Социологияның зерттеу методологиясы мен әдіс-тәсілдері

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Социологияның зерттеу методологиясы
мен әдіс-тәсілдері

Жоспар:
1.Ғылыми методология және әдіс-тәсілдер ұғымы.
2.Социологиялық зерттеудің бағдарламасын, жоспарын жасау.
3.Әлеуметтік мәліметтер жинаудың әдіс-тәсілдері.
4.Жиналған мәліметтерді тәртіпке келтіріп, ғылыми
қорытынды жасау және оны тексеру әдістері.

Лекция мақсаты: Студенттерге социологиялық зерттеу методологиясы мен әдіс-
тәсілдерін оқып үйрету. Социологиялық зерттеудің бағдарламасын, жоспарын
жасау, әлеуметтік мәліметтер жинаудың әдіс-тәсілдері турасында мағлұматтар
беру. Жиналған мәліметтерді тәртіпке келтіріп, ғылыми қорытынды жасау және
оны тексеру әдістерімен таныстыру.
Лекция мазмұны: Ғылым алдын ала жоспарланған теориялық таным рпоцесі,
зерттеу ретінде белгілі бір әдіс-тәсілдерді қолданады, онсыз ғылыми
ақиқатқа қол жеткізу мүмкін емес. Осы жағынан алғанда, ғылым теория мен
әдістің диалектикалық бірлігі болып табылады. Ғылыми танымның әдіс-
тәсілдері жайлы ілім методология деп аталады.
Ғылымдар бір-бірінен тек зерттеу пәндері арқылы ғана айырылмайды,
зерттеу әдістері арқылы да айрылады. Ешбір жеке ғылымның немесе ғылымдар
тобының ерекше, басқалардан өзгеше, тек өзіне ғана тән ғылыми әдісі
болмайды, керісінше, олардың бәріне ортақ жалпы методологиялық негізді
басшылыққа алады. Осы жөнінен алғанда, барлық жаратылыстану және қоғамтану
ғылымдары үшін ортақ екі негізгі таным методологиясы бар. Олар –
диалектикалық және метафизикалық методтар. Бұларды әрбір ғылым өз зерттеу
пәнінің ерекшеліктеріне ыңғайлап қолданады.
Бұл екі жалпы танымдық методтардың мазмұны мен принциптері
студенттерге философия курсынан мәлім болуы тиіс. Диалектикалық метод
шындық дүние құбылыстарының сапалық өзгерістерін басшылыққа ала отырып,
дүниені терең танып білуге мүмкіндік береді. Сондықтан, біздің пікірімізше,
жалпы социологияның танымдық әдіс-тәсілдерін қоғам құбылыстарының
ерекшеліктеріне сәйкес диалектикалық-материалистік методологияның негізінде
ғана жасауға болады.
Әлеуметтік философия методы мынадай мәселелерді зерттеуі тиіс:
1)қазіргі заманғы социологиялық теориялардың логикалық негізін;
оларды адамдар өмір сүріп отырған нақты обективтік жағдайларда қарастыруы
керек. Ол сондай-ақ әлеуметтік құбылыстарды жалпы байланыста және дамуда
қарастыруы тиіс. Ол қоғамдық құбылыстардың өзгерісі мен дамуының негізі –
ішкі қарама-қарсылықтардың күресінің нәтижесі, қоғамдық өмірдің өзгерісі
біртіндеп жүретін эволюциялық түрде және революциялық жолмен секірмелі
түрде де болатынын басшылыққа алуы қажет.
Диалектикалық-материалистік таным теориясына сәйкес социологияда
ғылыми таным, шын мәніне келгенде біртұтас қоғамды танудан оның
бөлшектерін, жеке қоғамдық құбылыстар мен қатынастарды танып білуге, ал бұл
соңғыдан қайтадан бүтінге, бүкіл қоғамды тануға көшуі тиіс. Жалпы мен
ерекшенің диалектикасы міне осындай.
Адамзат қоғамын зерттеудің осы диалектикасын басшылыққа ала отырып,
социология өз әдіс-тәсілдерін (методын) тағайындайды: фактілерді жинау
әдісін, жинақталған мәліметтерді ретке келтіру және ішінара жалпылау
әдісін, ғылыми жалпылау (қорытындылау) әдісін т.б. ғылыми зерттеудің түрлі
кезеңдеріне қолданылады.
Кез келген нақты социологиялық зерттеу мынадай бес негізгі
кезеңдерден тұрады: 1зерттелетін құбылыстарды анықтап, бастапқы
гипотезаларды тұжырымдау; 2зерттеу жоспарын жасау; 3мәліметтер жинау;
4жиналған мәліметтерді тәртіпке келтіру; 5ғылыми түсіндірме жасап, оны
тексеру.

2. Социологиялық зерттеудің бағдарламасын, жоспарын жасау. Зерттеу
объектісін (зерттелетін құбылысты) анықтау және жоспарын жасау қоғамдық
құбылысты ғылыми танып білудің бірінші кезеңі болып табылады, өйткені
жинақталған фактілердің объективтілігі мен ақиқаттығы, қорытындының ғылыми
дұрыстығы көп жағдайда зерттеу объектісін дұрыс анықтап алуға байланысты
болады.
Зерттелетін құбылысты және оның байланыстарын анықтағаннан кейін
зерттеудің нәтижесінде расталуға тиісті бастапқы гипотезаларды (ғылыми
жорамалдарды) тұжырымдауға кіріседі. Бұл гипотезеларда зерттелуге тиісті
құбылыстардың арасында белгілі бір себеп-салдар байланысы бар деп
жорамалдап, олар зерттеу нәтижесінде расталуға тиіс деп топшыланады.
Ғылыми зерттеудің міндеті – қоғамдық құбылыстар арасындағы
байланыстардың формасы мен беріктігін анықтау. Бұл байланыстар мен
қатынастар тәжірибеде іс жүзінде тексеруге болатындай болуы тиіс.
Гипотезаның мазмұнын (ұғымын) эмпириктік жолмен де тексеруге болады. Егер
оны эмпириктік жолмен тексеру қажет болса, онда оны фактілермен
салыстырамыз, ал теориялық тұрғыдан тексергенде ақиқаттығы бұрын
негізделген қағидалардың, теориялардың көмегімен дедукциялық жолмен
дәлелденеді.
Гипотеза әрдайым ақиқат бола бермейді, бірақ олардың мүмкіндігінше
ақиқат болуына талпыну керек. Ғылымда қолданылатын гипотезалар төмендегідей
талаптарға сәйкес келуі тиіс: 1ол құрылатын ұғымдар анық, айқын болуы
тиіс; 2олар тәжірибе жүзінде (эмпириктік жолмен) тексеруге болатын
объектілерге қатысты болуы қажет; 3тиісті зерттеу техникасы мен
теорияларға қайшы келмеуі керек.
Бірінші кезеңнің соңында енді осы бастапқы гипотезаға қатысты
ұғымдарды дәл тұжырымдау қажет, өйткені зерттеуді ойдағыдай жүргізу үшін
олардың маңызы зор. Бұл үшін екі түрлі анықтама: 1жалпы логикалық
(теориялық) анықтама және 2жұмысшы анықтама қолданылады.
Ғылыми зерттеулердің бұдан кейінгі кезеңі – зерттеу жоспарын жасау.
Жоспар жасаудың алдында, әрине тиісті қоғамдық қатынастармен және осы
қатынастарға қатысушы адамдармен танысады. Зерттеудің жоспарында мәліметтер
жинаудың қандай әдістері пайдаланылатындығы көрсетіліп, зерттелетін
құбылыстардың ерекшеліктері және мәліметтер жинауда кездесуі мүмкін
қиындықтар ескерілуі тиіс. Мәліметтер жинаудың әдістерінде зерттелетін
құбылыстардың ерекшеліктері және олардың басқа жеке қоғамдық құбылыстармен
және тұтас қоғаммен байланысу ерекшеліктері ескерілуі қажет.
Бұл кезеңде сондай-ақ анкеталар таратылатын адамдардың тобы да дәл
анықталады.
Қоғамдық құбылыстарды зерттеу ісі – кғөп адам қатынасатын, көптеген
мамандық иелері жүргізетін күрделі коллективтік іс. Сондықтан зерттеу
объектісінің ерекшеліктері мен кездесуі мүмкін қиыншылықтарды ескере
отырып, зерттеушілер тобының мүшелерін іріктеп алуға баса назар аударылуы
тиіс. Коллективтік еңбек тиісті нәтиже беру үшін зерттеу жоспарында
зерттеушілер тобының және әрбір зерттеушінің (коллектив мүшесінің) мұқият
жұмыс жоспарын жасап, олардың бірінің жұмысын басқалары қайталамау жағын
ескеру қажет. Топтың жұмысына маман социолог басшылық жасайды.

3. Әлеуметтік мәліметтер жинаудың әдіс-тәсілдері. Мәліметтер жинау
социологиялық зерттеудің ең негізгі кезеңі болып саналады, өйткені
болашақтағы ғылыми қорытынды осы мәліметтердің негізінде жасалады.
Сондықтан мәлімет жинаудың әдіс-тәсілдеріне айрықша көңіл бөлінуі тиіс.
Қоғамдық құбылыстарды зерттеу барысында мәліметтер жинау әдістері бір
қатар қиындықтарға тап болуы мүмкін. Ол қиындықтарды, бір жағынан алғанда,
объективтік деп атауға да болады. Сол қиындықтардың бірі – қоғамның,
қоғамдық құбылыстардың үздіксіз өзгерісте болатындығынан туатын қиындықтар.
Екінші қиындық – қоғамдық құбылыстардың аса кең ауқымдылығымен, кейде
тіпті бүкіл адамзатты қамтитындығымен байланысты бақылау жүргізудің
қиындығында.
Үшінші бір қиындық – қоғамдық құбылыстардың аса күрделілігіне
байланысты, сол себепті ол құбылыстарға әсер ететін көптеген факторларды
зерттеу қажет болды.
Ақыр соңында, мәліметтер жинау қиындығын тағы бір себебі сол, мәлімет
жинаушы адамның өзі қоғамның мүшесі, құрамдыс бөлігі болып табылады. Сол
себепті ол қоғамдық өқұбылыстарды кейде шындықта қандай болса, сол күйінде
көрмей, өз қалауынша көріп, өз қалауына қарай бағалауға бейім тұрады, яғни
субъективизмге жол беріледі.
Қоғам жайлы, әлеуметтік құбылыстар жайлы жиналған мәліметтер
мүмкіндігінше шындыққа сәйкес, әділетті болу үшін қазіргі социологияды
мәліметтер жинаудың бірқатар жетілген әдіс-тәсілдері қолданылады. Сондай
әдіс-тәсілдерге бақылау, сұрау әдістері, салыстыру, математикалық-
статистика әдістері жатады.
1.Бақылау – мәліметтер жинауда барлық ғылымдарда ежелден қолданылып
келе жатқан кең тараған әдіс. Бақылау процесі белгілі бір қоғамдық
құбылысты қабылдаудан, жазып қоюдан және түсіндірме жазудан тұрады.
Кез келген қабылдау бақылау бола бермейді. Ғылыми бақылау белгілі бір
мақсатқа сәйкес құбылысты мұқият қабылдау болады. Жай бақылауға қарағанда,
ғылыми бақылау жоспарлы да жүйелі түрде, белгілі бір зерттеу мақсатында
қабылдау болып табылады.
Ғылыми бақылаудың түрлері: еркін бақылау және тексерілетін бақылау,
тікелей және жанама бақылау, өзі қатыса отырып бақылау және сырттай
бақылау, жаппай бақылау және жеке-дара бақылау.
Тікелей бақылау деп керекті керекті құбылыстарды зерттеуге
зерттеушінің өзі қатысып өз көзімен көріп немесе құрал-сайманның көмегімен
тікелей жүргізетін бақылауды айтады. Ал, жанама бақылау деп зерттеуші
құбылыстың өзін тікелей бақыламастан, соған қатысы бар басқа құбылыстарды
бақылау арқылы жанама қорытынды жасауды айтады.
Бақыланатын құбылыстардың сан мөлшеріне қарай жаппай немесе жеке-дара
бақылау әдістері қолданылады. Жеке құбылысқа, жеке әлеуметтік топтың
өміріне бақылау жүргізу керек болғанда, мәселен семьялық қарым-қатынасты
немесе семьялық бюджетті зерттеу қажет болғанда, жеке-дара бақылау әдісі
қолданылады. Ал жаппай бақылау әдісі белгілі бір салаға жататын қоғамдық
құбылыстардың барлығын немесе көпшілігін зерттеу қажет болғанда, мәселен,
белгілі бір елдегі немесе өндіріс саласындағы еңбекшілердің әлеуметтік
жағдайын зерттегенде, жаппай бақылау әдісі қолданылады.
Ғылыми бақылаудың айрықша және аса күрделі формасын эксперимент деп
атайды.
Эксперимент дегеніміз зерттелетін құбылысты жасанды түрде қолдан
жасау (тудыру) арқылы бақылауды айтады. Мұның қиындығы сол, жасанды құбылыс
табиғи құбылысқа дәл сәйкес келмейді, өйткені мұнда адамдардың өзара
қатынасы, мінез-құлқы табиғи жағдайдағыдай болмайды. Оның үстіне, табиғат
құбылыстарына қарағанда әлеуметтік құбылыстар әлдеқайда күрделі
болғандықтан, әлеуметтік эксперимент жасау да оңай емес.
2.Сұрау да мәліметтер жинауда өте жиі қолданылатын социолдогиялық
әдіс болып табылады. Ол зерттеуші мен зерттелушінің ауызша сөйлесуі түрінде
жүргізіледі. Зерттеуші мен өзіне керекті құбылыстар жайлы сұрақтарды ауызша
не жазбаша түрде қоюы мүмкін. Ауызша сұрақтар еркін түрде немесе алдын ала
жазылып қойылған сұрақтар түрінде қойылуы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.