СОҢҒЫ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАРИХНАМАСЫ ЖӘНЕ ДЕРЕКТЕМЕЛЕРІ
СОҢҒЫ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАРИХНАМАСЫ ЖӘНЕ ДЕРЕКТЕМЕЛЕРІ
1. ЖАЗБАША ДЕРЕКТЕМЕЛЕР
Парсы деректемелері. Соңғы орта ғасырлардағы Қазақстанның тарихын
зертгеу негізінен алғанда Шығыстың шектес және алыс елдерінен шыққан
авторлар жазған жазбаша деректемелердің материалдарына негізделеді.
Нарративтік шығармаларда: ең алдымен парсы тілінде жазылған тарихи, ме-
муарлық, географиялық шығармаларда аса маңызды материал бар, оларды
шағатай, ескі өзбек (түркі), сондай-ақ араб тілдерінде жазылған еңбектер
толықтырады. Бұл деректемелер ақпараттарының дәрежесі әр түрлі, көршілес
Орта Азияның (Мауараннахрдың), сондай-ақ Иранның, Шығыс Түркістанның
авторлары мейлінше хабардар, оның үстіне олардың неғүрлым көлемді де дәл
мәліметтері Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанға қатысты. Мысалы,
Моғолстаннан айырмашылығы арнайы Қазақ хандығы-ньіңтарихына арналған
деректеме жоқ.
Қазақстан жөніндегі мәліметтер шығыс авторларының шығармаларында үзік-
үзік келтірілген, негізінен алғанда саяси тарихқа, оның халқы мен
билеушілерінің көрші мемлекеттердің халқымен езара қатынастарының та- .
рихына қатысты әр түрлі әулеттен тараған хандардың шежіресі келтірілген.
Этникалық қүрамы, шаруашылық кәсібі, рухани және материалдык мәдениетінің
элементтері жөнінде бытыраңқы мәліметтер де бар. Шығыс
деректемелерініңматериалдарын — батысевропалық, кейініректе — орыс сая-
хатшыларының, елшілерінің, ғалымдарының хабарлары, сондай-ақ орыс
жылнамалары мен мұрағаттарының мәліметтері толықтыра түседі.
Монғолдардың жаулап алуы түрлі тілдердегі ауқымды әдебиетті өмірге
келтірді. Оңтүстік Қазақстандағы, сондай-ақ Орта Азиядағы монғолдар жау-лап
алуын зерттеуде басты деректеме Ала ад-дин Ата Мәлік Жувейнидің Та-рих-
иджахангуша (Әлемді бағындырушыныңтарихы) деген еңбегі болып табылады1.
Шығарма 1260 жылы аяқталған. Автор Түркістанға, Үйғырияға, Монғолияға езі
барған, монғолдардың ауызша әңгімелерін пайдаланған. Жу-вейни Отырарды
қоршау, Сырдариядағы баскд калалардыңталкандалуыту-ралы хабарлайды,
Шағатай, Жошы, Үгедей жұрттарыньщ Қазақстан аума-ғында орналасуы, XIII
ғасырдың ортасында Шағатай үлысында болған қырк-ыстар мен бүліктер туралы
деректер келтіреді.
; Фазлаллах Рашид ад-Диннің Жами' ат-таварих (Жылнамалар жинағы,
1310—1311 жылдары аяқталған) деген тарихи еңбегі XII—XIII ғасырлардағы
монғол және түрік тайпалары мен халықгарының тарихы жөніндегі мейлінше
елеулі еңбек болыптабылады. Рашид ад-Дин шығармасының негізіне ресми монғол
хроникалары, монғолдар жаулап алған түрлі елдердің тарихи шығар-малары,
оқиғаларға қатысушы хабарламашылардың материалдары алынған.
10
Әдет-ғұрыптар, діни нанымдар, көшпелі тұрмыс туралы, түрік және монғол
тайпаларының орналасуы туралы мәліметтер алуан түрлі. Жылнамалар жи-
нағының екінші томында тайпалардың этникалық құрамы, Қазақстан монғ-ол
үлыстарының құрамына кірген кездегі оның топономикасы, тарихи гео-графиясы,
саяси тарихы женіндегі деректер, Орда-Ежен үлысының тарихы, оның
ұрпақгарының, басқа да Жошы ұрпақгарының генеалогиясы жөнівдегі мәліметтер
келтірілген2.
Рашвд ад-Диннің мәліметтері бүл тақырыпты кейінгі уақыт үшін дамытқ-ан
көптеген авторларға негіз болды. Олардың ішівде беймәлім автордың 1426 жылы
Темір үрпағы Шахрухтың тапсыруы бойынша жазылған және Жошы ұрпақтарының
генеалогиялық тармағы, атап айтқанда, Үрұс хан мен оның ұрпақтарының
шежіресі келтірілген Муизз әл-ансаб фи шаджарат салатин могул деген
еңбегін атап өткен жөн3.
XIV—XV ғасырлардағы Орта Азия мен Қазақстанның тарихы ашып көрсетілетін
орта ғасырлар авторларының нарративтік тарихи еңбектері негізінен Темір
ұрпақгары тобының (қабылданған әулетгер бойынша шартты жіктеуге сәйкес)
шығармаларынан түрады. Оларда Темір мен оның ұрпақта-рының көрші елдер мен
халықтар жөніндегі саясаты ғана көрсетілмеген, со-нымен қатар олардың ішкі
саяси, шаруашылык, этникалық-мәдени өмірі жөніндегі материал да көп. XV
ғасырдың екінші жартысы — XVI ғасырға Мо-гол және Шайбани ұрпақгары
қалыптастырған деректемелер негізгі дерек көзі болып табылады.
Евразия тарихнамасывда, жалпы шығыстануда Низам ад-дин Шамидің За-фар-
наме, Шараф ад-дин Әли Йаздидің Зафар-наме, Абд ар-Раззақ Самарқандидің
Матла'ас-са'даин ва маджма'әл-бахрайн деген және басқа толып жатқан әмір
Темір деректемелері кеңінен мәлім екеніне қарамастан, Орта Азияның,
Иранның, шектес елдердің тарихын зерттеушілер оларға қай-та-қайта оралып,
олардағы материалдың алуан түрлі екені соншалық, бұл деректемелердің
жеткілікті дәрежеде толық және дәйекті түрде зертгелмегенін әділ атап
өтуде. Бұл корытывды Темір ұрпақгары дәуірінің шығармаларында бар Қазақстан
тарихы жөніндегі мәліметтерге де катысты.
Темір дәуірі туралы түпнұсқа деректемелерді зерттеушілер екі топқа
бөледі4. Бірінші топқа Темірдің немесе оның билік еткен ұрпақтарының
әмірімен жазьшған деректемелер жатады. Низам ад-дин Шамидің, Шараф ад-дин
Әли Йаздидің оны данышпан, әділетті мемлекет қайраткері етіп суреттейтін
шығармалары осындай. Шығармалардың екінші тобын бейтарап авторлар —
бұларға, мысалы, Рюи Гонзалес де Клавихо және Батыс Европа-ның бЗ&қа да
саяхатшылары жатады, сондай-ак әмір Темір бағындырған еддердің өз
еңбектерінде оның басқыншылықсаясатын бейнелеген авторлар (армян, грузин
деректемелері) жазған. Темірдің саясатына теріс сипаттама берген араб
авторлары Ахмед ибн Мұхаммед ибн Арабшах, әл-Айни, әл-Аса-ди сонғы топка
жатады5. Клавихо өзінің 1403—1406 жылдардағы саяхатының күнделігінде6
Самарқандтағы орасан зор құрылыс жүмыстарын, онда товар-лардың, соның
ішінде Русь пен оның Қазақстанды атайтынындай Татария-дан, Қытайдан және
басқа елдерден әкелінген товарлардың молдығын атап өткен. Әмір Темір мен
оның үрпақгары негізгі сауда жолдарын жаулап алып, көптеген елдермен сауда
және дипломатиялык, қатынастарын дамытуға көп көңіл бөлді.
Хронологиясы жағынан әмір Темірдін іс-әрекеттері туралы толып жатқан
11
хикаялардың негізін салған алғашқы еңбек Низам ад-дин Шамидің Зафар-
намесі болды, ол хижра бойынша 806 жылға (1403-1404 жж.) жеткізілген.
Автор Темір Бағдатты алғаннан кейін соған қызмет етуге кешкен, оның жо-
рықтарывда еріп жүріп, кеңсе кызметін атқарған. Ол өз еңбегіне ресми құжат-
тарды, Темірдін, жедістері туралы мәлімдемелерді, сол дәуірдегі оқиғаларға
катысушылардың ауызша әңгімелерін, Темірдің үйғыр хатшысы жазған хро-
никаларды пайдаланған. Шамидін, XIV ғасырдын. екінші жартысьшдағы Қазақ-
станда болған оқиғалар туралы мәліметтері негізінен әмір Темірдің Ақ Орда
мен Моғолстанның билеушілері Үрұс хан мен Тоғлық-Темір ханға қарсы күресіне
қатысты. Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісудағы шаруашылықтың жай-күйі жөнінде
деректер келтірілген, өлкеніңтарихи географиясын зерт-теу ге арналған
материаддар бар. Низам ад-дин Шами шығармасының парсыша мәтінін Ф. Тауэр
басып шығарған7. Екінші томында оның еңбегіне түсініктеме, сондай-ақ Хафиз-
и Абрудың Зубдат ат-таварих деген шығармасынан
үзінділер бар8.
Шараф ад-дин Әли Йаздидің Зафар-намесі: әмір Темірдің өмірі мен
қызметінін, мейлінше толык ресми тарихы болып табылады, ол Низам ад-дин
Шамидің еңбегі, түркі тілді Манзума-йи тюрки хроникасы, күнделіктер,
ресми қүжаттар, оқиғаларды көзімен көргендердің айғақгары негізінде жазы-
лған9. Шами сияқты Йазди де Темірдін, бағындырылған елдердегі қатыгездік
әрекетгерін бүгіп қалмайды, бірақ Шамиден ерекшелігі, ол бұл әрекеттерді
мадақгаудан шаршамайды. Шыңғыс-хан, әмір Темір сияқты қалаларды кңра-тып,
сансыз көп адамды кырып-жойған, олардытуған жерлерінен айдап әкет-кен
ортағасырлық жаулап алушылар өздерінің керші халықтар жөніндегі катыгездік
саясатын жасырмаған, ал сарайдағы авторлар өз шығармаларында олардын,
соғыстағы жеңістерін дәріптеген. Йаздидің еңбегі Шахрухтың үлы Ибраһим
сүлтан кезінде, 1419—1425 жылдар аралығында жазылғанымен, ол Темірді
дәрштеу болып табылады. Мүндай шығармаға Темір немесе оның ұрпақтары
болашақ үрпақтар үшін есте қалдырғысы келетін оқиғалар ғана тапсырыс
бойынша енгізілетін. Оқиғалар соған сәйкес түсіндірілетін. Сон-дықтан бүдан
бүрынғы отандыҚ әдебиетгегі Йазди мен оның ізашары жазға-нының бәрін
тарихи шындыққа сәйкестендіру туралы айту дүрыс болмас
еді10-
Шараф ад-дин Әли Йаздидің (хижра бойынша 8581454 жылы елген) шы-
ғармасында XIV ғасырдың соңғы үштен бірінде Оңтүстік Қазақстан мен
Жетісуда болған саяси оқиғалардың егжей-тегжейі, әмір Темірдің осы аудан-
дар мен Тянь-Шаньға жасаған жаулап алушылық жорықтарының бағытгары
келтіріледі. Оңтүстік-Шығыс Қазақстандағы мемлекетгі Моғолстан, Моғол-дар
елі, Моғол үлысы деп атаған Низам ад-дин Шами мен Хафиз-и Абрудан
айырмашылығы, Шараф ад-дин Әли Йазди оны Жете деген менсінбеген тер-
минмен ғана атайды. Йазди Темірдің Жете еліне жаулап алушылық ниеттері
туралы талай рет айтады, әмір Темірдін, алдына бүл өлкені каныратып, күйзел-
ту мақсатын койғанын, оның жергілікті билеуші топтарды бағындыруы тиіс
екенін атап керсетеді. Автор Ақ Ордада да, Моғолстанда да біртүтас билік
болмағанын сипаттайтын көп материал келтіреді. Темірдің жергілікті көшпелі
және жартылай көшпелі халықпен шайқастарда оңай жеңіп шығуына бүл да
кемектескен. Қазақстаннын, мал шаруашылығын, Ақ Орда мен моғол ханда-рының
әскери үйымын және Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісудың байырғы халқьі өмірінің
басқа жақтарын сипаттайтын деректер келтіріледі.
12
Му'ин ад-дин Натанзидің Мунтахаб ат-таварих-и Му'ини деген еңбегі
Қазақстан тарихын зертгеу үшін құнды деректеме болып табылады. Ескендір ,
анонимі деген атаумен бұл еңбекті ғылыми айналымға В. В. Бартольд енгізіп,
оған бірнеше мақаласын арнады11. Одан Шығыс Дешті Қыпшактың, атап айт-
қанда, Ақ Орданың тарихы жөніндегі материалдар В. Г. Тизенгаузеннің басы-
лымында келтірілген12. Баспагерлер бұл деректеменің көптеген құнды
деректерінің бірегейлігін, олардың анықтығын, мұны орыс жылнамалары-ның
деректерімен салыстырғанда расталатынын атап еткен.
Му'ин ад-дин Натанзидің еңбегі хижра бойынша 815—816 жылдары (1412—
1414 жж.) әмір Темірдің немересі Ескендірдің өтінуімен жазьшған. В. В. Бар-
тольд автор Фарстатұрғанымен, оныңортаазиялықаңыздармен, әдет-ғұрып-тармен
және көзқарастармен жақсы таныс болғанын, оның монғол және ұйгар
деректемелерін пайдаланғанын жазады13. Бүл оның Шығыс Дешті Қыпшақ-тың,
Жетісудың, Шығыс Түркістанның тарихы женінде хабарлаған мәліметтерінің
бірегей сипатынан көрінеді. Натанзи еңбектері Темір билік еткен кезендегі
оқиғаларды баяндауда жоғарыда аталған шығармаларды то-лық қайталамайды, ол
Темір тарихының ресми нүсқасымен шектеліп қалма-ған.
Мунтахаб ат-таварих-и Му'иниде Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның, Қыр-
ғызстан мен Шығыс Түркістанның тарихы жөніңце басқа деректемелерде қай-
таланбайтын бірегей материал бар14. Моғолстандағы тайпа үстем топтарының,
әсіресе әмір Қамар ад-дин дуғлатгың орталықхан билігіне қарсы күресі тура-
лы, Қызыр-Қожа ханның экономикалық саясатының кейбір жәйіттері тура-лы
деректер мен басқа да мәліметгер қызықгы. Му'ин ад-дин Натанзи шығар-
масының парсыша мәтіні 1957 жылы Тегеранда басып шығарылды15.
1423 жылы Темірдің немересі Мырза Байсұңқардыңтапсырысы бойьшша Хафиз-и
Абру 4-томдық Маджма1 ат-таварих деген жалпыға бірдей тарих жазуды
бастады. Арнайы Зубдат ат-таварих-и Байсункари деп аталған төртінші томы
материалдарының Қазақстан тарихына қатысы бар16. Ол түпнұсқа Шами мен
Натанзи шығармаларының негізіңце, бірақ ғасырдьщ одан кейінгі ширегі үшін,
1428—29 жылдарға дейін, ягаи алғашқы Темір ұрпақгары заманына арналған.
Үлықбекгің Моғолстанға Мүхаммед ханға қарсы жорығы туралы, сондай-ақ Темір
үрпағы Шахрухтың XV ғасырдың 20-жылдарында Қазақстанның оңтүстігі мен
оңтүстік-шығысы арқылы жүріп еткен Қытайға елшілігі туралы мәліметгер назар
аударарлық. Моғолстан арқьшы өткен жолды суреттеуде өлкенің тарихи
географиясы жөнінде деректер бар, ол сол кезендегі Моғолстанның ішкі саяси
жағдайы жөнінде пікір айтуға мүмкіндік береді17.
Темір^рпақтары тарихнамасының маңызды туындылары қатарында XV ғасырдың
екінші жартысындағы шығармалар ерекше орын алады. Олардың ішінде Абд ар-
Раззақ Самарқандидің Матла'ас-са'дайн ва маджма'әл-бах-райны бар. Онда
Иран мен Орта Азияның Хулагу және Темір үрпақгарының 1304 жылдан 1471 жылға
дейінгі тарихы баяндалған. XIV—XV ғасырлар шебіндегі Ақ Орданың құлдырауы
кезіндегі Шығыс Дешті Қыпшақтағы оқиғалар туралы, Барақ ханның мемлекеттің
ыдырауына қарсы әрекеті, Үлықбектің заманындағы Моғолстан мен
Мауараннахрдың езара қатынаста-ры туралы мәліметтер мен басқа да
деректердің ынта-ықылас туғызатыны күмәнсіз18.
Мұхаммед Хавенд-шах Мирхондтың (1433—1498 жж.) Раузат ас-сафа де-ген
жалпыға бірдей алтыншы томында XV ғасырдың 20-жыддарынан бастала-
13
тын Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның тарихы женінде көлемді
материал жеткілікті. В. В. Бартольд оның деректерін Үлықбектің Моғолста-нға
жоғарыда аталған жорығын сипаттауға арналған жазбаларында келтірген.
Мирхондтың бұл томының неғұрлым ертеректегі мәліметтері Темір мен оның
ұрпақтарына арналған, олардың Қазақстан аумағындағы саясаты туралы ертедегі
Темір ұрпақгары тарихнамасы авторларының еңбектері бойынша сол кезде-ақ
мәлім деректерді кдйталайды. Өз есімдерін, топонимдерді, этника-
лықтоптардың атауларын жазуда айырмашылықтар бар. Оқиғаларды баянда-уда,
мысалы, Үлықбектің нақ сол Моғолстанға жорығын суреттеуде және бұл
мемлекеттің ішкі жағдайын керсетуде орын алған, неғұрлым егжей-тегжейлі, еш
жерде қайталанбайтын қиғаштыктар Мирхондтың әлдебір жоға-лып кеткен
түпнұсқа деректемелерді пайдаланғанын көрсетеді19. Хондемирдің Хабиб ас-
сийар деген шығармасының20 XIV ғасырдың аяғы - XV ғасырдың басывдағы
Қазақстан тарихы жөніндегі мағлұматгары негізінен алғавда Шами, Йазди және
Мирхонд шығармаларын қайталайды, олар XV ғасырдың аяғы -XVI ғасырдың басы
үшін ғана бірегей. Қазақстанның орта ғасырларын зерттеушілер үшін
Хондемирдің Санкт-Петербургтің Мемлекеттік кепшілік кітапханасындағы
Та'рих-и Джахан-наме деп аталатын колжазбасындағы географиялық қосымшасы
назар аударарлық.
Әбу-л-Хасан Сайид Әли әл-Жүзжанидің (шамамен 147677 жж. өлген) Ма-
салик әл-мамалик деген шығармасы да Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс
Қазақстанның тарихи географиясын зерттеушілерге материал береді21.
Темір үрпақгарының тарихнамасында осы әулеттің өкілдері жазған еңбек-
тер де бар. Бұлар — түрік тіліндегі, әмір Темір шығарды деп саналатын
Темір ережелері22 мен Улус-арба1 (немесе Тарих-и арба' улус), яғни
төрт мон-ғол ұлысының тарихы.
Екінші шығарма Үлықбек мырзаның басшылығымен және қатысуымен жазылған.
Үлы астроном-ғалымның бұл тарихи еңбегіне Шыңғыс ұрпақта-рының ұлыстары
туралы жазған Х^І-Х^ІІ ғасырлардағы көптеген авторлар-дың шығармаларыңца да
таЛай рет сілтеме жасалған. Жошы мен Шағатай ұлы-стары туралы материалдар
соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан тарихына тікелей қатысты. Үлықбек Шағатай
ұлысындағы 28 ханның және Жошы ұлы-сындағы 39 ханның есімдерін келтірген.
Б. А. Ахмедовтің пікірінше XIII ғасыр-дың бас кезінде-ақ өзбек терминінің
пайда болуы туралы, оның XIV ғасыр-да Дешті Қыпшақгың батыс белігінде
этноним ретінде қолданылғаны туралы мәліметтер ерекше кұнды болып
табылады23.
Темір ұрпактары тарихнамасы тақырыбы жағынан алуан түрлі, әскери, саяси
оқиғаларды да, мәдени оқиғаларды да, мысалы, XIV—XV ғасырлардағы Сыр өңірі
қалаларында дала^хандары салғызған кұрылыстар және әмір Темірдің жарлығымен
Ахмет Йассауи кабірінің үстінен түрғызған таңғажай-ып кесенені де
көрсететін шығармалардағы Қазақстан жөніндегі материал-дардың шоғыры
осындай.
XVI ғасырдағы белгілі тарихшы және әдебиетші Мырза Мұхаммед Хайдар
Дуғлаттың Та'рих-и Рашиди деген шығармасы XIV—XVI ғасырлардың.ба-сында
Қазақстан аумағы мен керші аумақгарда өмір сүрген ірі мемлекетгердің бірі
Моғолстан тарихына арнайы арналған. Бұл еңбек — Қазақхандығының тарихын
зертгеу үшін де аса маңызды бастапқы деректеме. Онда тоқсан жыл ішіндегі
қазақ хандарының тарихы тым қысқа болғанымен, дәйекті түрде ба-яндалған.
14 '
Шонжарлардың жоғары топтарына жататын Мырза Мүхаммед Хайдар ибн
Мұхаммед Хұсайын Дуғлат (1499-1551 жж.) Моғолстанның аса ірі тайпалары-ның
бірінен шыққан. Мырза Мүхаммед Хайдардың ата-бабалары - дуғлат тай-пасының
әмірлері мен бектері - Моғолстан мемлекетіне кірген Оңтүстік-Шығыс
Қазақстанның, Қырғызстанның, Шығыс Түркістанның саяси тари-хында зор рөл
атқарған; олар аса маңызды мемлекеттік қызметтер атқарып, ұлысбектер
болған.
Мырза Мұхаммед Хайдар хижра бойынша 905 жылы (14991500 жж.) сол кезде
моғол хандарының билігінде болған Ташкентте туған. Оның анасы Мо-ғолстан
ханы Сұлтан Жүністің кіші қызы болған, ал Сұлтан Жүніс белгілі мемлекет
қайраткері, тарихшы және ақын Захир ад-дин Бабыр мен Моғолстан ханы Сұлтан
Сайидтың немере туысы еді. Мырза Мұхаммед Хайдар 1512 жыл-дан 1533 жылға
дейін Сұлтан Сайид ханның сарайында болып, билеушінің мұрагері Абд ар-Рашид
сұлтанды тәрбиеледі. 1533 жылы Абд ар-Рашид хан дуғлаттардың жоғарылауынан
қауіптеніп, оларға жазалау шараларын үйіп-төкті. Мүхаммед Хайдар Кашмирге
қашып барып, Үндістан, Үлы Моғолдар билеушілері атынан 1551 жылы
шайқастардың бірінде өлтірілгенге дейін билік етті.
Мырза Мұхаммед Хайдар жақсы білім алған, ез дәуірінің саяси оқиғалары
мен қайраткерлерінен хабардар болды. Ол түркі тілінде әдеби шығармалар
жазғаньмен де, мұсылман тарихнамасына тарихи Та'рих-и Рашиди еңбегінің
авторы ретінде енді. Шығарма 1542-1546 жылдары Кашмирде ортаазиялық парсы
тілінде жазылған. Екі бөлімнен — дафтарлардан тұрады.
I дафтар моғолдың Шағатай ұрпақтарынан шыққан хандарының тарихы-нан
тұрады, онда әмір Болатшы дуғлат 1348 жылы Тоғлық-Темір ханды хан тағына
көтерген уақыттан бастап, Мұхаммед Хайдар мырза Абд ар-Рашид ханның
құрметіне арнаған өз шығармасы 1533 жылы Қашғарияда (Моғолия-да) оның билік
ете бастағанына дейін Моғолстанда болған оқиғаларды баянда-ған.
II дафтар автор 1541 жылға дейін жеткізген мемуарлар болып табылады.
Бұл бөлімде өз өмірбаяны және сол дәуірдің көптеген тарихи адамдары тура-лы
емірбаяндық материалдармен қоса, бірінші бөлімде баяндалғандарына қосымша
Сүлтан Сайид ханның Моғолстандағы билік үшін күресі, оның 1514 жылы
Қашғарияның дуғлат әмірлерін басып алып, Моғолия мемлекетінің негізін
қалағаны, Моғолстанның бұрынғы аумақгарыңда — Жетісу мен Тянь-Шань еңірінде
Шағатай ұрпақтарының билігін қалпына келтіру әрекетгері туралы мәліметтер
бар. II дафтарда Х^-ХУІ ғасырлар шебінде Орта Азияда, Шығыс,^ркістаңца,
Ауганстаңда, Үңцістанда болған көптеген тарихи оқиғалар баяндалған.
Мүхаммед Хайдар мырза өз еңбегін моғолдар, атап айтқанда, өз бабалары -
дуғлат әмірлері арасында белгілі ауызша аңыздарға, ұлысбек-дуғлаттар-дың
қолы жететін ресми мемлекеттік кұжаттарға негіздеген. Тарих-и Раши-ди
деректемелерінің арасында сенім білдіруге лайықты адамдардың әңгімелері -
замандастары мен оқиғаларға катысушылардың айғақтары ма-ңызды орын алады.
Мұхаммед Хайдар өзінің ізашарлары - Жамал ад-дин Қаршидің, Жувейнидің,
Рашид ад-Диннің, Хамдаллах Казвинидің, Абд ар-Раззақ Самарқандидің, Шараф
ад-дин Әли Йаздидің және басқа көптеген адам-дардыңтарихи еңбектерін көптеп
пайдаланған.
Та'рих-и Рашиди - XIV ғасырдың екінші жартысы - XVI ғасырдың ба-
15
сындағы Моголстанның және XVI ғасырдың алғашқы он жылдыкгарындағы
Қашғаришың Шағатай ұрпағынан шыкқан хандарыныңтарихы жөніндегі ғана емес,
сонымен кдтар дуғлаттардан шыққан атақты адамдардың Шығыс Түркістан
бөлігіндегі (Маңлай Сүбе) билік ету тарихы жөніндегі де негізгі түпнұсқа
деректеме. Бұл шығармада соңғы орта ғасырларда Жетісуды, Шы-ғыс Дешті
Қыпшақты, Тянь-Шань аймағын, Шығыс Түркістанды мекендеген моголдардың,
басқа да тайпалар мен халықгардың, атап айтқанда, қырғыздар-дың,
үйғырлардың, өзбектердің, ойраттардың және басқалардың тарихы жөнінде
бірегей материадцар бар. Онда алғаш реттарихнамада қазақхандары Жәнібек пен
Керейдің кешіп кетуі туралы хабарланады (көшіп кету — жаңа қазақ хандығының
өзінше бір өзін-өзі билеуінің, ерік білдіруінің нысаны), олардың этникалық
сана-сезімін қабылдау себептері туралы пікірлер айты-лып, қазақ хавдарының
Шайбани ұрпақгарымен, моғол хавдарымен, қырғыз-дардың, ноғайлардың,
қалмақтардың (ойратгардың) әміршілерімен өзара қатынастары айтылады.
Мұхаммед Хайдардың шығармасы медиевистикада кеңінен мәлім. Оны XVI—XVII
ғасырлардағы кептеген шығыс авторлары мен соңғы орта ғасыр-лардағы Орталық,
Орта Азия тарихын қазіргі зерттеушілер түпнұсқа ретінде павдаланды24.
Та' рих-и Рашиди қолжазбасы парсы тіліндегі көптеген тізімдерде,
түрік тіліндегі аудармаларда сақгалған. Ағылшын және орыс тілдеріндегі
аударма-лары жарияланған25.
Шах-Махмүд Шорастың Тарих (Хроника) деген шығармасы қазақ хан-дары
Бұйдаш, Хақназар, Тәуекел, Есім және оның үлы Жәңгір кезіндегі XVI-XVII
ғасырлардағы қазақ-могол қатынастарының тарихы жөніндегі түпнүсқа болып
табылады26. Мырза Мұхаммед Хайдар Дуғлаттың Та' рих-и Рашидиі сияқгы, Шах-
Махмұд Шорастың Хроникасы да Шығыс Түркістанның (Мо-ғолстанның және 1514
жылдан Моғолияның) Шағатай ұрпақгарына арналған деректемелер тобына жатады.
Дуғлаттар тарихын жазған Мырза Хайдардың үлгісімен, Шах-Махмүд Шорас өз
еңбегін өзі туған шорас тайпасының тари-хына арнаған. Құрама бөлігі Та'
рих-и Рашиди негізінде, Абд ар-Рашид хан-ның уақытына (1533—60 жж.)
немесе, дәлірек айтқанда, Та'рих-и Рашиди біткен уақытқа дейінгі кезең
негізінде жасалған. Одан кейінгі, XVII ғасырдың 70-жылдарына дейінгі уақыт
түпнүсқа, көз көргендер мен автордың мәліметгеріне негізделген. Бұл
бөлімнің жалпыға бірдей тарих, энциклопеди-ялар сипатындағы неғұрлым
ертедегі үш шығармаға еш қатысы жоқ, ал оларда да Шығыс Түркістандағы моғол
мемлекетінің әміршілері туралы мәліметтер бар. Бұлар - Әмин Ахмет Разидің
Хафт иклим (1593-94 жылдары жазылғ-ан), Хайдар ибн Әли Разидің Тарих-и
Хайдари (161112-1618-19 жж.) және Махмүд ибн Уәлидің Бахр әл-асрар
(шамамен 1640—41 жылдарда бітірілген) деген шығармалары. Шах-Махмұд Мырза
Фазил Шорастың шығармасы ша-мамен 1676-77 жылдарда жазылған. Ол Х^І-Х^П
ғасырлардағы қазақ-могол өзара катынастарының жекелеген жағдайларын
көрсетеді27.
Бұл мәліметтер үқсас, бірақ олар жоғарыда аталған деректемелердің
мәліметтерімен (уақыты, хандардың есімдері, шайқастар өткен жерлер және
басқа да егжей-тегжейлер жөнінен) сәйкес келмейді. Олар Абд ар-Рашид ханның
орталық және батыс Моғолстанда, Жетісуда моғол әміршілерінің билігін
қалпына келтіру, бұл жерлерден қазақтарды ығыс-тырып шығару әрекеттеріне
қатысты. Шах-Махмүд Шорас Есім ханның
16
Шалыш пен Турфан әміршісі Абд ар-Рахимнің Жаркенттегі орталық әміршімен
күресіне қатысқаны туралы айтады. Қазақ хандығының Моғо-лиямен
дипломатиялық қатынастары туралы айткднда қазақ ханы Жаһангер бастап, оның
үлы, болашақтағы атақты хан Тәуке сұлтан қатыс-қан елшілік туралы
мәліметтер ден қоюға лайық28.
Г*ХУІ ғасырда Орта Азияда ең алдымен Мүхаммед Шайбани хан мен оның ,
атасы Әбілқайыр ханның, ал ғасырдың екінші жартысында Абдаллах ханның
қызметі баявдалатын шайбанилік тарихнама шығармалары кеп мөлшерде жа-зылды.
Темір үрпақгарынан Мауараннахрды жаулап алған Мұхаммед Шайба-ни өз жағына
еткен Темір үрпақтары мектебінің әдебиетші, тарихшы қайраткерлеріне өзінің
ерліктерін, өзінің ата-бабалары — Шайбани ұрпақта-рының әрекеттерін тарихи
шығармалардың бетгерінде көрсетуді тапсырған. Авторы Мұхаммед Шайбанидің
езі болған деп саналатын, түрік тіліндегі Та-варих-и гузида-йи нусрат-
наме деген анонимдік шығармамен, Мүхаммед Са-лихтың түрік тілінде өлеңмен
жазылған Шайбани-наме дастанымен бірге XVI ғасырдың басындағы
ортаазиялықтарихнамада Камал ад-дин Бинаи мен Молла Шадидің тәжік-парсы
тіліндегі шығармалары маңызды орын алады.
Камал ад-дин Бинаи (1453-1512 жж.) - әдебиетші, тәжік өлеңінің кере-
мет шеберлерінің бірі29. Гератта, Иракта, Самарқанд пен Бүхарада тұрған,
Мүхаммед Шайбани ханға қызмет етуге көшіп, 1504-1510 жылдар арасында оған
арнап Шайбани-наме және Футухат-и хани деген екі тарихи еңбек жазған
(екінші шығарма — біріншісінің кеқейтілген нұсқасы). Камал ад-дин Бинаи
жастық шаганан бастап, Мауараннахрда Темір үрпақгары мемлекетінін,
кұлауынадейінгі (1502-1503 жылдарғадейінгі) МұхаммедШайбанидіңемір жолын
баяндаған. Ол Темір ұрпакгарының күйреуіне Мұхаммед Шайбанидің әскер күші
мен қолбасшылық талантынан гөрі, Орта Азияның бұрынғы билеушілері мен
шонжарларының арасывдағы өзара қырқыстар мен кикілжің себеп болғанын
көрсеткен.
Камал ад-дин Бинаидың қазақтар мен Қазақстан туралы мәліметтері көп әрі
маңызды. Оларды, сөз жоқ, аталған Таварих-и гузида деп аталып өткен
еңбектін, мәліметтерімен салыстыруға болады, ал оған деректеметануда XVI
ғасырдың басындағы шайбанилік тарихнаманың басқа шығармалары үшін түпнүсқа
рөлі беріледі30. Алайда зерттеушілер (П. П. Иванов, А. М. Мирзоев, Р. Г.
Мукминова, С. К. Ибрагимов, Б. А. Ахмедов және басқалар) Бинаи еңбегінің
маңызын деректеме деп таниды.
Бинаи Әбілқайыр ханнан кейінгі Шығыс Дешті Қыпшақтағы жағдай тура-лы,
оның үлы Шайх Хайдар ханның билікті қолдан шығарып алғаны туралы (оның
(з^йрықтары мен шақырғанына адамдар мен әскер жиналмады), оған Жошы
ұрпақтарының, соның ішінде қазақ хандары Жәнібек пен Керейдің, сондай-ақ
маңғыт мырзаларының қарсы шыкканы туралы, Сыр өңірі қалала-ры аймагавда
ыкдал жасау жолындағы күрес туралы сез етеді. Түркістанның Отырар, Сығанақ,
Сауран калалары туралы материадцары, сондай-ақ Дешті Қышлақгың құсшы,
крңырат, қият, найман, күрлеуіт, маңғыттайпалары және өзбек, қазақ, башқүрт
және баска да түркі тілдес халыктарының құрамына кірген өзге тайпалары
туралы мәліметтері қүнды31.
Молла Шадидің өлеңмен парсы тілінде жазылған Фатх-наме (Жеңістер
кітабы) 1501 жылға дейінгі оқиғаларды қамтиды, Мұхаммед Шайбани ханның
тапсыруымен жазылған. Оньщ мазмүны Таварих-и гузвда-йи нусрат-намедегі
оқиғалардың баяндалу үлгісіне сәйкес келеді. Қазақстан тарихы бойынша
алғанда оның аумағында Шайбани үрпақгарының биліктен айырылу кезеңінің
сипаты көп жағынан Бинаидің материалдарына ұқсас. Алайда, шайбанилер
тобының басқа шығармаларында жоқ бірқатар мәліметтер, мысалы, Әбілқайырдан
кейін Шығыс Дешті Қыпшақта Жәдігер ханның билік етуі ту-ралы хабар да бар.
Дастан мәтінін аударушы және зерттеуші В. П. Юдин ез еңбегі үшін Молла Шади
қосымша ақпарат көздерін, атап айтқанда, хандар мен олардың серіктерінің
өздері ауызша айтқан әңгімелерін немесе Тава-рих-и гузиданың неғұрлым
толық, редакцияланып үлгірмеген қолжазбасын пайдаланған деп топшылайды32.
Шайбанилік тарихнама қатарында Орта Азия мен Қазақстан тарихы жөнівдегі
аса маңызды түпнұсқа еңбек — Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидің Михман-
наме-йи Бухара (Бухар ме^манының кітабы) деген еңбегі ерекше орын алады.
Ол хижра бойынша 8626.3. 1457—58 жылы Иранда туған. Ибн Рузбиханның
балалық және жастық шағы Шираз бен Исфаханда өткен. Хид-жаз бен Египетте ол
сол замандағы ғылымнан зор білім алып, көрнекті діни ғалым мен әдебиетші
болды. Кейіннен Ибн Рузбихан XV ғасырдың аяғы — XVI ғасырдың басындағы Иран
мен Орта Азияның бірқатар билеушілерінің сарайларында жоғары қызметтер
атқарды. Азербайжандағы Ақ-Қойынлы әулетінің тарихына арналған Тарих-и
аламара-йи Амини деген тарихи шы-ғарма жазды. 1504 жылы Шах Исмаил
Сефевидің әскерлері суннитгерді талқ-андаганнан кейін Ибн Рузбихан Ираннан
кетіп, Мауараннахрдағы Мұхаммед Шайбани ханның сарайына барды. Жорықтарда
оған еріп жүріп, ханмен діни ілім сайыстар мен әңгімелерге қатысты.
Қазақстан мен Орта Азия тарихнамасында Ибн Рузбихан Бұхара мейма-нының
кітабы авторы ретінде мәлім. Шығарма Мұхаммед Шайбани ханның 1508—1509
жылдың қысындағы қазақгарға қарсы жорығына әзірлік пен жо-рықтың езіне
арналған. Шынына келгенде ол XV—XVI ғасырлар шебіндегі қазақтар мен көшпелі
езбектердің әлеуметтік-экономикалық, мәдени және саяси емірінің көптеген
жақтарын емін-еркін сипаттайтын замандастын, на-қты айғақтары болып
табылады. Ибн Рузбиханның қазақтардың тұрмысы, шаруашылығы, Шығыс Дешті
Қыпшақ халқының этникалық құрамы, Қазақ-стан мен Орта Азия халқының сауда-
экономикалық байланыстары, Қазақ хандығының билеушілері мен шайбанилердің
өзара саяси катынастары тура-лы мәліметтері ерекше.
Дешті Қыпшақ пен Түркістан жөніндегі тарихи-географиялық материал-дар
қызығушылықтуғызады. Оңтүстік Қазақстанның Сыр өңіріндегі қалала-ры туралы
мәліметтер ерекше маңызды. Олардың көпшілігіне — Түркістанға, Сауранға,
Аркөкке және басқаларына ол өз еңбегінің көптеген беттерін ар-наған. Ибн
Рузбиханның шығармасьш 1962 жылы Манучихр Сутуде Тегеранда басып шығарды33.
Шайбанилік тарихи әдебиет арасыңца Масуд ибн Усман Кухистанңдің Та-рих-
и Абулхайр-хани деген жалпыға бірдей тарихы, атап айтқанда, оның 1428—
1468 жылдарда Шығыс Дешті Қыпшақта билік еткен көшпелі өзбектер ханы
Әбілқайырдың тарихына арналған түпнұсқа белігі маңызды орын алады. Шыңғыс-
хан мен оның мирасқорларының тарихы, Темір мен оның ұрпақта-рының тарихы
сияқгы жоғарьща аталған XIV—XV ғасырлардағы авторлар қол-жазбаларының
негізінде баяндалған. Шығарма 1543-1544 жылдарда, Шайба-ни үрпағы,
Самарқандта 1540—1551 жылдарда билік еткен Абд ал-Латиф хан-ның (Әбілқайыр
хан немересінің) тапсыруымен тәжік (ортаазиялық парсы)
18
тілінде жазылған. Бүл ханға қызмет еткенге дейін Масуд ибн Усман
Кухиста-ни Әбілқайырдың ұлы Сүйініш-Қожа ханның хатшысы болып, Дешті Қып-
шақ пен Түркістандағы XV ғасырдағы оқиғалар туралы ақпаратты Сүйініш-Қожа
ханнан және Әбілқайыр ханның басқа да серіктерінің ұрпақтарынан алып
отырған.
Масуд Кухистанидің Әбілқайыр ханның заманы туралы мәліметтері ауқымды
әрі алуан түрлі: онда оның билік ете бастаған кезі, оның Қазақстан-ның
далалық аймақтарындағы Жошыдан тараған сансыз көп қарсыластары-мен
соғыстары, Хорезм мен Сыр өңірі қалаларын жаулап алуы, Мауараннах-рдағы
Темір ұрпақтарымен өзара қатынастары туралы айтылады. Басқа да Шайбани
ұрпақтары дәріптелетін шығармалардағы сияқты, Масуд Кухистанидің еңбегінде
де барлық материалдың едәуір дөрежеде сыңаржақ тандап алынғанын, ол
Шайбанилердің даңқын, олардыңдалалықаумақгарға ғана емес, сонымен қатар
Түркістан қалаларына, Хорезмге, Мауараннахрға дәмелерінің зандылығын
дәлелдеуге тиіс болғанын атап өткен жөн. Солай бола түрса да, зерттеушілер
бұл деректемелерді олардың этносаяси сыңар-жақ бағдарда екенін (мысалы,
оларда қазақ әміршілерінің Шығыс Дешті Қып-шак, пен Түркістан жерлеріне
құқықгары туралы ештеңе айтылмайды) ескере отырып пайдаланып келеді. Масуд
Кухистанидің Шығыс Дешті Қыпшақхал-қының рулық-тайпалық қүрамы, көшпелі
өзбектер хандарының серіктері — әмірлер мен бектердін, белгілі бір
есімдерін атаған кездегі әлеуметтік термин-дер жөніндегі деректерінің,
тарихи география жөніндегі деректері мен басқа да мәліметтерінің зор маңызы
бар34.
Орта Азияның соңғы орта ғасырлардағы тарихын зерттеушілер Зайн ад-дин
Васифидің Бадаи' әл-вакаи' (Ғажайып оқиғалар) деген мемуарын жо-ғары
бағалайды, ол XVI ғасырдың бірінші жартысындағы аймак, халқының түрлі
топтарының қоғамдық, мәдени емірінің, тұрмысының кептеген жақга-ры
жөніндегі аса маңызды түпнүсқа деректеме болып саналады. Васифидің
шығармасында Қазақстан тарихы жөнінде — Шайбани ұрпағы Үбайдаллах хан-ның
қазактарға жасаған жорығы туралы маңызды мәліметтер және Қазақ-тарды жеңу
туралы мәлімдеме (1537 жылғы) бар. Бірақ оның Сыр бойы қала-лары өмірінің
түрлі жақгары туралы, мысалы, Саурандағы медресе қүрылы-сы туралы, сол
қаланың теңірегіндегі суландыру жүйесі туралы, вакфтық жерлер және т. б.
туралы мағлүматтары ерекше маңызды. Ол бұл жерлерде болған, Сауранда Сейид
Абдаллахтың жанында Мир-и Араб атымен тұрған, Түркістанда, Ташкентте
болған35.
XVI ғасырдың екінші жартысывдағы Қазақстан тарихын зерттеушілер үшін
ХафиЙГаныш ибн Мир Мүхаммед Бұхаридің сол кездегі ортаазиялык тарих-намада
кеңінен мәлім Шараф-наме-йи шахи (Шахтар даңқы кітабы) деген еңбегінің
маңызы зор. Автор Шайбани II Абдаллах ханға кызмет етіп, оның қызметін,
әскери жорықтарын, Орта Азия мен көршілес өлкелерде болған оқиғаларды егжей-
тегжейлі жазып отырған. Абдаллах езінің шайбанилік мемлекетгі біріктіру
жольшдағы күресінде көршілес билеушілердің, атап айтқ-анда, қазақханы Шығай
мен оның үлы Тәуекелдің әскери күштерін пайдаланғ-ан. Қазактардың Сыр өңірі
қалалары үшін күресі туралы мәліметгер ден қоюға лайық. Абдаллах ханның
Сарысуға дейінгі қазақ жеріне жасаған жорығын су-ретгеуден қалалардың,
сондай-ақ далалық аумақтың экономикалық жағдайы туралы әр түрлі материал,
этногеографиялық деректер алуға болады36.
XVI ғасырдағы түрік авторы Сейфи Челебидің Китаб-и падишах-и вилай-
19
Г
ет-и Хинд ва Хитай ва Хотан ва Кашмир деген шығармасында жинақталған
материалдар қазақтардың шаруашылығын, әлеуметтік құрылымын, этносая-си
мәселелерді зерттеуге жәрдемдеседі37.
Махмұд ибн Әмір Уәлидің Бахр әл-асрар фи манакиб әл-ахйар (Өнегелі
адамдардың ерліктері жайлы ғаламат құпиялар) деген энциклопедиялық
еңбегінде соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы жөнінде алуан түрлі және
өте құнды материалдар бар. Автор XVII ғасырдың 1-жартысында өмір сүрген,
Балхта туған, көп саяхат жасап, Үңцістанда болған, кітаптардан, білімді
адаадцармен сұхбатгардантолып жатқан ғылыми мәліметгер жинаған. Біркатар
поэтикалық шығармалар жазған. Ашгархани Нәдір-Мұхаммед шахтың тапсы-II
руымен өзінің негізгі еңбегін — ғарышнама, география, жалпы тарих жөніндегі
7томдық Бахр аль-асрар шығармасын жазған.
VI томда Шыңғыс-хан мен оның ұрпакгарының тарихы баяндалады. Том-ның
екінші бөлімінде Мауараннахрдағы, Моғолстан мен Шығыс Түркістандағы Шағатай
ұрпақтарыныңтарихы айтылған38. Бұл әулеттуралы Та'рих-и Ра-шиди
мәліметтері жүз жылға, 1640—41 жылға дейін жеткізілген. Дешті Қып-шақгағы
Жошы ұрпақгарының тарихы — үшінші, аштархандықгар—төртінші бөлімде. Соңғы
бөлімнің көптеген материалдарының Қазақстан тарихына, әсіресе Орта Азиямен
XVII ғасырдың алғашкы онжылдықгардағы қарым-қаты-настары тарихына қатысы
бар. Махмұд ибн Уәлидің мәліметгері оқиғаларды көзімен көргендер мен
қатысушылардың айтқандарына негізделген. Қазақ сұлтандары Есім мен
Тұрсынның егестері туралы, Есімнін ойраттарға қарсы жорығы, Имамкули ханның
Ташкент пен Түркістанды Есімге беруі туралы материадцар мен баскд да
деректер ынта-ықылас туғызады39.
Махмұд ибн Уәлидің Жошы және Шағатай ұрпақтарының тарихы жөніндегі
мәліметгері — бірегей мәліметтер, ол бұларды, сірә, бізге дейін жетпеген
түпнұсқа деректемелерден алса керек. Бұл мәліметтер Ақ Орданың, Әбілқайыр
хандығының, Моғолстанның, Қазақхандығыныңтарихына қаты-сты; тарихи
география, атап айтқавда, Орта Сырдария өңіріндегі қалалардың сипаттамасы
жөніндегі материалдар зор ықылас туғызады. Бұл деректемені ғылыми айналымға
бірінші рет В. В. Бартольд енгізген40.
М. X. Әбусейітова XVI ғасырдың екінші жартысындағы Қазақ хандығы-ның
зерттеу үшін келтірген деректемелер тобында қазақ хандары мен сұлтан-
дарының шайбанилермен, содан соң XVI ғасырдың аяғы мен XVII ғасырдың
басындағы Мауараннахрдың аштарханилерімен қарым-қатынастары туралы егжей-
тегжейлі мәліметтер бар. Ол бүл деректемелерге сипаттама берген, олардың
арасында Мұхамедия ибн Араб кдтағанның Мусаххир әл-билад, Молла Шараф ад-
диннің Тарих-и Сайид Раким, Ескендір Муншидің Та-рих-и аламара-йи
Аббаси, Хасан-бек Румлудің Ахсан ат-таварих деген шығармалары және Орта
Азия мен Иранның соңғы орта ғасырлардағы автор-ларының басқа да шығармалары
бар41.
Қазак және өзбек (Бүхара) билеушілерінің XVII ғасырдағы Оңтүстік
Қазақстан мен Ташкенттің маңызды сауда-экономикалық орталықтары жөніндегі
тайталастары туралы, Мұхаммед Юсуф Муншидің Тарих-и Му-ким-хани деген
шығармасында айтылатын Имамкули ханның Ташкенттегі көтерілісті аяусыз басып-
жаныштауытуралы мағлүматгарды атап еткен жөн42. г~—Түркі тілді
деректемелер. Жалпы дәстүр мен мәдениет негізіңце парсы тілді шығармалармен
біріктірілген және негізінен Орта Азия мен Шығыс Түркістанда жазылған түркі
тідці әдебиет ескерткіштері соңғы орта ғасырлар
20
дәуіріндегі Қазақстан тарихы жөніндегі нарративтік деректемелер
арасында маңызды орын алады. Оларда орта ғасырлардағы Қазақстан тарихының
кдзақ халқы күрылуымен, Қазақ хандығының пайда болуымен және дамуымен, сон-
дай-ақ XV—XVIII ғасырдың басындағы қазақ қоғамы өмірінің көрінісін жаң-
ғыртып көрсетумен байланысты кезеңнің ерекше маңыздылығын баяндай-тын
едәуір мәліметтер бар.
Жалпы тарих бойынша Зубдат әл-асар (Маңызды жылнамалар) деген
шығарманы басқа бір деректемелер бойынша Абдаллах Балхи (XV ғ. аяғы — XVI
ғ. басы) ретінде белгілі Абдаллах бен Мұхаммед жазған. XVI ғасырдың басыңца
ол Хорасанды көшпелі өзбектердің ханы Мұхаммед Шайбани біржола жаулап
алғанға дейін Темір үрпақтарына қызмет еткен. Сонан соң ол шайба-нилерге
қызмет етуге көшеді. Абдаллах Балхи өз еңбегін Шахрухияның, кейіннен
Ташкентгің билеушісі Келді-Мұхаммед сүлтанның тапсыруымен жазған.
Қүрастырма хроника болып табылатын шығармада мұсылман әулетгерінің тарихы
баяндалады. Оқиғаларды суреттеу 1525 жылға дейін жеткізіледі. Еңбектің XVI
ғасырдың алғашқы ширегі үшін ғана түпнүсқа де-ректеме ретінде маңызы бар.
Бұл кезеңнің оқиғаларын автор өз әсерлері және замандастары мен окдғаларға
қатысушылардан алынған ақпарат негізінде бер-ген. Зубдат әл-асарда
қазақтардың саяси тарихы мен олардың билеушілері жөнінде нақты материал
бар. Мүхаммед Шайбани ханның 1510 жылғы өзбектердің жеңілісімен аяқталған
қазақтарға жорығы туралы айтылады. Ба-сқа деректермен қатар, Қасым ханның
Түркістан мен Ташкентке жорығына байланысты мәліметтер де келтіріледі43.
Тарихшы, ақын, билеуші — Үндістанда Үлы Моғолдар империясының негізін
салушы Бабырдың (1483—1530) тарихнамада Бабыр-наме (Бабыр жазбалары)
деген атпен белгілі болған еңбегі орта ғасырлардың тамаша та-рихи-әдеби
ескерткіштерінің бірі болып саналады. Жас кезінде Бабыр Ферғ-ананың мұрагер
билеушісі болған. Уакьіт ете келе Орта Азияда Темір үрпақ-тарының
орталықгандырылған мемлекетін күру жолындағы езара кырқысқ-ан күресіне
белсене қатысады. Алайда Дешті Қыпшақтан келген Мүхаммед Шайбани Темір
ұрпақтары әулетініңтүбіне жетті. Бүл жағдай Бабырды 1504 жылы Ауғанстанға
кетуге мәжбүр етіп, сол жерден ол Орта Азия мен Үндістанға жорықтар жасады.
1526 жылы Бабыр Үлы Моғолдар әулетінің негізін қалап, овда 1530 жылға дейін
билік етті.
Бабыр сол дәуірдегі көптеген окиғалардың куәгері ғана емес, тікелей
қаты-сушысы да болды. Жазбалар Орта Азия, Ауғанстан және Үндістан тарихы
жөніндегі өте қүнды деректеме болып табылады. Бұл кітапта сол замандағы
ғүрыптЫ^мейлінше толық керінісі берілген.
Қазақстан тарихы үшін Бабырдың Жетісу моғолдары, Шығыс Дешті Қып-
шақгағы Әбілқайыр мемлекеті туралы, Мүхаммед Шайбанидің саяси іс-қимьш-
дарына қатысу туралы, қазақгану институты, Оңтүстік Қазақстан мен *
Жетісудыңтарихи географиясы, өзбектер сияқты, қазақтардың, қырғыздар-дың
және Орта Азиядағы басқа да түркі тілдес халықтардың этникалык тари-хы
туралы мәліметгері ерекше маңызды44.
XVI ғасырда Шыңғыс-наме деген құнды тарихи шығарма туды. Оның авторы
— Елбарыс ханның (1512—1525) қызметінде болған ықпалды отбасынан шыққан
Хиуатарихшысы Өгеміс қажы ибн Маулана Мүхаммед Дост. Ал оның ата-бабалары
XV ғасырдың 80-жылдарында ұлысы Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан
Шайбани Жәдігер ханның боданы болған. Өтеміс қажы-
21
ның өзі әуелгі кезде Елбарыс хан жанында, сірө, сарай хатшысы болып қыз-
мет еткен болса керек.
Шыңғыс-наме мәліметтерінің орта ғасырлардағы Қазақстан халқының
саяси, этникалық-саяси, шаруашылык, әлеуметтік-мәдени өмірінің пробле-
маларын шешу үшін зор маңызы бар. Өтеміс қажыныңтуындысы Шыңғыс-хан мен
оның ұрпақтары билік еткен уақытты қамтиды және онда Алтын Ор-даның хандары
туралы мәліметтер бар. Көбіне ауызша айтылған аңыздарға негізделген
еңбектің бірегейлігі Алтын Орданы зерттеушілер үшін, атап айт-қанда, XIV
ғасырдағы Қазақстанды зерделеу үшін ғылыми ынта-ықылас ту-ғызатыны
күмәнсіз45.
Қашғариядағы белгілі суфылық кайраткер Қожа Мүхаммед Шарифке ар-налған,
авторы беймәлім агиографиялық шығарма Тазкира-йи Ходжа Му-хаммад Шариф
(Қожа Мұхаммед Шарифтің ғүмырнамасы) XVI ғасырдың екінші жартысына
жатады. Ол Сырдариядағы Сайрамда туған. Самарқанд медресесінен білім алған.
Оқуын бітіргеннен кейін Қашғарға барып, онда Шығыс Түркістанда көшпелі
түріктерді ислам дініне кіргізген әулие деп құрметтелген қарахани Сатұқ-
Боғра хан мазары жанында өмір сүрген. 1656 1666 жылы Жаркентте өлген.
Тұрмыстық әдебиет жанрына жататын Тазки-раның бірінші бәлігі аңызға
күрылған және суфылық ізгілік рухына толы, нақтылы тарихи мағлұматтар
шығарманың екінші бөлігінде айтылады, онда, атап айтқанда, Шағатай ұрпағы
Абд ар-Рашидханныңұлы Абд әл-Латифтің қырғыздарға шапқыншылығы туралы және
кейіннен оның елуі туралы мағл-ұмат бар. Осы оқиғаға кдтысты мәліметтер
айтылатын басқа шығармалардан Абд әл-Латифтің қазақ хандарының басшылығымен
аттанған қазақтар мен қырғыздардан қаза тапқаны мәлім46.
Шайбани ханның ресми тарихының авторы ақын әрі ғалым Мүхаммед Са-лих
болып табылады. Оның Шайбани-наме (Шайбани туралы кітап) ретінде
белгілі шығармасында Шайбани ханның туғанынан бастап, оның көшпелі
өзбектермен бірге Мауараннахр мен Хорезмді жаулап алуына (1500— 1509 жж.)
дейін Қазақстан (Шығыс Дешті Қыпшақ) мен Мауараннахр аума-ғында болған
саяси оқиғалар, атап айтқанда, Шайбани ханның Кереймен және Жәнібекпен,
Бүрындык ханмен және Қасыммен өзара қатынастары, Сыр бой-ының қалалары үшін
күресі баяндалады. Сонымен қатар әлеуметтік-эконо-микалық сипатгағы
мәліметтер, көшпелі езбектердің мемлекеттік құрылысы туралы, әскери құрылыс
пен олардың әскерінің жай-күйі туралы деректер бар. Бағалы географиялық
мәліметтер зор ынта-ықылас туғызады, олар кейіннен қазақ, өзбек
халықтарының этникалық компонентгерінің бірі болғ-ан түрік-монгол
тайпаларының құрамы туралы пікір айтуға мүмкіндік береді47. Таварих-и
гузида-йи нусрат-наме (Жеңістер кітабыньщ тандамалы та-рихы) деген
тарихи еңбектің авторы қазіргі шығыстанушы-медиевистердің есептеуінше,
Шайбани ханның өзі болуы әбден ықтимал. Әулеттік тарихта Шыңғыс-хан мен
оның патшалық еткен үрпактарынын тарихы, Монғолияда, Дешті Қыпшақга, Орта
Азияда билік етуші Шайбани ханның тарихы баянда-лады. Таварих-и гузвдада
Әбілқайыр хан өлгеннен кейін Шығыс Дешті Қып-шақ далаларывда кдлыптасқан
жағдай туралы да, Керей мен Жәнібектің сол даладағы іс-қимылдары туралы да
айтылады. Шайбани ханның Сырдариядағы қалаларды алу жолындағы қазақ және
моғол хандарымен күресі ерекше тәптіштеп баяндалады. Сонымен бірге Жәнібек
сұлтанның Орта Азиядағы жорығы туралы, көшпелі езбектердің әскери қүрьшысы
мен тактикасы тура-
22
лы, олардын, әскери-әкімшілік жүйесі туралы, Шайбани ханның еркін билік
ету (казачества) жылдары туралы мәліметтер де қүнды48.
Сығанақ өлкесіндегі заң қүжаттарында (олар небәрі үшеу) бір шаруашы-
лықтың XVI ғасырдың екінші жартысынан басталған үш ғасыр бойындағы жер-су
қүқықтары керсетілген. Солардың арқасында Түркістан еңірінде көп болған
дағдылы вақфтық шаруашылықтың жер және су пайдалану эволюция-сын белгілі
бір шамада байқауға болады. Грамоталарда әр түрлі салықтар мен
міндеткерліктерді көрсететін қомақгы материал бар. Хандардыңтархан атақ-
тары мен пүрсатгарын беруі туралы мағлұматгар кұнды. Қүжаттарда бірқатар
мекендер осы кезге дейін аталатын көптеген географиялық атаулармен айты-
луының да маңызы аз емес. Құжаттардың Сығанақ өңіріндегі жер иелену та-
рихын зерттеудегі маңызы зор екені дау туғызбайды49.
Қазақтың жалайыр тайпасының екілі Қадырәли бек (Қадырғали, 1530— 1605
жж.) бізге дейін жеткен, шартты түрде Жами ат-таварих (Жылнама-лар
жинағы) деген тұңғыш тарихи еңбекті жазды. Бүл шығарма ауызша тари-хи
аңыздар мен Рашид ад-Динніңтарихи жинағы (XIV ғ.) негізінде жазылған.
Белгілі би Қадырәли бек Ондан сүлтанға, ал одан соң оның үлы Ораз-Мүхам-
медке қызмет еткен. Қалмақтардың колынан Ондан сүлтан өлгеннен кейін
Қадырғали Ораз-Мүхаммедпен бірге Көшім ханның қамқорлығымен Сібір хандығына
коныс аударған. Мүнда ол Сібір хандарына кеңесші болып қызмет еткен. 1588
жылы Сібір воеводасы Д. Чулков Ораз-Мүхаммедті оның барлық туысқандарымен
және нөкерлерімен бірге алдап, түтқынға түсіріп, оларды Қадырғалимен бірге
Москваға аманат етіп жіберді. 1592 жылы Федор Ивано-вич патша Ораз-
Мүхаммедке Касимов хандығынан жер бөліп берді. Ал 1600 жылы Борис Годунов
оны Касимов қаласының билеуші ханы етіп қойды, 1602 жылы Қадырғали ез
туындысын сонда жазды, онда Рашид ад-Дин еңбегінің Шыңғыс-хан мен онын,
мирасқорлары тарихымен байланысты жекелеген бөлімдерінің қысқаша мазмүны
келтіріледі. Кітаптың қазақхандары тарихын көп жағынан айқындайтын екінші
белігінің дербес және өте құнды маңызы бар. XV—XVI ғасырлардағы Қазақ
хандығы туралы деректер едәуір ынта-ықылас туғызады, олар қазақ қоғамында
ауызша тарихнамалық дәстүр, гене-алогияларға және саяси тарих мәселелеріне
нақты мүдделілік бар екенін көрсететін сенімді жергілікті деректемелерге
негізделген50.
Екі тарихи шығарма: Шаджара-йи тюрк (Түріктердің генеалогиясы) пен
Шаджара-йи таракима (Түрікмен шежіресі) белгілі хан Әбілғазының
(1603—1664 жж.) қаламынан шыққан. Әбілғазы Үргеніштетуған. Өзарақырқ-ысқан
күрестің салдарынан Бүхараға қашып барған. Содан соң Хорезмге қай-тып
оратш, Үргенішті үлеске алған. 1627 жылы езбектер (Әбілғазы баста-ған) мен
түрікмендер (оның бауыры Исфендияр бастаған) арасындағы саяси бакталастық
саддарынан Хорезмнен кетуге мәжбүр болып, қазақтарға қашып барды, онда оны
Түркістанда Есім хан қабылдады. Содан соң екі жыл бойы Ташкент ханы
Түрсынның жанында болды. 1643 жылы Арал өзбектері Әбілғазыны ездерінің ханы
деп жариялады.
Түріктердің генеалогиясында Орталық Азия аймағынын, көптеген
өңірлерінің саяси, әлеуметтік-экономикалықтарихы, этнографиясы мен та-рихи
географиясы туралы едәуір акдарат бар. Көшпелі өзбектер мемлекетінің
тарихы, Қазақстан мен Орта Азиядағы, Маңғыт (Ноғай) Ордасындағы Шай-банилер
әулеті туралы мәліметтер назар аударуға лайык- Моғол ұлыстары-ның тарихы
жөнінде, Көшім хандығы, тоғыз заттан түратын сый тарту ғұрпы
23
және оның мәні51 т. т. туралы құнды анықтамалық материал бар. Басқа бір
шығарма — Түрікмен шежіресі маңызды тарихи деректеме ғана емес, соны-мен
қатар көпшілігі орта ғасырлар дәуіріндегі түрік дүниесіне тән көптеген
халық әңгімелері, аңыздары, этнонимдердің халықтық этимологиясы, әдет-
; ғұрыптар, мақалдар мен мәтелдер шеберлікпен баяндалатын елеулі әдеби
ескерткіш болып табылады52.
-^=~ XVIII ғасырда Мунис деп аталып кеткен Шер-Мүхаммед Әуез би Фирда-
ус әл-икбал (Жұмақгағы бақыт бағы) деген тарихи шығарма жазды. Мунис юз
тайпасынан шыққан езбек ақсүйектеріне жататын еді. Ол сарай маңын-
дағытарихшы, ақын, мемлекет қайраткері болды. Фирдаус әл-икбалды Му-нис
аяқтаған жоқ (1829 жылы қайтыс болған). Оның хроникасын Мунистің хан
қызметіндегі мирасқоры ғана емес, сонымен қатар оның шәкірті де болған
жиені Агахи аяқгаған. Мунис — Агахидің ауқымды еңбегі шағатай тілівде жа-
зылған. Бүл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. ЖАЗБАША ДЕРЕКТЕМЕЛЕР
Парсы деректемелері. Соңғы орта ғасырлардағы Қазақстанның тарихын
зертгеу негізінен алғанда Шығыстың шектес және алыс елдерінен шыққан
авторлар жазған жазбаша деректемелердің материалдарына негізделеді.
Нарративтік шығармаларда: ең алдымен парсы тілінде жазылған тарихи, ме-
муарлық, географиялық шығармаларда аса маңызды материал бар, оларды
шағатай, ескі өзбек (түркі), сондай-ақ араб тілдерінде жазылған еңбектер
толықтырады. Бұл деректемелер ақпараттарының дәрежесі әр түрлі, көршілес
Орта Азияның (Мауараннахрдың), сондай-ақ Иранның, Шығыс Түркістанның
авторлары мейлінше хабардар, оның үстіне олардың неғүрлым көлемді де дәл
мәліметтері Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанға қатысты. Мысалы,
Моғолстаннан айырмашылығы арнайы Қазақ хандығы-ньіңтарихына арналған
деректеме жоқ.
Қазақстан жөніндегі мәліметтер шығыс авторларының шығармаларында үзік-
үзік келтірілген, негізінен алғанда саяси тарихқа, оның халқы мен
билеушілерінің көрші мемлекеттердің халқымен езара қатынастарының та- .
рихына қатысты әр түрлі әулеттен тараған хандардың шежіресі келтірілген.
Этникалық қүрамы, шаруашылық кәсібі, рухани және материалдык мәдениетінің
элементтері жөнінде бытыраңқы мәліметтер де бар. Шығыс
деректемелерініңматериалдарын — батысевропалық, кейініректе — орыс сая-
хатшыларының, елшілерінің, ғалымдарының хабарлары, сондай-ақ орыс
жылнамалары мен мұрағаттарының мәліметтері толықтыра түседі.
Монғолдардың жаулап алуы түрлі тілдердегі ауқымды әдебиетті өмірге
келтірді. Оңтүстік Қазақстандағы, сондай-ақ Орта Азиядағы монғолдар жау-лап
алуын зерттеуде басты деректеме Ала ад-дин Ата Мәлік Жувейнидің Та-рих-
иджахангуша (Әлемді бағындырушыныңтарихы) деген еңбегі болып табылады1.
Шығарма 1260 жылы аяқталған. Автор Түркістанға, Үйғырияға, Монғолияға езі
барған, монғолдардың ауызша әңгімелерін пайдаланған. Жу-вейни Отырарды
қоршау, Сырдариядағы баскд калалардыңталкандалуыту-ралы хабарлайды,
Шағатай, Жошы, Үгедей жұрттарыньщ Қазақстан аума-ғында орналасуы, XIII
ғасырдың ортасында Шағатай үлысында болған қырк-ыстар мен бүліктер туралы
деректер келтіреді.
; Фазлаллах Рашид ад-Диннің Жами' ат-таварих (Жылнамалар жинағы,
1310—1311 жылдары аяқталған) деген тарихи еңбегі XII—XIII ғасырлардағы
монғол және түрік тайпалары мен халықгарының тарихы жөніндегі мейлінше
елеулі еңбек болыптабылады. Рашид ад-Дин шығармасының негізіне ресми монғол
хроникалары, монғолдар жаулап алған түрлі елдердің тарихи шығар-малары,
оқиғаларға қатысушы хабарламашылардың материалдары алынған.
10
Әдет-ғұрыптар, діни нанымдар, көшпелі тұрмыс туралы, түрік және монғол
тайпаларының орналасуы туралы мәліметтер алуан түрлі. Жылнамалар жи-
нағының екінші томында тайпалардың этникалық құрамы, Қазақстан монғ-ол
үлыстарының құрамына кірген кездегі оның топономикасы, тарихи гео-графиясы,
саяси тарихы женіндегі деректер, Орда-Ежен үлысының тарихы, оның
ұрпақгарының, басқа да Жошы ұрпақгарының генеалогиясы жөнівдегі мәліметтер
келтірілген2.
Рашвд ад-Диннің мәліметтері бүл тақырыпты кейінгі уақыт үшін дамытқ-ан
көптеген авторларға негіз болды. Олардың ішівде беймәлім автордың 1426 жылы
Темір үрпағы Шахрухтың тапсыруы бойынша жазылған және Жошы ұрпақтарының
генеалогиялық тармағы, атап айтқанда, Үрұс хан мен оның ұрпақтарының
шежіресі келтірілген Муизз әл-ансаб фи шаджарат салатин могул деген
еңбегін атап өткен жөн3.
XIV—XV ғасырлардағы Орта Азия мен Қазақстанның тарихы ашып көрсетілетін
орта ғасырлар авторларының нарративтік тарихи еңбектері негізінен Темір
ұрпақгары тобының (қабылданған әулетгер бойынша шартты жіктеуге сәйкес)
шығармаларынан түрады. Оларда Темір мен оның ұрпақта-рының көрші елдер мен
халықтар жөніндегі саясаты ғана көрсетілмеген, со-нымен қатар олардың ішкі
саяси, шаруашылык, этникалық-мәдени өмірі жөніндегі материал да көп. XV
ғасырдың екінші жартысы — XVI ғасырға Мо-гол және Шайбани ұрпақгары
қалыптастырған деректемелер негізгі дерек көзі болып табылады.
Евразия тарихнамасывда, жалпы шығыстануда Низам ад-дин Шамидің За-фар-
наме, Шараф ад-дин Әли Йаздидің Зафар-наме, Абд ар-Раззақ Самарқандидің
Матла'ас-са'даин ва маджма'әл-бахрайн деген және басқа толып жатқан әмір
Темір деректемелері кеңінен мәлім екеніне қарамастан, Орта Азияның,
Иранның, шектес елдердің тарихын зерттеушілер оларға қай-та-қайта оралып,
олардағы материалдың алуан түрлі екені соншалық, бұл деректемелердің
жеткілікті дәрежеде толық және дәйекті түрде зертгелмегенін әділ атап
өтуде. Бұл корытывды Темір ұрпақгары дәуірінің шығармаларында бар Қазақстан
тарихы жөніндегі мәліметтерге де катысты.
Темір дәуірі туралы түпнұсқа деректемелерді зерттеушілер екі топқа
бөледі4. Бірінші топқа Темірдің немесе оның билік еткен ұрпақтарының
әмірімен жазьшған деректемелер жатады. Низам ад-дин Шамидің, Шараф ад-дин
Әли Йаздидің оны данышпан, әділетті мемлекет қайраткері етіп суреттейтін
шығармалары осындай. Шығармалардың екінші тобын бейтарап авторлар —
бұларға, мысалы, Рюи Гонзалес де Клавихо және Батыс Европа-ның бЗ&қа да
саяхатшылары жатады, сондай-ак әмір Темір бағындырған еддердің өз
еңбектерінде оның басқыншылықсаясатын бейнелеген авторлар (армян, грузин
деректемелері) жазған. Темірдің саясатына теріс сипаттама берген араб
авторлары Ахмед ибн Мұхаммед ибн Арабшах, әл-Айни, әл-Аса-ди сонғы топка
жатады5. Клавихо өзінің 1403—1406 жылдардағы саяхатының күнделігінде6
Самарқандтағы орасан зор құрылыс жүмыстарын, онда товар-лардың, соның
ішінде Русь пен оның Қазақстанды атайтынындай Татария-дан, Қытайдан және
басқа елдерден әкелінген товарлардың молдығын атап өткен. Әмір Темір мен
оның үрпақгары негізгі сауда жолдарын жаулап алып, көптеген елдермен сауда
және дипломатиялык, қатынастарын дамытуға көп көңіл бөлді.
Хронологиясы жағынан әмір Темірдін іс-әрекеттері туралы толып жатқан
11
хикаялардың негізін салған алғашқы еңбек Низам ад-дин Шамидің Зафар-
намесі болды, ол хижра бойынша 806 жылға (1403-1404 жж.) жеткізілген.
Автор Темір Бағдатты алғаннан кейін соған қызмет етуге кешкен, оның жо-
рықтарывда еріп жүріп, кеңсе кызметін атқарған. Ол өз еңбегіне ресми құжат-
тарды, Темірдін, жедістері туралы мәлімдемелерді, сол дәуірдегі оқиғаларға
катысушылардың ауызша әңгімелерін, Темірдің үйғыр хатшысы жазған хро-
никаларды пайдаланған. Шамидін, XIV ғасырдын. екінші жартысьшдағы Қазақ-
станда болған оқиғалар туралы мәліметтері негізінен әмір Темірдің Ақ Орда
мен Моғолстанның билеушілері Үрұс хан мен Тоғлық-Темір ханға қарсы күресіне
қатысты. Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісудағы шаруашылықтың жай-күйі жөнінде
деректер келтірілген, өлкеніңтарихи географиясын зерт-теу ге арналған
материаддар бар. Низам ад-дин Шами шығармасының парсыша мәтінін Ф. Тауэр
басып шығарған7. Екінші томында оның еңбегіне түсініктеме, сондай-ақ Хафиз-
и Абрудың Зубдат ат-таварих деген шығармасынан
үзінділер бар8.
Шараф ад-дин Әли Йаздидің Зафар-намесі: әмір Темірдің өмірі мен
қызметінін, мейлінше толык ресми тарихы болып табылады, ол Низам ад-дин
Шамидің еңбегі, түркі тілді Манзума-йи тюрки хроникасы, күнделіктер,
ресми қүжаттар, оқиғаларды көзімен көргендердің айғақгары негізінде жазы-
лған9. Шами сияқты Йазди де Темірдін, бағындырылған елдердегі қатыгездік
әрекетгерін бүгіп қалмайды, бірақ Шамиден ерекшелігі, ол бұл әрекеттерді
мадақгаудан шаршамайды. Шыңғыс-хан, әмір Темір сияқты қалаларды кңра-тып,
сансыз көп адамды кырып-жойған, олардытуған жерлерінен айдап әкет-кен
ортағасырлық жаулап алушылар өздерінің керші халықтар жөніндегі катыгездік
саясатын жасырмаған, ал сарайдағы авторлар өз шығармаларында олардын,
соғыстағы жеңістерін дәріптеген. Йаздидің еңбегі Шахрухтың үлы Ибраһим
сүлтан кезінде, 1419—1425 жылдар аралығында жазылғанымен, ол Темірді
дәрштеу болып табылады. Мүндай шығармаға Темір немесе оның ұрпақтары
болашақ үрпақтар үшін есте қалдырғысы келетін оқиғалар ғана тапсырыс
бойынша енгізілетін. Оқиғалар соған сәйкес түсіндірілетін. Сон-дықтан бүдан
бүрынғы отандыҚ әдебиетгегі Йазди мен оның ізашары жазға-нының бәрін
тарихи шындыққа сәйкестендіру туралы айту дүрыс болмас
еді10-
Шараф ад-дин Әли Йаздидің (хижра бойынша 8581454 жылы елген) шы-
ғармасында XIV ғасырдың соңғы үштен бірінде Оңтүстік Қазақстан мен
Жетісуда болған саяси оқиғалардың егжей-тегжейі, әмір Темірдің осы аудан-
дар мен Тянь-Шаньға жасаған жаулап алушылық жорықтарының бағытгары
келтіріледі. Оңтүстік-Шығыс Қазақстандағы мемлекетгі Моғолстан, Моғол-дар
елі, Моғол үлысы деп атаған Низам ад-дин Шами мен Хафиз-и Абрудан
айырмашылығы, Шараф ад-дин Әли Йазди оны Жете деген менсінбеген тер-
минмен ғана атайды. Йазди Темірдің Жете еліне жаулап алушылық ниеттері
туралы талай рет айтады, әмір Темірдін, алдына бүл өлкені каныратып, күйзел-
ту мақсатын койғанын, оның жергілікті билеуші топтарды бағындыруы тиіс
екенін атап керсетеді. Автор Ақ Ордада да, Моғолстанда да біртүтас билік
болмағанын сипаттайтын көп материал келтіреді. Темірдің жергілікті көшпелі
және жартылай көшпелі халықпен шайқастарда оңай жеңіп шығуына бүл да
кемектескен. Қазақстаннын, мал шаруашылығын, Ақ Орда мен моғол ханда-рының
әскери үйымын және Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісудың байырғы халқьі өмірінің
басқа жақтарын сипаттайтын деректер келтіріледі.
12
Му'ин ад-дин Натанзидің Мунтахаб ат-таварих-и Му'ини деген еңбегі
Қазақстан тарихын зертгеу үшін құнды деректеме болып табылады. Ескендір ,
анонимі деген атаумен бұл еңбекті ғылыми айналымға В. В. Бартольд енгізіп,
оған бірнеше мақаласын арнады11. Одан Шығыс Дешті Қыпшактың, атап айт-
қанда, Ақ Орданың тарихы жөніндегі материалдар В. Г. Тизенгаузеннің басы-
лымында келтірілген12. Баспагерлер бұл деректеменің көптеген құнды
деректерінің бірегейлігін, олардың анықтығын, мұны орыс жылнамалары-ның
деректерімен салыстырғанда расталатынын атап еткен.
Му'ин ад-дин Натанзидің еңбегі хижра бойынша 815—816 жылдары (1412—
1414 жж.) әмір Темірдің немересі Ескендірдің өтінуімен жазьшған. В. В. Бар-
тольд автор Фарстатұрғанымен, оныңортаазиялықаңыздармен, әдет-ғұрып-тармен
және көзқарастармен жақсы таныс болғанын, оның монғол және ұйгар
деректемелерін пайдаланғанын жазады13. Бүл оның Шығыс Дешті Қыпшақ-тың,
Жетісудың, Шығыс Түркістанның тарихы женінде хабарлаған мәліметтерінің
бірегей сипатынан көрінеді. Натанзи еңбектері Темір билік еткен кезендегі
оқиғаларды баяндауда жоғарыда аталған шығармаларды то-лық қайталамайды, ол
Темір тарихының ресми нүсқасымен шектеліп қалма-ған.
Мунтахаб ат-таварих-и Му'иниде Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның, Қыр-
ғызстан мен Шығыс Түркістанның тарихы жөніңце басқа деректемелерде қай-
таланбайтын бірегей материал бар14. Моғолстандағы тайпа үстем топтарының,
әсіресе әмір Қамар ад-дин дуғлатгың орталықхан билігіне қарсы күресі тура-
лы, Қызыр-Қожа ханның экономикалық саясатының кейбір жәйіттері тура-лы
деректер мен басқа да мәліметгер қызықгы. Му'ин ад-дин Натанзи шығар-
масының парсыша мәтіні 1957 жылы Тегеранда басып шығарылды15.
1423 жылы Темірдің немересі Мырза Байсұңқардыңтапсырысы бойьшша Хафиз-и
Абру 4-томдық Маджма1 ат-таварих деген жалпыға бірдей тарих жазуды
бастады. Арнайы Зубдат ат-таварих-и Байсункари деп аталған төртінші томы
материалдарының Қазақстан тарихына қатысы бар16. Ол түпнұсқа Шами мен
Натанзи шығармаларының негізіңце, бірақ ғасырдьщ одан кейінгі ширегі үшін,
1428—29 жылдарға дейін, ягаи алғашқы Темір ұрпақгары заманына арналған.
Үлықбекгің Моғолстанға Мүхаммед ханға қарсы жорығы туралы, сондай-ақ Темір
үрпағы Шахрухтың XV ғасырдың 20-жылдарында Қазақстанның оңтүстігі мен
оңтүстік-шығысы арқылы жүріп еткен Қытайға елшілігі туралы мәліметгер назар
аударарлық. Моғолстан арқьшы өткен жолды суреттеуде өлкенің тарихи
географиясы жөнінде деректер бар, ол сол кезендегі Моғолстанның ішкі саяси
жағдайы жөнінде пікір айтуға мүмкіндік береді17.
Темір^рпақтары тарихнамасының маңызды туындылары қатарында XV ғасырдың
екінші жартысындағы шығармалар ерекше орын алады. Олардың ішінде Абд ар-
Раззақ Самарқандидің Матла'ас-са'дайн ва маджма'әл-бах-райны бар. Онда
Иран мен Орта Азияның Хулагу және Темір үрпақгарының 1304 жылдан 1471 жылға
дейінгі тарихы баяндалған. XIV—XV ғасырлар шебіндегі Ақ Орданың құлдырауы
кезіндегі Шығыс Дешті Қыпшақтағы оқиғалар туралы, Барақ ханның мемлекеттің
ыдырауына қарсы әрекеті, Үлықбектің заманындағы Моғолстан мен
Мауараннахрдың езара қатынаста-ры туралы мәліметтер мен басқа да
деректердің ынта-ықылас туғызатыны күмәнсіз18.
Мұхаммед Хавенд-шах Мирхондтың (1433—1498 жж.) Раузат ас-сафа де-ген
жалпыға бірдей алтыншы томында XV ғасырдың 20-жыддарынан бастала-
13
тын Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның тарихы женінде көлемді
материал жеткілікті. В. В. Бартольд оның деректерін Үлықбектің Моғолста-нға
жоғарыда аталған жорығын сипаттауға арналған жазбаларында келтірген.
Мирхондтың бұл томының неғұрлым ертеректегі мәліметтері Темір мен оның
ұрпақтарына арналған, олардың Қазақстан аумағындағы саясаты туралы ертедегі
Темір ұрпақгары тарихнамасы авторларының еңбектері бойынша сол кезде-ақ
мәлім деректерді кдйталайды. Өз есімдерін, топонимдерді, этника-
лықтоптардың атауларын жазуда айырмашылықтар бар. Оқиғаларды баянда-уда,
мысалы, Үлықбектің нақ сол Моғолстанға жорығын суреттеуде және бұл
мемлекеттің ішкі жағдайын керсетуде орын алған, неғұрлым егжей-тегжейлі, еш
жерде қайталанбайтын қиғаштыктар Мирхондтың әлдебір жоға-лып кеткен
түпнұсқа деректемелерді пайдаланғанын көрсетеді19. Хондемирдің Хабиб ас-
сийар деген шығармасының20 XIV ғасырдың аяғы - XV ғасырдың басывдағы
Қазақстан тарихы жөніндегі мағлұматгары негізінен алғавда Шами, Йазди және
Мирхонд шығармаларын қайталайды, олар XV ғасырдың аяғы -XVI ғасырдың басы
үшін ғана бірегей. Қазақстанның орта ғасырларын зерттеушілер үшін
Хондемирдің Санкт-Петербургтің Мемлекеттік кепшілік кітапханасындағы
Та'рих-и Джахан-наме деп аталатын колжазбасындағы географиялық қосымшасы
назар аударарлық.
Әбу-л-Хасан Сайид Әли әл-Жүзжанидің (шамамен 147677 жж. өлген) Ма-
салик әл-мамалик деген шығармасы да Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс
Қазақстанның тарихи географиясын зерттеушілерге материал береді21.
Темір үрпақгарының тарихнамасында осы әулеттің өкілдері жазған еңбек-
тер де бар. Бұлар — түрік тіліндегі, әмір Темір шығарды деп саналатын
Темір ережелері22 мен Улус-арба1 (немесе Тарих-и арба' улус), яғни
төрт мон-ғол ұлысының тарихы.
Екінші шығарма Үлықбек мырзаның басшылығымен және қатысуымен жазылған.
Үлы астроном-ғалымның бұл тарихи еңбегіне Шыңғыс ұрпақта-рының ұлыстары
туралы жазған Х^І-Х^ІІ ғасырлардағы көптеген авторлар-дың шығармаларыңца да
таЛай рет сілтеме жасалған. Жошы мен Шағатай ұлы-стары туралы материалдар
соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан тарихына тікелей қатысты. Үлықбек Шағатай
ұлысындағы 28 ханның және Жошы ұлы-сындағы 39 ханның есімдерін келтірген.
Б. А. Ахмедовтің пікірінше XIII ғасыр-дың бас кезінде-ақ өзбек терминінің
пайда болуы туралы, оның XIV ғасыр-да Дешті Қыпшақгың батыс белігінде
этноним ретінде қолданылғаны туралы мәліметтер ерекше кұнды болып
табылады23.
Темір ұрпактары тарихнамасы тақырыбы жағынан алуан түрлі, әскери, саяси
оқиғаларды да, мәдени оқиғаларды да, мысалы, XIV—XV ғасырлардағы Сыр өңірі
қалаларында дала^хандары салғызған кұрылыстар және әмір Темірдің жарлығымен
Ахмет Йассауи кабірінің үстінен түрғызған таңғажай-ып кесенені де
көрсететін шығармалардағы Қазақстан жөніндегі материал-дардың шоғыры
осындай.
XVI ғасырдағы белгілі тарихшы және әдебиетші Мырза Мұхаммед Хайдар
Дуғлаттың Та'рих-и Рашиди деген шығармасы XIV—XVI ғасырлардың.ба-сында
Қазақстан аумағы мен керші аумақгарда өмір сүрген ірі мемлекетгердің бірі
Моғолстан тарихына арнайы арналған. Бұл еңбек — Қазақхандығының тарихын
зертгеу үшін де аса маңызды бастапқы деректеме. Онда тоқсан жыл ішіндегі
қазақ хандарының тарихы тым қысқа болғанымен, дәйекті түрде ба-яндалған.
14 '
Шонжарлардың жоғары топтарына жататын Мырза Мүхаммед Хайдар ибн
Мұхаммед Хұсайын Дуғлат (1499-1551 жж.) Моғолстанның аса ірі тайпалары-ның
бірінен шыққан. Мырза Мүхаммед Хайдардың ата-бабалары - дуғлат тай-пасының
әмірлері мен бектері - Моғолстан мемлекетіне кірген Оңтүстік-Шығыс
Қазақстанның, Қырғызстанның, Шығыс Түркістанның саяси тари-хында зор рөл
атқарған; олар аса маңызды мемлекеттік қызметтер атқарып, ұлысбектер
болған.
Мырза Мұхаммед Хайдар хижра бойынша 905 жылы (14991500 жж.) сол кезде
моғол хандарының билігінде болған Ташкентте туған. Оның анасы Мо-ғолстан
ханы Сұлтан Жүністің кіші қызы болған, ал Сұлтан Жүніс белгілі мемлекет
қайраткері, тарихшы және ақын Захир ад-дин Бабыр мен Моғолстан ханы Сұлтан
Сайидтың немере туысы еді. Мырза Мұхаммед Хайдар 1512 жыл-дан 1533 жылға
дейін Сұлтан Сайид ханның сарайында болып, билеушінің мұрагері Абд ар-Рашид
сұлтанды тәрбиеледі. 1533 жылы Абд ар-Рашид хан дуғлаттардың жоғарылауынан
қауіптеніп, оларға жазалау шараларын үйіп-төкті. Мүхаммед Хайдар Кашмирге
қашып барып, Үндістан, Үлы Моғолдар билеушілері атынан 1551 жылы
шайқастардың бірінде өлтірілгенге дейін билік етті.
Мырза Мұхаммед Хайдар жақсы білім алған, ез дәуірінің саяси оқиғалары
мен қайраткерлерінен хабардар болды. Ол түркі тілінде әдеби шығармалар
жазғаньмен де, мұсылман тарихнамасына тарихи Та'рих-и Рашиди еңбегінің
авторы ретінде енді. Шығарма 1542-1546 жылдары Кашмирде ортаазиялық парсы
тілінде жазылған. Екі бөлімнен — дафтарлардан тұрады.
I дафтар моғолдың Шағатай ұрпақтарынан шыққан хандарының тарихы-нан
тұрады, онда әмір Болатшы дуғлат 1348 жылы Тоғлық-Темір ханды хан тағына
көтерген уақыттан бастап, Мұхаммед Хайдар мырза Абд ар-Рашид ханның
құрметіне арнаған өз шығармасы 1533 жылы Қашғарияда (Моғолия-да) оның билік
ете бастағанына дейін Моғолстанда болған оқиғаларды баянда-ған.
II дафтар автор 1541 жылға дейін жеткізген мемуарлар болып табылады.
Бұл бөлімде өз өмірбаяны және сол дәуірдің көптеген тарихи адамдары тура-лы
емірбаяндық материалдармен қоса, бірінші бөлімде баяндалғандарына қосымша
Сүлтан Сайид ханның Моғолстандағы билік үшін күресі, оның 1514 жылы
Қашғарияның дуғлат әмірлерін басып алып, Моғолия мемлекетінің негізін
қалағаны, Моғолстанның бұрынғы аумақгарыңда — Жетісу мен Тянь-Шань еңірінде
Шағатай ұрпақтарының билігін қалпына келтіру әрекетгері туралы мәліметтер
бар. II дафтарда Х^-ХУІ ғасырлар шебінде Орта Азияда, Шығыс,^ркістаңца,
Ауганстаңда, Үңцістанда болған көптеген тарихи оқиғалар баяндалған.
Мүхаммед Хайдар мырза өз еңбегін моғолдар, атап айтқанда, өз бабалары -
дуғлат әмірлері арасында белгілі ауызша аңыздарға, ұлысбек-дуғлаттар-дың
қолы жететін ресми мемлекеттік кұжаттарға негіздеген. Тарих-и Раши-ди
деректемелерінің арасында сенім білдіруге лайықты адамдардың әңгімелері -
замандастары мен оқиғаларға катысушылардың айғақтары ма-ңызды орын алады.
Мұхаммед Хайдар өзінің ізашарлары - Жамал ад-дин Қаршидің, Жувейнидің,
Рашид ад-Диннің, Хамдаллах Казвинидің, Абд ар-Раззақ Самарқандидің, Шараф
ад-дин Әли Йаздидің және басқа көптеген адам-дардыңтарихи еңбектерін көптеп
пайдаланған.
Та'рих-и Рашиди - XIV ғасырдың екінші жартысы - XVI ғасырдың ба-
15
сындағы Моголстанның және XVI ғасырдың алғашқы он жылдыкгарындағы
Қашғаришың Шағатай ұрпағынан шыкқан хандарыныңтарихы жөніндегі ғана емес,
сонымен кдтар дуғлаттардан шыққан атақты адамдардың Шығыс Түркістан
бөлігіндегі (Маңлай Сүбе) билік ету тарихы жөніндегі де негізгі түпнұсқа
деректеме. Бұл шығармада соңғы орта ғасырларда Жетісуды, Шы-ғыс Дешті
Қыпшақты, Тянь-Шань аймағын, Шығыс Түркістанды мекендеген моголдардың,
басқа да тайпалар мен халықгардың, атап айтқанда, қырғыздар-дың,
үйғырлардың, өзбектердің, ойраттардың және басқалардың тарихы жөнінде
бірегей материадцар бар. Онда алғаш реттарихнамада қазақхандары Жәнібек пен
Керейдің кешіп кетуі туралы хабарланады (көшіп кету — жаңа қазақ хандығының
өзінше бір өзін-өзі билеуінің, ерік білдіруінің нысаны), олардың этникалық
сана-сезімін қабылдау себептері туралы пікірлер айты-лып, қазақ хавдарының
Шайбани ұрпақгарымен, моғол хавдарымен, қырғыз-дардың, ноғайлардың,
қалмақтардың (ойратгардың) әміршілерімен өзара қатынастары айтылады.
Мұхаммед Хайдардың шығармасы медиевистикада кеңінен мәлім. Оны XVI—XVII
ғасырлардағы кептеген шығыс авторлары мен соңғы орта ғасыр-лардағы Орталық,
Орта Азия тарихын қазіргі зерттеушілер түпнұсқа ретінде павдаланды24.
Та' рих-и Рашиди қолжазбасы парсы тіліндегі көптеген тізімдерде,
түрік тіліндегі аудармаларда сақгалған. Ағылшын және орыс тілдеріндегі
аударма-лары жарияланған25.
Шах-Махмүд Шорастың Тарих (Хроника) деген шығармасы қазақ хан-дары
Бұйдаш, Хақназар, Тәуекел, Есім және оның үлы Жәңгір кезіндегі XVI-XVII
ғасырлардағы қазақ-могол қатынастарының тарихы жөніндегі түпнүсқа болып
табылады26. Мырза Мұхаммед Хайдар Дуғлаттың Та' рих-и Рашидиі сияқгы, Шах-
Махмұд Шорастың Хроникасы да Шығыс Түркістанның (Мо-ғолстанның және 1514
жылдан Моғолияның) Шағатай ұрпақгарына арналған деректемелер тобына жатады.
Дуғлаттар тарихын жазған Мырза Хайдардың үлгісімен, Шах-Махмүд Шорас өз
еңбегін өзі туған шорас тайпасының тари-хына арнаған. Құрама бөлігі Та'
рих-и Рашиди негізінде, Абд ар-Рашид хан-ның уақытына (1533—60 жж.)
немесе, дәлірек айтқанда, Та'рих-и Рашиди біткен уақытқа дейінгі кезең
негізінде жасалған. Одан кейінгі, XVII ғасырдың 70-жылдарына дейінгі уақыт
түпнүсқа, көз көргендер мен автордың мәліметгеріне негізделген. Бұл
бөлімнің жалпыға бірдей тарих, энциклопеди-ялар сипатындағы неғұрлым
ертедегі үш шығармаға еш қатысы жоқ, ал оларда да Шығыс Түркістандағы моғол
мемлекетінің әміршілері туралы мәліметтер бар. Бұлар - Әмин Ахмет Разидің
Хафт иклим (1593-94 жылдары жазылғ-ан), Хайдар ибн Әли Разидің Тарих-и
Хайдари (161112-1618-19 жж.) және Махмүд ибн Уәлидің Бахр әл-асрар
(шамамен 1640—41 жылдарда бітірілген) деген шығармалары. Шах-Махмұд Мырза
Фазил Шорастың шығармасы ша-мамен 1676-77 жылдарда жазылған. Ол Х^І-Х^П
ғасырлардағы қазақ-могол өзара катынастарының жекелеген жағдайларын
көрсетеді27.
Бұл мәліметтер үқсас, бірақ олар жоғарыда аталған деректемелердің
мәліметтерімен (уақыты, хандардың есімдері, шайқастар өткен жерлер және
басқа да егжей-тегжейлер жөнінен) сәйкес келмейді. Олар Абд ар-Рашид ханның
орталық және батыс Моғолстанда, Жетісуда моғол әміршілерінің билігін
қалпына келтіру, бұл жерлерден қазақтарды ығыс-тырып шығару әрекеттеріне
қатысты. Шах-Махмүд Шорас Есім ханның
16
Шалыш пен Турфан әміршісі Абд ар-Рахимнің Жаркенттегі орталық әміршімен
күресіне қатысқаны туралы айтады. Қазақ хандығының Моғо-лиямен
дипломатиялық қатынастары туралы айткднда қазақ ханы Жаһангер бастап, оның
үлы, болашақтағы атақты хан Тәуке сұлтан қатыс-қан елшілік туралы
мәліметтер ден қоюға лайық28.
Г*ХУІ ғасырда Орта Азияда ең алдымен Мүхаммед Шайбани хан мен оның ,
атасы Әбілқайыр ханның, ал ғасырдың екінші жартысында Абдаллах ханның
қызметі баявдалатын шайбанилік тарихнама шығармалары кеп мөлшерде жа-зылды.
Темір үрпақгарынан Мауараннахрды жаулап алған Мұхаммед Шайба-ни өз жағына
еткен Темір үрпақтары мектебінің әдебиетші, тарихшы қайраткерлеріне өзінің
ерліктерін, өзінің ата-бабалары — Шайбани ұрпақта-рының әрекеттерін тарихи
шығармалардың бетгерінде көрсетуді тапсырған. Авторы Мұхаммед Шайбанидің
езі болған деп саналатын, түрік тіліндегі Та-варих-и гузида-йи нусрат-
наме деген анонимдік шығармамен, Мүхаммед Са-лихтың түрік тілінде өлеңмен
жазылған Шайбани-наме дастанымен бірге XVI ғасырдың басындағы
ортаазиялықтарихнамада Камал ад-дин Бинаи мен Молла Шадидің тәжік-парсы
тіліндегі шығармалары маңызды орын алады.
Камал ад-дин Бинаи (1453-1512 жж.) - әдебиетші, тәжік өлеңінің кере-
мет шеберлерінің бірі29. Гератта, Иракта, Самарқанд пен Бүхарада тұрған,
Мүхаммед Шайбани ханға қызмет етуге көшіп, 1504-1510 жылдар арасында оған
арнап Шайбани-наме және Футухат-и хани деген екі тарихи еңбек жазған
(екінші шығарма — біріншісінің кеқейтілген нұсқасы). Камал ад-дин Бинаи
жастық шаганан бастап, Мауараннахрда Темір үрпақгары мемлекетінін,
кұлауынадейінгі (1502-1503 жылдарғадейінгі) МұхаммедШайбанидіңемір жолын
баяндаған. Ол Темір ұрпакгарының күйреуіне Мұхаммед Шайбанидің әскер күші
мен қолбасшылық талантынан гөрі, Орта Азияның бұрынғы билеушілері мен
шонжарларының арасывдағы өзара қырқыстар мен кикілжің себеп болғанын
көрсеткен.
Камал ад-дин Бинаидың қазақтар мен Қазақстан туралы мәліметтері көп әрі
маңызды. Оларды, сөз жоқ, аталған Таварих-и гузида деп аталып өткен
еңбектін, мәліметтерімен салыстыруға болады, ал оған деректеметануда XVI
ғасырдың басындағы шайбанилік тарихнаманың басқа шығармалары үшін түпнүсқа
рөлі беріледі30. Алайда зерттеушілер (П. П. Иванов, А. М. Мирзоев, Р. Г.
Мукминова, С. К. Ибрагимов, Б. А. Ахмедов және басқалар) Бинаи еңбегінің
маңызын деректеме деп таниды.
Бинаи Әбілқайыр ханнан кейінгі Шығыс Дешті Қыпшақтағы жағдай тура-лы,
оның үлы Шайх Хайдар ханның билікті қолдан шығарып алғаны туралы (оның
(з^йрықтары мен шақырғанына адамдар мен әскер жиналмады), оған Жошы
ұрпақтарының, соның ішінде қазақ хандары Жәнібек пен Керейдің, сондай-ақ
маңғыт мырзаларының қарсы шыкканы туралы, Сыр өңірі қалала-ры аймагавда
ыкдал жасау жолындағы күрес туралы сез етеді. Түркістанның Отырар, Сығанақ,
Сауран калалары туралы материадцары, сондай-ақ Дешті Қышлақгың құсшы,
крңырат, қият, найман, күрлеуіт, маңғыттайпалары және өзбек, қазақ, башқүрт
және баска да түркі тілдес халыктарының құрамына кірген өзге тайпалары
туралы мәліметтері қүнды31.
Молла Шадидің өлеңмен парсы тілінде жазылған Фатх-наме (Жеңістер
кітабы) 1501 жылға дейінгі оқиғаларды қамтиды, Мұхаммед Шайбани ханның
тапсыруымен жазылған. Оньщ мазмүны Таварих-и гузвда-йи нусрат-намедегі
оқиғалардың баяндалу үлгісіне сәйкес келеді. Қазақстан тарихы бойынша
алғанда оның аумағында Шайбани үрпақгарының биліктен айырылу кезеңінің
сипаты көп жағынан Бинаидің материалдарына ұқсас. Алайда, шайбанилер
тобының басқа шығармаларында жоқ бірқатар мәліметтер, мысалы, Әбілқайырдан
кейін Шығыс Дешті Қыпшақта Жәдігер ханның билік етуі ту-ралы хабар да бар.
Дастан мәтінін аударушы және зерттеуші В. П. Юдин ез еңбегі үшін Молла Шади
қосымша ақпарат көздерін, атап айтқанда, хандар мен олардың серіктерінің
өздері ауызша айтқан әңгімелерін немесе Тава-рих-и гузиданың неғұрлым
толық, редакцияланып үлгірмеген қолжазбасын пайдаланған деп топшылайды32.
Шайбанилік тарихнама қатарында Орта Азия мен Қазақстан тарихы жөнівдегі
аса маңызды түпнұсқа еңбек — Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидің Михман-
наме-йи Бухара (Бухар ме^манының кітабы) деген еңбегі ерекше орын алады.
Ол хижра бойынша 8626.3. 1457—58 жылы Иранда туған. Ибн Рузбиханның
балалық және жастық шағы Шираз бен Исфаханда өткен. Хид-жаз бен Египетте ол
сол замандағы ғылымнан зор білім алып, көрнекті діни ғалым мен әдебиетші
болды. Кейіннен Ибн Рузбихан XV ғасырдың аяғы — XVI ғасырдың басындағы Иран
мен Орта Азияның бірқатар билеушілерінің сарайларында жоғары қызметтер
атқарды. Азербайжандағы Ақ-Қойынлы әулетінің тарихына арналған Тарих-и
аламара-йи Амини деген тарихи шы-ғарма жазды. 1504 жылы Шах Исмаил
Сефевидің әскерлері суннитгерді талқ-андаганнан кейін Ибн Рузбихан Ираннан
кетіп, Мауараннахрдағы Мұхаммед Шайбани ханның сарайына барды. Жорықтарда
оған еріп жүріп, ханмен діни ілім сайыстар мен әңгімелерге қатысты.
Қазақстан мен Орта Азия тарихнамасында Ибн Рузбихан Бұхара мейма-нының
кітабы авторы ретінде мәлім. Шығарма Мұхаммед Шайбани ханның 1508—1509
жылдың қысындағы қазақгарға қарсы жорығына әзірлік пен жо-рықтың езіне
арналған. Шынына келгенде ол XV—XVI ғасырлар шебіндегі қазақтар мен көшпелі
езбектердің әлеуметтік-экономикалық, мәдени және саяси емірінің көптеген
жақтарын емін-еркін сипаттайтын замандастын, на-қты айғақтары болып
табылады. Ибн Рузбиханның қазақтардың тұрмысы, шаруашылығы, Шығыс Дешті
Қыпшақ халқының этникалық құрамы, Қазақ-стан мен Орта Азия халқының сауда-
экономикалық байланыстары, Қазақ хандығының билеушілері мен шайбанилердің
өзара саяси катынастары тура-лы мәліметтері ерекше.
Дешті Қыпшақ пен Түркістан жөніндегі тарихи-географиялық материал-дар
қызығушылықтуғызады. Оңтүстік Қазақстанның Сыр өңіріндегі қалала-ры туралы
мәліметтер ерекше маңызды. Олардың көпшілігіне — Түркістанға, Сауранға,
Аркөкке және басқаларына ол өз еңбегінің көптеген беттерін ар-наған. Ибн
Рузбиханның шығармасьш 1962 жылы Манучихр Сутуде Тегеранда басып шығарды33.
Шайбанилік тарихи әдебиет арасыңца Масуд ибн Усман Кухистанңдің Та-рих-
и Абулхайр-хани деген жалпыға бірдей тарихы, атап айтқанда, оның 1428—
1468 жылдарда Шығыс Дешті Қыпшақта билік еткен көшпелі өзбектер ханы
Әбілқайырдың тарихына арналған түпнұсқа белігі маңызды орын алады. Шыңғыс-
хан мен оның мирасқорларының тарихы, Темір мен оның ұрпақта-рының тарихы
сияқгы жоғарьща аталған XIV—XV ғасырлардағы авторлар қол-жазбаларының
негізінде баяндалған. Шығарма 1543-1544 жылдарда, Шайба-ни үрпағы,
Самарқандта 1540—1551 жылдарда билік еткен Абд ал-Латиф хан-ның (Әбілқайыр
хан немересінің) тапсыруымен тәжік (ортаазиялық парсы)
18
тілінде жазылған. Бүл ханға қызмет еткенге дейін Масуд ибн Усман
Кухиста-ни Әбілқайырдың ұлы Сүйініш-Қожа ханның хатшысы болып, Дешті Қып-
шақ пен Түркістандағы XV ғасырдағы оқиғалар туралы ақпаратты Сүйініш-Қожа
ханнан және Әбілқайыр ханның басқа да серіктерінің ұрпақтарынан алып
отырған.
Масуд Кухистанидің Әбілқайыр ханның заманы туралы мәліметтері ауқымды
әрі алуан түрлі: онда оның билік ете бастаған кезі, оның Қазақстан-ның
далалық аймақтарындағы Жошыдан тараған сансыз көп қарсыластары-мен
соғыстары, Хорезм мен Сыр өңірі қалаларын жаулап алуы, Мауараннах-рдағы
Темір ұрпақтарымен өзара қатынастары туралы айтылады. Басқа да Шайбани
ұрпақтары дәріптелетін шығармалардағы сияқты, Масуд Кухистанидің еңбегінде
де барлық материалдың едәуір дөрежеде сыңаржақ тандап алынғанын, ол
Шайбанилердің даңқын, олардыңдалалықаумақгарға ғана емес, сонымен қатар
Түркістан қалаларына, Хорезмге, Мауараннахрға дәмелерінің зандылығын
дәлелдеуге тиіс болғанын атап өткен жөн. Солай бола түрса да, зерттеушілер
бұл деректемелерді олардың этносаяси сыңар-жақ бағдарда екенін (мысалы,
оларда қазақ әміршілерінің Шығыс Дешті Қып-шак, пен Түркістан жерлеріне
құқықгары туралы ештеңе айтылмайды) ескере отырып пайдаланып келеді. Масуд
Кухистанидің Шығыс Дешті Қыпшақхал-қының рулық-тайпалық қүрамы, көшпелі
өзбектер хандарының серіктері — әмірлер мен бектердін, белгілі бір
есімдерін атаған кездегі әлеуметтік термин-дер жөніндегі деректерінің,
тарихи география жөніндегі деректері мен басқа да мәліметтерінің зор маңызы
бар34.
Орта Азияның соңғы орта ғасырлардағы тарихын зерттеушілер Зайн ад-дин
Васифидің Бадаи' әл-вакаи' (Ғажайып оқиғалар) деген мемуарын жо-ғары
бағалайды, ол XVI ғасырдың бірінші жартысындағы аймак, халқының түрлі
топтарының қоғамдық, мәдени емірінің, тұрмысының кептеген жақга-ры
жөніндегі аса маңызды түпнүсқа деректеме болып саналады. Васифидің
шығармасында Қазақстан тарихы жөнінде — Шайбани ұрпағы Үбайдаллах хан-ның
қазактарға жасаған жорығы туралы маңызды мәліметтер және Қазақ-тарды жеңу
туралы мәлімдеме (1537 жылғы) бар. Бірақ оның Сыр бойы қала-лары өмірінің
түрлі жақгары туралы, мысалы, Саурандағы медресе қүрылы-сы туралы, сол
қаланың теңірегіндегі суландыру жүйесі туралы, вакфтық жерлер және т. б.
туралы мағлүматтары ерекше маңызды. Ол бұл жерлерде болған, Сауранда Сейид
Абдаллахтың жанында Мир-и Араб атымен тұрған, Түркістанда, Ташкентте
болған35.
XVI ғасырдың екінші жартысывдағы Қазақстан тарихын зерттеушілер үшін
ХафиЙГаныш ибн Мир Мүхаммед Бұхаридің сол кездегі ортаазиялык тарих-намада
кеңінен мәлім Шараф-наме-йи шахи (Шахтар даңқы кітабы) деген еңбегінің
маңызы зор. Автор Шайбани II Абдаллах ханға кызмет етіп, оның қызметін,
әскери жорықтарын, Орта Азия мен көршілес өлкелерде болған оқиғаларды егжей-
тегжейлі жазып отырған. Абдаллах езінің шайбанилік мемлекетгі біріктіру
жольшдағы күресінде көршілес билеушілердің, атап айтқ-анда, қазақханы Шығай
мен оның үлы Тәуекелдің әскери күштерін пайдаланғ-ан. Қазактардың Сыр өңірі
қалалары үшін күресі туралы мәліметгер ден қоюға лайық. Абдаллах ханның
Сарысуға дейінгі қазақ жеріне жасаған жорығын су-ретгеуден қалалардың,
сондай-ақ далалық аумақтың экономикалық жағдайы туралы әр түрлі материал,
этногеографиялық деректер алуға болады36.
XVI ғасырдағы түрік авторы Сейфи Челебидің Китаб-и падишах-и вилай-
19
Г
ет-и Хинд ва Хитай ва Хотан ва Кашмир деген шығармасында жинақталған
материалдар қазақтардың шаруашылығын, әлеуметтік құрылымын, этносая-си
мәселелерді зерттеуге жәрдемдеседі37.
Махмұд ибн Әмір Уәлидің Бахр әл-асрар фи манакиб әл-ахйар (Өнегелі
адамдардың ерліктері жайлы ғаламат құпиялар) деген энциклопедиялық
еңбегінде соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы жөнінде алуан түрлі және
өте құнды материалдар бар. Автор XVII ғасырдың 1-жартысында өмір сүрген,
Балхта туған, көп саяхат жасап, Үңцістанда болған, кітаптардан, білімді
адаадцармен сұхбатгардантолып жатқан ғылыми мәліметгер жинаған. Біркатар
поэтикалық шығармалар жазған. Ашгархани Нәдір-Мұхаммед шахтың тапсы-II
руымен өзінің негізгі еңбегін — ғарышнама, география, жалпы тарих жөніндегі
7томдық Бахр аль-асрар шығармасын жазған.
VI томда Шыңғыс-хан мен оның ұрпакгарының тарихы баяндалады. Том-ның
екінші бөлімінде Мауараннахрдағы, Моғолстан мен Шығыс Түркістандағы Шағатай
ұрпақтарыныңтарихы айтылған38. Бұл әулеттуралы Та'рих-и Ра-шиди
мәліметтері жүз жылға, 1640—41 жылға дейін жеткізілген. Дешті Қып-шақгағы
Жошы ұрпақгарының тарихы — үшінші, аштархандықгар—төртінші бөлімде. Соңғы
бөлімнің көптеген материалдарының Қазақстан тарихына, әсіресе Орта Азиямен
XVII ғасырдың алғашкы онжылдықгардағы қарым-қаты-настары тарихына қатысы
бар. Махмұд ибн Уәлидің мәліметгері оқиғаларды көзімен көргендер мен
қатысушылардың айтқандарына негізделген. Қазақ сұлтандары Есім мен
Тұрсынның егестері туралы, Есімнін ойраттарға қарсы жорығы, Имамкули ханның
Ташкент пен Түркістанды Есімге беруі туралы материадцар мен баскд да
деректер ынта-ықылас туғызады39.
Махмұд ибн Уәлидің Жошы және Шағатай ұрпақтарының тарихы жөніндегі
мәліметгері — бірегей мәліметтер, ол бұларды, сірә, бізге дейін жетпеген
түпнұсқа деректемелерден алса керек. Бұл мәліметтер Ақ Орданың, Әбілқайыр
хандығының, Моғолстанның, Қазақхандығыныңтарихына қаты-сты; тарихи
география, атап айтқавда, Орта Сырдария өңіріндегі қалалардың сипаттамасы
жөніндегі материалдар зор ықылас туғызады. Бұл деректемені ғылыми айналымға
бірінші рет В. В. Бартольд енгізген40.
М. X. Әбусейітова XVI ғасырдың екінші жартысындағы Қазақ хандығы-ның
зерттеу үшін келтірген деректемелер тобында қазақ хандары мен сұлтан-
дарының шайбанилермен, содан соң XVI ғасырдың аяғы мен XVII ғасырдың
басындағы Мауараннахрдың аштарханилерімен қарым-қатынастары туралы егжей-
тегжейлі мәліметтер бар. Ол бүл деректемелерге сипаттама берген, олардың
арасында Мұхамедия ибн Араб кдтағанның Мусаххир әл-билад, Молла Шараф ад-
диннің Тарих-и Сайид Раким, Ескендір Муншидің Та-рих-и аламара-йи
Аббаси, Хасан-бек Румлудің Ахсан ат-таварих деген шығармалары және Орта
Азия мен Иранның соңғы орта ғасырлардағы автор-ларының басқа да шығармалары
бар41.
Қазак және өзбек (Бүхара) билеушілерінің XVII ғасырдағы Оңтүстік
Қазақстан мен Ташкенттің маңызды сауда-экономикалық орталықтары жөніндегі
тайталастары туралы, Мұхаммед Юсуф Муншидің Тарих-и Му-ким-хани деген
шығармасында айтылатын Имамкули ханның Ташкенттегі көтерілісті аяусыз басып-
жаныштауытуралы мағлүматгарды атап еткен жөн42. г~—Түркі тілді
деректемелер. Жалпы дәстүр мен мәдениет негізіңце парсы тілді шығармалармен
біріктірілген және негізінен Орта Азия мен Шығыс Түркістанда жазылған түркі
тідці әдебиет ескерткіштері соңғы орта ғасырлар
20
дәуіріндегі Қазақстан тарихы жөніндегі нарративтік деректемелер
арасында маңызды орын алады. Оларда орта ғасырлардағы Қазақстан тарихының
кдзақ халқы күрылуымен, Қазақ хандығының пайда болуымен және дамуымен, сон-
дай-ақ XV—XVIII ғасырдың басындағы қазақ қоғамы өмірінің көрінісін жаң-
ғыртып көрсетумен байланысты кезеңнің ерекше маңыздылығын баяндай-тын
едәуір мәліметтер бар.
Жалпы тарих бойынша Зубдат әл-асар (Маңызды жылнамалар) деген
шығарманы басқа бір деректемелер бойынша Абдаллах Балхи (XV ғ. аяғы — XVI
ғ. басы) ретінде белгілі Абдаллах бен Мұхаммед жазған. XVI ғасырдың басыңца
ол Хорасанды көшпелі өзбектердің ханы Мұхаммед Шайбани біржола жаулап
алғанға дейін Темір үрпақтарына қызмет еткен. Сонан соң ол шайба-нилерге
қызмет етуге көшеді. Абдаллах Балхи өз еңбегін Шахрухияның, кейіннен
Ташкентгің билеушісі Келді-Мұхаммед сүлтанның тапсыруымен жазған.
Қүрастырма хроника болып табылатын шығармада мұсылман әулетгерінің тарихы
баяндалады. Оқиғаларды суреттеу 1525 жылға дейін жеткізіледі. Еңбектің XVI
ғасырдың алғашқы ширегі үшін ғана түпнүсқа де-ректеме ретінде маңызы бар.
Бұл кезеңнің оқиғаларын автор өз әсерлері және замандастары мен окдғаларға
қатысушылардан алынған ақпарат негізінде бер-ген. Зубдат әл-асарда
қазақтардың саяси тарихы мен олардың билеушілері жөнінде нақты материал
бар. Мүхаммед Шайбани ханның 1510 жылғы өзбектердің жеңілісімен аяқталған
қазақтарға жорығы туралы айтылады. Ба-сқа деректермен қатар, Қасым ханның
Түркістан мен Ташкентке жорығына байланысты мәліметтер де келтіріледі43.
Тарихшы, ақын, билеуші — Үндістанда Үлы Моғолдар империясының негізін
салушы Бабырдың (1483—1530) тарихнамада Бабыр-наме (Бабыр жазбалары)
деген атпен белгілі болған еңбегі орта ғасырлардың тамаша та-рихи-әдеби
ескерткіштерінің бірі болып саналады. Жас кезінде Бабыр Ферғ-ананың мұрагер
билеушісі болған. Уакьіт ете келе Орта Азияда Темір үрпақ-тарының
орталықгандырылған мемлекетін күру жолындағы езара кырқысқ-ан күресіне
белсене қатысады. Алайда Дешті Қыпшақтан келген Мүхаммед Шайбани Темір
ұрпақтары әулетініңтүбіне жетті. Бүл жағдай Бабырды 1504 жылы Ауғанстанға
кетуге мәжбүр етіп, сол жерден ол Орта Азия мен Үндістанға жорықтар жасады.
1526 жылы Бабыр Үлы Моғолдар әулетінің негізін қалап, овда 1530 жылға дейін
билік етті.
Бабыр сол дәуірдегі көптеген окиғалардың куәгері ғана емес, тікелей
қаты-сушысы да болды. Жазбалар Орта Азия, Ауғанстан және Үндістан тарихы
жөніндегі өте қүнды деректеме болып табылады. Бұл кітапта сол замандағы
ғүрыптЫ^мейлінше толық керінісі берілген.
Қазақстан тарихы үшін Бабырдың Жетісу моғолдары, Шығыс Дешті Қып-
шақгағы Әбілқайыр мемлекеті туралы, Мүхаммед Шайбанидің саяси іс-қимьш-
дарына қатысу туралы, қазақгану институты, Оңтүстік Қазақстан мен *
Жетісудыңтарихи географиясы, өзбектер сияқты, қазақтардың, қырғыздар-дың
және Орта Азиядағы басқа да түркі тілдес халықтардың этникалык тари-хы
туралы мәліметгері ерекше маңызды44.
XVI ғасырда Шыңғыс-наме деген құнды тарихи шығарма туды. Оның авторы
— Елбарыс ханның (1512—1525) қызметінде болған ықпалды отбасынан шыққан
Хиуатарихшысы Өгеміс қажы ибн Маулана Мүхаммед Дост. Ал оның ата-бабалары
XV ғасырдың 80-жылдарында ұлысы Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан
Шайбани Жәдігер ханның боданы болған. Өтеміс қажы-
21
ның өзі әуелгі кезде Елбарыс хан жанында, сірө, сарай хатшысы болып қыз-
мет еткен болса керек.
Шыңғыс-наме мәліметтерінің орта ғасырлардағы Қазақстан халқының
саяси, этникалық-саяси, шаруашылык, әлеуметтік-мәдени өмірінің пробле-
маларын шешу үшін зор маңызы бар. Өтеміс қажыныңтуындысы Шыңғыс-хан мен
оның ұрпақтары билік еткен уақытты қамтиды және онда Алтын Ор-даның хандары
туралы мәліметтер бар. Көбіне ауызша айтылған аңыздарға негізделген
еңбектің бірегейлігі Алтын Орданы зерттеушілер үшін, атап айт-қанда, XIV
ғасырдағы Қазақстанды зерделеу үшін ғылыми ынта-ықылас ту-ғызатыны
күмәнсіз45.
Қашғариядағы белгілі суфылық кайраткер Қожа Мүхаммед Шарифке ар-налған,
авторы беймәлім агиографиялық шығарма Тазкира-йи Ходжа Му-хаммад Шариф
(Қожа Мұхаммед Шарифтің ғүмырнамасы) XVI ғасырдың екінші жартысына
жатады. Ол Сырдариядағы Сайрамда туған. Самарқанд медресесінен білім алған.
Оқуын бітіргеннен кейін Қашғарға барып, онда Шығыс Түркістанда көшпелі
түріктерді ислам дініне кіргізген әулие деп құрметтелген қарахани Сатұқ-
Боғра хан мазары жанында өмір сүрген. 1656 1666 жылы Жаркентте өлген.
Тұрмыстық әдебиет жанрына жататын Тазки-раның бірінші бәлігі аңызға
күрылған және суфылық ізгілік рухына толы, нақтылы тарихи мағлұматтар
шығарманың екінші бөлігінде айтылады, онда, атап айтқанда, Шағатай ұрпағы
Абд ар-Рашидханныңұлы Абд әл-Латифтің қырғыздарға шапқыншылығы туралы және
кейіннен оның елуі туралы мағл-ұмат бар. Осы оқиғаға кдтысты мәліметтер
айтылатын басқа шығармалардан Абд әл-Латифтің қазақ хандарының басшылығымен
аттанған қазақтар мен қырғыздардан қаза тапқаны мәлім46.
Шайбани ханның ресми тарихының авторы ақын әрі ғалым Мүхаммед Са-лих
болып табылады. Оның Шайбани-наме (Шайбани туралы кітап) ретінде
белгілі шығармасында Шайбани ханның туғанынан бастап, оның көшпелі
өзбектермен бірге Мауараннахр мен Хорезмді жаулап алуына (1500— 1509 жж.)
дейін Қазақстан (Шығыс Дешті Қыпшақ) мен Мауараннахр аума-ғында болған
саяси оқиғалар, атап айтқанда, Шайбани ханның Кереймен және Жәнібекпен,
Бүрындык ханмен және Қасыммен өзара қатынастары, Сыр бой-ының қалалары үшін
күресі баяндалады. Сонымен қатар әлеуметтік-эконо-микалық сипатгағы
мәліметтер, көшпелі езбектердің мемлекеттік құрылысы туралы, әскери құрылыс
пен олардың әскерінің жай-күйі туралы деректер бар. Бағалы географиялық
мәліметтер зор ынта-ықылас туғызады, олар кейіннен қазақ, өзбек
халықтарының этникалық компонентгерінің бірі болғ-ан түрік-монгол
тайпаларының құрамы туралы пікір айтуға мүмкіндік береді47. Таварих-и
гузида-йи нусрат-наме (Жеңістер кітабыньщ тандамалы та-рихы) деген
тарихи еңбектің авторы қазіргі шығыстанушы-медиевистердің есептеуінше,
Шайбани ханның өзі болуы әбден ықтимал. Әулеттік тарихта Шыңғыс-хан мен
оның патшалық еткен үрпактарынын тарихы, Монғолияда, Дешті Қыпшақга, Орта
Азияда билік етуші Шайбани ханның тарихы баянда-лады. Таварих-и гузвдада
Әбілқайыр хан өлгеннен кейін Шығыс Дешті Қып-шақ далаларывда кдлыптасқан
жағдай туралы да, Керей мен Жәнібектің сол даладағы іс-қимылдары туралы да
айтылады. Шайбани ханның Сырдариядағы қалаларды алу жолындағы қазақ және
моғол хандарымен күресі ерекше тәптіштеп баяндалады. Сонымен бірге Жәнібек
сұлтанның Орта Азиядағы жорығы туралы, көшпелі езбектердің әскери қүрьшысы
мен тактикасы тура-
22
лы, олардын, әскери-әкімшілік жүйесі туралы, Шайбани ханның еркін билік
ету (казачества) жылдары туралы мәліметтер де қүнды48.
Сығанақ өлкесіндегі заң қүжаттарында (олар небәрі үшеу) бір шаруашы-
лықтың XVI ғасырдың екінші жартысынан басталған үш ғасыр бойындағы жер-су
қүқықтары керсетілген. Солардың арқасында Түркістан еңірінде көп болған
дағдылы вақфтық шаруашылықтың жер және су пайдалану эволюция-сын белгілі
бір шамада байқауға болады. Грамоталарда әр түрлі салықтар мен
міндеткерліктерді көрсететін қомақгы материал бар. Хандардыңтархан атақ-
тары мен пүрсатгарын беруі туралы мағлұматгар кұнды. Қүжаттарда бірқатар
мекендер осы кезге дейін аталатын көптеген географиялық атаулармен айты-
луының да маңызы аз емес. Құжаттардың Сығанақ өңіріндегі жер иелену та-
рихын зерттеудегі маңызы зор екені дау туғызбайды49.
Қазақтың жалайыр тайпасының екілі Қадырәли бек (Қадырғали, 1530— 1605
жж.) бізге дейін жеткен, шартты түрде Жами ат-таварих (Жылнама-лар
жинағы) деген тұңғыш тарихи еңбекті жазды. Бүл шығарма ауызша тари-хи
аңыздар мен Рашид ад-Динніңтарихи жинағы (XIV ғ.) негізінде жазылған.
Белгілі би Қадырәли бек Ондан сүлтанға, ал одан соң оның үлы Ораз-Мүхам-
медке қызмет еткен. Қалмақтардың колынан Ондан сүлтан өлгеннен кейін
Қадырғали Ораз-Мүхаммедпен бірге Көшім ханның қамқорлығымен Сібір хандығына
коныс аударған. Мүнда ол Сібір хандарына кеңесші болып қызмет еткен. 1588
жылы Сібір воеводасы Д. Чулков Ораз-Мүхаммедті оның барлық туысқандарымен
және нөкерлерімен бірге алдап, түтқынға түсіріп, оларды Қадырғалимен бірге
Москваға аманат етіп жіберді. 1592 жылы Федор Ивано-вич патша Ораз-
Мүхаммедке Касимов хандығынан жер бөліп берді. Ал 1600 жылы Борис Годунов
оны Касимов қаласының билеуші ханы етіп қойды, 1602 жылы Қадырғали ез
туындысын сонда жазды, онда Рашид ад-Дин еңбегінің Шыңғыс-хан мен онын,
мирасқорлары тарихымен байланысты жекелеген бөлімдерінің қысқаша мазмүны
келтіріледі. Кітаптың қазақхандары тарихын көп жағынан айқындайтын екінші
белігінің дербес және өте құнды маңызы бар. XV—XVI ғасырлардағы Қазақ
хандығы туралы деректер едәуір ынта-ықылас туғызады, олар қазақ қоғамында
ауызша тарихнамалық дәстүр, гене-алогияларға және саяси тарих мәселелеріне
нақты мүдделілік бар екенін көрсететін сенімді жергілікті деректемелерге
негізделген50.
Екі тарихи шығарма: Шаджара-йи тюрк (Түріктердің генеалогиясы) пен
Шаджара-йи таракима (Түрікмен шежіресі) белгілі хан Әбілғазының
(1603—1664 жж.) қаламынан шыққан. Әбілғазы Үргеніштетуған. Өзарақырқ-ысқан
күрестің салдарынан Бүхараға қашып барған. Содан соң Хорезмге қай-тып
оратш, Үргенішті үлеске алған. 1627 жылы езбектер (Әбілғазы баста-ған) мен
түрікмендер (оның бауыры Исфендияр бастаған) арасындағы саяси бакталастық
саддарынан Хорезмнен кетуге мәжбүр болып, қазақтарға қашып барды, онда оны
Түркістанда Есім хан қабылдады. Содан соң екі жыл бойы Ташкент ханы
Түрсынның жанында болды. 1643 жылы Арал өзбектері Әбілғазыны ездерінің ханы
деп жариялады.
Түріктердің генеалогиясында Орталық Азия аймағынын, көптеген
өңірлерінің саяси, әлеуметтік-экономикалықтарихы, этнографиясы мен та-рихи
географиясы туралы едәуір акдарат бар. Көшпелі өзбектер мемлекетінің
тарихы, Қазақстан мен Орта Азиядағы, Маңғыт (Ноғай) Ордасындағы Шай-банилер
әулеті туралы мәліметтер назар аударуға лайык- Моғол ұлыстары-ның тарихы
жөнінде, Көшім хандығы, тоғыз заттан түратын сый тарту ғұрпы
23
және оның мәні51 т. т. туралы құнды анықтамалық материал бар. Басқа бір
шығарма — Түрікмен шежіресі маңызды тарихи деректеме ғана емес, соны-мен
қатар көпшілігі орта ғасырлар дәуіріндегі түрік дүниесіне тән көптеген
халық әңгімелері, аңыздары, этнонимдердің халықтық этимологиясы, әдет-
; ғұрыптар, мақалдар мен мәтелдер шеберлікпен баяндалатын елеулі әдеби
ескерткіш болып табылады52.
-^=~ XVIII ғасырда Мунис деп аталып кеткен Шер-Мүхаммед Әуез би Фирда-
ус әл-икбал (Жұмақгағы бақыт бағы) деген тарихи шығарма жазды. Мунис юз
тайпасынан шыққан езбек ақсүйектеріне жататын еді. Ол сарай маңын-
дағытарихшы, ақын, мемлекет қайраткері болды. Фирдаус әл-икбалды Му-нис
аяқтаған жоқ (1829 жылы қайтыс болған). Оның хроникасын Мунистің хан
қызметіндегі мирасқоры ғана емес, сонымен қатар оның шәкірті де болған
жиені Агахи аяқгаған. Мунис — Агахидің ауқымды еңбегі шағатай тілівде жа-
зылған. Бүл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz