Солтүстік Америка материгінің ішкі су қоры және таралу заңдылықтары мен ерекшеліктері

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Солтүстік Америка материгінің ішкі су қоры

және таралу заңдылықтары мен ерекшеліктері.

Солтустік Америка ағын судын жылдық жалпы көлемі жөнінен (6000 км ³ шамасында) тек қана Австралияны, Антарктиданы, Африканы ғана басып озады. Солтүстік Американың өзендерінің көпшілігі Атлант мұхиты және оның теңіздеріне ал шамалы ғана бөлігі Тынық мұхит пен Солтүстік мұзды мұхитқа құяды. Атлант мұхиты мен Солтустік Мұзды мұхитқа кұятын өзендердің бассейндері арасындағы суайрығы материктің шығыс бөлігінің жер бедерінен онша күшті біліне бермейді. Ал Тынық мүхит пен Атлант мүхитына кұятын өзендердің Кордильер тауларындағы бассейндері арасындағы суайрығы түгелдей дерлік шығыстағы тау жоталары арқылы өтеді.

Материктің солтүстік бөлігі мұз басуды біршама таяу арада ғана басынан кешіргендіктен ондағы гидрографиялық тор әлі жас, ол көптеген өзендер мен көлдерден тұрады; Солтүстік Американын оңтустігінде жақсы калыптасқан ежелгі өзен жүйелері бар, ал көлдің саны онша көп емес.

Солтүстік Америка өзендері орасан зор энергетикалық ресурстарға бай, оның едәуір бөлігі игерілген. Көптеген өзендер мен көл-дер бассейндерінің транспорт қатынасы үшін зор маңызы бар. Табиғи су жолдары аса ірі су жүйелерін өзара байланыстыратын каналдар торымен толыға түседі.

Солтустік Америка өзендерінің едәуір бөлігі көбінесе жаңбыр суымен толығады. Бұл жағдай материктің онтүстік, онтүстік-шығыс және орталық бөліктеріндегі өзендерге тән. Өйткені бұл аймақтарға тіпті де қар жаумайды немесе анда-санда жауа қалса, тез еріп кетеді. Сондықтан өзендер мен көлдердің су жинауында жаңбыр суы үлкен роль атқарады. Материктін онтүстік-шығыс бөлігінде жаздыгуні жауын-ша-шын ерекше мол болады. бірақ онда қыс кезінде де ылғалдың жетімсіздігі байкалмайды. Аппалач тауларынын кейбір аудандарын-да ағын судын жылдык мөлшерінің калындығы 1500 мм-ге жетеді. Оңтүстік-шығыс жағалаудағы өзендердің көпшілігі Атлант мүхитына жете бере кең жайылып кетеді және олардың сағасында мұхит кемелері жүзе береді. Ондай өзендердін ен елеулілері - Гудзон, Делавэр, Саскуэханна және Потомак. Миссисипи өзенінін сол жақ салалары жылдың ұзак мерзімінде толып ағады және онын су энергиясының коры едәуір болады. Оның ішінде ен үлкені - Огайо өзені мен оның саласы Теннесси.

Материктің орталық бөлігінде ірі-ірі әрі күрделі өзен жүйелері бар. Кордильердің биік таулы аймағы мен ұшы-қиыры жоқ кең жазықтың жалғасып жатуы дүние жүзіндегі ең үлкен өзен жүйелерінің бірі - Миссисипи өзен жүйесінің күрылуына жағдай жасаған. Миссисипидің оң жақ салалары (Миссури өзенінің Йеллоустон, Платт, Канзас, Арканзас, Ред-Ривер салаларымен қоса)

Солтүстік Американың Тынық мұхиттык батысының біршама шағын территориясының климаты Жерорта теніздік климатқа ұқсас. Ондағы аздаған тұрақты ағын сулар қыста жауатын жанбырларға байланысты қыста нағыз мол сулы болатыны айқын көрінеді.

Американың көп жері (Америка Кұрама Штаттарының солтүстігі, Канада және Аляска) өзендері мен көлдері негізінен қар мен муздыктардан су жинайтын, ал жаңбыр сулары қосалкы маныз алатын аймақка жатады. Американың бұл бөлігіндегі көптеген өзендердің ағынын үлкен көлдер ретке келтіріп отырады.

Көлдер, негізінен алғанда материктің солтустік жартысында, Канада кристалды қалканы мен оның шекарасы аймағында шоғырланған. Тектоникалық ойысулар болған жерлерде пайда болған, кейіннен мәңгі мүз көшкіндері тілгілеп, терендей түскен ірі-ірі көл бассейндерінің үлкен бір тобы Канада қалканының шет аймағында жатыр. Олар: Үлкен Аю көлі, Үлкен Еріксіздер көлі, Атабаска, Виннипег және Виннипегосис, Орманды, Нипигон көлдері, сондай-ақ ең ақырында, Ұлы Солтүстік Америка көлдерінің тобы.

Канада калканының кристалды жазығында кездесеітін көптеген көлдер өздерінің пайда болуы жағынан Финляндия мен Швеция көлдеріне өте жақын болады.

Қордильерде таудағы мәңгі мұздардан және жанар тау кұбылыстарынанпайда болған көптеген көлдер бар.

Кордильердін онтустігіндегі ішкі жазык жоталарда су денгейі ауыткыл түратын тайыз тұзды көлдер жиі ұшырайды. Бұған Үлкен Тұзды көл, Юта мысал бола алады.

Орталық Америка аймағында тектоникалық құбылыстар кезінде пайда болған көлдер бар. Олардын ішіндегі ен ірілері-Никарагуа мен Манагуа көлдері.

Солтустік Америкадағы аса маңызды әрі ең ірі су жүйесі - Миссисипи. Оның ұзындығы өзінін ең үлкен саласы Миссуриді қоса алғанда 6420 километрге жетеді. «Миссисипи» деген сөздің өзі үндістердің тілінде «су атасы» деген мағына береді. Миссисипи Жоғарғы көлдің оңтүстігінде жаткан шағын үстіртердегі мұздык көлдер мен батпақты жерлерден басталады. Миссисипидің ең басты ірі саласы - Миссури.

Миссисипидің сол жақтағы аса ірі саласы - Огайо өзені, оның ұзындығы 1580 километр. Бұл өзен мол сулы, ол орта есеппен алғанда секундына 7500 текше метр су ағызады және Миссисипиді қоректендіруде үлкен роль аткарады, Огайоның суы әсіресе жазғы муссон жаңбыры кезінде ерекше мол болады. Көктемде бассейннің жоғарғы бөлігінде кардың қатты еруінен өзеннің суы мемлінше молаяды. Миссисипи өзінің төменгі ағысында орасан зор көлемде шөгінді тұнбалар жинақталған ойпат жасайды. Ол ойпат барған сайын ұлғая түсетін алып атырауға айналады. Атырауды алты тармақ бөліп жатыр. Атыраудың ұлғая түсуі шөгінділердің шоғырлануы мен жағалау деңгейінің мейлінше төмендеуі процестерінің әсеріне байланысты. Солтүстік Америкадағы маңызды су жүйесі - Үлы көлдер мен Әулие Лаврентий өзені. Ол бірнеше ірі-ірі көлдер (Жоғарғы көл, Гурон, Мичиган, Эри, Онтарио) мен көптеген шағын көлдерді камтиды. Бұлардың бәрі бір-бірімен өзара жалғасып жалпы аумағы 246050 шаршы километр келетін, дүние жүзіндегі ең үлкен тұщы сулы біртұтас су бассейнін құрайды. Жоғарғы көл өзінің көлемі жағынан дүние жүзіндегі түщы сулы көлдердің кай-кайсы-сынан болса да үлкен. Оның су айдыны 82414 шаршы километр келеді, ен терең жері 393 метр. Үлы көлдердің ішінде Эри көлінен басқасынын бәрі де криптодепрессиялы болып келеді, яғни олардың көлтабандары мүхит суының деңгейінен төмен жатыр. Ұлы көлдер бейне бір саты баспалдақтары сиякты орналаскан. Ол ең жоғары жатқан Жоғарғы көлден бастап төмендей береді. Жоғарғы көл қысқа болса да енді өзен аркылы Гурон көлімен жалғас-ды. Екінші, едәуір төмен деңгейде Мичиган және Гурон көлдері жатыр. Олар бір-бірімен кең тармақ аркылы жалғасады. Үшінші деңгейде Эри көлі жатыр. Гурон мен Эри көлдерінін екі арасын Сент-Клэр көліне барып кұятын шағын ғана Сент-Клэр өзені жалғастырады. Сент-Клэр көлінен Детройт өзені ағып шығады. Ең төменгі деңгейде Онтарио көлі бар. Онтарио мен Эри көлдері денгейлерінің арасындағы айырмашылық 100 метрге жетеді. Олар бір-бірімен Ниагара өзені арқылы жалғасып жатыр. Бұл өзен силурлық Куэст үстіртінін жотасын кесіп өтетін жерде 50 метрге жуық биіктіктен құлай ағады. Ол Ниагара құлама суы деп аталады. Көлдің суы Атлант мүхитына Әулне Лаврентий өзені арқылы осы өзен аттас шығанақка барып күйылады. Әулие Лаврентий өзенінің үзындығы оның кұйылысындағы алып сағасын коса есептегенде 3130 километр келеді. Ал, сағасының ұзындығы 400 кило-метрге, оның ені 50 километрге жетеді. Бастауындгғы ағың судын орташа мөлшері секундына 6637 текше метр болады. Өзеннің жоғарғы ағысындағы кеме катынасына жарамсыз тас табалдырыкты учаскелсрі тұсында ол жерлерді орғытып ағатын каналдар қазылған.

Солтүстік Америкадағы үлкен өзендердің бірі ретінде Маккензиді де атауға болады. Әдетте оның бастауы деп Канададағы Жартасты таулардан ағып шығып, Атабаска көліне барып күятын Атабаска өзені саналалы. Атабаска көлінен төменгі жақта ол Еріксіз өзен деген атпен Үлкен Еріксіз көліне күйғанға дейін ағады. Ал, өзеннің осы көлден ағып шыкқаннан кейінгі бөлігі Американың солтүстігін зерттеуші белгілі ғалым Маккензидің есімімен аталады,

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.