қазақстан облысы, Ұялы-Жарқын ауылы) туған. Әкесі Садуақас
Тұрабайұлы (1872-1937) ұлтын сүйген Смағұлдай ұлды тәрбиелеп өсіргені үшін
қаңқасап 37-жылы нақақтан атылған. Анасы Мәжікен (1879-1938) перзенті
Смағұлдың жалғыз бауыры-қарындасы Орынбасар да (1916-1990) өмірден өгейлік,
тағдырдан тәлкек көріп, өкіметтен бір тиын да зейнетақы алмай көз жұмған.
С. Садуақасов ұшқан ұяның қайғылы халі, міне, осындай. Бұл-тарих. Исі
алаштың игі жақсыларының құрықпен ұсталып, қорада тұсалған жалқыдай
үйірілген тұсындағы шынайы тарихының бір ұшқыны...
1912 жылы ауылындағы Әбіл молда Қуанышұлының Шығыс пен Батыс білімін
қатар негіз етіп алған мектебін тәмамдаған Смағұл өмірінде түрлі дәрежедегі
бірсыпыра оқу ордасының табалдырығын аттайды. 1912-1915 жылдары 2-класты
Полтавка орыс-қырғыз (қазақ) училищесінде, 1916-1918 жылдары Омбы
ауылшаруашылығы училищесінде, 1918 жылы Омбы политехникалық институты
жанындағы кооперация курсында, осы институттың кооперация факультетінде
оқиды. Ол саясаттан мүлдем шеттетілген 1928-1932 жылдары аралығында
Мәскеудегі темір жол құрылысы институтында оқып бітіреді.
С. Садуақасов еңбек жолын мұғалімдік қызметтен бастаған. 15 жасында
Шарлақ үйезі Сиыршы ауылындағы орыс-қырғыз (қазақ) мектебінде ұстаздық
еткен. 1918 жылы Ақмола облыстық жергілікті Жер басқармасы жанындағы 2
айлық қазақ оқытушыларын даярлайтын курста кооперация қисыны мен
табиғаттанудан, екі жылдық қазақ курсында жаратылыстану мен физикадан сабақ
берген. Осы жылдың соңында аталған басқармадағы қазақ бөлімінің оқу ісі
меңгерушісі болған. 1918 жылы желтоқсанда Омбыдағы Центросибирь
кооперативтер бірлестігінде нұсқаушы болып бір жарым жыл қызмет жасайды.
1920 жылдан бастап С. Садуақасов 8 жыл өмірін Қазақ автономиялы
республикасының қалыптасуы мен нығаюына жұмсайды.
С. Садуақасовтың қайраткерлік қызметі 1916 жылы Омбыдағы Қазақ
жастарының Бірлік ұйымынан басталды. 1918 жылы оның саяси қызметі мынадай
екі мәселеде айқындалды. Бірінші 17 жылғы төңкерістің ықпалымен қазақ
жастары екі-үш жікке бөлінген де Смағұл бастаған жас қайраткерлер жастардың
басым бөлігінен алашордашыл Жас азамат ұйымына топтастыра алды. Екінші,
оқу мен қызметті қатар алып жүрген жас Смағұл Алаш орда үкіметінің Ақмола
облыстық комитетін құруға белсене араласты. 1920 жылдың мамырынан бастап ол
көздеген арман мұратын кеңес қызметінде жүріп орындауға бет бұрды. Сол жылы
Ж. Аймауытов, М. Әуезов және т.б. сияқты ұлт зиялыларымен қатар коммунистік
партияның қатарына өтеді. Оның бұл қадамы-аласапыран шақта тығырықтан өзін
ғана емес көпті алып шығудың жолы еді.
С. Сәдуақасұлы Сібір төңкеріс комитеті қазақ-татар секциясының
нұсқаушылығынан Қазақ автономиялы республикасы Халық ағарту комиссары
дәрежесіне дейін өзінің қайраткерлік, әділдік және білімді де білікті
қасиеттердің арқасында өсті. Кеңес өкіметінің идеологиясы ақиқат пен
имандылықтан айнымағанда Смағұл үлкен саясаттан 1927 жылы кетпей елдің
басшылығында ұзақ уақыт жүрген болар еді. С. Садуақасовтың қайраткерлік
қызметпен бірге қаламгерлік қызметі де ерекше зерттелетін тақырып. Оның
қаламынан шыққан алғашқы қолжазбалары Бірлік ұйымының Балапан атты қол
жазба журналында жарияланды. Ол көсемкөздік пен жазушылық өнерді тынымсыз
қайраткерлік қызметінің барысында меңгерді. Жас қаламгер 1918-1919 жылдары
Алаш орданың Жас азамат газетін, 1920 жылы Ұшқын газетін, 1922 жылы
Еуропа өркениетін уағыздаған Өртең газетін, 1923 жылы қазақ жастарын
зиялылыққа үгіттеген Жас қазақ журналын шығаруға араласты. Бұдан бөлек ол
1920 жылы Омбы қаласында Еңбекшіл жастар, Кедей сөзі, Еңбек туы, 1925-
1926 жылдары Еңбекші қазақ газеттерімен Қызыл Қазақстан журналының
редакторы болды. С. Сәдуақсұлының шығармашылығы 1916-1929 жылдар аралығын
қамтиды. 1929-1933 жылдары шетте жүргендіктен бұл кезеңде қандай еңбектер
жазғандығы анық емес.
Смағұлдың көзі тірісінде алты кітапшасы жарық көрді. Олар: Жастарға
жаңа жол (Орынбор 1921), Кооперация һәм қазақ шаруасы (Орынбор 1924),
Салмақбайдың ауылында қалайша кооперация ашылды (Орынбор 1924),
Жастармен әңгіме (Орынбор 1925), Ұлт театры туралы (Қызылорда 1926),
Қазақстанда халық ағарту мәселелері (Қызылорда 1927) бұларға қосымша С.
Садуақасовтың мерзімді басылымдарында бірнеше повесть, әңгіме, ондаған
зерттеу очерктері, жүздеген публистьикалық мақалалары, бір романнан үзінді
жарияланды. Оның шығармашылық мұрасының қатары алдағы уақытта бұдан да
толыға берері сөзсіз.
ХХ ғасырдың бірінші ширегі ұлт зиялыларының халықты жаппай тығылықты
білім алуға тынбай шақырған шағы еді. Бұл кезде Оян қазақ, Оқы қазақ
деген ұрандар жиі көтерілді. 15 жасынан ұстаздық қызметке араласқан
Смағұлға оқу ағарту мәселесі бейтаныс емес болатын. Содан да ол елді
өркениетке сүйреуге қажетті ортақ істен күшін аяп қалмады. Ол Нужды аула
(1919), Бірінші мақсұттарымыз (1920), Халық ағарту мәселелері (1925),
Оқу ісінің кемшіліктері, оларға қарсы шаралар (1926), Қазақстанда халық
ағарту мәселелері және т.б. мақалалары елдегі оқу ағарту мәселесінің
зәрулігін көтерді.
Тарих пен тағдыр 1925-1926 жылдары С. Садуақасовқа қазақтың мемлекеттік
театрын ашуды және ел-елдегі өнерпаздарды топтастыруды бұйырды. 1926 жылы
13 қаңтарда ресми түрде шымылдығы ашылған ұлт театрының қалыптасуы
Смағұлдың есімімен байланысты. Қайраткер қаламгер бұл жылдары ұлт театрының
әртістік кәсіптің, пъеса танудың әліп биі сияқты Ұлт театры туралы
(1925), Алғашқы тәжірбиелер, Баянды еңьек күитеміз, Мәдениет тәрбиесі
(1926), Ұлт театрына бір жыл (1927) және т.б. бірнеше мақала жариялады.
Оның бұл әрекеті үлгілі театрдың оның талапты әріптестерінің және ойлы
көрерменнің қалыптауына ықпал жасады.
С. Садуақасовтың қызметінің бір саласы оның баспа ісін дамытуға қосқан
үлесімен ерекшеленеді. Ол 1920 жылы 2 желтоқсанда Қазақстан мемлекеттік
баспасы жанынан құрылған оқулықтар, саяси, көркем әдебиеттерді сұрыптайтын
редакциялық алқаға кіреді. Жас қаламгер ендігі жерде өз жазғандарынан бөлек
өзгелердің жазғандарына да қатаң талаппен қарай бастады. Ол әсіресе баспаға
өткізілетін кітаппен баспа сөзде жарияланар арнаулы мақалалардың
жүйелілігіне ғылыми негізділігіне, нақтылығына баса назар аударды.
Смағұл секілді ұлттың маңдай алды тұлғаларын, олардың еңбектерін
жинақтап, жарыққа шығару оңай шаруа емес. Ғылым-білім немен болады?. Ғылым-
білімге қылушылар алдымен өзін тануды мақсат қылу керек, - дейді Мәшһүр
Жүсіп Көпейұлы. Шындығында қазақтың ой-аңсарын ілгерілеткен даналардың
еңбегін түсіну үшін алдымен біз өз дәрежемізді біліп алғанымыз мақұл.
Негізінен осы уақытқа дейін ұстанып келге ғылыми талаптарымызды азат
пікірді, саф мұраны талдауда бұдан былай кәдеге жарамайтыны белгілі. Ендеше
ендігі жерде мұраны, ол мұраны жасаушыларды белгілі бір топтың (мейлі ол
партия болсын, мейлі билікке қолы жеткен жекелеген адамдар болсын) қалауы,
немесе ұстанған бағыты бойынша саңыржақ зерттеуге орын жоқ. Мәшһүр
Жүсіптің: Бұ дүние – қараңғалықтай нәрсе. Оны жанды қылатұғын – ақиқат
сөз [13], - дегеніндей ғылыми шындық пен әділдікке, нақтылыққа
сүүенгеніміз абзал.
Смағұл Садуақасов 1916 жылы Омбы ауыл шарушылығы училищесіне түсісімен,
қолына қалам ұстап, көрген – түйгендерін қағазға түсіре бастады. Оның
қаламының ұшталуына Омбыдағы қазақ жастары құрған, мақсаты: қазақ халқын
мәдени һәм әдеби жағынан ілгергі қатардағы жұрттарға қосу, ұлтшылдық
сезімін туғызды һәм ұлттықты сақтау болған Бірлік мәдени-ағарту ұйымының
Балапан қолжазба журналы септігін тигізді. Бүгінге бірде-бір данасы
жетпеген бұл журналда, Смағұлдың жазуынша; Жас алаштардың көркем
шығармалары басылып тұрған. Төңкерістен кейін 1918 жылы Бірлік мүшелері
ала бүлініп, бағытынан жаңыла бастағанда, С. Садуақасов, Қ. Кемеңгерұлы, Г.
Досымбекқызы сынды өрімдей азаматтар күллі қазақ жастарына сауын айтып,
көбісінің басын қосып, Жас азамат атты ұйым құрады. Бұл ұйымның алтын
идеялы, әулие мақсұты, негізгі жолы - ұлт бостандығы, ұлт теңдігі еді. С.
Садуақасов алашшыл жастардың үні - Жас азамат газетіне атсалысады. 1919
жылы Омбыдағы Центросибирь аталынатын Батыс Сібір коперативтер бірлестігі
одағына нұсқаушы болып қызметке тұрғанда, осы шаруашылық ұйымының органы –
Трудовая Сибирь журналына орыс тілінде мақала, зерттеулер жазады, 1920
жылы Сібір РКСМ-ы бюросының қазақ-татар секциясына жұмысқа алынып, қазақ
тілінде шығатын Еңбекшіл жастар (Омбы) атты апталық газтке редакторлық
етеді. Сол 1920 жылы Омбыда шығатын Кедей сөзі газетінің жауапты
шығарушысы болады. Қазақ Автономиясын жариялаған жалпы қазақ кеңестерінің
І съезі (1920, 4-12 қазан) күндері Ұшқын (бүгінгі Егемен Қазақстан)
газетінің ғылым һәм шаруашылық бөлімін басқарады. Ұшқын съезден кейін
Еңбек туы деген атпен шыға бастағанда, С. Садуақасов бұл газетке де
жауапты шығарушы болады. Қазақ Автономиялы республикасы құрылысымен
мемлекеттік баспа жанынан құрылған саяси және көркем әдебиеттерді
сұрыптайтын 5 кісіден тұратын редакциялық алқаға А. Байтұрсынұлы, Ә.
Бөкейханұлы, Х. Болғанбайұлы, Ж. Аймауытұлы сынды азаматтармен бірге С.
Садуақасов да кіреді. 1922 жылы жастардың Өртең атты газетін шығаруға
арналасады.
1923 жылы Жас қазақ журналының шығарушылар алқасының құрамына енеді.
1924-1925 жылдары Қызыл Қазақстан журналының (бүгінгі Ақиқат журналы)
жауапты шығарушысы болады. 1925-1926 жылдары Еңбекшіл қазақ газетіне
(бүгінгі Егемен Қазақстан) редакторлық етеді.
Жоғарыда аталған мерзімдік басылымдардағы жауапты қызметтері, сондай-ақ
өзінің азаматтық қасиеттері Смағұл Садуақасовты 20-жылдардың өзінде-ақ
көсемсөзші, сыншы-әдебиетші, жазушы ретінде танытты.
1925-1927 жылдары аралығында С. Садуақасовтың Халық ағарту комиссары
міндетін атқаруы оны ұлттық мәдениет ісі мен жазушы, ағартушыларға бағыт-
бағдар беру жұмысын ұйымдастырушы ретінде шыңдады. Бұл уақыттағы қайраткер-
қаламгердің тұңғыш мемлекеттік ұлт театрын ашуға мұрындық болуы, қазақтың
ән-күйін хаттауға жәрдемдесуі, Абайдың, Сұлтанмахмұттың жазғандарын
тірнектеп жинауға мамандарды жұмылдыруы мәдениет, әдебиет тарихындағы оның
тұлғалық орнын айрықшалай түседі.
Біздің қолымыздағы Смағұл Садуақасов қаламынан туған шығармалардың
басылған уақыты хронологиялық жағынан 1918 жыл мен 1928 жылдың арасын
қамтиды. Қаламгердің шығармашылығын бар жағынан осы он жылмен шектеуге
мүлдем келмейді. Шындығында ол 1916 жылдан бастап шығармашылықпен
шұғылданған, ал Мәскеуде болған 1928-1932 жылдары Смағұл ештеңе жазбай
қалуы мүмкін емес. Садуақасовтың жиналмай қалған жазба дүниелерін
іздестіре беру – алдағы міндетіміз. 1991 жылдан бастап жазушы, ғалым Д.
Қамзабеков С. Садуақасовтың мұрасы мен өзі туралы соны деректер іздестіру
мақсатымен Санкт-Петербург, Мәскеу, Орынбор, Омбы қалаларында болып,
қаламгерге қатысты қомақты материалдар және оның белгісіз боп келген
көптеген еңбектерін жинап қайтты. Осы сапарлардан жазылған еңбегінде сол
материалдар толық қамтылды. Тарихи жады қайта қайта жаңғырған кезеңде жаңа
буынға Смағұл еңбегі арқылы өткеннің парасатты жағын ұғындыру, сол арқылы
біліктілікке шақыру мұрағаттануымыздың абыройлы міндет болмақ.
Жақсы мен жаманның парқын айыра алатын ел мақтануға тұрарлық
азаматтарын әркез ауызға алып, жаңаадан топ жарғандарға солардың биігінен
қараған, солармен салыстырып баға берген. Қатарынан оза шапқан ерді бұлайша
қадір-қасиеттеу халықтың арман тілегінен туындаса керек. Бір кездері қоғам
мен қауымдағы берекесіздікті тыйған ел басшылары анталаған жаудың жүрегін
шайлықтырған батыр-қаһармандардың бақи дүниеге аттанбай жатып-ақ жұрт
аузындағы жұрт аузындағы ұрынға айналуы да-әлгіге дәлел. Халық өткеннің
біртуарларынан өнеге алмайынша, солардың есімімен аруақтанбайынша,
рухтанбайынша, өзін төрт құбылысы тең ел сезбейтіні анық.
Жетпіс жыл бойы кеңес өкіметі ұлттық ұйысуға мұрындық болған Абылай
ханымыздың да, өркениетке қарай мойымай жетектеген Әлиханымызды да
ұмыттырды. Абылай хан өзіне дейін және өзінен кейінгі хан, би,
батырларымен, Әлихан алаш ұранды күллі оқыған зиялылармен ресми тарихтың
тасасында қалды. Кейінгі екі-үш толқын олар хақында тас керең болып өсті.
Міне, сөйтіп ұлттық рух, өршілдік пәсейді. Мұның арты қазақ заманақырға
соқтырары сөзсіз еді. Бірақ олай болмады. Бізге құдай бағытымыз бен
мұратымызды түзеуді бұйырды.
Осынау рухани жаңару тұсында бізге менменсушілік емес мәдениеттілік,
көзсіздік емес көрегенділік қажет. Бұған дейін ұстанылып келген мұрат пен
пір тұтылған тұлғалар жалпыадамзаттық парық-пайыммен қарағанда сын көтере
алмауы себепті ендігі жерде орнытқы, бүгіндік те емес, бір күндік те емес –
мәңгілікке жарайтын салт-сана (идеология) қалыптастырған жөн. Қандасымыздың
әрбіріне Ататүрікше, жөргектен құлағына Сен дүниеге қазақ болып келгеніңді
мақтан тұт! деп құя берген ләзім. Мәрттік ұлтжандылық, намысшылдық,
арлылық мінез сонда ғана қалыптасары анық.
Ұлттың ар-намысы болған тұлғаларсыз тарихымыз олқы түсері рас.
Сондықтан алаш жұрттың ұраны іспетті арыстар әдебиетшілер мен
тарихшылардың, т. б. көзі қарақыты ағайынның ғана билетін (кедей естіген)
кісісі болмай, барша қазаққа таныс тарихи тұлға болып қалғаны абзал. Тану,
зерделеу мәселелері біршама уақыт алары сөзсіз, алайда істің басталуынан
немен аяқталатыны аңғарылады дегенді қаперден шығармау шарт. Қайсібіреулер
бізбен арман-тілегі бір, әйтсе де заманы басқа, амалы өзге зәрулігі бөлек
ұлт үшін басын бәйгеге тіккен арыстарымыздан алатынымыз не болмақ? деп
сұрауы мүмкін. Біздіңше, ең алдымен ол кісілерден алар нәрсеміз-азаматтық,
елшілдік өршіл рух. Санамыз бен бойымызға соны сіңірсек, ертеңгі күніміздің
баянды болары кәміл.
Соңғы үш-төрт жылдың бедерінде аты қайта ауызға ілініп сіңірген еңбегі
сөз бола басталған Смағұл Садуақасовтың өмір жолы мен қызметі жоғарыда
айтқан азаматтық пен ұлтжандылықтың шын мәнінде не екендігіне, қалай
қалыптасатындығына мысал бола алады.
С. Садуақасов қамшының сабындай келте ғұмырында атқарған жұмысы,
тындырған еңбегі өлшеусіз екенін, халқы алдында пезенттік парызын соңғы
демі үзілгенше адал атқарғандығын тарихшы ағайындар жақсы біледі.
Етітірілері қайраткер Смағұлдың кім блғандығын айтып та жүр. Әйтсе де дерек
көзінің ділгірлігінен С. Садуақасовтың толымды өмір баяны баспа бетін
көрген жоқ. Смағұлдың саяси-қоғамдық қызметі мен жазған еңбектерін сөз
еткен зерттеушілер (Б. Қойшыбай, М. Қойгелді, Б. Дәрімбет т.б.) оның өмір
өткелдерін шама-шарқынша түзуге тырысқанымен, ұмыт қалдырылған сәттері аз
емес. Қайраткер-қаламгердің өмір жолы болашақ жазылар еңбектерде,
зерттеулерде бір жүйеге түсіп, айғақ-деректер нақтылана түскені ғылым үшін
абырой.
1991 жылы бір топ зиялылар С. Садуақасов мұрасының жинау үшін Орынбор,
Омбы қалаларына, Смағұлдың туған ауылына іссапармен барды. Іссапар
барысында С. Садуақасовтың оқыған, қызмет жасаған жерлерінде болдық.
Орынбордағы қазақ оқығандарының басын қосқан Керуен сарайға, А.
Байтұрсынұлы, С. Садуақасов, Ж. Аймауытұлы бәтеңкелерінің ізі қалған
КирЦИК (Қазақ Орталық Атқару Комитеті) үйіне тәу етті. Смағұлдың кіндік
қаны тамған Жарқын ауылындағы ескі зиратқа дұға бағыштап, Садуақас
қазіреттің жұртына тағзым қылды. Смағұлдың көзін көрген ағайын-інілерімен,
ол жөнінде сырттай естіген кісілермен дидарласты. Смекеңмен сыр бөлісетін
Сансызбайдың Омары тәрізді кісілер өтіп кетті-ау, немесе Смағұлдың туған
қарындасы Орынбасар 1990 жылғы дүние салды. Кешіктіңдер! дегенде, Қап!-
дедік, 18-19 жасында – ақ тереңнен толғап жазған көсемсөздерімен, 20-21
жасында-ақ ел басқарудағы қара қылды қақ жарған әділеттілігімен исі алашқа
танылған С. Садуақасовқа ғұмыр бұйыртқан уақыт пен бүгінгі күннің арасын
сан дәуірлер бөлмесе де, осы ғасыр дүние есігін ашқанда тауылып 33 жас ғана
жасаған азамат жөнінде білетініміз тым мардымсыз. Қайраткер-қаламгерлердің
қазірде 70-ке шыққан жерлестері: Е, үлкендер Смағұл ағамыз жайында
мақтанышпен әңгімелейтін, әкесі Садуақас молда туралы да еститінбіз. Бірақ
мән бердік пе?... тіпті жадымызға ұстап қалайық деп те ойланбаппыз,-деп
өкінетіндей бар-ақ екен. Оның үстіне оларға Смағұл – сендердің ғана емес,
байтақ қазаққа пана болған азамат деп жатқан өкімет байқалмайды.
Нәтижесінде ел үшін туған ер атаусыз, ескерусіз қалды. Өшкен жанып, өлген
тірілген кейінгі 2-3 жылда да Смағұлдың аруағын бір аунатып,
жеңілдеттіретіндей шаралар жасалмады. Денесінің күлі салынған қорап
Мәскеудің ескі крематориінде күтусіз күйде әлі тұр. Ресей үшін ол күл бақи
дүниеге аттанған қыруар адамдардың күлінің бірі ғана. Ал біз үшін олай емес
қой!... Егер ол күлді Алматыға әкеліп, Абылай даңғылы мен Қабанбай
көшесінің қиылысындағы жас саябаққа, немесе Қазақстан Жазушылар Одағы
үйінің қарама-қарсы бетіндегі бос ескерткіш негізінің орнына қойып, белгі
орнатса, кеңестік қуғын сүргіннен із-түссіз кеткен күлі құрбандардың аруағы
алдындағы парызымызды өтегендік болар еді.
Бұл сауап іске өкімет немқұрайлы қараса, Астана зиялылары мән бермесе
ағайындар болып қаржы жинап, елге алдыру керек. Алайда Ресей басқа мемлекет
қой, алыс-беріс жұмыстар тағы да өкімет басшыларына тіреледі, - деген
Көкшетау имамы Жақия қажының сөзі үзілмеген үміті сездіргендей.
Жоғарыда С. Садуақасовтың өмірбаянының белгісіз болып келген тұстарын
сөз етуде мақсат еттік. Енді соған келейік.
Қайраткер-қаламгердің туған жылы барлық зерттеулерде 1900 жыл делініп
тұр. Мұны Смағұлға қатысты Омбы ауыл шаруашылық училищесіндегі, Қазақстан
мемлекеттік Орталық архивндегі құжаттар растайды. Әйтсе де Центросибирь
атты Батыс Сібір коператив бірлестіктері одағына жұмысқа кірерде анкетадағы
сұраққа берген жауабында өз қолымен 1899 жыл деп жазыпты. Бірақ бұл
жауапты жұмысқа кірердегі әдіс-айла (жасты үлкейтіп көрсету) болу да
мүмкін. Еш құжатта туған күні көрсетілмеген.
Смағұл замамындағы әкімшілік бөлініске сәйкес Ақмола облысы, Шарлақ
үйезі, Қарой болысындағы Жарқын ауылында дүниеге келген (Бүгінгі Көкшетау
облысы, Ленин ауданы, Ұялы елді-мекенінің қасындағы сол баяғы Жарқын
ауылы). Әкесі Садуақас қазірет 1872 жылы туған. Жақия қажының айтуына
қарағанда, ол кісі Уфадағы Медресе Ғалияны тамамдаған. Елде молдалық
құрып, арабша балалардың тілін сындырған. Өзі еңселі, қарулы кісі болыпты.
Дүние қумапты. Әркез: Алланың кепілдігімен өңешті берген құдай құрсақты да
толтырады. Біз өз мойынымыздағы парызды орындайық деп атайтын ғибрат
әкелерімізден жиі естуші едік, - дейді Жақия Бейсенбайұлы. Садуақас
қазірет бұған мысал ретінде жамиғаттан: Мына кесеге бір шелек су құйуға
болама ?, - деп сұрайтын көрінеді де, жоқ - деген жауаптан соң: міне,
адамда сол секілді, - дейді екен.
Бала күнімізде, - деп еске алды Ұялы ауылының (Жарқын ауылымен
іргелес ел) қариясы Әмен Әбділдаұлы, - Садуақас молданың төбесі шатырлы
шымнан соғылған үйі бізге тым зәулім көрінеді. Сырт жақ беттегі қос
терезенің ортасынан қабырғаны тесіп шыққан гүлді арнайы отырғызылған деп
ойдайтынбыз. Сөйтсек, молда атамыз құдайдың құдіретімен шыққан өсімдікті
жұлып тастауды обал санапты ғой ... [14]
Садуақас Тұрарбайұлы наһахтан 1937 жылы кеңестік саясаттың құрбаны
боп кете барды. Бар жазығы Орталық пен Голощекиннің қазақцидіне (бұл сөз
геноцидтен нақтырақ) қарсы тұрған Смағұлдың әкесі болғандығы еді.
Ұялының 85-тегі қарты Қайыржан ақсақал: 1937 жылы ауылдан 7 кісіні
айдап әкетті ғой дедектетіп. Өз көзіммен көрдім. Айдағандар қазақ
мелитселері-тұғын. Біз жаман қорықтық. Айдалғандардың ішінде Садуақас молда
да бар екен. Оларды Москаленкаға жаяу айдады, - дейді.
Ал, ол кісінің қайда айдалғаны турасында Смағұлдың шөбере інісі Аронұлы
Рақымжан қария: Біз Садуақас молданы Қарағандыға айдалғандығын білдік те,
поштамен азық-түлік жібердік. Салған нәрсеміз иесін таппай, бұзылған күйде
қайта келді. Молда атамыздың Қарағандыдан кейінгі тағдыры белгісіз, - деп
әуезе етеді.
Смағұлдың анасының аты – Мәжікен. Ол кісі, баласының (Смағұлдың) жазған
дерегі бойынша, 1879 жылы туған. Рақымжан Аронұлының бәйбішесі Гауһар
Бейсенқызы (Қошке Кемеңгерұлының шөбере қарындасы) айтады: Смағұл
ағатайымыздың қарындасы Орынбасардың: Шешем нағышыларым туралы көп
айтпайтын, сірә бізге зиян тиіп кетер дейтін болуы керек. Оның үстіне біз
бойжеткенде тақырда шыққанмын дейтіндердің тасы өрге дөңгеледі ғой
дегенін өз құлағыммен естідім, - деп.
1933 жылы жалғыз ұлы Смағұлдың ауыр қазасынан кейін бейбақ ана қатты
қайғырып, күн-түні жылап, қос жанарынан айырылыпты. 1937 жылы күйеуі
Садуақас жазықсыздан – жазықсыз айдалғаннан кейін Мәжікен ана көп кешікпей
құсадан қайтыс болыпты.
С.Cадуақасұлы ата-анасы туралы бар керек осы. Ал, емшектес бауырларына
келсек, тірі қалғаны- қарындасы Орынбасар ғана. Мәжікен ананың көтерген он
сегіз құрсағынан аман қалғандар- Сұмағұл мен Ррынбасар ғана. 1918 жылғы
Центросибирь кооперация бірлестігіне қабылданарда Сұмағұл: Екі
қарындасым (бірі 18-де, екіншісі 3-те) және бір інім (5-те) бар,- деп
жазыпты (жоғарыда көрсетілген дерек көзі). Мұның мәнісін Рақымжан Аронұлы
қариядан сұрағанымызда, ол кісі: Садуақас молдада екі-ақ перзнт болды.
Менің әкелерім Өтебай мен Аронның (мен Өтебайдың кіндігінен жаралсам да,
қызылшақа күнімнен Аронның қолында өскенмін) әкесі- Садуақастың әкесі
Тұрабаймен емшектес бауыр. Жусан бабамыздан таралған ұрпақ тамыры тереңге
болғанымен, бұтағын кең жая алмады. Сол себепті әр отау өз алдына түтін
түтетсе де, араласып-құраласып жататын. Кейде біріміз екіншіміздің үйінде
тәрбиелендік. Сымағұл ағатайымның 5 жасар інісі дегені - менмін, 18
жасары - бір апамыз болуы керек, ал 3 жасар дегені - Орынбасар ғой- деп
жауап берді.
Садуақастың тірі қалды деген қызы Орынбасардың өзі өмірден өгейлік,
тағдырдан тәлкек көріп, 1990 жылы Омбы облысы, Любин ауданының Капустино
деревниясында тұратын Аронұлы Рақымжанның қолында қайтыс болыпты. Сексеннің
сеңгірігіне жуықтаған Рақымжан қарттың үйіне барып, амандық-саулықтан кейін
не үшін келгенімді айтқанымда, ол: Ағатайымды ақтап, зерттеген күнді де
кердім-ау,- деп, кемсеңдеп жылап жіберді де,- Смағұл ағам дүние салған соң,
Садуақастың шаңырағынан бақ тайды. Садуақас молда хабар-ошарсыз кетті.
Мәжікен анамыз көз жұмды. Жалғыз қалған Орынбасар бой жетіп, тұрмысқа
шыққанымен, отбасының жылуын көре алмады. Ақыры жетім күйінде дүниеден
көшті. Өкімет Қазақстан өкіметін қаласқан Смағұлдың бауыры деп ескермеді
де. Несін айтасың, ақтық сапарына дейін Орынбасар өкіметтің бір тиын
зейнетақысын да қолына алмады ғой,- деді [15].
Смағұл ұшқан ұяның қайғылы халі (трагедиясы), міне, осындай. Бұл –
тарих. Исі алаштың кеңес билігі тұсындағы шынайы тарихының бір ұшқыны.
Енді біртуар алаш арасының ғұмырбаянын әрі қарай жалғастырайық. Смағұл
он жасына дейін әкесі Садуақас қазіреттен тәлім-тәрбие алады. 11 жасында
Жарқындағы Әбіл малда Қуаныш ұлының мектебіне барады. Мұнда Смағұл арабша
хат танып, ислам діні негіздерін оқумен қабат дүнияуи білімдерден де нәр
алады. Садуақасов Уақап (Ғабас Тоғжановтың кенже інісі, 1994 жылы қайтты)
ақсақалдың айтуына қарағанда, білімпаз діндар Әбіл Қуаныш ұлы сол өңірдегі
ірі-ірі Тоғжанның Садуақасы, Бөртебайдың Шәмелі сындфы байлардың көмегімен
татар, орыс мұғалімдерін алдырыпты. Бұл мектепті Смағұл 1912 ж тамамдайды.
Мұнан кейін Жарқыннан шамамен 50-60 шақырым жердегі орыс поселкесі
Полтавкадағы екі класты (мұны қазіргі жүйемен салыстыруға келмейді) орыс-
қырғыз (қазақ) училищесіне түседі. Училищеде үш жыл оқыған соң одан әрі
оқуын созуға әкесі кедей болғандықтан пұл таба алмай (Еңбекші қазақ
газеті, 1925 ж, 5 мамыр), толық курсты меңгергені жөнінен емтихан тапсыруға
тура келеді. Сөйтіп, ол білімінің үздік екенін байқатады. Нәтижесі:
Тәртібі- 5
Құдай Заңы- мұсылман болғандықтан босатылған.
Орыс тілі- 5
Арифметика- 5
Жағрапия- 5
Геометрия- 5
Тарих- 5
Жаратылыстану- 5
Сурет һәм сызу- 5
1915 жылы халық мұғалімі дәрежесін алып, қазіргі Көкшетау облысы,
Ленинград ауданы, Қызыл ту совхозы жерінде орналасқан Сиыршы ауылындағы
орыс-қазақ мектебіне ұстаз болып орналасады (аудандық Қызыл ту газеті,
1967 ж, 28 қыркүйек. Шәкірті С.Мәліковтың дерегі. Үлкен тілші- ғалым
Ғ.Мұсабаев та Смағұлдың шәкірті). Бір жыл ұстаздық еткен соң, әрі қарай
оқуымды жалғастырмақ ниетте училищенің агрономия бөліміне түстім,- дейді
Смағұл Центросибирь бірлестігі басқармасына жазған өтінішінде. Омбыдағы
аталған оқу орнына қатысты архив қорында Смағұлдың қай күні құжат тапсырып,
неден емтихан бергеніне дейін тіркеліпті. 1916ж 23 тамызда С.Садуақасов
тууы туралы анықтамалық пен училище бітіргені жөнідегі куәлігін 108-інші
талапкер болып, ауыл шарушылығының орта дәрежелі оқу ордасының мәдени-
техникалық (культурно-технический) бөліміне тапсырыпты. Бірақ Смағұлдың өзі
қаламады ма, жоқ училище басшылығы солай шешті ме әйтеуір әлгі
бөлім тізіміндегі смағұлдың аты-жөні қарандашпен белінен бір сызылып,
үстіне бадырайтып сх деп жазылыпты сх-сы ауыл шаруашылығы бөлімі екені
белгілі. Мұндағы талапкерлер тізіміне 113-інші болып қосылыпты. Сынақ үш
пәннен арифметика,орыс тілі,құдай заңы бойынша 22тамыз бен 25тамыз
аралығында өтіпті. Мұсылман дініндегі Cмағұлдың соңғысынан босатыпты.
Әр пәннен емтихан ауызша әрі жазбаша өткен. С.Садуақасов бәрінерн
жақсы жақсыдеген баға алыпты (Жоғарыда көрсетілген архивтегі
деректерді Д.Қамзабеков жарыққа шығарған).
1916 жылы Омбыдағы ауылшаруашылығы мектебіне кіруге экзамен берсе
де, степендия тимей (ол кезде степендияны тек мекеме- орындар ғана өз
есебінен берген),қайтпақшы болған соң,оқып жүрген жолдастары пұл жиып
беріп оқиды (Еңбекші қазақ, 5.v.1925 жыл. Газет бұл санында оқу-ағарту
комиссары С.Садуақасовтың қысқаша өмірбаянын жариялаған). Газет ақпарында
айтылған жолдастары кімдер еді? Бұған да жауапты архивтен таптық. Смағұл
Садуақасов училищеге түскен жылы онда қазақ балаларынан Қошке Кемеңгерұлы,
Смағұл Қазібекұлы, Ахмет Әбдірахманұлы, Сүлімбек Бижанұлы, Мұхтар Саматұлы
секілді шәкірттер оқитын. Ал, онымен бір уақытта түскендер: Жүніс
Бабатайұлы, Асфандияр Шорманұлы, Бірмұхамед Айбасұлы. Осы азаматтардың бәрі
де кейін, 1918-19 жылдары алаш ұранды ағаларына тілеуқор болып, ұлттың
жоғын жоқтаған жас алашшылдардың Жас азамат ұйымында топтасады.
Мен үшінші класта оқып жүргенде (бітіруге бір жыл қалғанда), Омбыға
тоқтаған әскер нөпірі училищенің оқу үйін өздеріне күшпен тартып алды да,
дәрісімізді еріксіз үзді, - деп жазадады Смағұл. Училищеде оқу үзілді
деп, ол қарап жатпаған. 1918 жылыдың басында (бұл оқуының үзілген кезі)
қатарынан екі курстың толық дәрісін тыңдаған. Біріншісі – Омбы
политехникалық институты жанында ашылған кооператив курсы, екіншісі –
Омбыдағы жеке-дара ашылған кооператив курсы.
1918 жылдың жазында Ақмола облыстық Жер-су Басқармасы (Земская права)
ұйымдастырған қысқа мерзімді 2 айлық қазақ оқытушыларын дайындайтын курста
кооперация қыйсыны мен табиғаттанудан сабақ бердім.
Жас алашшылардың Жас азамат ұйымының Орталық комитетінің мүшесімін.
Оның жұмысына бұған дейін де, қазір де шамам келгенше атсалысып жүрмі.
Қазір (1918 жылдың желтоқсан айының 2-сі ) Ақмола облыстық Жер-су
Басқармасы жанындағы қазақ бөлімінің оқу ісі бойынша меңгерушісі қызметін
атқарудамын. Сонымен бірге осы мекеменің құзырындағы 2 жылдық оқытушылар
әзірлейтін курста жаратылыстану мен физика пәндерінен дәріс оқитын
мұғаліммін.
Омбы ауыл шаруашылығы институтының кооператция факултетінде оқимын, -
деп мәлімдеп, Сібірдегі ірі бірлестік басшыларына құжаттарын көрсетіпті
Смағұл.
С.Садуақасов туралы бұл құнды дерек осы кезге дейін құпия болып келген
көп нәсенің басын ашады. Түйін болған жұмбақтың шешетін жібін ұстатады.
1986 жылға дейін Смағұлды ұлтшыл-уклонист деп келген қайсібір
зерттеушілер 1986 жылдан кейін жоқ қателесіппіз, комунист екен деп те
жүр [16].
Шындығында солай ма? Смағұл Садуақасов, Ахмет Байтұрсынұлы, Жүсіпбек
Аймауытұлы, Мұхтар Әуезұлы т.б. 1920 жылы коммунистік партияға не үшін
өтті?
1918 жылы, келтірілген деректе айтылғандай, Ақмола облыстық Жер-су
басқармасында қызмет жасап жүргенде оған дейін Омбыда оқуда болғанда Смағұл
Садуақасов ағалары Айдархан Тұрлыбайұлы, Миғаш Абылайханұлы, Асылбек
Сейітұлы, Мұсылманбек Сейітұлы, Ережеп Итбайұлы, Мағжан Жұмабайұлы, құрбы –
замандастары Асқат Сейдалыұлы, Қошке Кемеңгерұлы, Мұратбек Сейітұлы сынды
азаматтармен тізе түйістіра отырып, тер төгіп, Ақмола облыстық Алаш Орда
үкіметін құруға табаны күректей бірнеше ай еңбек етсе [17], сонда көздеген
мақсұтта, сонда алған бағыттан кешікпей өзгере қалды деу ақылға сия ма?
Смағұл аянбай жұмыс жасаған Жас азамат крмитетінің үні – Жас азамат
газеті Алаш Ордаға тілектес Қазақ, Абай, Сарыарқа сынды басылымдарын
тынысы болмады ма?! Әр санында Жасасын Алаш! Жасааын алаштың көшбасшылары!
Жасасын Алаштың жау жүрек ұлтшыл жастары! деп ұрандайты, Алаш Орда
тігілді.Ақ ту көтерілді. Енді һәркім шамасына қарай ұлтына қызмет қылуы
тиіс деп қуанатын, Жетісу жағында большевиктер қазақ болсын, қазақ-орыс
болсын қойдай қырып, судай ағызып жатыр. Ең аяғы Бискідегі емшектегі
нәресте балаларды мылтықтың ұшына шаншып қанын ағызып жатыр деп қбырғасы
сөгіле қайғыратын осы Смағұлдар уығын шаншыған Жас азаматеді ғой. 1918
жылы 5-13 сауір аралығында Қ. Кемеңгерұлы, С.Садуақасов, Г. Досымбекқызы
сынды үркердей жас алашшылдардың белсенділігі арқасында Омбы қаласыснда
өткен қазақ-қырғыз жастары съезі [18] аумалы-төкпелі уақытта ұлт
бостандығы жолында замандастарына дұрыс бағдар сілтегені бүгінгі
қоғамтанушылардың қаперінен шықпауы тиіс (С.Садуақасов және Жас азамат
арнайыбір әңгіменің еншісінде). Смағұлдың қырқы өтерөтпес (ол 1933 жылы
желтоқсанның ортасында дүние салған) жазған Төңкеріс дұшпаны –ұлтшылардың
сыры жеріне жеткізіле ашылсын аты ұзақ-сонар мақаласында Әйтіке
Мұсаұлы Өлген кісі туралы жаман сөз сөйлемейді деген қазақтың сөзін
Смағұлдарға қолдану орынсыз дей келіп: Смағұлдың ұлтшал уклондарға нұсқау
боларлық толып жатқан теріс пікірлері болғандығы жұртшылығымызға мәлім.
Бірақ Смағұл көзі тірісінде сол теріс пікірлерінің бірде біреуін тексере
алмай кетті. Оны түсіну үшін тырысу оның қолынан келмеді. Оқиғаның бұлай
болуына Жас азаматтың көрнекті басшыларының бірі Смағұлдың біздің
партияға өзінің програмымен келуі, кәрі Алаш партиясының басшыларының
ықпалында болуы, онан құтыла алмауы ерік бермеді, - деп әшкерлепті
(Социалды Қазақстан газеті, 22. 11. 1934 жыл). Жетесіз саясат ұраншысының
кеше Смағұл Садуақасовты қаралаған бұл сөзі, біздіңше, бүгін 1920 жылы
комунистік партияға өткен алаш қайраткерін ақтап тұр. Дәйексөзден алашшыл
азаматтардың большевиктер жағына не үшін шыққаны да аңғарылады.
Анықталған дерек көзінен С. Садуақасовтың 1918 жылдары немен
шұғылданғаны мәлім болды. Омбы ауыл шаруашылығы институтына қатысты
құжаттар тек 1920 жылдан бері ғана сақталғандықтан (Бұл институт 1922 жылы
академияға айналған. Ағайын інілерінің Смағұл сабақта (Сібір
ауылшаруашылығы академиясы) оқыған дейтіні сондықтан), оның аты-жөні 1920-
21-22 жылдардағы студенттер тізімінде кездеспейді. Тағы бір ескерер жайт:
20-жылдары бұл оқу орнында кооперация бөлімі жоқ (сірә, жабылып қалған
болуы керек).
Ілгерідегі жолдарда Смағұл 1918 жылы 2 желтоқсанда Центросибирь атты
Батыс Сібір кооперативтер бірлестігі одағына қызыметке кіруге бел буды
дедік.С.Садуақасов бұл тұста да көрегендік қадам жасады.Яғни,қазақ өз
алдына мемлекет боламын деп қам жасап жатыр. Өтпелі кезеңде жүргенде алауы
бар шешен көсемдер керек ақ шығар.Бірақ саяси ахуал қалыпқа түскенде, ел
бастаған көсемге от тілді, орақ ауызды болу аз. Алашқа енді іскер адамдар,
істің адамдары қажет күн туады.Сонда Бөкейханұлы Әлихан сынды білімді де
іскер адамдар санаулы ғана болып жүрмес пе екен?... Қазақ үшін жанын құрбан
етуге бар үркердей аға толқын зиялыларға кім демеу болмақ? Ісін кім
жалғастырмақ?
С.Садуақасовносындай ойлар мазалағаны ақиқат. Бұл пікірі оның Сібірдің
шаруашылық кәсіпкер мамандары жиылған Центросибир бірлестігі басшылығы
атына жазған өтініш-хатынан сезіледі Сіздер даңғайыр Сібірдің тұрғылықты
халықтарының басым көпшілігі қазақтар екенін білесіздер,-дейді ол. – Соңғы
уақыттың өзгерістері күллі қазаққа қозғау салып, өркениетке ілігу мен
мәдениеттің орынығуы шаруашылықтың дамуына байлаулы екенін ұқтырды.
Әйтсе-дағы қазақ ұлтының мәдениеті мен экономикасының дамуына бір
жағынан техникалық және басқа да шаруашылық сипаттағы әдістердің әлі күнге
дейін ендірілмеуі қолбайлау болып отырса, екінші жағынан негізі қаланып
жатқан нәрсені әдейі құбыжықтай етіп көрсету,шаруашылықтың жаңа түрінен
қасақана шошындыру әрекеттері бұл істі шідерлеп тұр. Міне, мәселенің осы
жағына назарларыңызды аударсаңыздар екен.
Шамамның келгенінше,жиған, тоқыған білімімнің жеткенінше мен бар
ғұмырымды туған ұлтыма қызмет етуге арнауды көздедім.
Центросибиръбасқармасынан өтінерім: мені өзінің нұсқаушысы қызметіне
алса.
С.Садуақасовтың өз қолымен жазылған бұл құжаттан қайраткердің
ұлтжандылғы осындай тарихи себептермен де ерте қалыптасқандығын аңғарамыз.
1.2. Смағұл Садуақасов ұжымдастыру мен отырықшыландыру жылдарында
Ұжымдастыру - ауылда және ауылшаруашылығында ғана емес, бүкіл елді
қамтыған терең революциялық қайта құрулар жүйесін құрады. Ол тұтастай
алғанда бүкіл экономиканы, қоғамның барлық әлеуметтік құрылымын,
демографиялық және урбанизациялық үдерістерді қамтыды. Әрине, осындай бәрін
қамтитын жүйенің апатты салдары көп күттірген жоқ, ол алғашқы кезде-ақ адам
шығыны мен халықтың қайғы-қасіретіне негіз болды. Дәл осы реформаның
барысында кеңес қоғамының кейінгі жылдардағы ауыр зардаптарына негіз
қалаған ең сорақы қателіктерге жол берілді деп санауға болады. Бұл
қателіктердің сынағына яғни 20-жылдардағы апаттың ауыр салдарларына кеңес
мемлекетінің біршама уақыт шыдас беруі оның жұмылдырушылық әлеуетінің
молдығымен бірге көп жағдайда жаңа қоғамның болашағына деген халық сенімі
де едәуір ықпал жасады деп білеміз.
Кеңес өкіметінің ауыл-селодағы ұжымдастыруға жол ашқан аграрлық
реформаларының бастапқы түрі болған жерді бірлесіп өңдеу серіктестіктерін
құру кеңес кеңес аграршыларының өнертабысы емес болатын. Столыпинның
реформалары барысында өндірістік кооперативтер кедей шаруа қожалықтарын
көтерудің ең басты түрі ретінде қарастырылды. Бұл деректер жерді ұжымдық
тұрғыда пайдалану идеясы кеңес өкіметіне дейін-ақ барынша кең
танылғандығын, ол тек большевиктердің енгізген жаңалығы емес екендігін
айғақтайды.
Саяси ахуалдың өзгеруі село тұрғындарын әлеуметтік жіктелуге барынша
итермеледі. 1927 ж. кулактарға тиесілі болған 3% шаруашылықтар барлық
өндіріс құралдарының 14-тен 20% дейін, ал селодағы ауылшаруашылық
машиналарының үштен бірін иеменген болатын. Жерді жалға беру мүмкіншілігі
көлеңкелі түрде жалшы жалдау, тұқым мен жер өңдеу құралдарын қарызға беруді
ұлғайтты. Осындай себептер селоны мемлекеттік маңызды міндеттерді шешетін
қуатты буынға айналдырды.
Кеңес Одағында жүргізілген ұжымдастыру науқаны кейбір әдебиеттерде
жазылғандай асығыс және жеткілікті дайындықсыз іске асқан жоқ. Шын мәнінде
бұл науқанның ғылыми ұйымдастыру негіздемесін жасауда елдегі астық, жем-шөп
балансын зерттеумен ғалым-аграршылардың бірнеше тобы, статистика органдары,
ЦКК-РКИ (Орталық Бақылау комитеті-жұмысшы-шаруа инспекциясы) топтары және
КСРО ХКК төрағасы А.И. Рыковтың басшылығымен арнайы комиссия айналысты.
Олар шаруаларға әлеметтік категория ретінде теориялық сипаттама жасауға да
баса мән берді. Дегенмен де мәселеге партиялық, таптық тұрғыда мән берген
саяси билік ұжымдастыру барысында әлеуметтік типтердің арасындағы елеулі
айырмашылықтарды ескеріп, олардың әрқайсымен дербестелген жұмыс жүргізудің
орнына барлық шаруаларды кедей-бай деген полярлық ұғымдарға бөлуді оңай
көрді.
БК(б)П ХV съезінен соң жаңадан құрылған Халкомға елдегі ұжымдастыруды
іске асыру және ауылшаруашылығы мен орман шаруашылығын шұғыл және жоспарлы
басқару қызметі жүктелді. Халком қызметіне осы идеяны дүниеге әкелген А.Я.
Яковлевтің өзі тағайындалды. Жер істері Халкомының құзырына Ауылшаруашылық
ғылымдар Академиясы барлық институттар жүйесімен енгізілді.
Ресейде бастапқы кезде ұжымшарлар құру табысты жүргізілді, шаруалар
ұжымшарларды орыс деревнясындағы өмір салтының негізі-шаруа ауласын
бұзбайтын артельдің, өндірістік кооперативтің бір түрі ретінде қабылдады.
Осы үлгінің елеулі құрылымдық, мазмұндық өзгерістерсіз көшпелі және
жартылай көшпелі шаруашылық үлгісіндегі қазақ ауылына көшіріп әкеліп
орнатылуы апатты салдарларға ұрындырды.
Ұжымдастыру қауымды жаңғырту және оны күшейту түрінде танылды. Дегенмен
бұл алдамшы үміт тез арада шаруалардың көңілін суытты. Өйткені
қауымдастырудың тым алысқа кеткені сонша шаруа ауласының негізгі құрылымы
күйреді. Қауымдық меншікке күш көлік те, сауын мал да, құрал-жабдықтар да
салынуы шаруаны жекеменшік атаулыдан айырды. Бұл жағдай шаруалардың
наразылығын туғызып еді, оған ресми билік әкімшілік қысым жасаумен ғана
емес, одан әрі шаруаларға қарсы саяси қуғын-сүргінмен жауап берді.
Ұжымдастырудағы бұндай әкімшілік қысымының ұзаққа созылуы мүмкін емес
еді. Міне осындай жағдайда 1930 ж. 2 наурызда Правда газетінде
И.Сталиннің Табыстан бас айналу атты мақаласы жарық көрді. Онда
ұжымдастыру барысында орын алған асыра сілтеушілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ШЫМКЕНТ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ПӘНДЕР ФАКУЛЬТЕТІ
Тарих және география кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Смағұл Садуақасов – ұлттық элитаның көрнекті өкілі
Ғылыми жетекші: геог.ғ.к. доцент
С. Құрбаниазов
Орындаған: 13-14 тобының студенті Ысқақ Ғани
Шымкент – 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ТАРАУ. Смағұл Садуақасов ЖӘНЕ ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫ
1.1. қАЙРАТКЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... .6
1.2. Смағұл Садуақасов ұжымдастыру мен отырықшыландыру
жылдарында ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 18
2. тарау. Смағұл Садуақасов және қазақ қоғамы
2.1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ХХ ҒАСЫРДЫҢ АЛҒАШҚЫ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ
РЕФОРМАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...36
2.2. Смағұл Садуақасов ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ЭЛИТА ... ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ..52
КІРІСПЕ
Тақырытың өзектілігі. Смағұл Садуақасов – соңғы кезге дейін ресми
тарихта есімі еленбей келген, аты сөз етіле қалса бірыңғай мансұқталған ірі
тарихи қайраткерлердің бірі. Ол 1900 жылы туып, небәрі 33 жыл ғана ғұмыр
кешті. Соның өзіне тұлғалы қайраткер, әдебиетші, көсемсөзші ретінде танылып
үлгерді. Солай бола тұрса да С. Садуақасовтың есімі 20-жылдары оңшыл
бағыт ұстанған байшыл жолбикелермен пікірлес саясатшы ретінде
айыпталына айтылды. 5 томдық Қазақ ССР тарихында 20-жылдары ірі мемлекет
қайраткері дәрежесіне көтерілген Смағұл жөнінде бір-ақ ауыз ғана сөз
жазылыпты. Бұл оның атын қаралаған сөз еді [1].
Смағұлдың мемлекеттік және қоғамдық қызметі туралы кеңес дәуірінде
қалыптасқан танымға байланысты біржақты бағаберілудің салдарынан оның әдеби
мұралары да соңғы уақытқа дейін зерттелінбеді. Алайда қазақ жастарының
тұңғыш ұйымы Бірлік пен оның бағытын дәйекті түрде жалғастырған Жас
азаматтағы, Алашорданың облыстық комитетін құрудағы еңбегін кеңес
қоғамының мүддесіне байланысты ескермегеннің өзінде, Сібір төңкерісі
комитетіндегі (1920), Кеңестік Күншығыс ұлттары жастарының орталық
бюросындағы (1920), Қазақ Автономиялы республикасының Жастар одағындағы
(1920), Қазақ ОАК-і төралқасындағы (1920-1921), Бүкілресейлік ОАК-індегі
(1920-1921), Семей губернелік төңкерік комитетіндегі (1921), Қазақ ОАК-нің
Түркістан Автономиялы республикасы өкілдігіндегі (1921), Қазақ Автономиялы
республикасы Жоспарлау комиссиясындағы (1923-1924), Халық ағарту
комисариятындағы (1925-1927) жауапты һәм жетекші қызметін елемеу, ескермеу
тарихи әділетсіздік болар еді.
С. Садуақасов қазақ зиялылары жаппай тұтқындалған 1929 жылдың, одан
кейінгі тегіс дерлік атылған 1937 жылдың қанқасап науқанына ілікпеді.
Алғашқы науқан басталған кезде ол шеттетіліп, Қазақстаннан тысқары жерге
(Мәскеуге) кеткен болатын, ал 30-жылдар қуғын-сүргіні өршіген кезде ол бұл
пәни дүниеде жоқ еді.
Ағылшын кеңестанушысы Роберт Конкфест зерттеуіне қарағанда, 30-
жылдардың басында Мемлекеттік Қаупсіздік комитеті жанынан жасырын түрде
ерекше сектор ашылып, бұл құрылым сталиндік бағытқа қарсы болғандарды,
ұлтшылдарды әр түрлі әдіс қолданып өлтірумен шұғылданған. Қазақстан Ұлттық
Қаупсіздік комитетінде сақталған 1929 жылғы Голощекин жолдасқа, Кеңес
үкіметіне қастандық жасамақ ниеттегі топты залалсыздандыру атты істе де
С.Садуақасовты әшкерлеген сөздер жеткілікті. Әйткенмен қапыда қаза
болғандықтан, оны НКВД-ның үштігі соттаған жоқ, оған РСФСР Қылмыстық
істер кодексінің 58-бап, 10-тармағындағы айып тағылған жоқ.
С.Садуақасовтың өмірі мен қызметіне қатысты осындай маңызды
ерекшеліктер отан тарихында арнайы тақырып ретінде зерттеліп келеді.
Дегенмен бұл тақырыпты одан әрі тереңдете зерттеудің маңызы зор. Олай
дейтін себебіміз - С.Садуақасовтың қызметі мен шығармашылығын жете тану
арқылы біз отан тарихының мазмұнын толықтыра түскен болар едік.
Тақырыптың зерттелуі. Смағұл Садуақасовтың әдеби, көсемсөз мұралары
арнайы зерттелінген емес. 20-жылдардағы әдеби процесте, қазақ қоғамының
мәдени-ағарту тарихында елеулі орны бар азамат еңбегінің ғалымдар назарына
ілінбеуіне, сөз жоқ, тоталитарлық системаның ықпалы болды. Сондықтан да
к\төңкерістен кейінгі әдебиет тарихын зерттеген ғалымдар Смағұл есімін
үстірт айтып өтуге мәжбүр болды. Смағұл Садуақасовтың қызметі мен
шығармашылығы туралы А. Байтұрсынов [2], Т. Шонанұлы [3] алғашқылар болып
жоғарғы баға берілген болатын. Ол 1933 жылы қаза болғаннан кейін
шығармалары зерттеле қоймады. Дегенмен Ғ.Тоғжанұлы 1936 жылы Көркем әдебиет
баспасынан С. Садуақасовтың кітабын шығаруды жоспарластырған [4]. Бірақ
белгілі себептермен жоспарланған кітап жарық көре алмады. Смағұл Садуақасов
халқымызға тек мемлекет қайраткері ретінде ұғыла бастады. Алайда бұл жерде
Смағұлдың көзі тірісінде және ол қайтыс болғаннан кейін оны ұлтшыл-байшыл
әдебиетші деп сынаған. Ғ. Тоғжанұлы, С. Мұқанұлы, Е. Бекенұлы, Ә.
Бәйділдәұлы, І. Жансүгірұлы, С. Сейфоллаұлы, Ә. Тәжібайұлы және т.б.
қаламгерлердің еңбектерін де қаперден шығармаған жөн.
Сөйте тұра жеке басқа табынушылық зардабы жойылғаннан кейін де С.
Садуақасов туралы әділ сөз тарихшылар тарапынан да, әдебиетшілер арапынан
да айтылмады. Оның шығармашылығын зерттеу әрекеті 1957 жылы ғалым Бейсенбай
Кенжебайұлының тарпынан да жасалынды. Жазушы, сыншы Смағұлды ұмытпайық
деп тек профессор Б.Кенжебайұлы ғана жазды. Б. Кенжебайұлының [5]
Өтелмеген парыз атты мақаласы шығысымен, Қазақстан КП Орталық Комитеті
авторды да, оның мақаласын басқан Қазақ әдебиеті газетінің редакторымен
қоса бірнеше қызметкерін партияның басты бағытына қарсы болған адамды
қайта көтерді деп айыптап, әуре-сарсаңға салды.
С. Садуақасовтың өмірі мен қоғамдық қызметіне сыпаттама берген
Қайраткер Садуақасов атты тұңғыш мақала 1988 жылы шықты. Оның авторы
–жазушы, журналист-зерттеуші Б. Қойшыбаев [6].
Сол жылдан бастап қайраткер-қаламгердің өмірбаянын нақты деректермен
толықтырған алғашқы мақала авторы филология ғылымының кандидаты Б.
Дәрімбетовтің [7], академик Р.Бердібайдың [8], тарих ғылымдарының докторы
М.Қойгелдиевтің [9] соғыс және еңбек ардагері, экономист Н. Сансызбаевтың
[10], Д. Қамзабековтың зерттеу еңбектері [11] баспасөзде жарияланды. Сондай-
ақ мерзімдік басылымдарда ғалым Батырхан Дәрімбетов және Д. Қамзабековтың
даярлаған С. Садуақасовтың мақалалары, әңгімелері, хаттары оқырман назарына
ұсынылды. 1993 жылы Б. Дәрімбетовтың құратырып, даярлауымен С.
Садуақасовтың 2 томдық таңдамалы шығармалары басылып шықты [12]. Міне, осы
еңбектердің бәрі смағұлтанудың іргетасы қаланып келе жатқанын айғақтайды.
Осы тұрғыдан келгенде С. Садуақасовтың ғұмырбаянын, әдеби мұрасын
зерттеудің, жазған еңбектерін қайта тасқа басып, халыққа жеткізудің
көкейкестілігі айқын байқалады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. С.Садуақасовтың өмірі мен шығармашылық
және саяси қызметін жан-жақты қарастырудағы басты мақсат - қайраткердің
отан тарихындағы өзінің лайықты орнын анықтау. Осы мақсатты іске асыру үшін
мынадай міндеттер белгіленеді:
- қайраткердің саяси тұлға ретіндегі қалыптасу жолын деректік
материалдар негізінде қалпына келтіру;
- ұлттық мүдде жолындағы ұлт зиялыларының арасындағы
С.Садуақасовтың саясаткерлігіне талдау жасау;
- қазақ мемлекеттілігі мәселесіндегі қайраткердің саяси,
ұйымдастырушылық қызметтеріне бүгінгі күннің талаптары
тұрғысынан баға беру.
Жұмыстың әдістемелік негізі ретінде қазіргі заманғы тарих ғылымында
орныққан ғылыми зерттеу әдістері мен қағидалары басшылыққа алынды. Сол
сияқты К,Нұрпейіс, Д.Қамзабеков, М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков және тб.
көрнекті ғалымдардың іргелі еңбектерінің әдістемелік негіздері
пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ТАРАУ. Смағұл Садуақасов ЖӘНЕ ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫ
1.1. қАЙРАТКЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
Смағұл Садуақасов 1900 жылы сол шақтағы территориялық айырым бойынша
Ақмола облысы, Шарлақ үйезі, Қараой болысы, Жарқын ауылында (қазіргі
Солтүстік Қазақстан облысы, Ұялы-Жарқын ауылы) туған. Әкесі Садуақас
Тұрабайұлы (1872-1937) ұлтын сүйген Смағұлдай ұлды тәрбиелеп өсіргені үшін
қаңқасап 37-жылы нақақтан атылған. Анасы Мәжікен (1879-1938) перзенті
Смағұлдың жалғыз бауыры-қарындасы Орынбасар да (1916-1990) өмірден өгейлік,
тағдырдан тәлкек көріп, өкіметтен бір тиын да зейнетақы алмай көз жұмған.
С. Садуақасов ұшқан ұяның қайғылы халі, міне, осындай. Бұл-тарих. Исі
алаштың игі жақсыларының құрықпен ұсталып, қорада тұсалған жалқыдай
үйірілген тұсындағы шынайы тарихының бір ұшқыны...
1912 жылы ауылындағы Әбіл молда Қуанышұлының Шығыс пен Батыс білімін
қатар негіз етіп алған мектебін тәмамдаған Смағұл өмірінде түрлі дәрежедегі
бірсыпыра оқу ордасының табалдырығын аттайды. 1912-1915 жылдары 2-класты
Полтавка орыс-қырғыз (қазақ) училищесінде, 1916-1918 жылдары Омбы
ауылшаруашылығы училищесінде, 1918 жылы Омбы политехникалық институты
жанындағы кооперация курсында, осы институттың кооперация факультетінде
оқиды. Ол саясаттан мүлдем шеттетілген 1928-1932 жылдары аралығында
Мәскеудегі темір жол құрылысы институтында оқып бітіреді.
С. Садуақасов еңбек жолын мұғалімдік қызметтен бастаған. 15 жасында
Шарлақ үйезі Сиыршы ауылындағы орыс-қырғыз (қазақ) мектебінде ұстаздық
еткен. 1918 жылы Ақмола облыстық жергілікті Жер басқармасы жанындағы 2
айлық қазақ оқытушыларын даярлайтын курста кооперация қисыны мен
табиғаттанудан, екі жылдық қазақ курсында жаратылыстану мен физикадан сабақ
берген. Осы жылдың соңында аталған басқармадағы қазақ бөлімінің оқу ісі
меңгерушісі болған. 1918 жылы желтоқсанда Омбыдағы Центросибирь
кооперативтер бірлестігінде нұсқаушы болып бір жарым жыл қызмет жасайды.
1920 жылдан бастап С. Садуақасов 8 жыл өмірін Қазақ автономиялы
республикасының қалыптасуы мен нығаюына жұмсайды.
С. Садуақасовтың қайраткерлік қызметі 1916 жылы Омбыдағы Қазақ
жастарының Бірлік ұйымынан басталды. 1918 жылы оның саяси қызметі мынадай
екі мәселеде айқындалды. Бірінші 17 жылғы төңкерістің ықпалымен қазақ
жастары екі-үш жікке бөлінген де Смағұл бастаған жас қайраткерлер жастардың
басым бөлігінен алашордашыл Жас азамат ұйымына топтастыра алды. Екінші,
оқу мен қызметті қатар алып жүрген жас Смағұл Алаш орда үкіметінің Ақмола
облыстық комитетін құруға белсене араласты. 1920 жылдың мамырынан бастап ол
көздеген арман мұратын кеңес қызметінде жүріп орындауға бет бұрды. Сол жылы
Ж. Аймауытов, М. Әуезов және т.б. сияқты ұлт зиялыларымен қатар коммунистік
партияның қатарына өтеді. Оның бұл қадамы-аласапыран шақта тығырықтан өзін
ғана емес көпті алып шығудың жолы еді.
С. Сәдуақасұлы Сібір төңкеріс комитеті қазақ-татар секциясының
нұсқаушылығынан Қазақ автономиялы республикасы Халық ағарту комиссары
дәрежесіне дейін өзінің қайраткерлік, әділдік және білімді де білікті
қасиеттердің арқасында өсті. Кеңес өкіметінің идеологиясы ақиқат пен
имандылықтан айнымағанда Смағұл үлкен саясаттан 1927 жылы кетпей елдің
басшылығында ұзақ уақыт жүрген болар еді. С. Садуақасовтың қайраткерлік
қызметпен бірге қаламгерлік қызметі де ерекше зерттелетін тақырып. Оның
қаламынан шыққан алғашқы қолжазбалары Бірлік ұйымының Балапан атты қол
жазба журналында жарияланды. Ол көсемкөздік пен жазушылық өнерді тынымсыз
қайраткерлік қызметінің барысында меңгерді. Жас қаламгер 1918-1919 жылдары
Алаш орданың Жас азамат газетін, 1920 жылы Ұшқын газетін, 1922 жылы
Еуропа өркениетін уағыздаған Өртең газетін, 1923 жылы қазақ жастарын
зиялылыққа үгіттеген Жас қазақ журналын шығаруға араласты. Бұдан бөлек ол
1920 жылы Омбы қаласында Еңбекшіл жастар, Кедей сөзі, Еңбек туы, 1925-
1926 жылдары Еңбекші қазақ газеттерімен Қызыл Қазақстан журналының
редакторы болды. С. Сәдуақсұлының шығармашылығы 1916-1929 жылдар аралығын
қамтиды. 1929-1933 жылдары шетте жүргендіктен бұл кезеңде қандай еңбектер
жазғандығы анық емес.
Смағұлдың көзі тірісінде алты кітапшасы жарық көрді. Олар: Жастарға
жаңа жол (Орынбор 1921), Кооперация һәм қазақ шаруасы (Орынбор 1924),
Салмақбайдың ауылында қалайша кооперация ашылды (Орынбор 1924),
Жастармен әңгіме (Орынбор 1925), Ұлт театры туралы (Қызылорда 1926),
Қазақстанда халық ағарту мәселелері (Қызылорда 1927) бұларға қосымша С.
Садуақасовтың мерзімді басылымдарында бірнеше повесть, әңгіме, ондаған
зерттеу очерктері, жүздеген публистьикалық мақалалары, бір романнан үзінді
жарияланды. Оның шығармашылық мұрасының қатары алдағы уақытта бұдан да
толыға берері сөзсіз.
ХХ ғасырдың бірінші ширегі ұлт зиялыларының халықты жаппай тығылықты
білім алуға тынбай шақырған шағы еді. Бұл кезде Оян қазақ, Оқы қазақ
деген ұрандар жиі көтерілді. 15 жасынан ұстаздық қызметке араласқан
Смағұлға оқу ағарту мәселесі бейтаныс емес болатын. Содан да ол елді
өркениетке сүйреуге қажетті ортақ істен күшін аяп қалмады. Ол Нужды аула
(1919), Бірінші мақсұттарымыз (1920), Халық ағарту мәселелері (1925),
Оқу ісінің кемшіліктері, оларға қарсы шаралар (1926), Қазақстанда халық
ағарту мәселелері және т.б. мақалалары елдегі оқу ағарту мәселесінің
зәрулігін көтерді.
Тарих пен тағдыр 1925-1926 жылдары С. Садуақасовқа қазақтың мемлекеттік
театрын ашуды және ел-елдегі өнерпаздарды топтастыруды бұйырды. 1926 жылы
13 қаңтарда ресми түрде шымылдығы ашылған ұлт театрының қалыптасуы
Смағұлдың есімімен байланысты. Қайраткер қаламгер бұл жылдары ұлт театрының
әртістік кәсіптің, пъеса танудың әліп биі сияқты Ұлт театры туралы
(1925), Алғашқы тәжірбиелер, Баянды еңьек күитеміз, Мәдениет тәрбиесі
(1926), Ұлт театрына бір жыл (1927) және т.б. бірнеше мақала жариялады.
Оның бұл әрекеті үлгілі театрдың оның талапты әріптестерінің және ойлы
көрерменнің қалыптауына ықпал жасады.
С. Садуақасовтың қызметінің бір саласы оның баспа ісін дамытуға қосқан
үлесімен ерекшеленеді. Ол 1920 жылы 2 желтоқсанда Қазақстан мемлекеттік
баспасы жанынан құрылған оқулықтар, саяси, көркем әдебиеттерді сұрыптайтын
редакциялық алқаға кіреді. Жас қаламгер ендігі жерде өз жазғандарынан бөлек
өзгелердің жазғандарына да қатаң талаппен қарай бастады. Ол әсіресе баспаға
өткізілетін кітаппен баспа сөзде жарияланар арнаулы мақалалардың
жүйелілігіне ғылыми негізділігіне, нақтылығына баса назар аударды.
Смағұл секілді ұлттың маңдай алды тұлғаларын, олардың еңбектерін
жинақтап, жарыққа шығару оңай шаруа емес. Ғылым-білім немен болады?. Ғылым-
білімге қылушылар алдымен өзін тануды мақсат қылу керек, - дейді Мәшһүр
Жүсіп Көпейұлы. Шындығында қазақтың ой-аңсарын ілгерілеткен даналардың
еңбегін түсіну үшін алдымен біз өз дәрежемізді біліп алғанымыз мақұл.
Негізінен осы уақытқа дейін ұстанып келге ғылыми талаптарымызды азат
пікірді, саф мұраны талдауда бұдан былай кәдеге жарамайтыны белгілі. Ендеше
ендігі жерде мұраны, ол мұраны жасаушыларды белгілі бір топтың (мейлі ол
партия болсын, мейлі билікке қолы жеткен жекелеген адамдар болсын) қалауы,
немесе ұстанған бағыты бойынша саңыржақ зерттеуге орын жоқ. Мәшһүр
Жүсіптің: Бұ дүние – қараңғалықтай нәрсе. Оны жанды қылатұғын – ақиқат
сөз [13], - дегеніндей ғылыми шындық пен әділдікке, нақтылыққа
сүүенгеніміз абзал.
Смағұл Садуақасов 1916 жылы Омбы ауыл шарушылығы училищесіне түсісімен,
қолына қалам ұстап, көрген – түйгендерін қағазға түсіре бастады. Оның
қаламының ұшталуына Омбыдағы қазақ жастары құрған, мақсаты: қазақ халқын
мәдени һәм әдеби жағынан ілгергі қатардағы жұрттарға қосу, ұлтшылдық
сезімін туғызды һәм ұлттықты сақтау болған Бірлік мәдени-ағарту ұйымының
Балапан қолжазба журналы септігін тигізді. Бүгінге бірде-бір данасы
жетпеген бұл журналда, Смағұлдың жазуынша; Жас алаштардың көркем
шығармалары басылып тұрған. Төңкерістен кейін 1918 жылы Бірлік мүшелері
ала бүлініп, бағытынан жаңыла бастағанда, С. Садуақасов, Қ. Кемеңгерұлы, Г.
Досымбекқызы сынды өрімдей азаматтар күллі қазақ жастарына сауын айтып,
көбісінің басын қосып, Жас азамат атты ұйым құрады. Бұл ұйымның алтын
идеялы, әулие мақсұты, негізгі жолы - ұлт бостандығы, ұлт теңдігі еді. С.
Садуақасов алашшыл жастардың үні - Жас азамат газетіне атсалысады. 1919
жылы Омбыдағы Центросибирь аталынатын Батыс Сібір коперативтер бірлестігі
одағына нұсқаушы болып қызметке тұрғанда, осы шаруашылық ұйымының органы –
Трудовая Сибирь журналына орыс тілінде мақала, зерттеулер жазады, 1920
жылы Сібір РКСМ-ы бюросының қазақ-татар секциясына жұмысқа алынып, қазақ
тілінде шығатын Еңбекшіл жастар (Омбы) атты апталық газтке редакторлық
етеді. Сол 1920 жылы Омбыда шығатын Кедей сөзі газетінің жауапты
шығарушысы болады. Қазақ Автономиясын жариялаған жалпы қазақ кеңестерінің
І съезі (1920, 4-12 қазан) күндері Ұшқын (бүгінгі Егемен Қазақстан)
газетінің ғылым һәм шаруашылық бөлімін басқарады. Ұшқын съезден кейін
Еңбек туы деген атпен шыға бастағанда, С. Садуақасов бұл газетке де
жауапты шығарушы болады. Қазақ Автономиялы республикасы құрылысымен
мемлекеттік баспа жанынан құрылған саяси және көркем әдебиеттерді
сұрыптайтын 5 кісіден тұратын редакциялық алқаға А. Байтұрсынұлы, Ә.
Бөкейханұлы, Х. Болғанбайұлы, Ж. Аймауытұлы сынды азаматтармен бірге С.
Садуақасов да кіреді. 1922 жылы жастардың Өртең атты газетін шығаруға
арналасады.
1923 жылы Жас қазақ журналының шығарушылар алқасының құрамына енеді.
1924-1925 жылдары Қызыл Қазақстан журналының (бүгінгі Ақиқат журналы)
жауапты шығарушысы болады. 1925-1926 жылдары Еңбекшіл қазақ газетіне
(бүгінгі Егемен Қазақстан) редакторлық етеді.
Жоғарыда аталған мерзімдік басылымдардағы жауапты қызметтері, сондай-ақ
өзінің азаматтық қасиеттері Смағұл Садуақасовты 20-жылдардың өзінде-ақ
көсемсөзші, сыншы-әдебиетші, жазушы ретінде танытты.
1925-1927 жылдары аралығында С. Садуақасовтың Халық ағарту комиссары
міндетін атқаруы оны ұлттық мәдениет ісі мен жазушы, ағартушыларға бағыт-
бағдар беру жұмысын ұйымдастырушы ретінде шыңдады. Бұл уақыттағы қайраткер-
қаламгердің тұңғыш мемлекеттік ұлт театрын ашуға мұрындық болуы, қазақтың
ән-күйін хаттауға жәрдемдесуі, Абайдың, Сұлтанмахмұттың жазғандарын
тірнектеп жинауға мамандарды жұмылдыруы мәдениет, әдебиет тарихындағы оның
тұлғалық орнын айрықшалай түседі.
Біздің қолымыздағы Смағұл Садуақасов қаламынан туған шығармалардың
басылған уақыты хронологиялық жағынан 1918 жыл мен 1928 жылдың арасын
қамтиды. Қаламгердің шығармашылығын бар жағынан осы он жылмен шектеуге
мүлдем келмейді. Шындығында ол 1916 жылдан бастап шығармашылықпен
шұғылданған, ал Мәскеуде болған 1928-1932 жылдары Смағұл ештеңе жазбай
қалуы мүмкін емес. Садуақасовтың жиналмай қалған жазба дүниелерін
іздестіре беру – алдағы міндетіміз. 1991 жылдан бастап жазушы, ғалым Д.
Қамзабеков С. Садуақасовтың мұрасы мен өзі туралы соны деректер іздестіру
мақсатымен Санкт-Петербург, Мәскеу, Орынбор, Омбы қалаларында болып,
қаламгерге қатысты қомақты материалдар және оның белгісіз боп келген
көптеген еңбектерін жинап қайтты. Осы сапарлардан жазылған еңбегінде сол
материалдар толық қамтылды. Тарихи жады қайта қайта жаңғырған кезеңде жаңа
буынға Смағұл еңбегі арқылы өткеннің парасатты жағын ұғындыру, сол арқылы
біліктілікке шақыру мұрағаттануымыздың абыройлы міндет болмақ.
Жақсы мен жаманның парқын айыра алатын ел мақтануға тұрарлық
азаматтарын әркез ауызға алып, жаңаадан топ жарғандарға солардың биігінен
қараған, солармен салыстырып баға берген. Қатарынан оза шапқан ерді бұлайша
қадір-қасиеттеу халықтың арман тілегінен туындаса керек. Бір кездері қоғам
мен қауымдағы берекесіздікті тыйған ел басшылары анталаған жаудың жүрегін
шайлықтырған батыр-қаһармандардың бақи дүниеге аттанбай жатып-ақ жұрт
аузындағы жұрт аузындағы ұрынға айналуы да-әлгіге дәлел. Халық өткеннің
біртуарларынан өнеге алмайынша, солардың есімімен аруақтанбайынша,
рухтанбайынша, өзін төрт құбылысы тең ел сезбейтіні анық.
Жетпіс жыл бойы кеңес өкіметі ұлттық ұйысуға мұрындық болған Абылай
ханымыздың да, өркениетке қарай мойымай жетектеген Әлиханымызды да
ұмыттырды. Абылай хан өзіне дейін және өзінен кейінгі хан, би,
батырларымен, Әлихан алаш ұранды күллі оқыған зиялылармен ресми тарихтың
тасасында қалды. Кейінгі екі-үш толқын олар хақында тас керең болып өсті.
Міне, сөйтіп ұлттық рух, өршілдік пәсейді. Мұның арты қазақ заманақырға
соқтырары сөзсіз еді. Бірақ олай болмады. Бізге құдай бағытымыз бен
мұратымызды түзеуді бұйырды.
Осынау рухани жаңару тұсында бізге менменсушілік емес мәдениеттілік,
көзсіздік емес көрегенділік қажет. Бұған дейін ұстанылып келген мұрат пен
пір тұтылған тұлғалар жалпыадамзаттық парық-пайыммен қарағанда сын көтере
алмауы себепті ендігі жерде орнытқы, бүгіндік те емес, бір күндік те емес –
мәңгілікке жарайтын салт-сана (идеология) қалыптастырған жөн. Қандасымыздың
әрбіріне Ататүрікше, жөргектен құлағына Сен дүниеге қазақ болып келгеніңді
мақтан тұт! деп құя берген ләзім. Мәрттік ұлтжандылық, намысшылдық,
арлылық мінез сонда ғана қалыптасары анық.
Ұлттың ар-намысы болған тұлғаларсыз тарихымыз олқы түсері рас.
Сондықтан алаш жұрттың ұраны іспетті арыстар әдебиетшілер мен
тарихшылардың, т. б. көзі қарақыты ағайынның ғана билетін (кедей естіген)
кісісі болмай, барша қазаққа таныс тарихи тұлға болып қалғаны абзал. Тану,
зерделеу мәселелері біршама уақыт алары сөзсіз, алайда істің басталуынан
немен аяқталатыны аңғарылады дегенді қаперден шығармау шарт. Қайсібіреулер
бізбен арман-тілегі бір, әйтсе де заманы басқа, амалы өзге зәрулігі бөлек
ұлт үшін басын бәйгеге тіккен арыстарымыздан алатынымыз не болмақ? деп
сұрауы мүмкін. Біздіңше, ең алдымен ол кісілерден алар нәрсеміз-азаматтық,
елшілдік өршіл рух. Санамыз бен бойымызға соны сіңірсек, ертеңгі күніміздің
баянды болары кәміл.
Соңғы үш-төрт жылдың бедерінде аты қайта ауызға ілініп сіңірген еңбегі
сөз бола басталған Смағұл Садуақасовтың өмір жолы мен қызметі жоғарыда
айтқан азаматтық пен ұлтжандылықтың шын мәнінде не екендігіне, қалай
қалыптасатындығына мысал бола алады.
С. Садуақасов қамшының сабындай келте ғұмырында атқарған жұмысы,
тындырған еңбегі өлшеусіз екенін, халқы алдында пезенттік парызын соңғы
демі үзілгенше адал атқарғандығын тарихшы ағайындар жақсы біледі.
Етітірілері қайраткер Смағұлдың кім блғандығын айтып та жүр. Әйтсе де дерек
көзінің ділгірлігінен С. Садуақасовтың толымды өмір баяны баспа бетін
көрген жоқ. Смағұлдың саяси-қоғамдық қызметі мен жазған еңбектерін сөз
еткен зерттеушілер (Б. Қойшыбай, М. Қойгелді, Б. Дәрімбет т.б.) оның өмір
өткелдерін шама-шарқынша түзуге тырысқанымен, ұмыт қалдырылған сәттері аз
емес. Қайраткер-қаламгердің өмір жолы болашақ жазылар еңбектерде,
зерттеулерде бір жүйеге түсіп, айғақ-деректер нақтылана түскені ғылым үшін
абырой.
1991 жылы бір топ зиялылар С. Садуақасов мұрасының жинау үшін Орынбор,
Омбы қалаларына, Смағұлдың туған ауылына іссапармен барды. Іссапар
барысында С. Садуақасовтың оқыған, қызмет жасаған жерлерінде болдық.
Орынбордағы қазақ оқығандарының басын қосқан Керуен сарайға, А.
Байтұрсынұлы, С. Садуақасов, Ж. Аймауытұлы бәтеңкелерінің ізі қалған
КирЦИК (Қазақ Орталық Атқару Комитеті) үйіне тәу етті. Смағұлдың кіндік
қаны тамған Жарқын ауылындағы ескі зиратқа дұға бағыштап, Садуақас
қазіреттің жұртына тағзым қылды. Смағұлдың көзін көрген ағайын-інілерімен,
ол жөнінде сырттай естіген кісілермен дидарласты. Смекеңмен сыр бөлісетін
Сансызбайдың Омары тәрізді кісілер өтіп кетті-ау, немесе Смағұлдың туған
қарындасы Орынбасар 1990 жылғы дүние салды. Кешіктіңдер! дегенде, Қап!-
дедік, 18-19 жасында – ақ тереңнен толғап жазған көсемсөздерімен, 20-21
жасында-ақ ел басқарудағы қара қылды қақ жарған әділеттілігімен исі алашқа
танылған С. Садуақасовқа ғұмыр бұйыртқан уақыт пен бүгінгі күннің арасын
сан дәуірлер бөлмесе де, осы ғасыр дүние есігін ашқанда тауылып 33 жас ғана
жасаған азамат жөнінде білетініміз тым мардымсыз. Қайраткер-қаламгерлердің
қазірде 70-ке шыққан жерлестері: Е, үлкендер Смағұл ағамыз жайында
мақтанышпен әңгімелейтін, әкесі Садуақас молда туралы да еститінбіз. Бірақ
мән бердік пе?... тіпті жадымызға ұстап қалайық деп те ойланбаппыз,-деп
өкінетіндей бар-ақ екен. Оның үстіне оларға Смағұл – сендердің ғана емес,
байтақ қазаққа пана болған азамат деп жатқан өкімет байқалмайды.
Нәтижесінде ел үшін туған ер атаусыз, ескерусіз қалды. Өшкен жанып, өлген
тірілген кейінгі 2-3 жылда да Смағұлдың аруағын бір аунатып,
жеңілдеттіретіндей шаралар жасалмады. Денесінің күлі салынған қорап
Мәскеудің ескі крематориінде күтусіз күйде әлі тұр. Ресей үшін ол күл бақи
дүниеге аттанған қыруар адамдардың күлінің бірі ғана. Ал біз үшін олай емес
қой!... Егер ол күлді Алматыға әкеліп, Абылай даңғылы мен Қабанбай
көшесінің қиылысындағы жас саябаққа, немесе Қазақстан Жазушылар Одағы
үйінің қарама-қарсы бетіндегі бос ескерткіш негізінің орнына қойып, белгі
орнатса, кеңестік қуғын сүргіннен із-түссіз кеткен күлі құрбандардың аруағы
алдындағы парызымызды өтегендік болар еді.
Бұл сауап іске өкімет немқұрайлы қараса, Астана зиялылары мән бермесе
ағайындар болып қаржы жинап, елге алдыру керек. Алайда Ресей басқа мемлекет
қой, алыс-беріс жұмыстар тағы да өкімет басшыларына тіреледі, - деген
Көкшетау имамы Жақия қажының сөзі үзілмеген үміті сездіргендей.
Жоғарыда С. Садуақасовтың өмірбаянының белгісіз болып келген тұстарын
сөз етуде мақсат еттік. Енді соған келейік.
Қайраткер-қаламгердің туған жылы барлық зерттеулерде 1900 жыл делініп
тұр. Мұны Смағұлға қатысты Омбы ауыл шаруашылық училищесіндегі, Қазақстан
мемлекеттік Орталық архивндегі құжаттар растайды. Әйтсе де Центросибирь
атты Батыс Сібір коператив бірлестіктері одағына жұмысқа кірерде анкетадағы
сұраққа берген жауабында өз қолымен 1899 жыл деп жазыпты. Бірақ бұл
жауапты жұмысқа кірердегі әдіс-айла (жасты үлкейтіп көрсету) болу да
мүмкін. Еш құжатта туған күні көрсетілмеген.
Смағұл замамындағы әкімшілік бөлініске сәйкес Ақмола облысы, Шарлақ
үйезі, Қарой болысындағы Жарқын ауылында дүниеге келген (Бүгінгі Көкшетау
облысы, Ленин ауданы, Ұялы елді-мекенінің қасындағы сол баяғы Жарқын
ауылы). Әкесі Садуақас қазірет 1872 жылы туған. Жақия қажының айтуына
қарағанда, ол кісі Уфадағы Медресе Ғалияны тамамдаған. Елде молдалық
құрып, арабша балалардың тілін сындырған. Өзі еңселі, қарулы кісі болыпты.
Дүние қумапты. Әркез: Алланың кепілдігімен өңешті берген құдай құрсақты да
толтырады. Біз өз мойынымыздағы парызды орындайық деп атайтын ғибрат
әкелерімізден жиі естуші едік, - дейді Жақия Бейсенбайұлы. Садуақас
қазірет бұған мысал ретінде жамиғаттан: Мына кесеге бір шелек су құйуға
болама ?, - деп сұрайтын көрінеді де, жоқ - деген жауаптан соң: міне,
адамда сол секілді, - дейді екен.
Бала күнімізде, - деп еске алды Ұялы ауылының (Жарқын ауылымен
іргелес ел) қариясы Әмен Әбділдаұлы, - Садуақас молданың төбесі шатырлы
шымнан соғылған үйі бізге тым зәулім көрінеді. Сырт жақ беттегі қос
терезенің ортасынан қабырғаны тесіп шыққан гүлді арнайы отырғызылған деп
ойдайтынбыз. Сөйтсек, молда атамыз құдайдың құдіретімен шыққан өсімдікті
жұлып тастауды обал санапты ғой ... [14]
Садуақас Тұрарбайұлы наһахтан 1937 жылы кеңестік саясаттың құрбаны
боп кете барды. Бар жазығы Орталық пен Голощекиннің қазақцидіне (бұл сөз
геноцидтен нақтырақ) қарсы тұрған Смағұлдың әкесі болғандығы еді.
Ұялының 85-тегі қарты Қайыржан ақсақал: 1937 жылы ауылдан 7 кісіні
айдап әкетті ғой дедектетіп. Өз көзіммен көрдім. Айдағандар қазақ
мелитселері-тұғын. Біз жаман қорықтық. Айдалғандардың ішінде Садуақас молда
да бар екен. Оларды Москаленкаға жаяу айдады, - дейді.
Ал, ол кісінің қайда айдалғаны турасында Смағұлдың шөбере інісі Аронұлы
Рақымжан қария: Біз Садуақас молданы Қарағандыға айдалғандығын білдік те,
поштамен азық-түлік жібердік. Салған нәрсеміз иесін таппай, бұзылған күйде
қайта келді. Молда атамыздың Қарағандыдан кейінгі тағдыры белгісіз, - деп
әуезе етеді.
Смағұлдың анасының аты – Мәжікен. Ол кісі, баласының (Смағұлдың) жазған
дерегі бойынша, 1879 жылы туған. Рақымжан Аронұлының бәйбішесі Гауһар
Бейсенқызы (Қошке Кемеңгерұлының шөбере қарындасы) айтады: Смағұл
ағатайымыздың қарындасы Орынбасардың: Шешем нағышыларым туралы көп
айтпайтын, сірә бізге зиян тиіп кетер дейтін болуы керек. Оның үстіне біз
бойжеткенде тақырда шыққанмын дейтіндердің тасы өрге дөңгеледі ғой
дегенін өз құлағыммен естідім, - деп.
1933 жылы жалғыз ұлы Смағұлдың ауыр қазасынан кейін бейбақ ана қатты
қайғырып, күн-түні жылап, қос жанарынан айырылыпты. 1937 жылы күйеуі
Садуақас жазықсыздан – жазықсыз айдалғаннан кейін Мәжікен ана көп кешікпей
құсадан қайтыс болыпты.
С.Cадуақасұлы ата-анасы туралы бар керек осы. Ал, емшектес бауырларына
келсек, тірі қалғаны- қарындасы Орынбасар ғана. Мәжікен ананың көтерген он
сегіз құрсағынан аман қалғандар- Сұмағұл мен Ррынбасар ғана. 1918 жылғы
Центросибирь кооперация бірлестігіне қабылданарда Сұмағұл: Екі
қарындасым (бірі 18-де, екіншісі 3-те) және бір інім (5-те) бар,- деп
жазыпты (жоғарыда көрсетілген дерек көзі). Мұның мәнісін Рақымжан Аронұлы
қариядан сұрағанымызда, ол кісі: Садуақас молдада екі-ақ перзнт болды.
Менің әкелерім Өтебай мен Аронның (мен Өтебайдың кіндігінен жаралсам да,
қызылшақа күнімнен Аронның қолында өскенмін) әкесі- Садуақастың әкесі
Тұрабаймен емшектес бауыр. Жусан бабамыздан таралған ұрпақ тамыры тереңге
болғанымен, бұтағын кең жая алмады. Сол себепті әр отау өз алдына түтін
түтетсе де, араласып-құраласып жататын. Кейде біріміз екіншіміздің үйінде
тәрбиелендік. Сымағұл ағатайымның 5 жасар інісі дегені - менмін, 18
жасары - бір апамыз болуы керек, ал 3 жасар дегені - Орынбасар ғой- деп
жауап берді.
Садуақастың тірі қалды деген қызы Орынбасардың өзі өмірден өгейлік,
тағдырдан тәлкек көріп, 1990 жылы Омбы облысы, Любин ауданының Капустино
деревниясында тұратын Аронұлы Рақымжанның қолында қайтыс болыпты. Сексеннің
сеңгірігіне жуықтаған Рақымжан қарттың үйіне барып, амандық-саулықтан кейін
не үшін келгенімді айтқанымда, ол: Ағатайымды ақтап, зерттеген күнді де
кердім-ау,- деп, кемсеңдеп жылап жіберді де,- Смағұл ағам дүние салған соң,
Садуақастың шаңырағынан бақ тайды. Садуақас молда хабар-ошарсыз кетті.
Мәжікен анамыз көз жұмды. Жалғыз қалған Орынбасар бой жетіп, тұрмысқа
шыққанымен, отбасының жылуын көре алмады. Ақыры жетім күйінде дүниеден
көшті. Өкімет Қазақстан өкіметін қаласқан Смағұлдың бауыры деп ескермеді
де. Несін айтасың, ақтық сапарына дейін Орынбасар өкіметтің бір тиын
зейнетақысын да қолына алмады ғой,- деді [15].
Смағұл ұшқан ұяның қайғылы халі (трагедиясы), міне, осындай. Бұл –
тарих. Исі алаштың кеңес билігі тұсындағы шынайы тарихының бір ұшқыны.
Енді біртуар алаш арасының ғұмырбаянын әрі қарай жалғастырайық. Смағұл
он жасына дейін әкесі Садуақас қазіреттен тәлім-тәрбие алады. 11 жасында
Жарқындағы Әбіл малда Қуаныш ұлының мектебіне барады. Мұнда Смағұл арабша
хат танып, ислам діні негіздерін оқумен қабат дүнияуи білімдерден де нәр
алады. Садуақасов Уақап (Ғабас Тоғжановтың кенже інісі, 1994 жылы қайтты)
ақсақалдың айтуына қарағанда, білімпаз діндар Әбіл Қуаныш ұлы сол өңірдегі
ірі-ірі Тоғжанның Садуақасы, Бөртебайдың Шәмелі сындфы байлардың көмегімен
татар, орыс мұғалімдерін алдырыпты. Бұл мектепті Смағұл 1912 ж тамамдайды.
Мұнан кейін Жарқыннан шамамен 50-60 шақырым жердегі орыс поселкесі
Полтавкадағы екі класты (мұны қазіргі жүйемен салыстыруға келмейді) орыс-
қырғыз (қазақ) училищесіне түседі. Училищеде үш жыл оқыған соң одан әрі
оқуын созуға әкесі кедей болғандықтан пұл таба алмай (Еңбекші қазақ
газеті, 1925 ж, 5 мамыр), толық курсты меңгергені жөнінен емтихан тапсыруға
тура келеді. Сөйтіп, ол білімінің үздік екенін байқатады. Нәтижесі:
Тәртібі- 5
Құдай Заңы- мұсылман болғандықтан босатылған.
Орыс тілі- 5
Арифметика- 5
Жағрапия- 5
Геометрия- 5
Тарих- 5
Жаратылыстану- 5
Сурет һәм сызу- 5
1915 жылы халық мұғалімі дәрежесін алып, қазіргі Көкшетау облысы,
Ленинград ауданы, Қызыл ту совхозы жерінде орналасқан Сиыршы ауылындағы
орыс-қазақ мектебіне ұстаз болып орналасады (аудандық Қызыл ту газеті,
1967 ж, 28 қыркүйек. Шәкірті С.Мәліковтың дерегі. Үлкен тілші- ғалым
Ғ.Мұсабаев та Смағұлдың шәкірті). Бір жыл ұстаздық еткен соң, әрі қарай
оқуымды жалғастырмақ ниетте училищенің агрономия бөліміне түстім,- дейді
Смағұл Центросибирь бірлестігі басқармасына жазған өтінішінде. Омбыдағы
аталған оқу орнына қатысты архив қорында Смағұлдың қай күні құжат тапсырып,
неден емтихан бергеніне дейін тіркеліпті. 1916ж 23 тамызда С.Садуақасов
тууы туралы анықтамалық пен училище бітіргені жөнідегі куәлігін 108-інші
талапкер болып, ауыл шарушылығының орта дәрежелі оқу ордасының мәдени-
техникалық (культурно-технический) бөліміне тапсырыпты. Бірақ Смағұлдың өзі
қаламады ма, жоқ училище басшылығы солай шешті ме әйтеуір әлгі
бөлім тізіміндегі смағұлдың аты-жөні қарандашпен белінен бір сызылып,
үстіне бадырайтып сх деп жазылыпты сх-сы ауыл шаруашылығы бөлімі екені
белгілі. Мұндағы талапкерлер тізіміне 113-інші болып қосылыпты. Сынақ үш
пәннен арифметика,орыс тілі,құдай заңы бойынша 22тамыз бен 25тамыз
аралығында өтіпті. Мұсылман дініндегі Cмағұлдың соңғысынан босатыпты.
Әр пәннен емтихан ауызша әрі жазбаша өткен. С.Садуақасов бәрінерн
жақсы жақсыдеген баға алыпты (Жоғарыда көрсетілген архивтегі
деректерді Д.Қамзабеков жарыққа шығарған).
1916 жылы Омбыдағы ауылшаруашылығы мектебіне кіруге экзамен берсе
де, степендия тимей (ол кезде степендияны тек мекеме- орындар ғана өз
есебінен берген),қайтпақшы болған соң,оқып жүрген жолдастары пұл жиып
беріп оқиды (Еңбекші қазақ, 5.v.1925 жыл. Газет бұл санында оқу-ағарту
комиссары С.Садуақасовтың қысқаша өмірбаянын жариялаған). Газет ақпарында
айтылған жолдастары кімдер еді? Бұған да жауапты архивтен таптық. Смағұл
Садуақасов училищеге түскен жылы онда қазақ балаларынан Қошке Кемеңгерұлы,
Смағұл Қазібекұлы, Ахмет Әбдірахманұлы, Сүлімбек Бижанұлы, Мұхтар Саматұлы
секілді шәкірттер оқитын. Ал, онымен бір уақытта түскендер: Жүніс
Бабатайұлы, Асфандияр Шорманұлы, Бірмұхамед Айбасұлы. Осы азаматтардың бәрі
де кейін, 1918-19 жылдары алаш ұранды ағаларына тілеуқор болып, ұлттың
жоғын жоқтаған жас алашшылдардың Жас азамат ұйымында топтасады.
Мен үшінші класта оқып жүргенде (бітіруге бір жыл қалғанда), Омбыға
тоқтаған әскер нөпірі училищенің оқу үйін өздеріне күшпен тартып алды да,
дәрісімізді еріксіз үзді, - деп жазадады Смағұл. Училищеде оқу үзілді
деп, ол қарап жатпаған. 1918 жылыдың басында (бұл оқуының үзілген кезі)
қатарынан екі курстың толық дәрісін тыңдаған. Біріншісі – Омбы
политехникалық институты жанында ашылған кооператив курсы, екіншісі –
Омбыдағы жеке-дара ашылған кооператив курсы.
1918 жылдың жазында Ақмола облыстық Жер-су Басқармасы (Земская права)
ұйымдастырған қысқа мерзімді 2 айлық қазақ оқытушыларын дайындайтын курста
кооперация қыйсыны мен табиғаттанудан сабақ бердім.
Жас алашшылардың Жас азамат ұйымының Орталық комитетінің мүшесімін.
Оның жұмысына бұған дейін де, қазір де шамам келгенше атсалысып жүрмі.
Қазір (1918 жылдың желтоқсан айының 2-сі ) Ақмола облыстық Жер-су
Басқармасы жанындағы қазақ бөлімінің оқу ісі бойынша меңгерушісі қызметін
атқарудамын. Сонымен бірге осы мекеменің құзырындағы 2 жылдық оқытушылар
әзірлейтін курста жаратылыстану мен физика пәндерінен дәріс оқитын
мұғаліммін.
Омбы ауыл шаруашылығы институтының кооператция факултетінде оқимын, -
деп мәлімдеп, Сібірдегі ірі бірлестік басшыларына құжаттарын көрсетіпті
Смағұл.
С.Садуақасов туралы бұл құнды дерек осы кезге дейін құпия болып келген
көп нәсенің басын ашады. Түйін болған жұмбақтың шешетін жібін ұстатады.
1986 жылға дейін Смағұлды ұлтшыл-уклонист деп келген қайсібір
зерттеушілер 1986 жылдан кейін жоқ қателесіппіз, комунист екен деп те
жүр [16].
Шындығында солай ма? Смағұл Садуақасов, Ахмет Байтұрсынұлы, Жүсіпбек
Аймауытұлы, Мұхтар Әуезұлы т.б. 1920 жылы коммунистік партияға не үшін
өтті?
1918 жылы, келтірілген деректе айтылғандай, Ақмола облыстық Жер-су
басқармасында қызмет жасап жүргенде оған дейін Омбыда оқуда болғанда Смағұл
Садуақасов ағалары Айдархан Тұрлыбайұлы, Миғаш Абылайханұлы, Асылбек
Сейітұлы, Мұсылманбек Сейітұлы, Ережеп Итбайұлы, Мағжан Жұмабайұлы, құрбы –
замандастары Асқат Сейдалыұлы, Қошке Кемеңгерұлы, Мұратбек Сейітұлы сынды
азаматтармен тізе түйістіра отырып, тер төгіп, Ақмола облыстық Алаш Орда
үкіметін құруға табаны күректей бірнеше ай еңбек етсе [17], сонда көздеген
мақсұтта, сонда алған бағыттан кешікпей өзгере қалды деу ақылға сия ма?
Смағұл аянбай жұмыс жасаған Жас азамат крмитетінің үні – Жас азамат
газеті Алаш Ордаға тілектес Қазақ, Абай, Сарыарқа сынды басылымдарын
тынысы болмады ма?! Әр санында Жасасын Алаш! Жасааын алаштың көшбасшылары!
Жасасын Алаштың жау жүрек ұлтшыл жастары! деп ұрандайты, Алаш Орда
тігілді.Ақ ту көтерілді. Енді һәркім шамасына қарай ұлтына қызмет қылуы
тиіс деп қуанатын, Жетісу жағында большевиктер қазақ болсын, қазақ-орыс
болсын қойдай қырып, судай ағызып жатыр. Ең аяғы Бискідегі емшектегі
нәресте балаларды мылтықтың ұшына шаншып қанын ағызып жатыр деп қбырғасы
сөгіле қайғыратын осы Смағұлдар уығын шаншыған Жас азаматеді ғой. 1918
жылы 5-13 сауір аралығында Қ. Кемеңгерұлы, С.Садуақасов, Г. Досымбекқызы
сынды үркердей жас алашшылдардың белсенділігі арқасында Омбы қаласыснда
өткен қазақ-қырғыз жастары съезі [18] аумалы-төкпелі уақытта ұлт
бостандығы жолында замандастарына дұрыс бағдар сілтегені бүгінгі
қоғамтанушылардың қаперінен шықпауы тиіс (С.Садуақасов және Жас азамат
арнайыбір әңгіменің еншісінде). Смағұлдың қырқы өтерөтпес (ол 1933 жылы
желтоқсанның ортасында дүние салған) жазған Төңкеріс дұшпаны –ұлтшылардың
сыры жеріне жеткізіле ашылсын аты ұзақ-сонар мақаласында Әйтіке
Мұсаұлы Өлген кісі туралы жаман сөз сөйлемейді деген қазақтың сөзін
Смағұлдарға қолдану орынсыз дей келіп: Смағұлдың ұлтшал уклондарға нұсқау
боларлық толып жатқан теріс пікірлері болғандығы жұртшылығымызға мәлім.
Бірақ Смағұл көзі тірісінде сол теріс пікірлерінің бірде біреуін тексере
алмай кетті. Оны түсіну үшін тырысу оның қолынан келмеді. Оқиғаның бұлай
болуына Жас азаматтың көрнекті басшыларының бірі Смағұлдың біздің
партияға өзінің програмымен келуі, кәрі Алаш партиясының басшыларының
ықпалында болуы, онан құтыла алмауы ерік бермеді, - деп әшкерлепті
(Социалды Қазақстан газеті, 22. 11. 1934 жыл). Жетесіз саясат ұраншысының
кеше Смағұл Садуақасовты қаралаған бұл сөзі, біздіңше, бүгін 1920 жылы
комунистік партияға өткен алаш қайраткерін ақтап тұр. Дәйексөзден алашшыл
азаматтардың большевиктер жағына не үшін шыққаны да аңғарылады.
Анықталған дерек көзінен С. Садуақасовтың 1918 жылдары немен
шұғылданғаны мәлім болды. Омбы ауыл шаруашылығы институтына қатысты
құжаттар тек 1920 жылдан бері ғана сақталғандықтан (Бұл институт 1922 жылы
академияға айналған. Ағайын інілерінің Смағұл сабақта (Сібір
ауылшаруашылығы академиясы) оқыған дейтіні сондықтан), оның аты-жөні 1920-
21-22 жылдардағы студенттер тізімінде кездеспейді. Тағы бір ескерер жайт:
20-жылдары бұл оқу орнында кооперация бөлімі жоқ (сірә, жабылып қалған
болуы керек).
Ілгерідегі жолдарда Смағұл 1918 жылы 2 желтоқсанда Центросибирь атты
Батыс Сібір кооперативтер бірлестігі одағына қызыметке кіруге бел буды
дедік.С.Садуақасов бұл тұста да көрегендік қадам жасады.Яғни,қазақ өз
алдына мемлекет боламын деп қам жасап жатыр. Өтпелі кезеңде жүргенде алауы
бар шешен көсемдер керек ақ шығар.Бірақ саяси ахуал қалыпқа түскенде, ел
бастаған көсемге от тілді, орақ ауызды болу аз. Алашқа енді іскер адамдар,
істің адамдары қажет күн туады.Сонда Бөкейханұлы Әлихан сынды білімді де
іскер адамдар санаулы ғана болып жүрмес пе екен?... Қазақ үшін жанын құрбан
етуге бар үркердей аға толқын зиялыларға кім демеу болмақ? Ісін кім
жалғастырмақ?
С.Садуақасовносындай ойлар мазалағаны ақиқат. Бұл пікірі оның Сібірдің
шаруашылық кәсіпкер мамандары жиылған Центросибир бірлестігі басшылығы
атына жазған өтініш-хатынан сезіледі Сіздер даңғайыр Сібірдің тұрғылықты
халықтарының басым көпшілігі қазақтар екенін білесіздер,-дейді ол. – Соңғы
уақыттың өзгерістері күллі қазаққа қозғау салып, өркениетке ілігу мен
мәдениеттің орынығуы шаруашылықтың дамуына байлаулы екенін ұқтырды.
Әйтсе-дағы қазақ ұлтының мәдениеті мен экономикасының дамуына бір
жағынан техникалық және басқа да шаруашылық сипаттағы әдістердің әлі күнге
дейін ендірілмеуі қолбайлау болып отырса, екінші жағынан негізі қаланып
жатқан нәрсені әдейі құбыжықтай етіп көрсету,шаруашылықтың жаңа түрінен
қасақана шошындыру әрекеттері бұл істі шідерлеп тұр. Міне, мәселенің осы
жағына назарларыңызды аударсаңыздар екен.
Шамамның келгенінше,жиған, тоқыған білімімнің жеткенінше мен бар
ғұмырымды туған ұлтыма қызмет етуге арнауды көздедім.
Центросибиръбасқармасынан өтінерім: мені өзінің нұсқаушысы қызметіне
алса.
С.Садуақасовтың өз қолымен жазылған бұл құжаттан қайраткердің
ұлтжандылғы осындай тарихи себептермен де ерте қалыптасқандығын аңғарамыз.
1.2. Смағұл Садуақасов ұжымдастыру мен отырықшыландыру жылдарында
Ұжымдастыру - ауылда және ауылшаруашылығында ғана емес, бүкіл елді
қамтыған терең революциялық қайта құрулар жүйесін құрады. Ол тұтастай
алғанда бүкіл экономиканы, қоғамның барлық әлеуметтік құрылымын,
демографиялық және урбанизациялық үдерістерді қамтыды. Әрине, осындай бәрін
қамтитын жүйенің апатты салдары көп күттірген жоқ, ол алғашқы кезде-ақ адам
шығыны мен халықтың қайғы-қасіретіне негіз болды. Дәл осы реформаның
барысында кеңес қоғамының кейінгі жылдардағы ауыр зардаптарына негіз
қалаған ең сорақы қателіктерге жол берілді деп санауға болады. Бұл
қателіктердің сынағына яғни 20-жылдардағы апаттың ауыр салдарларына кеңес
мемлекетінің біршама уақыт шыдас беруі оның жұмылдырушылық әлеуетінің
молдығымен бірге көп жағдайда жаңа қоғамның болашағына деген халық сенімі
де едәуір ықпал жасады деп білеміз.
Кеңес өкіметінің ауыл-селодағы ұжымдастыруға жол ашқан аграрлық
реформаларының бастапқы түрі болған жерді бірлесіп өңдеу серіктестіктерін
құру кеңес кеңес аграршыларының өнертабысы емес болатын. Столыпинның
реформалары барысында өндірістік кооперативтер кедей шаруа қожалықтарын
көтерудің ең басты түрі ретінде қарастырылды. Бұл деректер жерді ұжымдық
тұрғыда пайдалану идеясы кеңес өкіметіне дейін-ақ барынша кең
танылғандығын, ол тек большевиктердің енгізген жаңалығы емес екендігін
айғақтайды.
Саяси ахуалдың өзгеруі село тұрғындарын әлеуметтік жіктелуге барынша
итермеледі. 1927 ж. кулактарға тиесілі болған 3% шаруашылықтар барлық
өндіріс құралдарының 14-тен 20% дейін, ал селодағы ауылшаруашылық
машиналарының үштен бірін иеменген болатын. Жерді жалға беру мүмкіншілігі
көлеңкелі түрде жалшы жалдау, тұқым мен жер өңдеу құралдарын қарызға беруді
ұлғайтты. Осындай себептер селоны мемлекеттік маңызды міндеттерді шешетін
қуатты буынға айналдырды.
Кеңес Одағында жүргізілген ұжымдастыру науқаны кейбір әдебиеттерде
жазылғандай асығыс және жеткілікті дайындықсыз іске асқан жоқ. Шын мәнінде
бұл науқанның ғылыми ұйымдастыру негіздемесін жасауда елдегі астық, жем-шөп
балансын зерттеумен ғалым-аграршылардың бірнеше тобы, статистика органдары,
ЦКК-РКИ (Орталық Бақылау комитеті-жұмысшы-шаруа инспекциясы) топтары және
КСРО ХКК төрағасы А.И. Рыковтың басшылығымен арнайы комиссия айналысты.
Олар шаруаларға әлеметтік категория ретінде теориялық сипаттама жасауға да
баса мән берді. Дегенмен де мәселеге партиялық, таптық тұрғыда мән берген
саяси билік ұжымдастыру барысында әлеуметтік типтердің арасындағы елеулі
айырмашылықтарды ескеріп, олардың әрқайсымен дербестелген жұмыс жүргізудің
орнына барлық шаруаларды кедей-бай деген полярлық ұғымдарға бөлуді оңай
көрді.
БК(б)П ХV съезінен соң жаңадан құрылған Халкомға елдегі ұжымдастыруды
іске асыру және ауылшаруашылығы мен орман шаруашылығын шұғыл және жоспарлы
басқару қызметі жүктелді. Халком қызметіне осы идеяны дүниеге әкелген А.Я.
Яковлевтің өзі тағайындалды. Жер істері Халкомының құзырына Ауылшаруашылық
ғылымдар Академиясы барлық институттар жүйесімен енгізілді.
Ресейде бастапқы кезде ұжымшарлар құру табысты жүргізілді, шаруалар
ұжымшарларды орыс деревнясындағы өмір салтының негізі-шаруа ауласын
бұзбайтын артельдің, өндірістік кооперативтің бір түрі ретінде қабылдады.
Осы үлгінің елеулі құрылымдық, мазмұндық өзгерістерсіз көшпелі және
жартылай көшпелі шаруашылық үлгісіндегі қазақ ауылына көшіріп әкеліп
орнатылуы апатты салдарларға ұрындырды.
Ұжымдастыру қауымды жаңғырту және оны күшейту түрінде танылды. Дегенмен
бұл алдамшы үміт тез арада шаруалардың көңілін суытты. Өйткені
қауымдастырудың тым алысқа кеткені сонша шаруа ауласының негізгі құрылымы
күйреді. Қауымдық меншікке күш көлік те, сауын мал да, құрал-жабдықтар да
салынуы шаруаны жекеменшік атаулыдан айырды. Бұл жағдай шаруалардың
наразылығын туғызып еді, оған ресми билік әкімшілік қысым жасаумен ғана
емес, одан әрі шаруаларға қарсы саяси қуғын-сүргінмен жауап берді.
Ұжымдастырудағы бұндай әкімшілік қысымының ұзаққа созылуы мүмкін емес
еді. Міне осындай жағдайда 1930 ж. 2 наурызда Правда газетінде
И.Сталиннің Табыстан бас айналу атты мақаласы жарық көрді. Онда
ұжымдастыру барысында орын алған асыра сілтеушілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz