СОЦИОЛОГИЯНЫҢ ЗЕРТТЕУ МЕТОДОЛОГИЯСЫ БОЙЫНША ЛЕКЦИЯЛАР КОНСПЕКТІСІ (ТЕЗИСТЕРІ)
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-Т‡РІК УНИВЕРСИТЕТІ
КЕНТАУ ИНСТИТУТЫ
ЭКОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ПӘНДЕР КАФЕДРАСЫ
СОЦИОЛОГИЯНЫҢ ЗЕРТТЕУ МЕТОДОЛОГИЯСЫ
БОЙЫНША ЛЕКЦИЯЛАР КОНСПЕКТІСІ
(ТЕЗИСТЕРІ)
КЕНТАУ –2006
Пән туралы қысқаша сипаттама: Жоғары оқу орындарында студенттердің
социологияны оқып үйрене бастағанына аз ғана уақыт болды. Ол оқу жоспарына
1990 жылдардың басында ғана енгізілді. Социологияны оқып үйрену өзімізге
бейтаныс адамдар мен олар ұйымдасқан бірлестіктер арасындағы күнде
кездесетін әдетті қатынастарды жаңа тұрғыдан дұрыс түсіну, әлеуметтік
мәселелерді зерттеуге деген ынта-жігерді арттыру. Адамдардың қоғамдық қарым-
қатынастар жайлы негізгі ұғымдар мен категорияларды, қоғамдық өзгерістердің
мәнін дұрыс түсінуге социология пәнін оқып үйрену көп көмегін тигізері
анық.
Пәннің мақсаты: Социологияның басты мақсаты – адам мен қоғам арасындағы
үйлесімділікті таба білу. Қоғамдағы әлеуметтік қатынастар – мемлекет пен
әрбір азаматтың өмір сүруінің алғышарты болып табылады. Қоғамның рухани
және интелектуалдық жағынан жаңарып, экономикалық және гуманитарлық
құндылықтарын қайта қарап қалыптастыруда әлеуметтанудың маңызы зор, және
қоғам дамуына социологиялық тұрғыдан талдау жасай отырып, әлеуметтік
құрылым және әлеуметтік топ, әлеуметтік дамудың түрлері мен бағыттарын
анықтайды.
Пәннің міндеттері: Социология курсы студенттердің әлеуметтік құрылым,
әлеуметтік қозғалыс, әлеуметтік даму факторлары және әлеуметтік тәртіптің
негізгі заңдылықтары жөніндегі білімдерін шыңдап, қоғамдық даму мәселелерін
түсінуге көмектесуі тиіс.
Социология курсының мақсаттары мен міндеттері Қазақстан
Республикасының жоғары кәсіптік білім беру мемлекеттік білім стандартына
сәйкестендірілген, студенттердің қажетті білім алуына; пәннің методологиясы
мен әдістерін үйренуге болашақ мамандардың қоршаған әлеуметтік ортаны
түсінулеріне, ғылыми танымдарын қалыптастыруларына бағытталған.
Әлеуметтік байланыс және даму заңдылықтарының ерекшеліктері,
әлеуметтік топтастық және әлеуметтік институттардың байланыстары,
адамдардың әлеуметтік қоршаған ортамен қарым-қатынасы, дүниежүзілік
қауымдастықтың даму бағыттары қаралған.
№1 лекция. Тақырыбы: Социология ғылым ретінде
Жоспар:
1.Социологияның зерттеу обьектісі мен пәні, заңдары мен категориялары.
2.Социологияның құрылымы мен қызметі.
3.Социологияның басқа қоғамдық ғылымдармен байланысы.
Лекция мақсаты: Студенттерге социология ғылымы турасында жалпы мәліметтер
беру және де социология пәнінің зерттеу объектісін анықтап, заңдары мен
категорияларын, құрылымы мен қызметін, басқа қоғамдық ғылымдармен
байланысын түсіндіру.
Лекция мазмұны: Бұл ғылымның "Социология" деген атауы латын, грек
сөздерінен құралған; "Societas" – латын тілінде қоғам, "logos" грек тілінде
ілім, білім дегенді білдіреді. Демек социология қоғам туралы ілім
деген сөз. Қоғамды зерттейтін ғылымдар көп, бірақ әрқайсысы өзінің ерекше
зерттеу обьектісін бөліп алады. Мысалы. Экономика ғылымдардың обьектісі-
өндіріс, өндірістік қатынастар, тұтыну мәселелері болса, Саясаттауну саяси
билік, саяси қатынастар, мемлекеттiк құрылым мәселелерін қарастырады.
Қоғамның рухани өмірін, рухани байлықты өндіру, тарату ісімен, адамдардың
рухани қажеттерін өтеудің жолдарын, түрлері мен әдістерін зерттейтін
мәдениеттану, педагогика, психология сияты бір қатар ғылымдар бар. Міне
бұдан көптеген қоғамдық ғылымдардың зерттейтін обьектісі –тұтас қоғам емес,
белгілі бір саласы ғана екенін көреміз.
Социология қоғамның әлеуметтік өмірін зерттейді. Былайша айтқанда
социология адамдарды ғылыми зерттеудің бір тәсілі. Социологтар адамдар не
үшін белгілі бір қалыпта өздерін ұстайды, не үшін топ құрады, соғысқа
барады, бір нәрселерге сенеді, табынады үйленеді, дауыс береді т.с.с
адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түскенде болатын барлық құбылыстарды
анықтауға тырысады. Яғни социлиогия қоғамды және әлеуметтік қатынасттарды
ғылыми тұрғыдан зерттейді (Н.Смелзер).
Социология пәніне мынадай анықтама беруге болады; социология-қоғамның
құрылысы, өмір сүруі мен дамуының жалпы және ерекше әлеуметтік заңдылықтары
жайлы және сол заңдылықтардың адамдар мен олардың бірлестіктерінің және
тұтас қоғамның өмірі мен өзара қарым-қатынастарынында іске асырудың
жолдары, нысандары мен әдістері жайлы ғылым.
А.А.Радугин, К.А.Радугин берген анықтама бойынша социология-әлеуметтік
біртұтас жүйе деп қаралатын қоғам туралы, осы жүйенің құрамдас бөлшектері;
жеке адам, әлеуметтік бірлестіктер, институттар арқылы атқаратын қызметі
мен дамуы туралы ғылым.
Әлеуметтік өмірдің өзегі-адамдардың және олардың бірлестіктерінің іс
әрекеттері, өзара байланыстары. Осыған сәйкес социология адамдардың өзара
қарым-қатынасын білдіретін мінез-құлық жайлы ғылыми деуге де болады.
Кез-келген ғылым сияқты социологияның да категорилары мен заңдары бар.
Категориялар-әлеуметтік болмыстың мәнді жақтарын,қасиет-белгілерін,
құрылымдық элементтерін білдіретін негізгі ғылыми ұғымдар. Яғни социология
ғылымында қолданылатын ұғымдар социологияның категориялары болып табылады.
Ал, осылардың арасындағы ішкі және қажетті байланыстар мен қатынастарды
бейнелендіретін ұғымдар заңдар болып табылады.
Социологияның ең негізгі, мазмұны жағынан көлемді категориясы
"әлеуметтік" ұғымы. Бұл ұғым "әлеуметтік жүйе", "әлеуметтік құрылым",
"әлеуметтік институт", "әлеуметтік ұйымдастыру", "әлеуметтік топ",
"әлеуметтік әрекет", әлеуметтік мінез-құлық" т.б. көлемді ұғымдарды
қамтиды. Бұлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше маңызды категорияларға
бөлінеді. Мәселен, "әлеуметтік топ" категориясы "топ", "әлеуметтік
қабілет", "халық", "ұлт", "жанұя", ұғымдарымен тікелей байланысты.
Әеуметтік заңдар адамдардың және олардың топтарының мінез-құлқын
реттейді, жеке адамдар мен олардың қоғамдастықтарының арасындағы қарым-
қатынастарды анықтайды. Әлеуметтік заңдарға, мысалы, әлеуметтік жіктелу,
бірігу заңы, әлеуметтік мобильділік заңы, қоғамдық өмірдің
интернатционалдануы, жеке адамның әлеуметтенуі, т.б. заңдар жатады.
Әлеуметтік заңдарды жалпы және ерекше заңдар деп бөлуге болады.
Жалпы заңдар (қоғам дамуын, біртұтас әлеуметтік жүйе дамуына
анықтайды). Ерекше заңдар (әлеуметтік жүйенің жекеленген элементтерін,
қоғам бөлшектерін сипаттайды). Олардың сипатына, көрініс беру ерекшелігіне
қарай динамикалық және статистикалық заңдарға бөлінеді. Динамикалық заңдар
нақты жағдайда өз ретімен болатын оқиғалар арасындағы бір мәнді, қатаң
байланысты көрсетеді, олардың бағытын, түрлері мен факторларын анықтап
береді. Статистикалық заңдар әлеуметтік құбылыстарды қатаң қажеттілік түрде
айқындамай, белгілі бір ықтималдылыққа жол береді, сөйтіп әлеуметтік
өзгерістердің негізгі бағыты мен тенденциясын ғана көрсетеді.
2. Социологияның құрылымы мен қызметі. Социология қоғамды екі деңгейде
зерттейді; макро және микро деңгейде. Осыған байланысты социологияны үшке
бөлуге болады.
1. Макросоциология-бұл біртұтас социумның өмір сүруі мен дамуының
жалпы заңдылықтарын зерттейді.
2. Орташа социология немесе орта деңгей теориясы. Әлеуметтік жүйенің
жекелеген құрамдас бөлімдерінің әрекет етуі мен өзара байланысының
заңдылықтарын зерттейді. Бұған, қала социлогиясы, экономикалық социология,
білім беру социологиясы, саясат социологиясы, т.б .жатады. Яғни бұлар
социологияның жеке салалары.
3. Микросоциология. Ол жекеленген адамдардың қимылы мен өзара қарым-
қатынасын, мінез-құлық, жүріс тұрыстарын бақылау арқылы әлеуметтік
құбылыстармен процестерді зерттейді.
Социологиялық зерттеулер нәтижесінде алынатын ғылыми қорытындылардың
жалпылық дәрежесіне сәйкес бұл зерттеулер теориялық және эмперикалық болып
екіге бөлінеді.
Социологиялық зерттеудің алдына қойылған міндет пен мақсатқа сәкес
социология фундаменальды (іргелі) және қолданбалы (прикладная) болып екіге
бөлінеді.
Социологияның әлеуметтік-қоғамдық қызметі алуан түрлі. Солардың
негізгі үшеуін арнайы саяси практикалық және идеялық-тәрбиелік қызметі.
Теориялық-танымдық қызметін іске асыру арқылы социология қоғамның
мәні, оның құрылымы заңдылықтары мен тенденциялары, жолдары жөніндегі
білімді тереңдете, нақтылай түседі.
Саяси практикалық қызметі-бұл әлеуметтік зерттеулердің нәтижесіне
сәйкес әлеуметтік өмірді жетілдіруге бағытталған саяси және практикалық
ұсыныстар береді. Әлеуметтік болжау және жоспарлау саяси практикалық
қызметтің формасын болып табылады.
Идеялық-тәжрибелік қызметі-социологиялың зерттеулерінің тәрбие жұмысында
қандай нәтижелер беретінінен көрінеді. Әртүрлі топтардың мақсат, мүддесін,
дінін мәдениетін т.б. құндылықтарын зерттегенде бейтараптық танытады,
сыңаржақ, бұрмалаушылық жасамайды. Таптар, әлеуметтік топтар
өздерінің таптық, топтық мүддесі мен мақсатын белгілеу және қорғау
үшін, өздерінің саясаты мен практикалық іс әрекеттерін ақтау,
негіздеу үшін социялогиялық зерттеулерін кеңінен пайдаланады.
3.Социологияның басқа қоғамдық ғылымдармен байланысы. Социология өз
алдына жеке – дара дамымайды, басқа қоғамдық ғылымдармен үздіксіз
тығыз байланыста дамып отырады. Социологияны басқа ғылымдармен
байланыстыратын негізгі нәрсе – ол қоғам туралы жалпы ғылым бола
отырып, оның жалпы даму заңдарын ашып, тұжырымдайды. Ал, қоғамның
жалпы даму заңдарына әрбір нақтылы қоғамдық және гуманитарлық
ғылымдарға сүйенеді. Әлеуметттанудың басқа ғылымдармен байланыстарының
екінші түрі, ол адам туралы, оның іс әрекетін, қызметін оқып үйренудің,
оны жан-жақты талдаудың, өлшеудің әдістері мен техникасын тұжырымдап
қалыптастырады. Бұлар нақтылы қоғамдық және гуманистік ғылымдарға
кеңінен қолданылады.
Әлеуметтанудың басқа ғылымдармен байланысының үшінші негізгі түрі
–ол нақтылы ғылымдармен тығыз жақындасып, байланысу арқылы, ғылыми
арнайы тұжырымдық база қалыптастырады. Мысалы, экономика ғылымымен
тығыз байланыста болып экономикалық құбылыс пен процестерді
әлеуметтік тұрғыдан зерттейтін экономикалық социология, бар. Құқық
ғылымымен бірігіп зерттеу жүргізудің нәтижесінде құқық социологиясы;
саяси теориямен біріге отырып саяси соцология; тәрбие соцологиясы; т.б.
социологияның арнаулы теориялар пайда болады. Бұлар әлеуметтік
теориялар немесе орта деңгейдегі теориялар деп аталады. Яғни
социология қоғамдық ғылым болғандықтан қоғамдық ғылымдармен тығыз
байланыста дамып бір-бірін толықтырады. Екіншіден әртүрлі құбылыстарды
зерттеуде ортақ әдіс тәсілдерді қолданады және бір-біріне алған
фактілеріне сүйенеді. Үшіншіден қоғамның әртүрлі салаларын зерттегенде
сол сала теорияларымен тығыз байланысқа түседі.
Бақылау сұрақтары:
1.Социологияның зерттеу обьектісі мен пәні.
2.Социологияның заңдары мен категориялары.
3.Социологияның құрылымы мен қызметі.
4.Социологияның басқа қоғамдық ғылымдармен байланысы.
5. Социологиялық зерттеудің алдына қойылған міндет пен
мақсатқа сәкес социология нешеге бөлінеді.
6. Соцологияны басқа ғылымдармен байланыстыратын
негізгі мәселе.
Қажетті әдебиеттер:
1.Ә.Х.Тұрғынбаев. Социология. Алматы: Білім, 2001
2. А.И.Кравченко. Социология. Москва,2000
3. Ж.Т.Тощенко. Социология. Москва,2001
4. А.И.Кравченко. Социология. Москва,2001
5. В.Н.Лавриненко. Социология. Москва,2000
6. Е.М.Бабосов. Прикладная социология. Минск,2001
7. В.В.Радаев. Экономическая социология. Москва,2000
8. М.Тәжин, Б.Аяғанов. Социология негіздері. Алматы,1993
9.Габдуллина К.Г.Социология. Тараз,1999
10.В.Г.Андрущенко. Социология. Москва,1994
11.А.Н.Булатова., З.Исмагамбетова. Курс лекциипо социологии.Алматы:
Дәнекер,2000
№2 лекция. Тақырыбы: Социология ғылымының даму тарихы.
Жоспар:
1. Социология пайда болғанға дейінгі ежелгі әлеуметтік ой
пікірлердің қалыптасуы.
2. Социологияның ғылым ретінде пайда болуы. О.Конт,
Г.Спенсер.
3. М.Вебер мен Э.Дюргейм социологиясы.
Лекция мақсаты:Студенттерге социология ғылымының пайда болғанына дейінгі
уақытта қалыптасқан ежелгі әлеуметтік ой-пікірлер турасында мағлұматтар
беру және де социология ғылымының пайда болуы мен социология ғылымына
О.Конт пен Г.Спенсердің қосқан үлестерін түсіндіру.
Лекция мазмұны: Социология (ХІХ ғ-дың 30-40 ж-да қалыптасқан) біршама жас
ғылым болып табылады. Өйткені оның ғылым ретінде қалыптасуының өзіне
қоғамдық дамудың белгілі кезеңінде ғана қажеттілік туды. Алайда,
социологияның кеш пайда болуынан, оған дейін қоғам және қоғамдық
құбылыстар туралы ойлар болмады деген пікір тумауы керек. Керісінше,
ондай ойлар басқа ғылымдардың шеңберінде көріне бастаған болатын.
Мәселен, философиялық, экономикалық, тарихи, саяси шығармаларда жалпы
қоғам, оның кейбір элементтері және оның даму заңдылықтары туралы
пікірлер бой көрсете бастады. Осы орайда, Ертедегі Шығыстың қоғам
туралы пікірі мен ойларын айтуға болады. Мәселен, конфуцийшылар
қоғамтанушылар болып есептеледі. Олардың қарастырған негізгі мәселесі
адамдар арасындағы қатынас пен тәрбие болды. Конфуций этикасы
"қайырымдылық", "кішіпейілдік", "адамды сүю", "тура жолмен жүру" сияқты
принциптерге сүйенеді.
Әлеуметтік теорияның біршама айқын элементтері ежелгі Грецияда
қалыптаса бастады. Ежелгі Грек философтарының арасында қоғамға және
қоғамдық институттарға ерекше көңіл бөлгендер софистер болды. Оларға
дейінгілер көбінесе табиғатқа баса назар аударса, софистер адам мен
қоғамға басты назар аударды.
Софистер ілімінде, социологиялық тұрғыдан алғанда, қоғамның
құрылуындағы келісім теорияларының жатқандығын көруге болады. Яғни
алғашқы адамдар табиғатынан абсолюттік түрде еркін болған,кейін сол
абсолюттік еркіндік адамдар арасындағы нарызылықтарды
туғызып,күрестерге алып келген,осыдан адамның өмірінің қауіпсіздігіне
сенімі жоғала бастаған.Сондықтан адамдар қоғам құруға мәжбүр
болды,және оның мүшелері ортақ нормаға бағытатып болды деп
көрсетеді.
Ежелгі Грек ойшылы Платон өзінің социологиялық мифтерінде
софистердің бұл пікіріне қарсы болды.Қоғамдық еңбектің бөлінісіне
байланысты Платон адамдарды үш топқа (кастаға) бөлді;жоғарғы билеуші
топ,қол өнершілер және құлдар.
Платонның ілімінде социология үшін басты нәрсе ,ол –қоғамдық
еңбектің бөлінуін және оның қоғамдық қатынас,әрі жеке адамдар
арасындағы қатынас үшін маңызды фактор болу потенциалын
көрсетеді.Өйткені ол еңбектің бөлінуіне мемлекеттің екі топқа;
ауқаттылар мен кедейлер тобына бөлінуін көрді.Үшіншіден,Платон
қоғамда адамдар бірлікке шақыру үшін тәрбиенің,қоғамдық сананың
қажетілігін көрсетті.
Аристотель ежелгі Гретцияның саяси тәжрибесін қорытындылай
келе,адам-әлеуметтік жаратылыс деген қорытындыға келеді. Мемлекеттік
адамдардың туа біткен "бірігіп өмір сүруге ұмтылғыштық" қасиетінен
пайда болады деп көрсетеді. Оның пікірінше,қоғам үлкен екі
әлеуметтік институтқа бөлінеді; құл иленушілер және құлдар. Аристотель
мемлекеттің мақсаты-адамдардың бақытты өмірін қамтамассыз ету деп
есептейді. Мемлекет қоғамдағы жалпы мүддеге қызмет етуі керек деп
көрсетеді.
Сонымен, бұдан кейінгі дәуірлерде;орта ғасырда,қайта өрлеу, жаңа
дәуірлерде де адамдардың қоғамдық өмірі жайлы пікірлер болды. Бірақ
оларды толық социологиялық ілім деп айтуға болмайтын еді.Өйткені
олар тек әлеуметтік ойлар философиясы немесе алғашқы социологиялық
болжамдар бола алды.
2. Социологияның ғылым ретінде пайда болуы. О.Конт, Г.Спенсер.
Социологияның дербес ғылым ретінде негізін салушы француз философ
О.Конт болды. О.Конт 1798-1857 ж.ж аралығында өмір сүрген. Ол ең
алдымен Батыстағы позивитстік философияның негізін салушы болып
есептеледі.Оның 1830-шы жылдары "Позитивті философияның курсы" деп
аталатын еңбегі жарық көрді. (Позитивті –оң,жағымды,жақсы). Осы
еңбегінің 3-ші томында алғаш рет О.Конт " Социология" деген ұғымды
енгізді және қоғамды ғылыми зерттеу мақсатын қойды.
О.Конт социологияның қажеттілігін филосфия саласындағы өзінің
адам ақылы дамуының үш сатысы туралы ашқан заңы арқылы дәлелдейді.
Олар; теологиялық, метафизикалық және позитивистік (ғылыми) сатылар.
О.Конт алғашқы кезде адамның ойлануының теологиялық болғандығын, яғни
қандай да бір құбылыс, процесс зат болмасын, оларды діни тұрғыдан
түсіндіруге тырысты деп көрсетті. Ойлаудың метафизикалық кезеңінде
кез келген құбылыс, процесті олардың мәні себебін философиялық
абстракциялы ұғымдардың негізінде,яғни жалпылама түсіндіреді. Ал,
ойлаудың позитивтік кезеңінде кез-келген нәрсені ғылыми тұрғадан
түсіндіреді. Кез-келген құбылысты, процесті түсіндіруде бақылау,
салыстыру т.б. арқылы алынған эмперикалық факторларға сүйенеді деп
көрсетті. Конттың пікірінше позотивистік ойлау алғашында математикада,
физикада, астрономияда қолданылады. Кейін биологияда пайда болды.
Ал, социялогияны позитивтік білімнің шыңы деп есептеді. Конттың
ғылымды жіктеу тәсілі бойынша социология биялогиядан кейін пайда
болды. Егер биология қозғала алатын немесе әрекет жасай алатын барлық тірі
жануарлар дүниесін зерттейтін болса, социлогия әлеуметтік құбылыс ретіндегі
адамның әрекеттерін қарастырады деп көрсетеді.
О.Контты социологияны жасауға итермелеген екінші бір нәрсе-ол
еңбектің бөлінуі және копперациялану заңынның ашылуы.
О.Конт социологияны негізінен екіге бөлді; Әлеуметтік статистика және
әлеуметтік динамика. Әлеуметтік статистика әлеуметтік жүйенің өмір сүру
жағдайы мен оның қызмет ету заңдылықтарын зерттейді.
Ал, әлеуметтік динамика әлеуметтік жүйенің өзгеру және даму
заңдылықтарын зерттейді.
Сонымен біріншіден О.Конт қоғамтануда ғылыми тәсілді қолдануды немесе
қоғамды ғылыми тұрғыдан танудың қажеттілігін негіздейді. Ол алғашқыда
социилогияны әлеуметтік физика деп атайды. Екіншіден, социологияны әртүрлі
эксперименттерге, бақылауларға негізделетін ерекше ғылым ретінде анықтайды.
Қорыта келгенде, О.Конттың социологиялық концепциясында басты екі идея
жатыр.Біріншісі-қоғамтануда ғылыми тәсілді қолдану болса; екіншісі-
әлеуметтік реформаларды жасауды іс жүзінде ғылымды қолдану идеясы.
ХΙХ-ғасырдадың ғылыми-философы Г.Спенсер социологияның қалыптасып
дамуына үлкен үлес қосты.Жас кезінен ғылым жолына түскен (темір жол
инженері) Г.Спенсер Дарвиннің эволюциялық теорисын,дүниенің барлық
салаларын түсіндіру үшін қолдануға болады деген қорытындыға келеді.Спенсер
қоғамды биологиялық организмдермен салыстыра отырып,оны адамзат қоғамының
жеке тарихина да қолдануға болады деп мойындайды.
Қоғамның жеке бөліктерін (жанұя,мемлекет,және т.б.) организм бөліктерімен
(жүрек,нерв жүйесі т.б.) салыстырып осылардың әр қайсысы бүтінің қызметіне
әсер етеіндігін айтты.
Спенсердің пікірнше биологиялық организм сияты қоғамда қарапайым
формадан күрделіге қарай дамиды."Табиғи іріктелу" адамзат қоғамында да
жүреді яғни тек қабілеттілер ғана тірі қалады.Спенсер пікірінше адамзат
үшін өмір сүруге қабілетсіз индивиттерден табиғи іріктеудің көмегінен
құтылу қажет.Мұндай философия әлеуметтік дарвинизм" (Социальный дарвенизм)
деген атқа ие болды.Спенсер мұндай философияны коммерсиялық мекемелерге
және экономикалық институтарға қолдануға болады деп санады.
Қорыта келгенде,Спенсер социологиялық теорияның дамуына едәуір үлес
қосты.
1. Ол қоғамды ерекше (дискретті) жеке бөліктерден құралған организм
ретінде қарастырды.
2. Спенсердің " аналогиялық тәсілді қолдану нәтижесінде ғылымға "
құрылым"," функция", деген ұғымдар енгізілді.
3. Макс Вебер мен Э.Дюргейм социологиясы. М.Вебер (1864-1920 ж.ж)
батыстың ірі әлеуметтанушысы. М.Вебер пікірінше әлеуметтану қоғамның
әлеуметтік-тарихи құбылыстарының субьективтік (яғни адамның
санасына,ойлануына байланысты) жақсарып,нақтылы айтсақ адамның іс-
әрекетінде,қызметінде оның мұң-мұқтажын,талап тілегін,қажеттілігін мақсатын
т.б.әр уақытта ескеріп отыру керек.Оны басты міндеті-адамдардың іс-
әрекінің,қимылын мәнін,мағынасын,мазмұнын терең түсіну,ұғыну болып
табылады.
Осыларды талдай отырып қоғамның даму заңдылықтарының себебін ашуға
болады.
М.Вебер өзінің әлеуметтану зерттеулерінде түсіну,ұғыну әдістерін көп
көңіл аударуына байланысты оның әлеуметтану теориясы "түсіну әлеуметтануы"
деп аталады.
М.Вебердің әлеуметтануы саналы адамның мінез-құлқы туралы ғылым ғана
емес, сонымен бірге оның әлеуметтік іс-әрекеті туралы ғылым. Әлеуметтік іс-
қимыл, әрекет адамның мінез-құлқымен бірдей, өйткені әлеуметтік іс-әрекет
өзінше жасалынбайды, бағытталып өмір сүре алмайды, ол әр уақытта басқа
біреуге бағытталуын тосу, күту, үшін ету (ожидание) дейді. Мұнсыз қандай да
бір болмасын іс-әрекет, қимыл әлеуметтік болып саналайды.Осыған сәйкес
келіктеушілік яғни индивидтің іс-әрекеті тобырға (толы) еліктеп жасаса
немесе қандай да бір табиғи құбылысқа бағытталса ол әлеуметтік болып
саналмайды.Мәселен көпшілік адамдар жаңбыр кезінде қолшатырларын ашып
ұстаса.
Сонымен, түсіну әлеуметтануының пәніне саналы әлеуметтік іс-әрекет
жатады. Бұл әлеуметтік іс-әрекеттердің бірнеше түрлері болады. Олардың ең
бастысы мақсатқа сай келетін іс-әрекет, тұлғаның ойлаған мақсатына жету
үшін қолданылады.
М.Вебер саяси әлеуметтануды дамытуға үлкен үлес қосты.Өзінің
әлеуметтік іс-әрекет тұжырымдамасына сүйене отырып, ол саяси билікті; үш
түрге бөледі; 1)хразматикалық; 2)дәстүрлік; 3)бюрократтық.
Сондай-ақ М.Вебер (легитимдік) биліктің лигитимділігі,яғни заңдылығын
тілге тиек ете отырып легитемділіктің үш түрін көрсетті; (биліктің
лигитемділігі-халықты үстем етіп отырған билікті мойындауы).
1. хразматикалық легитемділік (жеке қасиеттер,мінез-құлық арқылы
мойындалуы).
2. әдет-ғұрып легитемділігі
3.ақыл –парасат,құқық легитемділігі.
М.Вебер сонымен қатар стратификация теориясының негізін салушылардың
бірі. Веберлік Әлеуметтік стратификацияның өлшемі тек экономикалық
факторлар, яғни меншік емес, сонымен бірге саяси статус, әлеуметтік статус
(қадір,бедел,білім) өлшемдері қолданылады.
Әлеуметтанудың классикалық негізін салушылардың ірі өкілі-Э.Дюргейм
(1856-1917) Өзінің әлеуметтанууында ол әлеуметтік таным процесінің
әдістемесіне көп көңіл аударды. Ал, бұл методология "социологизм" деп
аталады. Э.Дюргеймнің пікірінше, әлеуметтану әлеуметтік нақты мәні бар,
оған ғана тиісті қатынастарды, олардың сапаларын терең зерттеуі керек.
Әлеуметтік нақтылықтың негізгі элементі-әлеуметтік фактілер, осылардың
жиынтығынан қоғам құрылады. Осы фактілер әлеуметтанудың пәнін құрайды. Оның
басты мақсаты қоғамдағы құбылыстарға түрткі болатын заңдылықтарды ашып
тұжырымдау. Э.Дюргейм әлеуметтік фактілерге бастапқы түсініктерді
жатқызады. Оған адам өмірінің моральдық, басқаша айтқанда, әдет-ғұрып,
дәстүр, тәртіп ережелері, т.б. кіреді. Әлеуметтік фактілер индивиттен
(адамнан) тәуелсіз, ол табиғат құбылыстары сияқты, бірақ, олар адамға
еріксіз түрде әсер етіп, оның қоғамда бір тәртіппен жүруін талап етеді.
Әлеуметтік фактілердің обьективті сипатта өмір сүруі оларды зат ретінде
қаралып, жаратылыстанудың кейбір әдістерін (мысалы, бақылау, салыстыру,
гипотеза (болжау) эксперимент, т.б) қолданылады.
Әлеуметтік фактілердің обьективтік өмір сүруінің тағы бір дәлелі-ол
адамға әсер ете отырып,оларды белгілі бір іс әтекет жасауға итермелейді.
Мысалы,адамның құқықтық және адамгершілік ережелерінің бұзылуы,ол қоғамдағы
жалпы жағымсыз құбылыстардың басымдылығынан туып отырады.
Дюргейм әлеуметтік фактіге қойылатын негізгі талаптарды көрсетті.
Бірінші талабы-әлеуметтік фактіні обьективті құбылыс деп,Яғни индивидтен
тыс құбылыс деп мойындау және ол зерттеу обьектісі бола алатындығын
мойындау. Екінші-социология идеологияға тәуелді болмауы керек. Үшінші
социология бүтінің бөліктен жоғары тұратындығын мойындауы керек. Яғни
әлеуметтік фактінің көзі қоғамда.
Дюргеймнің пікірінше, әлеуметтік факт болу үшін бірнеше адам бірігіп
әрекет жасау керек және ондай әрекеттен жаңа қорытынды тууы қажет. Ондай
әрекеттің нәтижесінде мінез-құлықтың жаңа үлгісі пайда болды. Яғни,
әлеуметтік фактінің обьективті шынайлығы Дюргеймнің социологиялық
тәсіліндегі өзекті мәселе болып табылады.
Э.Дюргейм қоғамның тұтастығының негізгі-ұжымдық сана деп көрсетті.
Қоғам мүшелері (немесе топ мүшелері) ондағы жалпы нормаларға үлкен мән
бергенде және өз өмірінде оны басшылыққа алғанда ғана әлеуметтік интеграция
орнығады деп көрсетті.
Э.Дюргейм, сондай-ақ, адамның өзіне-өзі қол салуы (суицид)
мәселесіменде айналысқан. Оның ойынша,адамның өзіне қол жұмсау әрекеті
қоршаған әлеуметтік ортаның сипатына (түріне) байланысты. Э.Дюргейм нақтылы
әлеуметтік мазмұнда жинақталған материалдарға талдау жасай мынандай
қорытындыға келеді; қоғамның даму деңгейі және итеграциясы жоғарылаған
сайын адамның өз жанын өзі қиюшылығы төмен болды және керісінше де солай.
Э.Дюргейм адамның өзіне-өзі қол салуын ұлттық, діни, жас ерекшелігі, жыныс,
сондай-ақ жыл мерзімдері сияқты факторлармен байланыстырған. Мысалы,
протестанттар мен католиктерді салыстырғанда бұл құбылыс католиктерде
бірнеше есе кем, ал қалалар мен селоларды салыстырғанда қалаларда жоғары
Э.Дюргейм өзін-өзі өлтірушіліктің 4 типін анықтап берді, олар;
1. Эгоистік
2. альтуристік
3. экономикалық
4. фаталистік
Осы еңбектерінің арқасында Э.Дюргейм Девианттық мінез-құлық
социологиясының негізгін салады.Сондай-ақ Э.Дюргейм дінге үлкен көңіл
бөлді. Қоғам дінсіз өмір сүре алмайды, әлеуметтік бірлікте дін шешеуші рөл
атқарады. Дін қоғамдағы ең құнды, бағалы қасиеттерді бейнелейді деген
пікірлер айтты.
Бақылау сұрақтары:
1. Социология ғылым болып қалыптасуы қай кезеңге сай келеді.
2. Социология пайда болғанға дейінгі ежелгі әлеуметтік ой
пікірлердің қалыптасуы.
3. Социологияның ғылым ретінде пайда болуы. О.Конт,Г.Спенсер.
5. М.Вебер социология
6. Э.Дюргейм социологиясы.
Қажетті әдебиеттер:
1.Ә.Х.Тұрғынбаев. Социология. Алматы: Білім, 2001
2. А.И.Кравченко. Социология. Москва,2000
3. Ж.Т.Тощенко. Социология. Москва,2001
4. А.И.Кравченко. Социология. Москва,2001
5. В.Н.Лавриненко. Социология. Москва,2000
6. Е.М.Бабосов. Прикладная социология. Минск,2001
7. В.В.Радаев. Экономическая социология. Москва,2000
8. М.Тәжин, Б.Аяғанов. Социология негіздері. Алматы,1993
9.Габдуллина К.Г.Социология. Тараз,1999
10.В.Г.Андрущенко. Социология. Москва,1994
11.А.Н.Булатова., З.Исмагамбетова., Курс лекциипо социологии.
Алматы: Дәнекер, 2000
12.Л.Я.Гуревич. Экономическая социология. Алматы: Экономика,2002
№3 лекция. Тақырыбы: Қоғамның әлеуметтік құрылымы
Жоспары:
1. Қоғам ұғымы және оның мәні.
2. Қоғамның әлеуметтік құрылымы .
3. Әлеуметтік стратификация
4. Әлеуметтік мобильдiлiк.
Лекция мақсаты: Студенттерге қоғам ұғымын, қоғам түрлерін, қоғамның
әлеуметтік құрылымы жайында мағлұматтар беру. Әлеуметтік стратификация мен
әлеуметтік мобильділіктің мәнін ашып, түсіндіру.
Лекция мазмұны: Қоғам деген ұғым социология ғылымының басты категориясы
болып табылады. Күнделікті өмірде бұл ұғымды кеңінен қолданамыз. (Біз
Қазақстан қоғамы, Америка қоғамы, Жапон қоғамы деп айтамыз, бірақ
оның мәніне үңіле бермейміз). Ғалымдардың өздері бұл ұғымның мәнін ашуда
қиындықтырға душар болуда. Ең алдымен бұл ұғымның көптеген әртүрлі мәні
бар. Біз кәсіби қоғам десек онда бірдей кәсіпке ие адамдар тобы туралы
айтып отырмыз . Егер жоғарғы қоғам деп айтсақ онда белгілі бір әлеуметтік
қабатты (жоғарғы класс) құрайтын, ортақ құндылықтары мен өмір салты бар
адамдар тобы туралы айтып отырғанымызды білдіреді. Ал белгілі географиялық
шекарасы, ортақ заң жүйесі және ұлттық бірлігі бар Қазақстан қоғамы десек,
бұл жерде басқа мағына береді.
Социология қоғам ұғымын осы мағынада қолданады, осы мағынада
зерттейді. ¤зіміз байқап отырғандай мағынасында қоғам ұғымы мемлекет
ұғымына өте ұқсас және көп уақыт бойы бұл екі ұғым бір мағынада қаралып
келді. Бұл ұғымдардың мазмұнын айыруда алғаш қадам жасаған итальяндық ғалым
Н. Макиавелли болды. Бұл аталған ұғымдардың айырмашылығын неміс философы
Гегель теориялық жағынан негіздеп, дәлелдеді.
Мемлекет, қоғам, ел деген ұғымдарды синоним ретінде түсіну
әліде кездеседі. Әрине бұл атаулардың арасында жақындық болғанымен, оларда
айырмашылықтар бар. Егер оларға жеке тоқталсақ, қоғам бір-бірімен өзара
байланыста, қарым-қатынаста болатын үлкен қауымдастығы, тобы, мемлекет сол
қоғамды басқарнатын билік органы; ел әлгі аталған қоғам қалыптасып,
мекендейтін белгілі бір территория. Яғни, қоғам белгілі бір географиялық
шекарасы, ортақ заң жүйесі, белгілі бір ұлттық, әлеуметтік мәдени бірілігі
бар адамдар бірнлестігі. Қоғамға берілген анықтамалардың бәріне қоғамды
өзара тығыз байланыста болатын элементтердің жүйесі реттінде қарастыру
тән.
Қоғам ұғымына анализ жасай отырып Марш (1967) әлеуметтік
бірлестіктерді қоғам деп санау үшін қажет талаптарды анықтауға тырысты.
1.Тұрғылықты территория. Мысалы, Қазақстан өзінің шекарасында.
2.Қоғамның толықтырылып отыруы. Бала туылуы арқылы (көбею маңызды).
3.Мәдениеттің дамуы. Қоғамдық өмірдің барлық қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін мәдениет модельдері (үлгі) көптүрлі болуы мүмкін.
4.Саяси тәуелсіздік- қоғам басқа бір жүйенің элементі болып
табылмайды, ондай болған күнде де аз мөлшерде ғана.
Марш қоғамды мұндай белгілер арқылы анықтаудың өзі даулы екенін айтты.
Басқада социологтар (Аберле, Коэн, Дэвис, Леви және Саттон 1950,
Парсонс 1966) өзін өзі қамтамасыз ету қоғамның негізгі белгісі деп
санайды. Бұл Марш көрсеткен белгі саяси тәуелсіздікке жақын. Бұл жерде
қоғамның өзін өзі қамтамасыз етуі міндетті түрде барлық өнімдермен
қызметтерді өзі өндіруі керек деген сөз емес. Көптеген қоғамдар оның ішінде
Жапония, ¦лыбритания, Норвегия (көп мөлшерде) ішкі саудаға тәуелді. Бірақ
әр бір мемлекетте импортқа төлейтін өзінің валютасы болуы керек. Осылайша
біз қоғамның өзін өзі қамтамасыз етуі деп, оның төлеу қабілетінің
(платежеспособность) сақталуын және қарыздарын төлеу мүмкіндігін айтып
отырмыз.
Қоғамды классификациялаудың көптеген әдістері бар. Маркстік дәстүр
бойынша қоғам түрі өндіріс тәсілі арқылы анықталады. Яғни қоғамда бар
экономикалық ресурстар қалай қолданылады және бақыланады, осы негізге
алынады. Мысалы: феодалдық, капиталистік, социалистік және коммунистік. Бұл
жіктеу неге Марксистік деп аталады. К.Маркс қоғамның даму сатыларын
анықтауда негізгі өлшемге өндіріс құрал-жабдықтарына меншіктің түрі мен
қоғамның таптық құрылымын алады. Осы тұрғыдан талдай келе Маркс қоғам
дамуын бес тарихи топтарға жіктеді. Оларды қоғамдық фармациялар деп атады.
Олар мыналар:
1.Алғашқы қауымдық құрылыс
2.Құл иеленушілік
3.Феодалдық құрылыс
4.Капиталистік
5.Социалистік
2. Қоғамның әлеуметтік құрылымы. Қоғамның құрылымы өте күрделі. Әлеуметтік
құрылым дегеніміз, қоғамның ішкі құрамы, оның элементтерінің жиынтығы мен
олардың арасындағы сан алуан байланыстар.
Әлеуметтік құрылымның басты элементтеріне : а)өзара тығыз байланыста,
қарым-қатынаста болатын индивидтер немесе адамдар жатады; ә)қоғам
мүшелерінің бірігуі, топтасуы негізінде пайда болып, дамып отыратын
әлеуметтік қоғамдастықтар және б)сол қоғамда қалыптасқан, белгілі бір
функцияларды атқаратын әлеуметтік институттар жатады.
Әлеуметтік қоғамдастықтар деп, белгілі бір ортақ белгілері бар, яғни,
мүдделері, құндылық бағдарлары, атқаратын қызмет, іс-әрекеттері ұқсас
адамдар тобын айтамыз.
Қоғамда адамдар қоғамдасуының сан алуан түрлері бар. Оларды дәлірек
түсіну үшін төмендегі үш өлшем тұрғысынан жіктеуге болады.
І. Тұрақтылық дәрежесіне қарай:
1) қысқа мерзімдік байланысқа негізделген, тұрақтылығы төмен
қоғамдасулар, оларды квазитоптар деп те атайды.
Мәселен, бұл топқа театрдағы спектакль көрермендерін, поезд вагонындағы
жолаушыларды, туристік топ немесе митингіге қатысатын адамдарды жатқызуға
болады. Бұл топтағы адамдар арасындағы байланыс әлсіз әрі кездейсоқтық
сипаты басым болады.
2) тұрақтылығы орташа қоғамдастықтар (еңбек ұжымы, құрылыс бригадасы,
студенттер тобы, т.б);
3) тұрақтылығы жоғары қоғамдастықтар (ұлттар, таптар).
ІІ. Көлеміне қарай:
1) үлкен әлеуметтік топтар немесе қоғамдастықтар (ұлттар, таптар,
әлеуметтік жіктер, кәсіби бірлестіктер, т.б);
2) орташа әлеуметтік топтар (бір аймақтың тұрғындары);
3) кіші қоғамдастықтар немесе топтар (отбасы, шағын ұжымның
қызметкерлері, оқу топтары, т.б). Бұл топтағы адамдар арасындағы қарым-
қатынастар мен байланыстар барынша тығыз және олардың мақсат-мүдделері де
жақын болады.
ІІІ. Мазмұнына қарай әлеуметтік қоғамдастықтар:
1) әлеуметтік-экономикалық (касталар, сословиелер, таптар);
2) әлеуметтік-этникалық (ру, тайпа, ұлыстар, ұлттар);
3) әлеуметтік демографиялық (жастар, қарт адамдар, балалар, ерлер,
әйелдер, т.б)
4) әлеуметтік-кәсіби (шахтерлер, мұғалімдер, дәрігерлер, инженерлер,
т.б);
5) әлеуметтік-территориялық (аймақтың, облыстың, аудан, селоның
тұрғындары) деп жіктеледі.
Қоғамның әлеуметтік құрылымын осындай үш өлшем тұрғысынан жіктей келе
әлеуметтену ғылымы басты назарды әлеуметтік-экономикалық қоғамдастыққа
аударады. Өйткені қоғам мүшелерінің арасындағы әлеуметтік теңсіздіктің
мәнін, себептерін түсіну үшін бұл аталған өлшемнің мәні зор.
Әлеуметтік институттар – қоғам мүшелерінің бірлесіп өмір сүрулерін
ұйымдастыру мен реттеп отырудың тарихи қалыптасқан тұрақты формалары.
Әлеуметтік институттардың көмегімен адамдар арасындағы қарым-қатынастар
белгілі бір тәртіп пен стандарттарға келтіріліп, олардың мінез-құлықтары
мен іс-әрекеттері реттеліп отырады. Соның нәтижесінде тұтас қоғам өмірі
дұрыс ұйымдастырылып, оның тұрақтылығы қамтамассыз етіледі.
Әлеуметтік институттар қоғамның, адамдардың қажеттіліктерінен пайда
болды. Мәселен, қоғамдық тәртіпті қамтамассыз ету қажеттілігінен полиция
(милиция) институты пайда болды.
Қоғамда қызметету салаларына қарай әлеуметтік институттардың 4 тобын
атап көрсетуге болады. Олардың әрқайсысы өздерінің функцияларын атқарады:
1) Экономикалық институттар экономиканың тиімді дамуын қамтамассыз ету
мақсатында шаруашылықты басқару мен ұйымдастыруды жүзеге асырады.
Мәселен, меншік қатынастары жеке тұлғалардың материалдық және басқа да
құндылықтарға ие болуына және олардың пайда көзіне айналдыруына мүмкіндік
берсе, ақша – тауар айырбасының жалпылама эквиваленті болып табылады.
Еңбек ақы – жұмысшының еңбегі үшін төленетін ақы.
2) Саяси институттар қоғамды билеу және басқару қызметтерін жүзеге асырып
отырады.
3) Рухани саланың институттары ғылым мен білімнің, өнердің дамуына және
қоғамдағы моральдық құндылықтарды қолдауға ықпал етеді;
4) Отбасы институты - әлеуметтік жүйенің негізгі және маңызды саласы.
Отбасы саналы азаматтың қалыптасуында басты рөл атқарады. Отбасының
берекелі де берік болуы тұтас қоғамның тұрақты болуын қамтамассыз етеді.
Қоғам ілгерілеп дамыған сайын әлеуметтік институттар да дамып, жетіліп
отырады.
3. Әлеуметтік стратификация. Қоғамның түрліше әлеуметтік топтарға,
қауымдастықтарға т.б. жіктелуі батыстық социологияда көбінесе әлеуметтік
стратификация деген терминмен (география мен геологияда страттар деп жер
қыртысының қабаттарын айтады) белгіленеді. Ол термин қоғам мүшелерінің
әлеуметтік күйінің бірдей еместігін, олардың әлеуметтік теңсіздігін
білдіреді.
Бұл әлеуметтік теңсіздіктің себептерін түрлі социологтар түрліше
түсіндіреді. Мәселен, функционалдық теориялар ол себепті түрліше қоғамдық
қызметтердің маңыздылығы әр түрлі болатындығынан іздейді. Олай болса ,
қоғам үшін маңыздылау қызметтерді атқарушылардың еңбек ақысы жоғарылау
болатыны да табиғи дейді ол.
Маркстік социология теориясы бойынша әлеуметтік теңсіздіктің негізгі
себебі меншіктік қатынастар, меншіктік формасы сипатында болады.
Кейбір социологтар стратификация проблемасын әлдеқайда кеңірек
қарастырады. Мәселен, М. Вебер экономикалық себептермен (меншіктік
қатынастармен, табыс мөлшерімен) қатар әлеуметтік мәртебе (атадан мұра
болып қалған немесе өзі жеткен әлеуметтік жағдайы) және белгілі бір саяси
топтарға (партияға) қатысты сияқты критерийлерді де нетізге алады.
П.Сорокин үш стратификациялық құрылысты (экономикалық, кәсіптік және
саяси) басшылыққа алады. Пікірлердің әртүрлілігіне қарамай, әлеуметтік
стратификацияға мынадай жалпы анықтама беруге болады:
Әлеуметтік стратификация дегеніміз адамдар арасындағы табиғи және
әлеуметтік теңсіздік; бұл теңсіздік олардың олардың жоғарыдан төмен қарай
болатын (иерархиялық сипаттары) теңсіздігінен көрінеді; бұл теңсіздік
түрліше саяси мекемелер берік сақтап, реттеп отырады. Мұның бұлай екенін
адамзат қоғамның тарихи дамуы дәлелдейді (құлық түрліше касталар,
сословиелер және таптар).
Теңсіздік және әділетсіздік деген ұғымдарды бір-бірімен
шатастырмау керек. Теңсіздік-әлеуметтік себебі бар қажеттілік ал
әділетсіздік - эгоистік мүдделердің салдарынан туатын құбылыс. Бұл бүкіл
қоғам үшін де, зиянды құбылыс, сондықтан әділетсіздіктің қай-қайсымен
болмасын күресу керек.
Қоғамның әлеуметтік жіктелуін қалай нақты айыра білеміз?
Бұл үшін бір өлшемді және көп өлшемді стратификацияларды айыра білу
қажет.
Бір өлшемді стратификацияда адамдардың қоғамдық топтарымен
қауымдастықтары бір әлеуметтік белгісі бойынша ғана ажыратылады, ал көп
өлшемді стратификация жасау үшін бірнеше жалпы белгілері алынады.
П. Сорокин өзінің жалпы адамдық стратификация картасын жасау
әрекетінде бір өлшемді және көп өлшемді стратификациялау әдістерін
ұштастырып қолданады. Сорокиннің пікірінше, дүниеде миллиондаған әлеуметтік
система мен топтасқан жиындықтар бар. Бұл сансыз көп әлеуметтік топтарды,
классификациялаудың мақсатына қарай, түрліше классификациялауға болады.
Мұндай әлеуметтік топтарға мыналар жатады:
І. Аса маңызды бір жақты топтар, оның ішінде:
А. Биоәлеуметтік топтар: 1) нәсілдік, 2) жыныстық, 3)жасына қарай;
Ә.Мәдени-әлеуметтік топтар: 4) рулық,5) территориялық,көршіліестік,
6) тіл, этностық және ұлттық топтар, 7) мемлекеттік, 8) кәсіптік, 9)
эканомикалық,10) діни, 11) саяси,12) идеологиялық топтар (ғылыми,
философиялық, эстетикалық, білімдік, этикалық, демалыс және көңіл көтеру
топтары), 13) таңдаулылар тобы (көсемдер, даналар мен тарихи тұлғалар ).
ІІ. Аса маңызды көп жақты топтар (екі немесе одан да көп өлшемдер
негізіндегі бірлестіктер): 1) отбасы, 2) рулық топ, 3) тайпалық, 4) ұлттық,
5) әлеуметтік сословие (ортағасырлық аристократия; дін иелері; буржуазия,
жұмысшы және шаруалар сияқты үшінші сословие),6) әлеуметтік топ.
Сорокиннің бұл схемасына қарсы социологтар жоқтың қасы сондықтан оны
стратификацияның дүниежүзілік картасының теориялық моделі ретінде алуға
болады.
Белгілі бір елдегі адамдардың белгілі бір топқа жатуын қатып – семіп
қалған, өзгермейтін құбылыс деп қарауға болмайды; ол үздіксіз өзгеріс,
қозғалыста болады. Бұл өзгеріс, қозғалысты социологияда әлеуметтік
мобильдік категориясында социологияға тұңғыш енгізген П. Сорокин болды.
4.Әлеуметтік мобильдік дегеніміз адамның бір әлеуметтік топтан екіншісіне
өтуінің кез-келген түрі. Ол төменнен жоғары көтерілу әлде жоғарыдан төмен
құлдырау не болмаса бір деңгейдегі бір топтан екінші топқа өту болуы
мүмкін. Мысалы, ерінің немесе әйелінің ажырасып, басқа отбасы құруы, бір
қызметтен дәл сондай екінші қызметке ауысу т.б. горизонталь бойынша болатын
өзгеріс (қозғалыс).
Вертикаль бойымен жүретін әлеуметтік өзгеріске деңгейі түрліше бір
әлеуметтік топтан екіншісіне өту (мәселен қызметінің көтерілуі, атағының
өсіуі, идеяның үстем идеяға айналуы т.б. жатады).
Әлеуметтік мобильдік жекеше (жеке адамдікі) немесе коллективтік болуы
мүмкін. Коллективтік, әлеуметтік, мобильдік қоғам өмірінде құрылысында ірі
өзгерістер тудыруы мүмкін. Бұл соңғы экономикалық салада немесе саяси –
идеологиялық салада болуы мүмкін.
Әлеуметтік өмір әрдайым бір қалыпта, түзу жолмен жүре бермейді, кейде
дұрыс жолдан ауытқып кететін ауытқымалы мінез құлық-аномия орын алуы
мүмкін.
Мінез құлық нормаларының қағазға жазылмаған (моральдық) және қағазға
жазылып бекітілген (құқықтық) ережелерінен ауытқып кететін мінез-құлық
көріністері орын алатын жағдайлар жиі кездеседі. Мұндай мінез-құлық
көріністері девиациялық (ауытқушы) мінез-құлық деп аталады. Ол он және
теріс сипаты болуы мүмкін. Ерлік, жан қиярлық көзсіз батырлық, т.б.
құптарлық сипаттағы (оң) мінез-құлық көріністері болса, ал автобуста
билетсіз жүру, ұрлық, кісі өлтіру т.б. теріс мінез-құлықтарға жатады.
Ғалымдар ауытқымалы мінез-құлық көріністерінің себептерін ашып
көрсетуге, түсіндіруге тырысады. Мұндай бірнеше түсіндірмелер бар.
Біреулер (Ч.Ламброзо), адамдардың түрліше мінез құлық білдіруінің
себебі олардың биологиялық ерекшелігінде десе, басқа біреулер (Х.Шелдон)
ауытқымалы мінез-құлыөтын себебі дене құрылысынын ерекшелігінде дейді,
үшінші біреулер жыныстық хромосомдардың бұзылуынан (Праис) іздейді. Ал
Зигфрид Фрейд адамның ақыл ой кемістігі азғындығы есаландығы (психопат)
теріс мінез-құлықтарды тудыратын себептер деп дәлелдейді.
Ауытқымалы мінез-құлықтын социологиялық түсіндірмесі жоғарыда
келтірілген себептердің әсерін жоққа шығармайды, бірақ ауытқымалы мінез-
құлықтардың басты себептерін әлеуметтік-мәдени факторлардан іздейді.
Ауытқымалы мінез-құлық қоғам мүшелерінің көпшілік топтарына қарап,
қоғамның негізін шайқалтуы мүмкін жағдайлар да кездеседі. Мұндай қоғамның
күйі әлеуметтік аномия, яғни қоғамның диформациялануы, тәртіпсізденуі деп
аталады. Мұндай жағдайлар көбінесе әлеуметтік дағдарыстар, терең
реформалар, соғыстар мен революциялық төнкерістер, басқада әлеуметтік
дүмпулер кезінде болады. Қоғамды мұндай әлеуметтік ауытқудан құтқарудын екі
жолы бар. Бірі-ешқандай ымырасыз батыл қимылдап, жағдайды тез реттеу жолы,
екіншісі- асығыстық жасамай, қоғам өмірін қалыпқа келтірудің дұрыс
стратегиялық әдіс-тәсілдерін іздеп тауып, қоғам мүшелерінің талап-тілегін,
мүддесін ескере отырып, ақыл-парасат пен шешу жолы. Қазақстан республикасы
осы екінші жолды қалап алды. Қоғам өмірін реттеудің қай жолы
қолданылмасын,оны әлеуметтік ұйымдар мен қоғамдық бақылау органдары іске
асырады.
Әлеуметтік ұйым көп мазмұнды кең ұғым. Ең кен мағынада алғанда, бұл
ұғым жеке адамдар мен топтардың әрекет ету тәсілдерінің жүйесін, әлеуметтік
бақылау құралдары мен институттардың әрекетін, қоғам мүшелерінің әлеуметтік
өмірін реттеп, қамтамасыз ететің, өмірде орын алып отыратын конфликттер мен
проблемаларды шешіп отыру жүйесін білдіреді.
Әлеуметтік ұйымның қызметі екі тәсіл мен іске асады: формальды және
формальды емес тәсілмен. Формальды әлеуметтік ұйымнын жұмысы тиісті қоғам
мекемелер тағайындаған ережелерді, құқықтық тәртіпті сақтау жолы мен
реттеледі. Формальды емес ұйымдар күнделікті өзара әрекеттесу барысында
туып, қалыптасқан әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер арқылы ұрпақтан ұрпаққа
ауысып отыратын ауытқымалы мінез-құлық нормаларын орындаудан көрінеді. Бұл
екі ұйым әлеуметтік топта және қоғамда қоғамдық тәртіптің сақталуын
қамтамасыз етеді.
Қоғамда орнатылған тәртіп бұзылмау үшін, ауытқымалы мінез-құлықтарды,
болдырмау үшін әлеуметтік бақылау жасалады, яғни тағайындалған мінез-құлық
нормалары мен ережелер жиынтығын орындату ұйымдары әрекет етеді. Бұл үшін
үгіттеу, сендіру, әдістерімен қатар зорлау әдістері де қолданылады.
Әлеуметтек бақылаудың жұмысы бірнеше негізде жүргізіледі: тиісті
топқа қатысты ортақ, жалпы мінез-құлық мәдениетін, мінез-құлық нормаларын
тәрбиелеу жолмен қалыптастыру, адамның жеке басының ерекшеліктерін ескеру,
формальды және формальды емес әлеуметтік мекемелер жүйесі негізінде.
Әрбір қоғам сондай-ақ адамдардың теріс мінез-құлықтары мен
әрекеттерін байқаудың формальды және формальды емес әдіс тәсілдерін белгілі
бір бақылау системасын жасайды.
Бақылау сұрақтары:
1.Әлеуметтік құбылыстар дегеніміз не
2. Қоғамдық қатынастар қалай және қаншаға бөлінеді
3. Әлеуметтік құрылымдар дегеніміз не
4. Маркстік социологияда қоғам өмірін қалай және қаншаға
бөледі
5. Әлеуметтік стратификация дегенімізді қалай түсінесіз
6. Әлеуметтік мобилділік дегеніміз не
7.Әр-бір қоғамдық-экономикалық формацияда өндіріс тәсіліне
сәйкес топтармен қатар адамдардың басқа да тарихи
топтары болады. Олар қандай топтар.
Қажетті әдебиеттер:
1.Ә.Х.Тұрғынбаев. Социология. Алматы: Білім, 2001
2. А.И.Кравченко. Социология. Москва,2000
3. Ж.Т.Тощенко. Социология. Москва,2001
4. А.И.Кравченко. Социология. Москва,2001
5. В.Н.Лавриненко. Социология. Москва,2000
6. Е.М.Бабосов. Прикладная социология. Минск,2001
7. В.В.Радаев. Экономическая социология. Москва,2000
8. М.Тәжин, Б.Аяғанов. Социология негіздері. Алматы,1993
9.Габдуллина К.Г.Социология. Тараз,1999
10.В.Г.Андрущенко. Социология. Москва,1994
11.А.Н.Булатова., З.Исмагамбетова. Курс лекциипо социологии.Алматы:
Дәнекер,2000
12.Л.Я.Гуревич. Экономическая социология. Алматы: Экономика,2002
№4 лекция. Тақырыбы: Социологияның зерттеу методологиясы
мен әдіс-тәсілдері
Жоспар:
1.Ғылыми методология және әдіс-тәсілдер ұғымы.
2.Социологиялық зерттеудің бағдарламасын, жоспарын жасау.
3.Әлеуметтік мәліметтер жинаудың әдіс-тәсілдері.
4.Жиналған мәліметтерді тәртіпке келтіріп, ғылыми
қорытынды жасау және оны тексеру әдістері.
Лекция мақсаты: Студенттерге социологиялық зерттеу методологиясы мен әдіс-
тәсілдерін оқып үйрету. Социологиялық зерттеудің бағдарламасын, жоспарын
жасау, әлеуметтік мәліметтер жинаудың әдіс-тәсілдері турасында мағлұматтар
беру. Жиналған мәліметтерді тәртіпке келтіріп, ғылыми қорытынды жасау және
оны тексеру әдістерімен таныстыру.
Лекция мазмұны: Ғылым алдын ала жоспарланған теориялық таным рпоцесі,
зерттеу ретінде белгілі бір әдіс-тәсілдерді қолданады, онсыз ғылыми
ақиқатқа қол жеткізу мүмкін емес. Осы жағынан алғанда, ғылым теория мен
әдістің диалектикалық бірлігі болып табылады. Ғылыми танымның әдіс-
тәсілдері жайлы ілім методология деп аталады.
Ғылымдар бір-бірінен тек зерттеу пәндері арқылы ғана айырылмайды,
зерттеу әдістері арқылы да айрылады. Ешбір жеке ғылымның немесе ғылымдар
тобының ерекше, басқалардан өзгеше, тек өзіне ғана тән ғылыми әдісі
болмайды, керісінше, олардың бәріне ортақ жалпы методологиялық негізді
басшылыққа алады. Осы жөнінен алғанда, барлық жаратылыстану және қоғамтану
ғылымдары үшін ортақ екі негізгі таным методологиясы бар. Олар –
диалектикалық және метафизикалық методтар. Бұларды әрбір ғылым өз зерттеу
пәнінің ерекшеліктеріне ыңғайлап қолданады.
Бұл екі жалпы танымдық методтардың мазмұны мен принциптері
студенттерге философия курсынан мәлім болуы тиіс. Диалектикалық метод
шындық дүние құбылыстарының сапалық өзгерістерін басшылыққа ала отырып,
дүниені терең танып білуге мүмкіндік береді. Сондықтан, біздің пікірімізше,
жалпы социологияның танымдық әдіс-тәсілдерін қоғам құбылыстарының
ерекшеліктеріне сәйкес диалектикалық-материалистік методологияның негізінде
ғана жасауға болады.
Әлеуметтік философия методы мынадай мәселелерді зерттеуі тиіс:
1)қазіргі заманғы социологиялық теориялардың логикалық негізін;
оларды адамдар өмір сүріп отырған нақты обективтік жағдайларда қарастыруы
керек. Ол сондай-ақ әлеуметтік құбылыстарды жалпы байланыста және дамуда
қарастыруы тиіс. Ол қоғамдық құбылыстардың өзгерісі мен дамуының негізі –
ішкі қарама-қарсылықтардың күресінің нәтижесі, қоғамдық өмірдің өзгерісі
біртіндеп жүретін эволюциялық түрде және революциялық жолмен секірмелі
түрде де болатынын басшылыққа алуы қажет.
Диалектикалық-материалистік таным теориясына сәйкес социологияда
ғылыми таным, шын мәніне келгенде біртұтас қоғамды танудан оның
бөлшектерін, жеке қоғамдық құбылыстар мен қатынастарды танып білуге, ал бұл
соңғыдан қайтадан бүтінге, бүкіл қоғамды тануға көшуі тиіс. Жалпы мен
ерекшенің диалектикасы міне осындай.
Адамзат қоғамын зерттеудің осы диалектикасын басшылыққа ала отырып,
социология өз әдіс-тәсілдерін (методын) тағайындайды: фактілерді жинау
әдісін, жинақталған мәліметтерді ретке келтіру және ішінара жалпылау
әдісін, ғылыми жалпылау (қорытындылау) әдісін т.б. ғылыми зерттеудің түрлі
кезеңдеріне қолданылады.
Кез келген нақты социологиялық зерттеу мынадай бес негізгі
кезеңдерден тұрады: 1зерттелетін құбылыстарды анықтап, бастапқы
гипотезаларды тұжырымдау; 2зерттеу жоспарын жасау; 3мәліметтер жинау;
4жиналған мәліметтерді тәртіпке келтіру; 5ғылыми түсіндірме жасап, оны
тексеру.
2. Социологиялық зерттеудің бағдарламасын, жоспарын жасау. Зерттеу
объектісін (зерттелетін құбылысты) анықтау және жоспарын жасау қоғамдық
құбылысты ғылыми танып білудің бірінші кезеңі болып табылады, өйткені
жинақталған фактілердің объективтілігі мен ақиқаттығы, қорытындының ғылыми
дұрыстығы көп жағдайда зерттеу объектісін дұрыс анықтап алуға байланысты
болады.
Зерттелетін құбылысты және оның байланыстарын анықтағаннан кейін
зерттеудің нәтижесінде расталуға тиісті бастапқы гипотезаларды (ғылыми
жорамалдарды) тұжырымдауға кіріседі. Бұл гипотезеларда зерттелуге тиісті
құбылыстардың арасында белгілі бір себеп-салдар байланысы бар деп
жорамалдап, олар зерттеу нәтижесінде расталуға тиіс деп топшыланады.
Ғылыми зерттеудің міндеті – қоғамдық құбылыстар арасындағы
байланыстардың формасы мен беріктігін анықтау. Бұл байланыстар мен
қатынастар тәжірибеде іс жүзінде тексеруге болатындай болуы тиіс.
Гипотезаның мазмұнын (ұғымын) эмпириктік жолмен де тексеруге болады. Егер
оны эмпириктік жолмен тексеру қажет болса, онда оны фактілермен
салыстырамыз, ал теориялық тұрғыдан тексергенде ақиқаттығы бұрын
негізделген қағидалардың, теориялардың көмегімен дедукциялық жолмен
дәлелденеді.
Гипотеза әрдайым ақиқат бола бермейді, бірақ олардың мүмкіндігінше
ақиқат болуына талпыну керек. Ғылымда қолданылатын гипотезалар төмендегідей
талаптарға сәйкес келуі тиіс: 1ол құрылатын ұғымдар анық, айқын болуы
тиіс; 2олар тәжірибе жүзінде (эмпириктік жолмен) тексеруге болатын
объектілерге қатысты болуы қажет; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КЕНТАУ ИНСТИТУТЫ
ЭКОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ПӘНДЕР КАФЕДРАСЫ
СОЦИОЛОГИЯНЫҢ ЗЕРТТЕУ МЕТОДОЛОГИЯСЫ
БОЙЫНША ЛЕКЦИЯЛАР КОНСПЕКТІСІ
(ТЕЗИСТЕРІ)
КЕНТАУ –2006
Пән туралы қысқаша сипаттама: Жоғары оқу орындарында студенттердің
социологияны оқып үйрене бастағанына аз ғана уақыт болды. Ол оқу жоспарына
1990 жылдардың басында ғана енгізілді. Социологияны оқып үйрену өзімізге
бейтаныс адамдар мен олар ұйымдасқан бірлестіктер арасындағы күнде
кездесетін әдетті қатынастарды жаңа тұрғыдан дұрыс түсіну, әлеуметтік
мәселелерді зерттеуге деген ынта-жігерді арттыру. Адамдардың қоғамдық қарым-
қатынастар жайлы негізгі ұғымдар мен категорияларды, қоғамдық өзгерістердің
мәнін дұрыс түсінуге социология пәнін оқып үйрену көп көмегін тигізері
анық.
Пәннің мақсаты: Социологияның басты мақсаты – адам мен қоғам арасындағы
үйлесімділікті таба білу. Қоғамдағы әлеуметтік қатынастар – мемлекет пен
әрбір азаматтың өмір сүруінің алғышарты болып табылады. Қоғамның рухани
және интелектуалдық жағынан жаңарып, экономикалық және гуманитарлық
құндылықтарын қайта қарап қалыптастыруда әлеуметтанудың маңызы зор, және
қоғам дамуына социологиялық тұрғыдан талдау жасай отырып, әлеуметтік
құрылым және әлеуметтік топ, әлеуметтік дамудың түрлері мен бағыттарын
анықтайды.
Пәннің міндеттері: Социология курсы студенттердің әлеуметтік құрылым,
әлеуметтік қозғалыс, әлеуметтік даму факторлары және әлеуметтік тәртіптің
негізгі заңдылықтары жөніндегі білімдерін шыңдап, қоғамдық даму мәселелерін
түсінуге көмектесуі тиіс.
Социология курсының мақсаттары мен міндеттері Қазақстан
Республикасының жоғары кәсіптік білім беру мемлекеттік білім стандартына
сәйкестендірілген, студенттердің қажетті білім алуына; пәннің методологиясы
мен әдістерін үйренуге болашақ мамандардың қоршаған әлеуметтік ортаны
түсінулеріне, ғылыми танымдарын қалыптастыруларына бағытталған.
Әлеуметтік байланыс және даму заңдылықтарының ерекшеліктері,
әлеуметтік топтастық және әлеуметтік институттардың байланыстары,
адамдардың әлеуметтік қоршаған ортамен қарым-қатынасы, дүниежүзілік
қауымдастықтың даму бағыттары қаралған.
№1 лекция. Тақырыбы: Социология ғылым ретінде
Жоспар:
1.Социологияның зерттеу обьектісі мен пәні, заңдары мен категориялары.
2.Социологияның құрылымы мен қызметі.
3.Социологияның басқа қоғамдық ғылымдармен байланысы.
Лекция мақсаты: Студенттерге социология ғылымы турасында жалпы мәліметтер
беру және де социология пәнінің зерттеу объектісін анықтап, заңдары мен
категорияларын, құрылымы мен қызметін, басқа қоғамдық ғылымдармен
байланысын түсіндіру.
Лекция мазмұны: Бұл ғылымның "Социология" деген атауы латын, грек
сөздерінен құралған; "Societas" – латын тілінде қоғам, "logos" грек тілінде
ілім, білім дегенді білдіреді. Демек социология қоғам туралы ілім
деген сөз. Қоғамды зерттейтін ғылымдар көп, бірақ әрқайсысы өзінің ерекше
зерттеу обьектісін бөліп алады. Мысалы. Экономика ғылымдардың обьектісі-
өндіріс, өндірістік қатынастар, тұтыну мәселелері болса, Саясаттауну саяси
билік, саяси қатынастар, мемлекеттiк құрылым мәселелерін қарастырады.
Қоғамның рухани өмірін, рухани байлықты өндіру, тарату ісімен, адамдардың
рухани қажеттерін өтеудің жолдарын, түрлері мен әдістерін зерттейтін
мәдениеттану, педагогика, психология сияты бір қатар ғылымдар бар. Міне
бұдан көптеген қоғамдық ғылымдардың зерттейтін обьектісі –тұтас қоғам емес,
белгілі бір саласы ғана екенін көреміз.
Социология қоғамның әлеуметтік өмірін зерттейді. Былайша айтқанда
социология адамдарды ғылыми зерттеудің бір тәсілі. Социологтар адамдар не
үшін белгілі бір қалыпта өздерін ұстайды, не үшін топ құрады, соғысқа
барады, бір нәрселерге сенеді, табынады үйленеді, дауыс береді т.с.с
адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түскенде болатын барлық құбылыстарды
анықтауға тырысады. Яғни социлиогия қоғамды және әлеуметтік қатынасттарды
ғылыми тұрғыдан зерттейді (Н.Смелзер).
Социология пәніне мынадай анықтама беруге болады; социология-қоғамның
құрылысы, өмір сүруі мен дамуының жалпы және ерекше әлеуметтік заңдылықтары
жайлы және сол заңдылықтардың адамдар мен олардың бірлестіктерінің және
тұтас қоғамның өмірі мен өзара қарым-қатынастарынында іске асырудың
жолдары, нысандары мен әдістері жайлы ғылым.
А.А.Радугин, К.А.Радугин берген анықтама бойынша социология-әлеуметтік
біртұтас жүйе деп қаралатын қоғам туралы, осы жүйенің құрамдас бөлшектері;
жеке адам, әлеуметтік бірлестіктер, институттар арқылы атқаратын қызметі
мен дамуы туралы ғылым.
Әлеуметтік өмірдің өзегі-адамдардың және олардың бірлестіктерінің іс
әрекеттері, өзара байланыстары. Осыған сәйкес социология адамдардың өзара
қарым-қатынасын білдіретін мінез-құлық жайлы ғылыми деуге де болады.
Кез-келген ғылым сияқты социологияның да категорилары мен заңдары бар.
Категориялар-әлеуметтік болмыстың мәнді жақтарын,қасиет-белгілерін,
құрылымдық элементтерін білдіретін негізгі ғылыми ұғымдар. Яғни социология
ғылымында қолданылатын ұғымдар социологияның категориялары болып табылады.
Ал, осылардың арасындағы ішкі және қажетті байланыстар мен қатынастарды
бейнелендіретін ұғымдар заңдар болып табылады.
Социологияның ең негізгі, мазмұны жағынан көлемді категориясы
"әлеуметтік" ұғымы. Бұл ұғым "әлеуметтік жүйе", "әлеуметтік құрылым",
"әлеуметтік институт", "әлеуметтік ұйымдастыру", "әлеуметтік топ",
"әлеуметтік әрекет", әлеуметтік мінез-құлық" т.б. көлемді ұғымдарды
қамтиды. Бұлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше маңызды категорияларға
бөлінеді. Мәселен, "әлеуметтік топ" категориясы "топ", "әлеуметтік
қабілет", "халық", "ұлт", "жанұя", ұғымдарымен тікелей байланысты.
Әеуметтік заңдар адамдардың және олардың топтарының мінез-құлқын
реттейді, жеке адамдар мен олардың қоғамдастықтарының арасындағы қарым-
қатынастарды анықтайды. Әлеуметтік заңдарға, мысалы, әлеуметтік жіктелу,
бірігу заңы, әлеуметтік мобильділік заңы, қоғамдық өмірдің
интернатционалдануы, жеке адамның әлеуметтенуі, т.б. заңдар жатады.
Әлеуметтік заңдарды жалпы және ерекше заңдар деп бөлуге болады.
Жалпы заңдар (қоғам дамуын, біртұтас әлеуметтік жүйе дамуына
анықтайды). Ерекше заңдар (әлеуметтік жүйенің жекеленген элементтерін,
қоғам бөлшектерін сипаттайды). Олардың сипатына, көрініс беру ерекшелігіне
қарай динамикалық және статистикалық заңдарға бөлінеді. Динамикалық заңдар
нақты жағдайда өз ретімен болатын оқиғалар арасындағы бір мәнді, қатаң
байланысты көрсетеді, олардың бағытын, түрлері мен факторларын анықтап
береді. Статистикалық заңдар әлеуметтік құбылыстарды қатаң қажеттілік түрде
айқындамай, белгілі бір ықтималдылыққа жол береді, сөйтіп әлеуметтік
өзгерістердің негізгі бағыты мен тенденциясын ғана көрсетеді.
2. Социологияның құрылымы мен қызметі. Социология қоғамды екі деңгейде
зерттейді; макро және микро деңгейде. Осыған байланысты социологияны үшке
бөлуге болады.
1. Макросоциология-бұл біртұтас социумның өмір сүруі мен дамуының
жалпы заңдылықтарын зерттейді.
2. Орташа социология немесе орта деңгей теориясы. Әлеуметтік жүйенің
жекелеген құрамдас бөлімдерінің әрекет етуі мен өзара байланысының
заңдылықтарын зерттейді. Бұған, қала социлогиясы, экономикалық социология,
білім беру социологиясы, саясат социологиясы, т.б .жатады. Яғни бұлар
социологияның жеке салалары.
3. Микросоциология. Ол жекеленген адамдардың қимылы мен өзара қарым-
қатынасын, мінез-құлық, жүріс тұрыстарын бақылау арқылы әлеуметтік
құбылыстармен процестерді зерттейді.
Социологиялық зерттеулер нәтижесінде алынатын ғылыми қорытындылардың
жалпылық дәрежесіне сәйкес бұл зерттеулер теориялық және эмперикалық болып
екіге бөлінеді.
Социологиялық зерттеудің алдына қойылған міндет пен мақсатқа сәкес
социология фундаменальды (іргелі) және қолданбалы (прикладная) болып екіге
бөлінеді.
Социологияның әлеуметтік-қоғамдық қызметі алуан түрлі. Солардың
негізгі үшеуін арнайы саяси практикалық және идеялық-тәрбиелік қызметі.
Теориялық-танымдық қызметін іске асыру арқылы социология қоғамның
мәні, оның құрылымы заңдылықтары мен тенденциялары, жолдары жөніндегі
білімді тереңдете, нақтылай түседі.
Саяси практикалық қызметі-бұл әлеуметтік зерттеулердің нәтижесіне
сәйкес әлеуметтік өмірді жетілдіруге бағытталған саяси және практикалық
ұсыныстар береді. Әлеуметтік болжау және жоспарлау саяси практикалық
қызметтің формасын болып табылады.
Идеялық-тәжрибелік қызметі-социологиялың зерттеулерінің тәрбие жұмысында
қандай нәтижелер беретінінен көрінеді. Әртүрлі топтардың мақсат, мүддесін,
дінін мәдениетін т.б. құндылықтарын зерттегенде бейтараптық танытады,
сыңаржақ, бұрмалаушылық жасамайды. Таптар, әлеуметтік топтар
өздерінің таптық, топтық мүддесі мен мақсатын белгілеу және қорғау
үшін, өздерінің саясаты мен практикалық іс әрекеттерін ақтау,
негіздеу үшін социялогиялық зерттеулерін кеңінен пайдаланады.
3.Социологияның басқа қоғамдық ғылымдармен байланысы. Социология өз
алдына жеке – дара дамымайды, басқа қоғамдық ғылымдармен үздіксіз
тығыз байланыста дамып отырады. Социологияны басқа ғылымдармен
байланыстыратын негізгі нәрсе – ол қоғам туралы жалпы ғылым бола
отырып, оның жалпы даму заңдарын ашып, тұжырымдайды. Ал, қоғамның
жалпы даму заңдарына әрбір нақтылы қоғамдық және гуманитарлық
ғылымдарға сүйенеді. Әлеуметттанудың басқа ғылымдармен байланыстарының
екінші түрі, ол адам туралы, оның іс әрекетін, қызметін оқып үйренудің,
оны жан-жақты талдаудың, өлшеудің әдістері мен техникасын тұжырымдап
қалыптастырады. Бұлар нақтылы қоғамдық және гуманистік ғылымдарға
кеңінен қолданылады.
Әлеуметтанудың басқа ғылымдармен байланысының үшінші негізгі түрі
–ол нақтылы ғылымдармен тығыз жақындасып, байланысу арқылы, ғылыми
арнайы тұжырымдық база қалыптастырады. Мысалы, экономика ғылымымен
тығыз байланыста болып экономикалық құбылыс пен процестерді
әлеуметтік тұрғыдан зерттейтін экономикалық социология, бар. Құқық
ғылымымен бірігіп зерттеу жүргізудің нәтижесінде құқық социологиясы;
саяси теориямен біріге отырып саяси соцология; тәрбие соцологиясы; т.б.
социологияның арнаулы теориялар пайда болады. Бұлар әлеуметтік
теориялар немесе орта деңгейдегі теориялар деп аталады. Яғни
социология қоғамдық ғылым болғандықтан қоғамдық ғылымдармен тығыз
байланыста дамып бір-бірін толықтырады. Екіншіден әртүрлі құбылыстарды
зерттеуде ортақ әдіс тәсілдерді қолданады және бір-біріне алған
фактілеріне сүйенеді. Үшіншіден қоғамның әртүрлі салаларын зерттегенде
сол сала теорияларымен тығыз байланысқа түседі.
Бақылау сұрақтары:
1.Социологияның зерттеу обьектісі мен пәні.
2.Социологияның заңдары мен категориялары.
3.Социологияның құрылымы мен қызметі.
4.Социологияның басқа қоғамдық ғылымдармен байланысы.
5. Социологиялық зерттеудің алдына қойылған міндет пен
мақсатқа сәкес социология нешеге бөлінеді.
6. Соцологияны басқа ғылымдармен байланыстыратын
негізгі мәселе.
Қажетті әдебиеттер:
1.Ә.Х.Тұрғынбаев. Социология. Алматы: Білім, 2001
2. А.И.Кравченко. Социология. Москва,2000
3. Ж.Т.Тощенко. Социология. Москва,2001
4. А.И.Кравченко. Социология. Москва,2001
5. В.Н.Лавриненко. Социология. Москва,2000
6. Е.М.Бабосов. Прикладная социология. Минск,2001
7. В.В.Радаев. Экономическая социология. Москва,2000
8. М.Тәжин, Б.Аяғанов. Социология негіздері. Алматы,1993
9.Габдуллина К.Г.Социология. Тараз,1999
10.В.Г.Андрущенко. Социология. Москва,1994
11.А.Н.Булатова., З.Исмагамбетова. Курс лекциипо социологии.Алматы:
Дәнекер,2000
№2 лекция. Тақырыбы: Социология ғылымының даму тарихы.
Жоспар:
1. Социология пайда болғанға дейінгі ежелгі әлеуметтік ой
пікірлердің қалыптасуы.
2. Социологияның ғылым ретінде пайда болуы. О.Конт,
Г.Спенсер.
3. М.Вебер мен Э.Дюргейм социологиясы.
Лекция мақсаты:Студенттерге социология ғылымының пайда болғанына дейінгі
уақытта қалыптасқан ежелгі әлеуметтік ой-пікірлер турасында мағлұматтар
беру және де социология ғылымының пайда болуы мен социология ғылымына
О.Конт пен Г.Спенсердің қосқан үлестерін түсіндіру.
Лекция мазмұны: Социология (ХІХ ғ-дың 30-40 ж-да қалыптасқан) біршама жас
ғылым болып табылады. Өйткені оның ғылым ретінде қалыптасуының өзіне
қоғамдық дамудың белгілі кезеңінде ғана қажеттілік туды. Алайда,
социологияның кеш пайда болуынан, оған дейін қоғам және қоғамдық
құбылыстар туралы ойлар болмады деген пікір тумауы керек. Керісінше,
ондай ойлар басқа ғылымдардың шеңберінде көріне бастаған болатын.
Мәселен, философиялық, экономикалық, тарихи, саяси шығармаларда жалпы
қоғам, оның кейбір элементтері және оның даму заңдылықтары туралы
пікірлер бой көрсете бастады. Осы орайда, Ертедегі Шығыстың қоғам
туралы пікірі мен ойларын айтуға болады. Мәселен, конфуцийшылар
қоғамтанушылар болып есептеледі. Олардың қарастырған негізгі мәселесі
адамдар арасындағы қатынас пен тәрбие болды. Конфуций этикасы
"қайырымдылық", "кішіпейілдік", "адамды сүю", "тура жолмен жүру" сияқты
принциптерге сүйенеді.
Әлеуметтік теорияның біршама айқын элементтері ежелгі Грецияда
қалыптаса бастады. Ежелгі Грек философтарының арасында қоғамға және
қоғамдық институттарға ерекше көңіл бөлгендер софистер болды. Оларға
дейінгілер көбінесе табиғатқа баса назар аударса, софистер адам мен
қоғамға басты назар аударды.
Софистер ілімінде, социологиялық тұрғыдан алғанда, қоғамның
құрылуындағы келісім теорияларының жатқандығын көруге болады. Яғни
алғашқы адамдар табиғатынан абсолюттік түрде еркін болған,кейін сол
абсолюттік еркіндік адамдар арасындағы нарызылықтарды
туғызып,күрестерге алып келген,осыдан адамның өмірінің қауіпсіздігіне
сенімі жоғала бастаған.Сондықтан адамдар қоғам құруға мәжбүр
болды,және оның мүшелері ортақ нормаға бағытатып болды деп
көрсетеді.
Ежелгі Грек ойшылы Платон өзінің социологиялық мифтерінде
софистердің бұл пікіріне қарсы болды.Қоғамдық еңбектің бөлінісіне
байланысты Платон адамдарды үш топқа (кастаға) бөлді;жоғарғы билеуші
топ,қол өнершілер және құлдар.
Платонның ілімінде социология үшін басты нәрсе ,ол –қоғамдық
еңбектің бөлінуін және оның қоғамдық қатынас,әрі жеке адамдар
арасындағы қатынас үшін маңызды фактор болу потенциалын
көрсетеді.Өйткені ол еңбектің бөлінуіне мемлекеттің екі топқа;
ауқаттылар мен кедейлер тобына бөлінуін көрді.Үшіншіден,Платон
қоғамда адамдар бірлікке шақыру үшін тәрбиенің,қоғамдық сананың
қажетілігін көрсетті.
Аристотель ежелгі Гретцияның саяси тәжрибесін қорытындылай
келе,адам-әлеуметтік жаратылыс деген қорытындыға келеді. Мемлекеттік
адамдардың туа біткен "бірігіп өмір сүруге ұмтылғыштық" қасиетінен
пайда болады деп көрсетеді. Оның пікірінше,қоғам үлкен екі
әлеуметтік институтқа бөлінеді; құл иленушілер және құлдар. Аристотель
мемлекеттің мақсаты-адамдардың бақытты өмірін қамтамассыз ету деп
есептейді. Мемлекет қоғамдағы жалпы мүддеге қызмет етуі керек деп
көрсетеді.
Сонымен, бұдан кейінгі дәуірлерде;орта ғасырда,қайта өрлеу, жаңа
дәуірлерде де адамдардың қоғамдық өмірі жайлы пікірлер болды. Бірақ
оларды толық социологиялық ілім деп айтуға болмайтын еді.Өйткені
олар тек әлеуметтік ойлар философиясы немесе алғашқы социологиялық
болжамдар бола алды.
2. Социологияның ғылым ретінде пайда болуы. О.Конт, Г.Спенсер.
Социологияның дербес ғылым ретінде негізін салушы француз философ
О.Конт болды. О.Конт 1798-1857 ж.ж аралығында өмір сүрген. Ол ең
алдымен Батыстағы позивитстік философияның негізін салушы болып
есептеледі.Оның 1830-шы жылдары "Позитивті философияның курсы" деп
аталатын еңбегі жарық көрді. (Позитивті –оң,жағымды,жақсы). Осы
еңбегінің 3-ші томында алғаш рет О.Конт " Социология" деген ұғымды
енгізді және қоғамды ғылыми зерттеу мақсатын қойды.
О.Конт социологияның қажеттілігін филосфия саласындағы өзінің
адам ақылы дамуының үш сатысы туралы ашқан заңы арқылы дәлелдейді.
Олар; теологиялық, метафизикалық және позитивистік (ғылыми) сатылар.
О.Конт алғашқы кезде адамның ойлануының теологиялық болғандығын, яғни
қандай да бір құбылыс, процесс зат болмасын, оларды діни тұрғыдан
түсіндіруге тырысты деп көрсетті. Ойлаудың метафизикалық кезеңінде
кез келген құбылыс, процесті олардың мәні себебін философиялық
абстракциялы ұғымдардың негізінде,яғни жалпылама түсіндіреді. Ал,
ойлаудың позитивтік кезеңінде кез-келген нәрсені ғылыми тұрғадан
түсіндіреді. Кез-келген құбылысты, процесті түсіндіруде бақылау,
салыстыру т.б. арқылы алынған эмперикалық факторларға сүйенеді деп
көрсетті. Конттың пікірінше позотивистік ойлау алғашында математикада,
физикада, астрономияда қолданылады. Кейін биологияда пайда болды.
Ал, социялогияны позитивтік білімнің шыңы деп есептеді. Конттың
ғылымды жіктеу тәсілі бойынша социология биялогиядан кейін пайда
болды. Егер биология қозғала алатын немесе әрекет жасай алатын барлық тірі
жануарлар дүниесін зерттейтін болса, социлогия әлеуметтік құбылыс ретіндегі
адамның әрекеттерін қарастырады деп көрсетеді.
О.Контты социологияны жасауға итермелеген екінші бір нәрсе-ол
еңбектің бөлінуі және копперациялану заңынның ашылуы.
О.Конт социологияны негізінен екіге бөлді; Әлеуметтік статистика және
әлеуметтік динамика. Әлеуметтік статистика әлеуметтік жүйенің өмір сүру
жағдайы мен оның қызмет ету заңдылықтарын зерттейді.
Ал, әлеуметтік динамика әлеуметтік жүйенің өзгеру және даму
заңдылықтарын зерттейді.
Сонымен біріншіден О.Конт қоғамтануда ғылыми тәсілді қолдануды немесе
қоғамды ғылыми тұрғыдан танудың қажеттілігін негіздейді. Ол алғашқыда
социилогияны әлеуметтік физика деп атайды. Екіншіден, социологияны әртүрлі
эксперименттерге, бақылауларға негізделетін ерекше ғылым ретінде анықтайды.
Қорыта келгенде, О.Конттың социологиялық концепциясында басты екі идея
жатыр.Біріншісі-қоғамтануда ғылыми тәсілді қолдану болса; екіншісі-
әлеуметтік реформаларды жасауды іс жүзінде ғылымды қолдану идеясы.
ХΙХ-ғасырдадың ғылыми-философы Г.Спенсер социологияның қалыптасып
дамуына үлкен үлес қосты.Жас кезінен ғылым жолына түскен (темір жол
инженері) Г.Спенсер Дарвиннің эволюциялық теорисын,дүниенің барлық
салаларын түсіндіру үшін қолдануға болады деген қорытындыға келеді.Спенсер
қоғамды биологиялық организмдермен салыстыра отырып,оны адамзат қоғамының
жеке тарихина да қолдануға болады деп мойындайды.
Қоғамның жеке бөліктерін (жанұя,мемлекет,және т.б.) организм бөліктерімен
(жүрек,нерв жүйесі т.б.) салыстырып осылардың әр қайсысы бүтінің қызметіне
әсер етеіндігін айтты.
Спенсердің пікірнше биологиялық организм сияты қоғамда қарапайым
формадан күрделіге қарай дамиды."Табиғи іріктелу" адамзат қоғамында да
жүреді яғни тек қабілеттілер ғана тірі қалады.Спенсер пікірінше адамзат
үшін өмір сүруге қабілетсіз индивиттерден табиғи іріктеудің көмегінен
құтылу қажет.Мұндай философия әлеуметтік дарвинизм" (Социальный дарвенизм)
деген атқа ие болды.Спенсер мұндай философияны коммерсиялық мекемелерге
және экономикалық институтарға қолдануға болады деп санады.
Қорыта келгенде,Спенсер социологиялық теорияның дамуына едәуір үлес
қосты.
1. Ол қоғамды ерекше (дискретті) жеке бөліктерден құралған организм
ретінде қарастырды.
2. Спенсердің " аналогиялық тәсілді қолдану нәтижесінде ғылымға "
құрылым"," функция", деген ұғымдар енгізілді.
3. Макс Вебер мен Э.Дюргейм социологиясы. М.Вебер (1864-1920 ж.ж)
батыстың ірі әлеуметтанушысы. М.Вебер пікірінше әлеуметтану қоғамның
әлеуметтік-тарихи құбылыстарының субьективтік (яғни адамның
санасына,ойлануына байланысты) жақсарып,нақтылы айтсақ адамның іс-
әрекетінде,қызметінде оның мұң-мұқтажын,талап тілегін,қажеттілігін мақсатын
т.б.әр уақытта ескеріп отыру керек.Оны басты міндеті-адамдардың іс-
әрекінің,қимылын мәнін,мағынасын,мазмұнын терең түсіну,ұғыну болып
табылады.
Осыларды талдай отырып қоғамның даму заңдылықтарының себебін ашуға
болады.
М.Вебер өзінің әлеуметтану зерттеулерінде түсіну,ұғыну әдістерін көп
көңіл аударуына байланысты оның әлеуметтану теориясы "түсіну әлеуметтануы"
деп аталады.
М.Вебердің әлеуметтануы саналы адамның мінез-құлқы туралы ғылым ғана
емес, сонымен бірге оның әлеуметтік іс-әрекеті туралы ғылым. Әлеуметтік іс-
қимыл, әрекет адамның мінез-құлқымен бірдей, өйткені әлеуметтік іс-әрекет
өзінше жасалынбайды, бағытталып өмір сүре алмайды, ол әр уақытта басқа
біреуге бағытталуын тосу, күту, үшін ету (ожидание) дейді. Мұнсыз қандай да
бір болмасын іс-әрекет, қимыл әлеуметтік болып саналайды.Осыған сәйкес
келіктеушілік яғни индивидтің іс-әрекеті тобырға (толы) еліктеп жасаса
немесе қандай да бір табиғи құбылысқа бағытталса ол әлеуметтік болып
саналмайды.Мәселен көпшілік адамдар жаңбыр кезінде қолшатырларын ашып
ұстаса.
Сонымен, түсіну әлеуметтануының пәніне саналы әлеуметтік іс-әрекет
жатады. Бұл әлеуметтік іс-әрекеттердің бірнеше түрлері болады. Олардың ең
бастысы мақсатқа сай келетін іс-әрекет, тұлғаның ойлаған мақсатына жету
үшін қолданылады.
М.Вебер саяси әлеуметтануды дамытуға үлкен үлес қосты.Өзінің
әлеуметтік іс-әрекет тұжырымдамасына сүйене отырып, ол саяси билікті; үш
түрге бөледі; 1)хразматикалық; 2)дәстүрлік; 3)бюрократтық.
Сондай-ақ М.Вебер (легитимдік) биліктің лигитимділігі,яғни заңдылығын
тілге тиек ете отырып легитемділіктің үш түрін көрсетті; (биліктің
лигитемділігі-халықты үстем етіп отырған билікті мойындауы).
1. хразматикалық легитемділік (жеке қасиеттер,мінез-құлық арқылы
мойындалуы).
2. әдет-ғұрып легитемділігі
3.ақыл –парасат,құқық легитемділігі.
М.Вебер сонымен қатар стратификация теориясының негізін салушылардың
бірі. Веберлік Әлеуметтік стратификацияның өлшемі тек экономикалық
факторлар, яғни меншік емес, сонымен бірге саяси статус, әлеуметтік статус
(қадір,бедел,білім) өлшемдері қолданылады.
Әлеуметтанудың классикалық негізін салушылардың ірі өкілі-Э.Дюргейм
(1856-1917) Өзінің әлеуметтанууында ол әлеуметтік таным процесінің
әдістемесіне көп көңіл аударды. Ал, бұл методология "социологизм" деп
аталады. Э.Дюргеймнің пікірінше, әлеуметтану әлеуметтік нақты мәні бар,
оған ғана тиісті қатынастарды, олардың сапаларын терең зерттеуі керек.
Әлеуметтік нақтылықтың негізгі элементі-әлеуметтік фактілер, осылардың
жиынтығынан қоғам құрылады. Осы фактілер әлеуметтанудың пәнін құрайды. Оның
басты мақсаты қоғамдағы құбылыстарға түрткі болатын заңдылықтарды ашып
тұжырымдау. Э.Дюргейм әлеуметтік фактілерге бастапқы түсініктерді
жатқызады. Оған адам өмірінің моральдық, басқаша айтқанда, әдет-ғұрып,
дәстүр, тәртіп ережелері, т.б. кіреді. Әлеуметтік фактілер индивиттен
(адамнан) тәуелсіз, ол табиғат құбылыстары сияқты, бірақ, олар адамға
еріксіз түрде әсер етіп, оның қоғамда бір тәртіппен жүруін талап етеді.
Әлеуметтік фактілердің обьективті сипатта өмір сүруі оларды зат ретінде
қаралып, жаратылыстанудың кейбір әдістерін (мысалы, бақылау, салыстыру,
гипотеза (болжау) эксперимент, т.б) қолданылады.
Әлеуметтік фактілердің обьективтік өмір сүруінің тағы бір дәлелі-ол
адамға әсер ете отырып,оларды белгілі бір іс әтекет жасауға итермелейді.
Мысалы,адамның құқықтық және адамгершілік ережелерінің бұзылуы,ол қоғамдағы
жалпы жағымсыз құбылыстардың басымдылығынан туып отырады.
Дюргейм әлеуметтік фактіге қойылатын негізгі талаптарды көрсетті.
Бірінші талабы-әлеуметтік фактіні обьективті құбылыс деп,Яғни индивидтен
тыс құбылыс деп мойындау және ол зерттеу обьектісі бола алатындығын
мойындау. Екінші-социология идеологияға тәуелді болмауы керек. Үшінші
социология бүтінің бөліктен жоғары тұратындығын мойындауы керек. Яғни
әлеуметтік фактінің көзі қоғамда.
Дюргеймнің пікірінше, әлеуметтік факт болу үшін бірнеше адам бірігіп
әрекет жасау керек және ондай әрекеттен жаңа қорытынды тууы қажет. Ондай
әрекеттің нәтижесінде мінез-құлықтың жаңа үлгісі пайда болды. Яғни,
әлеуметтік фактінің обьективті шынайлығы Дюргеймнің социологиялық
тәсіліндегі өзекті мәселе болып табылады.
Э.Дюргейм қоғамның тұтастығының негізгі-ұжымдық сана деп көрсетті.
Қоғам мүшелері (немесе топ мүшелері) ондағы жалпы нормаларға үлкен мән
бергенде және өз өмірінде оны басшылыққа алғанда ғана әлеуметтік интеграция
орнығады деп көрсетті.
Э.Дюргейм, сондай-ақ, адамның өзіне-өзі қол салуы (суицид)
мәселесіменде айналысқан. Оның ойынша,адамның өзіне қол жұмсау әрекеті
қоршаған әлеуметтік ортаның сипатына (түріне) байланысты. Э.Дюргейм нақтылы
әлеуметтік мазмұнда жинақталған материалдарға талдау жасай мынандай
қорытындыға келеді; қоғамның даму деңгейі және итеграциясы жоғарылаған
сайын адамның өз жанын өзі қиюшылығы төмен болды және керісінше де солай.
Э.Дюргейм адамның өзіне-өзі қол салуын ұлттық, діни, жас ерекшелігі, жыныс,
сондай-ақ жыл мерзімдері сияқты факторлармен байланыстырған. Мысалы,
протестанттар мен католиктерді салыстырғанда бұл құбылыс католиктерде
бірнеше есе кем, ал қалалар мен селоларды салыстырғанда қалаларда жоғары
Э.Дюргейм өзін-өзі өлтірушіліктің 4 типін анықтап берді, олар;
1. Эгоистік
2. альтуристік
3. экономикалық
4. фаталистік
Осы еңбектерінің арқасында Э.Дюргейм Девианттық мінез-құлық
социологиясының негізгін салады.Сондай-ақ Э.Дюргейм дінге үлкен көңіл
бөлді. Қоғам дінсіз өмір сүре алмайды, әлеуметтік бірлікте дін шешеуші рөл
атқарады. Дін қоғамдағы ең құнды, бағалы қасиеттерді бейнелейді деген
пікірлер айтты.
Бақылау сұрақтары:
1. Социология ғылым болып қалыптасуы қай кезеңге сай келеді.
2. Социология пайда болғанға дейінгі ежелгі әлеуметтік ой
пікірлердің қалыптасуы.
3. Социологияның ғылым ретінде пайда болуы. О.Конт,Г.Спенсер.
5. М.Вебер социология
6. Э.Дюргейм социологиясы.
Қажетті әдебиеттер:
1.Ә.Х.Тұрғынбаев. Социология. Алматы: Білім, 2001
2. А.И.Кравченко. Социология. Москва,2000
3. Ж.Т.Тощенко. Социология. Москва,2001
4. А.И.Кравченко. Социология. Москва,2001
5. В.Н.Лавриненко. Социология. Москва,2000
6. Е.М.Бабосов. Прикладная социология. Минск,2001
7. В.В.Радаев. Экономическая социология. Москва,2000
8. М.Тәжин, Б.Аяғанов. Социология негіздері. Алматы,1993
9.Габдуллина К.Г.Социология. Тараз,1999
10.В.Г.Андрущенко. Социология. Москва,1994
11.А.Н.Булатова., З.Исмагамбетова., Курс лекциипо социологии.
Алматы: Дәнекер, 2000
12.Л.Я.Гуревич. Экономическая социология. Алматы: Экономика,2002
№3 лекция. Тақырыбы: Қоғамның әлеуметтік құрылымы
Жоспары:
1. Қоғам ұғымы және оның мәні.
2. Қоғамның әлеуметтік құрылымы .
3. Әлеуметтік стратификация
4. Әлеуметтік мобильдiлiк.
Лекция мақсаты: Студенттерге қоғам ұғымын, қоғам түрлерін, қоғамның
әлеуметтік құрылымы жайында мағлұматтар беру. Әлеуметтік стратификация мен
әлеуметтік мобильділіктің мәнін ашып, түсіндіру.
Лекция мазмұны: Қоғам деген ұғым социология ғылымының басты категориясы
болып табылады. Күнделікті өмірде бұл ұғымды кеңінен қолданамыз. (Біз
Қазақстан қоғамы, Америка қоғамы, Жапон қоғамы деп айтамыз, бірақ
оның мәніне үңіле бермейміз). Ғалымдардың өздері бұл ұғымның мәнін ашуда
қиындықтырға душар болуда. Ең алдымен бұл ұғымның көптеген әртүрлі мәні
бар. Біз кәсіби қоғам десек онда бірдей кәсіпке ие адамдар тобы туралы
айтып отырмыз . Егер жоғарғы қоғам деп айтсақ онда белгілі бір әлеуметтік
қабатты (жоғарғы класс) құрайтын, ортақ құндылықтары мен өмір салты бар
адамдар тобы туралы айтып отырғанымызды білдіреді. Ал белгілі географиялық
шекарасы, ортақ заң жүйесі және ұлттық бірлігі бар Қазақстан қоғамы десек,
бұл жерде басқа мағына береді.
Социология қоғам ұғымын осы мағынада қолданады, осы мағынада
зерттейді. ¤зіміз байқап отырғандай мағынасында қоғам ұғымы мемлекет
ұғымына өте ұқсас және көп уақыт бойы бұл екі ұғым бір мағынада қаралып
келді. Бұл ұғымдардың мазмұнын айыруда алғаш қадам жасаған итальяндық ғалым
Н. Макиавелли болды. Бұл аталған ұғымдардың айырмашылығын неміс философы
Гегель теориялық жағынан негіздеп, дәлелдеді.
Мемлекет, қоғам, ел деген ұғымдарды синоним ретінде түсіну
әліде кездеседі. Әрине бұл атаулардың арасында жақындық болғанымен, оларда
айырмашылықтар бар. Егер оларға жеке тоқталсақ, қоғам бір-бірімен өзара
байланыста, қарым-қатынаста болатын үлкен қауымдастығы, тобы, мемлекет сол
қоғамды басқарнатын билік органы; ел әлгі аталған қоғам қалыптасып,
мекендейтін белгілі бір территория. Яғни, қоғам белгілі бір географиялық
шекарасы, ортақ заң жүйесі, белгілі бір ұлттық, әлеуметтік мәдени бірілігі
бар адамдар бірнлестігі. Қоғамға берілген анықтамалардың бәріне қоғамды
өзара тығыз байланыста болатын элементтердің жүйесі реттінде қарастыру
тән.
Қоғам ұғымына анализ жасай отырып Марш (1967) әлеуметтік
бірлестіктерді қоғам деп санау үшін қажет талаптарды анықтауға тырысты.
1.Тұрғылықты территория. Мысалы, Қазақстан өзінің шекарасында.
2.Қоғамның толықтырылып отыруы. Бала туылуы арқылы (көбею маңызды).
3.Мәдениеттің дамуы. Қоғамдық өмірдің барлық қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін мәдениет модельдері (үлгі) көптүрлі болуы мүмкін.
4.Саяси тәуелсіздік- қоғам басқа бір жүйенің элементі болып
табылмайды, ондай болған күнде де аз мөлшерде ғана.
Марш қоғамды мұндай белгілер арқылы анықтаудың өзі даулы екенін айтты.
Басқада социологтар (Аберле, Коэн, Дэвис, Леви және Саттон 1950,
Парсонс 1966) өзін өзі қамтамасыз ету қоғамның негізгі белгісі деп
санайды. Бұл Марш көрсеткен белгі саяси тәуелсіздікке жақын. Бұл жерде
қоғамның өзін өзі қамтамасыз етуі міндетті түрде барлық өнімдермен
қызметтерді өзі өндіруі керек деген сөз емес. Көптеген қоғамдар оның ішінде
Жапония, ¦лыбритания, Норвегия (көп мөлшерде) ішкі саудаға тәуелді. Бірақ
әр бір мемлекетте импортқа төлейтін өзінің валютасы болуы керек. Осылайша
біз қоғамның өзін өзі қамтамасыз етуі деп, оның төлеу қабілетінің
(платежеспособность) сақталуын және қарыздарын төлеу мүмкіндігін айтып
отырмыз.
Қоғамды классификациялаудың көптеген әдістері бар. Маркстік дәстүр
бойынша қоғам түрі өндіріс тәсілі арқылы анықталады. Яғни қоғамда бар
экономикалық ресурстар қалай қолданылады және бақыланады, осы негізге
алынады. Мысалы: феодалдық, капиталистік, социалистік және коммунистік. Бұл
жіктеу неге Марксистік деп аталады. К.Маркс қоғамның даму сатыларын
анықтауда негізгі өлшемге өндіріс құрал-жабдықтарына меншіктің түрі мен
қоғамның таптық құрылымын алады. Осы тұрғыдан талдай келе Маркс қоғам
дамуын бес тарихи топтарға жіктеді. Оларды қоғамдық фармациялар деп атады.
Олар мыналар:
1.Алғашқы қауымдық құрылыс
2.Құл иеленушілік
3.Феодалдық құрылыс
4.Капиталистік
5.Социалистік
2. Қоғамның әлеуметтік құрылымы. Қоғамның құрылымы өте күрделі. Әлеуметтік
құрылым дегеніміз, қоғамның ішкі құрамы, оның элементтерінің жиынтығы мен
олардың арасындағы сан алуан байланыстар.
Әлеуметтік құрылымның басты элементтеріне : а)өзара тығыз байланыста,
қарым-қатынаста болатын индивидтер немесе адамдар жатады; ә)қоғам
мүшелерінің бірігуі, топтасуы негізінде пайда болып, дамып отыратын
әлеуметтік қоғамдастықтар және б)сол қоғамда қалыптасқан, белгілі бір
функцияларды атқаратын әлеуметтік институттар жатады.
Әлеуметтік қоғамдастықтар деп, белгілі бір ортақ белгілері бар, яғни,
мүдделері, құндылық бағдарлары, атқаратын қызмет, іс-әрекеттері ұқсас
адамдар тобын айтамыз.
Қоғамда адамдар қоғамдасуының сан алуан түрлері бар. Оларды дәлірек
түсіну үшін төмендегі үш өлшем тұрғысынан жіктеуге болады.
І. Тұрақтылық дәрежесіне қарай:
1) қысқа мерзімдік байланысқа негізделген, тұрақтылығы төмен
қоғамдасулар, оларды квазитоптар деп те атайды.
Мәселен, бұл топқа театрдағы спектакль көрермендерін, поезд вагонындағы
жолаушыларды, туристік топ немесе митингіге қатысатын адамдарды жатқызуға
болады. Бұл топтағы адамдар арасындағы байланыс әлсіз әрі кездейсоқтық
сипаты басым болады.
2) тұрақтылығы орташа қоғамдастықтар (еңбек ұжымы, құрылыс бригадасы,
студенттер тобы, т.б);
3) тұрақтылығы жоғары қоғамдастықтар (ұлттар, таптар).
ІІ. Көлеміне қарай:
1) үлкен әлеуметтік топтар немесе қоғамдастықтар (ұлттар, таптар,
әлеуметтік жіктер, кәсіби бірлестіктер, т.б);
2) орташа әлеуметтік топтар (бір аймақтың тұрғындары);
3) кіші қоғамдастықтар немесе топтар (отбасы, шағын ұжымның
қызметкерлері, оқу топтары, т.б). Бұл топтағы адамдар арасындағы қарым-
қатынастар мен байланыстар барынша тығыз және олардың мақсат-мүдделері де
жақын болады.
ІІІ. Мазмұнына қарай әлеуметтік қоғамдастықтар:
1) әлеуметтік-экономикалық (касталар, сословиелер, таптар);
2) әлеуметтік-этникалық (ру, тайпа, ұлыстар, ұлттар);
3) әлеуметтік демографиялық (жастар, қарт адамдар, балалар, ерлер,
әйелдер, т.б)
4) әлеуметтік-кәсіби (шахтерлер, мұғалімдер, дәрігерлер, инженерлер,
т.б);
5) әлеуметтік-территориялық (аймақтың, облыстың, аудан, селоның
тұрғындары) деп жіктеледі.
Қоғамның әлеуметтік құрылымын осындай үш өлшем тұрғысынан жіктей келе
әлеуметтену ғылымы басты назарды әлеуметтік-экономикалық қоғамдастыққа
аударады. Өйткені қоғам мүшелерінің арасындағы әлеуметтік теңсіздіктің
мәнін, себептерін түсіну үшін бұл аталған өлшемнің мәні зор.
Әлеуметтік институттар – қоғам мүшелерінің бірлесіп өмір сүрулерін
ұйымдастыру мен реттеп отырудың тарихи қалыптасқан тұрақты формалары.
Әлеуметтік институттардың көмегімен адамдар арасындағы қарым-қатынастар
белгілі бір тәртіп пен стандарттарға келтіріліп, олардың мінез-құлықтары
мен іс-әрекеттері реттеліп отырады. Соның нәтижесінде тұтас қоғам өмірі
дұрыс ұйымдастырылып, оның тұрақтылығы қамтамассыз етіледі.
Әлеуметтік институттар қоғамның, адамдардың қажеттіліктерінен пайда
болды. Мәселен, қоғамдық тәртіпті қамтамассыз ету қажеттілігінен полиция
(милиция) институты пайда болды.
Қоғамда қызметету салаларына қарай әлеуметтік институттардың 4 тобын
атап көрсетуге болады. Олардың әрқайсысы өздерінің функцияларын атқарады:
1) Экономикалық институттар экономиканың тиімді дамуын қамтамассыз ету
мақсатында шаруашылықты басқару мен ұйымдастыруды жүзеге асырады.
Мәселен, меншік қатынастары жеке тұлғалардың материалдық және басқа да
құндылықтарға ие болуына және олардың пайда көзіне айналдыруына мүмкіндік
берсе, ақша – тауар айырбасының жалпылама эквиваленті болып табылады.
Еңбек ақы – жұмысшының еңбегі үшін төленетін ақы.
2) Саяси институттар қоғамды билеу және басқару қызметтерін жүзеге асырып
отырады.
3) Рухани саланың институттары ғылым мен білімнің, өнердің дамуына және
қоғамдағы моральдық құндылықтарды қолдауға ықпал етеді;
4) Отбасы институты - әлеуметтік жүйенің негізгі және маңызды саласы.
Отбасы саналы азаматтың қалыптасуында басты рөл атқарады. Отбасының
берекелі де берік болуы тұтас қоғамның тұрақты болуын қамтамассыз етеді.
Қоғам ілгерілеп дамыған сайын әлеуметтік институттар да дамып, жетіліп
отырады.
3. Әлеуметтік стратификация. Қоғамның түрліше әлеуметтік топтарға,
қауымдастықтарға т.б. жіктелуі батыстық социологияда көбінесе әлеуметтік
стратификация деген терминмен (география мен геологияда страттар деп жер
қыртысының қабаттарын айтады) белгіленеді. Ол термин қоғам мүшелерінің
әлеуметтік күйінің бірдей еместігін, олардың әлеуметтік теңсіздігін
білдіреді.
Бұл әлеуметтік теңсіздіктің себептерін түрлі социологтар түрліше
түсіндіреді. Мәселен, функционалдық теориялар ол себепті түрліше қоғамдық
қызметтердің маңыздылығы әр түрлі болатындығынан іздейді. Олай болса ,
қоғам үшін маңыздылау қызметтерді атқарушылардың еңбек ақысы жоғарылау
болатыны да табиғи дейді ол.
Маркстік социология теориясы бойынша әлеуметтік теңсіздіктің негізгі
себебі меншіктік қатынастар, меншіктік формасы сипатында болады.
Кейбір социологтар стратификация проблемасын әлдеқайда кеңірек
қарастырады. Мәселен, М. Вебер экономикалық себептермен (меншіктік
қатынастармен, табыс мөлшерімен) қатар әлеуметтік мәртебе (атадан мұра
болып қалған немесе өзі жеткен әлеуметтік жағдайы) және белгілі бір саяси
топтарға (партияға) қатысты сияқты критерийлерді де нетізге алады.
П.Сорокин үш стратификациялық құрылысты (экономикалық, кәсіптік және
саяси) басшылыққа алады. Пікірлердің әртүрлілігіне қарамай, әлеуметтік
стратификацияға мынадай жалпы анықтама беруге болады:
Әлеуметтік стратификация дегеніміз адамдар арасындағы табиғи және
әлеуметтік теңсіздік; бұл теңсіздік олардың олардың жоғарыдан төмен қарай
болатын (иерархиялық сипаттары) теңсіздігінен көрінеді; бұл теңсіздік
түрліше саяси мекемелер берік сақтап, реттеп отырады. Мұның бұлай екенін
адамзат қоғамның тарихи дамуы дәлелдейді (құлық түрліше касталар,
сословиелер және таптар).
Теңсіздік және әділетсіздік деген ұғымдарды бір-бірімен
шатастырмау керек. Теңсіздік-әлеуметтік себебі бар қажеттілік ал
әділетсіздік - эгоистік мүдделердің салдарынан туатын құбылыс. Бұл бүкіл
қоғам үшін де, зиянды құбылыс, сондықтан әділетсіздіктің қай-қайсымен
болмасын күресу керек.
Қоғамның әлеуметтік жіктелуін қалай нақты айыра білеміз?
Бұл үшін бір өлшемді және көп өлшемді стратификацияларды айыра білу
қажет.
Бір өлшемді стратификацияда адамдардың қоғамдық топтарымен
қауымдастықтары бір әлеуметтік белгісі бойынша ғана ажыратылады, ал көп
өлшемді стратификация жасау үшін бірнеше жалпы белгілері алынады.
П. Сорокин өзінің жалпы адамдық стратификация картасын жасау
әрекетінде бір өлшемді және көп өлшемді стратификациялау әдістерін
ұштастырып қолданады. Сорокиннің пікірінше, дүниеде миллиондаған әлеуметтік
система мен топтасқан жиындықтар бар. Бұл сансыз көп әлеуметтік топтарды,
классификациялаудың мақсатына қарай, түрліше классификациялауға болады.
Мұндай әлеуметтік топтарға мыналар жатады:
І. Аса маңызды бір жақты топтар, оның ішінде:
А. Биоәлеуметтік топтар: 1) нәсілдік, 2) жыныстық, 3)жасына қарай;
Ә.Мәдени-әлеуметтік топтар: 4) рулық,5) территориялық,көршіліестік,
6) тіл, этностық және ұлттық топтар, 7) мемлекеттік, 8) кәсіптік, 9)
эканомикалық,10) діни, 11) саяси,12) идеологиялық топтар (ғылыми,
философиялық, эстетикалық, білімдік, этикалық, демалыс және көңіл көтеру
топтары), 13) таңдаулылар тобы (көсемдер, даналар мен тарихи тұлғалар ).
ІІ. Аса маңызды көп жақты топтар (екі немесе одан да көп өлшемдер
негізіндегі бірлестіктер): 1) отбасы, 2) рулық топ, 3) тайпалық, 4) ұлттық,
5) әлеуметтік сословие (ортағасырлық аристократия; дін иелері; буржуазия,
жұмысшы және шаруалар сияқты үшінші сословие),6) әлеуметтік топ.
Сорокиннің бұл схемасына қарсы социологтар жоқтың қасы сондықтан оны
стратификацияның дүниежүзілік картасының теориялық моделі ретінде алуға
болады.
Белгілі бір елдегі адамдардың белгілі бір топқа жатуын қатып – семіп
қалған, өзгермейтін құбылыс деп қарауға болмайды; ол үздіксіз өзгеріс,
қозғалыста болады. Бұл өзгеріс, қозғалысты социологияда әлеуметтік
мобильдік категориясында социологияға тұңғыш енгізген П. Сорокин болды.
4.Әлеуметтік мобильдік дегеніміз адамның бір әлеуметтік топтан екіншісіне
өтуінің кез-келген түрі. Ол төменнен жоғары көтерілу әлде жоғарыдан төмен
құлдырау не болмаса бір деңгейдегі бір топтан екінші топқа өту болуы
мүмкін. Мысалы, ерінің немесе әйелінің ажырасып, басқа отбасы құруы, бір
қызметтен дәл сондай екінші қызметке ауысу т.б. горизонталь бойынша болатын
өзгеріс (қозғалыс).
Вертикаль бойымен жүретін әлеуметтік өзгеріске деңгейі түрліше бір
әлеуметтік топтан екіншісіне өту (мәселен қызметінің көтерілуі, атағының
өсіуі, идеяның үстем идеяға айналуы т.б. жатады).
Әлеуметтік мобильдік жекеше (жеке адамдікі) немесе коллективтік болуы
мүмкін. Коллективтік, әлеуметтік, мобильдік қоғам өмірінде құрылысында ірі
өзгерістер тудыруы мүмкін. Бұл соңғы экономикалық салада немесе саяси –
идеологиялық салада болуы мүмкін.
Әлеуметтік өмір әрдайым бір қалыпта, түзу жолмен жүре бермейді, кейде
дұрыс жолдан ауытқып кететін ауытқымалы мінез құлық-аномия орын алуы
мүмкін.
Мінез құлық нормаларының қағазға жазылмаған (моральдық) және қағазға
жазылып бекітілген (құқықтық) ережелерінен ауытқып кететін мінез-құлық
көріністері орын алатын жағдайлар жиі кездеседі. Мұндай мінез-құлық
көріністері девиациялық (ауытқушы) мінез-құлық деп аталады. Ол он және
теріс сипаты болуы мүмкін. Ерлік, жан қиярлық көзсіз батырлық, т.б.
құптарлық сипаттағы (оң) мінез-құлық көріністері болса, ал автобуста
билетсіз жүру, ұрлық, кісі өлтіру т.б. теріс мінез-құлықтарға жатады.
Ғалымдар ауытқымалы мінез-құлық көріністерінің себептерін ашып
көрсетуге, түсіндіруге тырысады. Мұндай бірнеше түсіндірмелер бар.
Біреулер (Ч.Ламброзо), адамдардың түрліше мінез құлық білдіруінің
себебі олардың биологиялық ерекшелігінде десе, басқа біреулер (Х.Шелдон)
ауытқымалы мінез-құлыөтын себебі дене құрылысынын ерекшелігінде дейді,
үшінші біреулер жыныстық хромосомдардың бұзылуынан (Праис) іздейді. Ал
Зигфрид Фрейд адамның ақыл ой кемістігі азғындығы есаландығы (психопат)
теріс мінез-құлықтарды тудыратын себептер деп дәлелдейді.
Ауытқымалы мінез-құлықтын социологиялық түсіндірмесі жоғарыда
келтірілген себептердің әсерін жоққа шығармайды, бірақ ауытқымалы мінез-
құлықтардың басты себептерін әлеуметтік-мәдени факторлардан іздейді.
Ауытқымалы мінез-құлық қоғам мүшелерінің көпшілік топтарына қарап,
қоғамның негізін шайқалтуы мүмкін жағдайлар да кездеседі. Мұндай қоғамның
күйі әлеуметтік аномия, яғни қоғамның диформациялануы, тәртіпсізденуі деп
аталады. Мұндай жағдайлар көбінесе әлеуметтік дағдарыстар, терең
реформалар, соғыстар мен революциялық төнкерістер, басқада әлеуметтік
дүмпулер кезінде болады. Қоғамды мұндай әлеуметтік ауытқудан құтқарудын екі
жолы бар. Бірі-ешқандай ымырасыз батыл қимылдап, жағдайды тез реттеу жолы,
екіншісі- асығыстық жасамай, қоғам өмірін қалыпқа келтірудің дұрыс
стратегиялық әдіс-тәсілдерін іздеп тауып, қоғам мүшелерінің талап-тілегін,
мүддесін ескере отырып, ақыл-парасат пен шешу жолы. Қазақстан республикасы
осы екінші жолды қалап алды. Қоғам өмірін реттеудің қай жолы
қолданылмасын,оны әлеуметтік ұйымдар мен қоғамдық бақылау органдары іске
асырады.
Әлеуметтік ұйым көп мазмұнды кең ұғым. Ең кен мағынада алғанда, бұл
ұғым жеке адамдар мен топтардың әрекет ету тәсілдерінің жүйесін, әлеуметтік
бақылау құралдары мен институттардың әрекетін, қоғам мүшелерінің әлеуметтік
өмірін реттеп, қамтамасыз ететің, өмірде орын алып отыратын конфликттер мен
проблемаларды шешіп отыру жүйесін білдіреді.
Әлеуметтік ұйымның қызметі екі тәсіл мен іске асады: формальды және
формальды емес тәсілмен. Формальды әлеуметтік ұйымнын жұмысы тиісті қоғам
мекемелер тағайындаған ережелерді, құқықтық тәртіпті сақтау жолы мен
реттеледі. Формальды емес ұйымдар күнделікті өзара әрекеттесу барысында
туып, қалыптасқан әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер арқылы ұрпақтан ұрпаққа
ауысып отыратын ауытқымалы мінез-құлық нормаларын орындаудан көрінеді. Бұл
екі ұйым әлеуметтік топта және қоғамда қоғамдық тәртіптің сақталуын
қамтамасыз етеді.
Қоғамда орнатылған тәртіп бұзылмау үшін, ауытқымалы мінез-құлықтарды,
болдырмау үшін әлеуметтік бақылау жасалады, яғни тағайындалған мінез-құлық
нормалары мен ережелер жиынтығын орындату ұйымдары әрекет етеді. Бұл үшін
үгіттеу, сендіру, әдістерімен қатар зорлау әдістері де қолданылады.
Әлеуметтек бақылаудың жұмысы бірнеше негізде жүргізіледі: тиісті
топқа қатысты ортақ, жалпы мінез-құлық мәдениетін, мінез-құлық нормаларын
тәрбиелеу жолмен қалыптастыру, адамның жеке басының ерекшеліктерін ескеру,
формальды және формальды емес әлеуметтік мекемелер жүйесі негізінде.
Әрбір қоғам сондай-ақ адамдардың теріс мінез-құлықтары мен
әрекеттерін байқаудың формальды және формальды емес әдіс тәсілдерін белгілі
бір бақылау системасын жасайды.
Бақылау сұрақтары:
1.Әлеуметтік құбылыстар дегеніміз не
2. Қоғамдық қатынастар қалай және қаншаға бөлінеді
3. Әлеуметтік құрылымдар дегеніміз не
4. Маркстік социологияда қоғам өмірін қалай және қаншаға
бөледі
5. Әлеуметтік стратификация дегенімізді қалай түсінесіз
6. Әлеуметтік мобилділік дегеніміз не
7.Әр-бір қоғамдық-экономикалық формацияда өндіріс тәсіліне
сәйкес топтармен қатар адамдардың басқа да тарихи
топтары болады. Олар қандай топтар.
Қажетті әдебиеттер:
1.Ә.Х.Тұрғынбаев. Социология. Алматы: Білім, 2001
2. А.И.Кравченко. Социология. Москва,2000
3. Ж.Т.Тощенко. Социология. Москва,2001
4. А.И.Кравченко. Социология. Москва,2001
5. В.Н.Лавриненко. Социология. Москва,2000
6. Е.М.Бабосов. Прикладная социология. Минск,2001
7. В.В.Радаев. Экономическая социология. Москва,2000
8. М.Тәжин, Б.Аяғанов. Социология негіздері. Алматы,1993
9.Габдуллина К.Г.Социология. Тараз,1999
10.В.Г.Андрущенко. Социология. Москва,1994
11.А.Н.Булатова., З.Исмагамбетова. Курс лекциипо социологии.Алматы:
Дәнекер,2000
12.Л.Я.Гуревич. Экономическая социология. Алматы: Экономика,2002
№4 лекция. Тақырыбы: Социологияның зерттеу методологиясы
мен әдіс-тәсілдері
Жоспар:
1.Ғылыми методология және әдіс-тәсілдер ұғымы.
2.Социологиялық зерттеудің бағдарламасын, жоспарын жасау.
3.Әлеуметтік мәліметтер жинаудың әдіс-тәсілдері.
4.Жиналған мәліметтерді тәртіпке келтіріп, ғылыми
қорытынды жасау және оны тексеру әдістері.
Лекция мақсаты: Студенттерге социологиялық зерттеу методологиясы мен әдіс-
тәсілдерін оқып үйрету. Социологиялық зерттеудің бағдарламасын, жоспарын
жасау, әлеуметтік мәліметтер жинаудың әдіс-тәсілдері турасында мағлұматтар
беру. Жиналған мәліметтерді тәртіпке келтіріп, ғылыми қорытынды жасау және
оны тексеру әдістерімен таныстыру.
Лекция мазмұны: Ғылым алдын ала жоспарланған теориялық таным рпоцесі,
зерттеу ретінде белгілі бір әдіс-тәсілдерді қолданады, онсыз ғылыми
ақиқатқа қол жеткізу мүмкін емес. Осы жағынан алғанда, ғылым теория мен
әдістің диалектикалық бірлігі болып табылады. Ғылыми танымның әдіс-
тәсілдері жайлы ілім методология деп аталады.
Ғылымдар бір-бірінен тек зерттеу пәндері арқылы ғана айырылмайды,
зерттеу әдістері арқылы да айрылады. Ешбір жеке ғылымның немесе ғылымдар
тобының ерекше, басқалардан өзгеше, тек өзіне ғана тән ғылыми әдісі
болмайды, керісінше, олардың бәріне ортақ жалпы методологиялық негізді
басшылыққа алады. Осы жөнінен алғанда, барлық жаратылыстану және қоғамтану
ғылымдары үшін ортақ екі негізгі таным методологиясы бар. Олар –
диалектикалық және метафизикалық методтар. Бұларды әрбір ғылым өз зерттеу
пәнінің ерекшеліктеріне ыңғайлап қолданады.
Бұл екі жалпы танымдық методтардың мазмұны мен принциптері
студенттерге философия курсынан мәлім болуы тиіс. Диалектикалық метод
шындық дүние құбылыстарының сапалық өзгерістерін басшылыққа ала отырып,
дүниені терең танып білуге мүмкіндік береді. Сондықтан, біздің пікірімізше,
жалпы социологияның танымдық әдіс-тәсілдерін қоғам құбылыстарының
ерекшеліктеріне сәйкес диалектикалық-материалистік методологияның негізінде
ғана жасауға болады.
Әлеуметтік философия методы мынадай мәселелерді зерттеуі тиіс:
1)қазіргі заманғы социологиялық теориялардың логикалық негізін;
оларды адамдар өмір сүріп отырған нақты обективтік жағдайларда қарастыруы
керек. Ол сондай-ақ әлеуметтік құбылыстарды жалпы байланыста және дамуда
қарастыруы тиіс. Ол қоғамдық құбылыстардың өзгерісі мен дамуының негізі –
ішкі қарама-қарсылықтардың күресінің нәтижесі, қоғамдық өмірдің өзгерісі
біртіндеп жүретін эволюциялық түрде және революциялық жолмен секірмелі
түрде де болатынын басшылыққа алуы қажет.
Диалектикалық-материалистік таным теориясына сәйкес социологияда
ғылыми таным, шын мәніне келгенде біртұтас қоғамды танудан оның
бөлшектерін, жеке қоғамдық құбылыстар мен қатынастарды танып білуге, ал бұл
соңғыдан қайтадан бүтінге, бүкіл қоғамды тануға көшуі тиіс. Жалпы мен
ерекшенің диалектикасы міне осындай.
Адамзат қоғамын зерттеудің осы диалектикасын басшылыққа ала отырып,
социология өз әдіс-тәсілдерін (методын) тағайындайды: фактілерді жинау
әдісін, жинақталған мәліметтерді ретке келтіру және ішінара жалпылау
әдісін, ғылыми жалпылау (қорытындылау) әдісін т.б. ғылыми зерттеудің түрлі
кезеңдеріне қолданылады.
Кез келген нақты социологиялық зерттеу мынадай бес негізгі
кезеңдерден тұрады: 1зерттелетін құбылыстарды анықтап, бастапқы
гипотезаларды тұжырымдау; 2зерттеу жоспарын жасау; 3мәліметтер жинау;
4жиналған мәліметтерді тәртіпке келтіру; 5ғылыми түсіндірме жасап, оны
тексеру.
2. Социологиялық зерттеудің бағдарламасын, жоспарын жасау. Зерттеу
объектісін (зерттелетін құбылысты) анықтау және жоспарын жасау қоғамдық
құбылысты ғылыми танып білудің бірінші кезеңі болып табылады, өйткені
жинақталған фактілердің объективтілігі мен ақиқаттығы, қорытындының ғылыми
дұрыстығы көп жағдайда зерттеу объектісін дұрыс анықтап алуға байланысты
болады.
Зерттелетін құбылысты және оның байланыстарын анықтағаннан кейін
зерттеудің нәтижесінде расталуға тиісті бастапқы гипотезаларды (ғылыми
жорамалдарды) тұжырымдауға кіріседі. Бұл гипотезеларда зерттелуге тиісті
құбылыстардың арасында белгілі бір себеп-салдар байланысы бар деп
жорамалдап, олар зерттеу нәтижесінде расталуға тиіс деп топшыланады.
Ғылыми зерттеудің міндеті – қоғамдық құбылыстар арасындағы
байланыстардың формасы мен беріктігін анықтау. Бұл байланыстар мен
қатынастар тәжірибеде іс жүзінде тексеруге болатындай болуы тиіс.
Гипотезаның мазмұнын (ұғымын) эмпириктік жолмен де тексеруге болады. Егер
оны эмпириктік жолмен тексеру қажет болса, онда оны фактілермен
салыстырамыз, ал теориялық тұрғыдан тексергенде ақиқаттығы бұрын
негізделген қағидалардың, теориялардың көмегімен дедукциялық жолмен
дәлелденеді.
Гипотеза әрдайым ақиқат бола бермейді, бірақ олардың мүмкіндігінше
ақиқат болуына талпыну керек. Ғылымда қолданылатын гипотезалар төмендегідей
талаптарға сәйкес келуі тиіс: 1ол құрылатын ұғымдар анық, айқын болуы
тиіс; 2олар тәжірибе жүзінде (эмпириктік жолмен) тексеруге болатын
объектілерге қатысты болуы қажет; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz