Ғылым философиясы мен методологиясы философиялық білімнің саласы ретінде
4. Лекция тезистері:
1-лекция.
Ғылым философиясы мен методологиясы философиялық білімнің саласы ретінде.
1. Ғылым философиясының пәні және ғылыммен және философиямен байланысы.
2. Ғылымды оқып-үйренудің негізгі аспектілері, олардың ерекшелігі мен өзара
байланысы.
3. Ғылым философиясының методологиялық негіздері.
Ғылым философиясының негізгі идеялары мен принциптері XVII ғасырда
қалыптаса бастаған еді, өйткені классикалық ғылымның негізін құрған
тәжірибелік, эксперименттік жаратылыстану сол кезде шыққан еді. Бірақ ол
тек XX ғасырдың екінші жартысында ғана дербес философиялық пәнге айналды.
Дүниежүзілік екінші соғыстан кейін ғылыми білімнің тез өсуі және жаңа
ғылыми жаңалықтардың техникада кең қолданыс табуы өнеркәсібі дамыған
көптеген елдерде ғылыми-техникалық прогрестің кеңінен өріс алуына алып
келді. Ал бұл ғылымды дамыту, ғылыми білімнің даму қарқынын жылдамдату және
ғылымның өнеркәсіппен, бүкіл халық шаруашылығымен байланысын күшейту
істеріне деген қоғамдық мүддені жандандырды. Осындай қоғамдық
қажеттіліктерге жауап ретінде түрлі ғылым салаларын зерттеуге бағытталған
бір қатар жаңа пәндер туды: ғылымтану (науковедение), ғылым экономикасы мен
социологиясы, ғылым тарихы және ғылыми зерттеу психологиясы сондай ғылымдар
қатарына жатады. Бұл ғылымдардың ішінде жетекші орын алатын ғылым
философиясы болды.
Ғылыми қызметтің түрлі жақтарын зерттеуші пәндер жүйесінде ғылым
философияның орнын анықтау үшін оны басқа пәндерден айырып тұратын айрықша
ерекшеліктерін ашып көрсету қажет. Егер ғылым тарихы деструкциялық, яғни
тек баяндаушы ғылым ретінде түрлі ғылымдардың түрлі тарихи кезендерде ашқан
жаңалықтарын ретіне қарай баяндап берумен айналысса, ғылым философиясының
басты міндеті ғылыми таным процесін, оның заңдылықтарын зерттеу болып
табылады. Одан ғылым социологиясының айырмашылығы сол, ол ғылыми мекемелер
мен қауымдастықтарының құрылысын, ғылыми мекеме мүшелерінің арақатынасын,
т.б. ұйымдасу жақтарын зерттейді. Алайда ғылым философиясынан басқа
бір де бір ғылым ғылыми зерттеу процесінің өзін, ғылымның өсуі мен даму
заңдарын арнайы зерттемейді.
Сөйтіп, ғылым философиясының негізгі пәні қоғам дамуының түрлі тарихи
кезеңдерінде ғылыми білімдерді өндірудің, ақиқаттығын тексеріп, негіздеудің
жалпы заңдылықтарын зерттеу болып табылады.
Ғылыми білімді негіздеудің, дамытудың жалпы заңдылықтарын зерттей отырып,
ғылым философиясы қоғам тарихының түрлі кезеңдерінде объективтік ақиқат
білімдерге қол жеткізудің рационалдық (тиімді) әдістері мен нормаларын
табады. Алайда ғылым тарихшыларының мұқият зерттеп жинақтаған зерттеулерін
пайдаланбайынша ғылым философиясы ол міндетті өз бетінше орындай алмайды.
Соңдықтан ол бұл жерде ғылым тарихшыларының көмегіне сүйене отырып, ғылым
дамуының жаңа бағыттарын анықтай алады. Ғылым социологтарының зерттеулері
ғылыми білім өндірудің қазіргі нақты әлеуметтік-қоғамдық жағдайлары мен
мүмкіндіктерін анықтауға жағдай жасайды. Ал ғылыми-творчестволық еңбекке
психологиялық талдау жасаудың нәтижелері ғылыми ақиқат іздеудің логикалық-
методикалық және психологиялық әдістерінің арасындағы айырмашықтарды
анықтап, таным процесінің объективтік және субъективтік критерийлерін
(өлшеуішін) ажырата білуге көмектеседі. Бұл бір жағынан.
Екінші жағынан алғанда, ғылым философиясы жеке ғылымдарды зерттеуші нақты
пәндер үшін дүниеге көзқарастық және методологиялық тұрғыдан жалпы бағдар
болып табылады. Ғылыми жаңалықтың нәтижелерін (ғылыми білімді) оны ашу
процесіне (таным процесіне) қарама-қарсы қоюшы неопозитивистер мен сыншыл
рационалистердің (К.Поппер т.б.) әрекеті ғылымды зерттеуші ғалымдардың
күшін біріктіріп үйлестіруге көмектеспеді. Сондықтан ғылым дамуының
гипотезалық-дедукциялық әдісіне негізделген олардың бағыты сынға
ұшырағаннан кейін оны талдаудың жаңа әдіс-тәсілдерін іздеу басталды.
Ғалымдардың көпшілігі неопозитивистердің ғылыми білімді негіздеумен ғана
шектелуі жаңа ғылыми идеялар мен гипотезалар табудың немесе жасаудың
мүмкіндігін жоққа шығара алмайтынына баса назар аударды. Мұндай жұмысты
ғылым философтары ғылыми творчество саласында психологиялық зерттеу
жүргізуші ғалымдармен және сондай-ақ компьютерлік ғылымдардың өкілдерімен
бірлесе жүргізуі тиіс. Жаңа ғылыми идеялар іздеп табу процесіне сын көзбен
талдау жасау, жаңа зерттеу проблемалары міндеттерін ұсыну ғылыми зерттеудің
нақты барысын дұрыс түсінуге мүмкіндіктер тудырады. Сол себепті де
неопозитивизмді сынаушылар ең алдымен оның ғылым философиясына қарсы шықты,
өйткені ол философия өзінің міндетін тек ғылымды негіздеу ісімен ғана
байланыстырды.
Ғылым философиясы ғылым тарихымен өзара қарым-қатынасқа түскенде жеке
тарихи фактілерді баяндаумен ғана шектелмеуі тиіс. Ол ғылымның даму
тарихының заңдылықтары мен мәнді байланыстарын ашып беруі тиіс, ғылымның
рухани мәдениетпен және практикалық қызметпен жан-жақты байланысын
көрсететін зерттеу болашағына бағыт сілтеп, көмектесуі қажет. Сонымен бірге
ғылым философиясының ойдағыдай дамуы үшін ғылым тарихыңдағы бай нақты факті
материалдарына арқа сүйеп отыруы қажет. Мұндай өзара творчестволық
байланыссыз ғылым философиясы құры бос сөзге айналар еді, ал ақиқат ғылыми
дүниеге көзқарассыз ғылым тарихы айқын бағдарсыз, адасқан бірдеңе болар
еді.
Ғылым автономиясын, яғни осы күнгі философиядан мүлдем тәуелсіз ғылым
концепциясын ұсынушы позитивизмге қарсы қазіргі кезде ғылымды адамның басқа
іс-әрекеттерімен тығыз байланысты құндылықтарды зерттеу проблемасы барған
сайын алға тартылуда. Ғылым практикалық іс-әрекетте қажетті нәтижелерге
жетуге көмектесетін техникалық құралдар, таным әдіс-тәсілдерін жасаумен
ғана шектелмейді. Ол өзінің құндылықтар жүйесін басшылыққа алады. Бұл
жүйедегі ең басты құндылық- объективтік ақиқатты іздеу процесі. Сондықтан
қазіргі ғылым философиясында ғылымның ең басты мақсаты мен атқаратын
қызметін ғылыми танымға тән құндылықтар тұрғысынан қайта қарау процесі
жүргізілуде.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс ғылыми білімнің өсуі мен дамуын аса
маңызды проблемаға айналдырып отыр. Осыған байланысты ғылымды дамытудың
көптеген түрлі жолдары мен концепциялары ұсынылуда. Солардың ішіндегі бір
аса маңыздысы интерналистік деп аталатын, яғни ғылыми білімнің өсуінің ішкі
себептері мен мүмкіндіктеріне, факторына негізделген концепциялар ерекше
орын алады. Көптеген ғалымдар ғылым прогресі ең алдымен объективтік
ақиқатты іздеумен және оған жетудің рациональдық (тиімді) әдіс-тәсілдерімен
анықталады деген көзқарасты ұстанады. Алайда кейбір философтар ғылымның
прогресін дүние жайлы объективті ақиқат білімнің өсуінен гөрі, нақты ғылыми
проблемаларды шешуге ғылымның қаншалықты тиімді екендігімен түсіндіруге
тырысады. Ал проблеманың тиімді шешілуі теорияның дамуымен қаншалықты
байланысты екендігін еске алсақ, олардың арасындағы әлгіңде келтірілген
қарама-қарсы қоюдың қисынсыздығын байқау қиын емес. Міне сондықтан да
ақиқат білім ғылымның ең негізгі құндылығы болып табылады. Олай болса,
ғылыми танымның бүкіл қызметі ақиқатты іздеуге және негіздеуге бағытталуы
тиіс.
Ғылым философиясының қазіргі ғылыми-техникалық революциямен тығыз
байланыстылығының екінші бір маңызды көрінісі - оның дамуында біртіндеп
болатын эволюциялық өзгерістер мен бірден болатын түбірлі сапалық,
революциялық өзгерістердің өзара байланыста болатындығы. Бұл проблеманы
талқылау батыстың ғылым философиясында 1970 жылдары, американдық ғылым
философы әрі тарихшысы Т.Кунның "Ғылыми революциялардың құрылымы" деген
кітабы жарыққа шыққаннан кейін басталды. Ол бұл кітабында ғылым дамуына
деген кумуляциялық көзқарасты сенімді түрде орынды сынады. Бұл теория
бойынша, ғылым дамуы көп жаңа ғылыми ақиқаттардың үздіксіз жай
жинақталуынан ғана тұрады; жаңа ақиқаттарды іздеу, жаңа зандардың ашылуы
және жаңа ғылыми теориялардың құрылуы бұрын тұжырымдалған заңдар мен
теорияларға ешқандай әсерін тигізбейді. Т.Кун астрономия, механика, физика
мен химия ғылымдарынан көп нақты мысалдар келтіре отырып, ғылым дамуының
кумуляциялық ұғымының қателігін көрсетіп, ғылым дамуында революциялық
өзгерістердің қажетті түрде болатынын дәлелдеді. Ол ғылымдағы революция деп
ғылымның даму барысында зерттеудің бір парадигмасынан екіншісіне өту арқылы
бұрынғы түсініктердің қайта қаралуын, сөйтіп зерттеудің жаңа стратегиясына
өтуді түсінді. Аталған кітаптың төңірегінде өрбіген айтыстар мен
дискуссиялар ғылымның дамуына тарихи көзқарастың қалыптасуына көмектесіп,
сонымен бірге ғылым тарихына тек баяндаушылық тұрғыдан ғана қарауға
болмайтындығын көрсетті.
Сонымен, ғылым философиясы ғылымды әр түрлі тұрғыдан талдайтын жеке
пәндер үшін дүниеге көзқарастық бағдар сілтеуші болып табылады, себебі ол
ғылыми білімнің табиғаты мен құрылымын және сондай-ақ дүние туралы
объективтік ақиқат білім алудың әдіс-тәсілдері мен нормаларын зерттейді.
2-лекция
Өркениет пен мәдениеттегі ғылым.
1. Мәдениет жүйесіндегі ғылым және оның қоғамдағы орны мен функциялары.
2. Философиялық концепцепциялардың ғылымның дамуына әсері.
3. Ғылым тарихының әлеуметтік жақтары.
4. Ғылымның шығармашылығындағы философияның рөлі.
5. Ғылымның концепциялары.
Қазіргі заманы ғылым философиясының кейбір бастама идеяларын антик заманы
философиясынан кездестіруге болады. Оған ертедегі Грецияның диалектикалық
ойлау әдісін, математикалык, білімдерді құрудың аксиомалық әдісін және
Аристотельдің формальдық логикасын жатқызуға болады. Ертедегі тәжірибелік
білімдерінің дамыған жүйесі болмағандықтан, XVII ғ. Жаңа заман ғылымына
тәжірибелік зерттеудің жаңа әдіс-тәсілдерін жасаудан бастауға тура келді.
Осы мақсатта ағылшынның XVII ғ. философы Ф.Бэкон зерттеудің индукциялық
әдісін жасады. Сонымен қатар италиян ғалымы Г.Галилей бақылау мен
математикалық есептеу әдісін біріктіретін әлдеқайда күрделі де нәзік
зерттеу әдістерін жасады. Олардың ішіндегі ең бір маңыздысы —
эксперименттік әдісті Галилей механикалық қозғалыстың қарапайым формаларын
зерттеу үшін қолданды. Бұл әдістің ерекшелігі сол, ол табиғат құбылыстарын
натурфилософтар сияқты белгісіз бір күштердің және натурфилософиялық
принциптердің көмегімен түсіндіруден бас тартты. Мұның орнына ол арнайы
экспериментгер жасап, солардың көмегімен белгілі бір гипотезалар құру
арқылы табиғатқа "сұрақтар қоя" бастады. Ол гипотеза-сұрақтарды тексеру
үшін эксперименттердің нәтижесін математикалық тұрғыдан өндеу тәсілін
қолданды. И.Кеплер планеталар қозғалысының заңдарын ашты және ақыр соңында
И.Ньютон жасаған классикалық механика мен гравитация теориясы дүниенің
механикалық көрінісін (бейнесін) жасауды аяқтады.
Дүниенің бұл ғылыми бейнесінің негізін құрған шындық дүниені ең жалпы
детерминистік зандар басқарады деген түсінік болды, яғни дүниенің
механистік көрінісінің мәні механикалық детерминизм принципінде деген ұғым
берік орнады. Осы тұрғыдан қарағанда, шындық дүниеде барлық заттар мен
құбылыстар механикалық себептер мен салдарлардың үздіксіз байланысынан
тұрады, сондықтан олардың бәрі алдын-ала белгіленген деген түсінік үстем
болды.
Астрономияда, физика мен химияда үстем идеяға айналған құбылыстардың
өзара заңды байланысы туралы түсінік социология ғылымының бастамашысы
болған және классикалық позитивизмнің негізін салған Огюст Контқа қатты
әсер еткені сонша, ол механистік принципті қоғам өміріне қолдануға кірісті.
Ол қоғамдық ғылымдардағы түрліше қияли-утопиялық жобалардан бас тартып,
әлеуметтік өмірдің нақты фактілерін зерттеуге кірісу қажет, оларды мұқият
талдау, жүйеге келтіру және жалпылау арқылы социологияны әлеуметтік
физикаға айналдыруға болады деп есептеді. Ал ғылым философиясына келсек, ол
ғылым ешқандай философияны қажет етпейді, нақты ғылымдардың үстінен
қарайтын, сөйтіп оларға өз принциптерін жүктейтін метафизикадан ешқандай
пайда жоқ деп санады. Сондықтан позитивтік (оң) философияның міндеті ғылыми
танымның нақты нәтижелері мен қорытындыларын жай талдау, классификациялап,
жүйеге келтіру ғана деп тұжырымдады О.Конт. Оның пікірінше, ғылым қайсы бір
құбылыстар не себепті пайда болды деп сұрақ қоймастан, қалай пайда болғанын
жай баяндап беруге міндетті. Осылайша құбылыстардың түпкі себебі мен мәнін
зерттеуден бас тарту кейіннен позитивизмнің басты бір ережесіне айналды.
Белгілі ағылшын философы, экономисті Джон Стюарт Милль "Логика системасы"
деген кітабында ғылымды индукциялық логиканың көмегімен тәжірибелік
түрғыдан негіздеу дәстүрін жалғастыра отырып, өзінен бұрьш Ф.Бэкон
тұжырымдаған индукцияның ережелерін жүйеге келтіріп, әрі қарай жетілдірді.
Тәжірибеге жүгіну индукцияны негіздеу үшін жеткіліксіз екенін түсіне
отырып, Милль табиғаттың біркелкі екендігі туралы априорлық принципті
енгізді, сөйтіп эмпиризмнен алшақ кетті.
XIXғ. аяғы мен XX ғ. басына қарай ғалымдардың назары жаратылыстануда
революция тудырған физика мен химияда болған ұлы жаңалықтарға ауды. Табиғи
радиоактивтіктің ашылуы, энергияның сәулеленуі мен жұтылушының дискреттік
сипаты, бұған дейін материяның әрі қарай бөлінбейтін ең кіші бөлшегі деп
есептеліп келген атом құрылысының күрделі екендігінің ашылуы — мұның бәрі
классикалық физика жасаған дүниенің ғылыми көрінісі жайлы ғалымдардың
түсінігін түбірінен өзгертті. Оның орнына кванттық механика мен
салыстырмалылық теорияға сүйенген дүниенің жаңа ғылыми көрінісі келді.
Бірақ материя, энергия, кеңістік пен уақыт туралы бұрынғы түсініктердің
түбірлі өзгерісі ғалымдардың кейбір тобының арасында ғылым зандары мен
ұғымдарының объективтік мазмұнына күмәнданушылық тудырды. Мұндай
релятивизмді жақтаушылар, егер ұғымдарымыз бен принциптеріміз өзгереді
екен, онда олардың мазмұнында анық ақиқат ештеңе болмағаны деп пайымдады.
Мұндай жағдайда ғылыми білімдердің салыстырмалылық мәселесі, салыстырмалы
және абсолюттік ақиқаттардың арақатынас проблемасы бірінші қатарға шығатыны
табиғи нәрсе.
XX ғасырдың 30 жылдарында ғылым философиясында XIX ғасырда позитивистер
күн тәртібіне қойған проблемалар қайта көтеріле бастады. Ол проблемаларды
шешу үшін зерттеудің жаңа әдіс-тәсілдері, атап айтқанда, сол кезге қарай
жасалған математикалық (символдық) логика әдістері қолданыла бастады. Вена
үйірмесінің және кейіннен неопозитивистер деп аталған эмпириктік
философияның Берлиндік тобының өкілдері ғылым тіліне логикалық талдау
жасау, сөйтіп теориялық физиканың тілі сияқты бір ізге келтірілген ғылыми
тіл жасау — ғылым философиясының басты мақсаты деп жариялады. Осыған
байланысты неопозитивистер логикалық позитивистер деген екінші атауға ие
болды.
Тек тәжірибелік білімді ғана ақиқат білім деп санаған неопозитивистер
теориялық ұғымдар мен пікірлерді қабылдау арқылы алынған сөйлемдерге
жатқызуға тырысты. Осы сияқты мақсатты көздей отырып, қабылдауға
негізделген таза тіл жасауға әрекеттенді. Бірақ олардың бұл әрекеті іске
аспады, өйткені ғылым тілін теориялық терминдерден тазарта алмады.
Верификация критерийінің көмегімен олар философиялық ой-пікірлер мазмұнсыз
деп жариялауға әрекеттенді, өйткені оларды тәжірибелік жолмен тексеру
мүмкін емес. Бірақ бұдан түк шықпады, өйткені оңда таза математикалық
теоремаларды да, тіпті жаратылыстанудың негізгі теориялық қағидаларын да
жалған деп жариялауға тура келер еді.
Неопозитивистік ғылым философисы жаңа білімді іздеу және дамыту
проблемаларын мүлдем қарастырмай, дайын білімдерді тексерумен және
негіздеумен ғана айналысуды өз міндеті деп санайтынын жоғарыда айттық.
Ғылыми жаңалық ашу проблемаларымен ғылыми творчество психологиясы айналысуы
тиіс деп санайды. Осындай міндетгі басшылыққа алған неопозитивистер ғылыми
зерттеудің гипотезалық-дедукциялық әдісін қолданды. Бұл әдіс бойынша, ғылым
философиясы гипотезалар жасаумен немесе ойлап табумен айналыспай,
гипотезаларды, ғылыми жорамалдарды логикалық жағынан талдаумен, яғни
олардан туатын қажетті логикалық салдардың бәрін қорытып шығарып, оларды
эксперименттермен және бақылаулардың нәтижелерімен салыстыру ғана.
Карл Поппер ақиқатты анықтаудың верификациялық критерийіне қарсы шығып,
оның орнына шын ғылымды жалған ғылымнан айырудың басқа критерийін ұсынды —
ол ғылыми гипотезалар мен теорияларды фальсификациялауға, яғни бекерлеуге
негізделді. Поппер бірақ ғылым философиясы ғылыми білімді негіздеу
мәселелерімен ғана айналысуы тиіс деген неопозитивистердің басты тезисін
теріске шығармады.
Ғылым философиясының неопозитивистік түсінігі қатаң сынға көп ұшырап,
кейін басқа түсініктермен, көзқарастармен ауыстырылуға мәжбүр болды, сөйтіп
оның орнына көптеген оған қарама-қарсы бағыттар, көзқарастар мен мектептер
пайда болды. Солардың ішіндегі ең беделдісі ғылыми білімді зерттеу
процесіне тарихи көзқарас тұрғысынан қарау болды. Қазіргі ғылым
философиясын зерттеудің одан басқа да жаңа бағыттары шықты.
3-лекция
Ғылымның пайда болуы. Ғылымның тарихи дамуының негізгі кезеңдері.
1. Ғылымның пайда болу проблемалары.
2. Ежелгі мәдинет адамдарының дүниетанымдарының ерекшеліктері мен
мәдениеті.
3. Ежелгі Греция ғылымның отаны.
4. Орта ғасырдағы Европадағы ғылыми таным.
5. Шығыс ортағасыр ғылыми.
"Эпистемология" деген ертедегі грек сөзін қазақшаласақ, "episteme" білім
дегенді, ал "1оgos" ілім, ғылым дегенді білдіреді екен. Сөйтіп ертедегі
Грецияда эпистемология деп дәлелді, ақиқат білім туралы ілімді түсініпті.
Олар мұндай білімге математика мен логиканы және астрономияның қайсы бір
жақтарын жатқызды. Қалған басқа білімдердің бәрі жай пікір (dоха) деп
саналды. Ертедегі грек философтары Парменид пен Платон эпистемологияны
ақиқат туралы білім деп қарастырып, оны сезімдік бақылауларға негізделген
пікірлерге қарсы қойды.
Қазіргі заманғы философиялық әдебиетте эпистемология көбінесе ғылыми
таным теориясы мағынасында қолданылады, ал жалпы таным теориясын білдіру
үшін әдетте "гносеология" термині пайдаланылады. К.Поппердің пікірінше,
эпистемология дегеніміз "ғылымның болмысын және оның өсуін түсіндіруте
тырысатын" ғылыми таным теориясы. Дәлелді ақиқат білімнің жай күнделікті
білімнен айырмашылығы ертедегі гректерге де белгілі болғанымен, ғылыми
білімнің эпистемологиялық проблемаларын зерттеу шын мәнінде тек Жаңа
заманда ғана басталды. Шындық дүниені ғылыми тұрғыдан зерттеудің күнделікті
қисыңды мәнге негізделген практикалық танымнан түбірлі айырмашылығы бар
екендігі Жаңа заманда ғана анықталды. Мәселен, Аристотельдің физикасы
бойынша және күнделікті қисынды мәніне қарай тұжырымдалған пікір бойынша да
сыртқы күш әсер етпеген дененің қозғалысы бірден тоқтауы тиіс, ал
Галилейдің инерциялық принципі бойынша ол түзу сызық бойымен қозғала
береді. Галилей енгізген ең басты жаңалық ғылыми зерттеудің арнайы әдісі
ретінде ғылымда экспериментті пайдалану болды. Галилей тарихта тұңғыш рет
тәжірибеде байқалатын эмпириялық құбылысты оның логикалық талдауымен
біріктіруді математикалық әдістердің көмегімен іске асырды. Ғылымның әрі
қарай дамуы барысында математикалық әдіс табиғаттың түрлі құбылыстары мен
объектілерін зерттеуде барған сайын кеңінен қолданыла берді. Галилейдің
"табиғаттың кітабы математика тілінде жазылған" деген қанатты сөздері
математикалық әдістің ғылымда зор маңызы бар екенін, сондықтан математика
тілін білген адам ғана табиғат құбылыстарын ойдағыдай зерттей алатынын атап
көрсету мақсатында айтылған.
XVII ғасырда классикалық ғылымның тууына байланысты классикалық
эпистемиология туды. Ол көбінесе ғылыми білім алу, оны зерттеп, дәлелдеу
проблемаларын талдауға көңіл бөлді. Кезінде ғылыми білім алудың теориялық
және дедукциялық әдістерін талдаумен Р.Декарт пен Г.В.Лейбниц айналысты, ал
Ф.Бэкон зерттеудің индукциялық әдісін тұжырымдады. Ол кездегі эпистемология
өзінің таным әдістері мен принциптерін, ақиқат критерийлерін бұрынғы
натурфилософия мен ортағасырлық схоластикалық философияны сынау барысында
тұжырымдады. Жаңа индукциялық логиканы жасаудың бастамашысы болған
Ф.Бэконның қызметі дәл сол мақсатқа бағытталған еді, өйткені Аристотельдің
дедукцилық логикасы (силлогизмі) табиғат құбылыстарын зерттеуге жарамады.
Табиғатты зерттеу мақсаттарына әсіресе Галилейдің эксперименттік әдісі дәл
келді, өйткені Галилей эксперименті табиғат құбылыстарына жай бақылау
жүргізу мағынасында түсінген жоқ, Белгілі мақсатқа сәйкес ұйымдастырылған
зерттеу процесі мағынасында түсінді, өйткені мұндай эксперименттік
зерттеуде құбылыстарды бақылаудың сезімдік-тәжірибелік әдісі мен олардың
мәнін ашудың рационалдық әдістері өзара бірлікте қолданылып, бірін-бірі
толықтырып отырады.
Дегенмен, ғылымның одан әрі даму барысында жаңа ақиқаттарды ашудың
ешқандай логикасы жоқ екендігі анықталды. Сондықтан классикалық
эпистемология содан кейін ғылыми білімді негіздеу пробемасына күш сала
бастады. Білімді негіздеу деп ол жеке ғылымдардың даму барысында
қалыптасқан зерттеу әдістерін, нормалары мен критерийлерді қатаң сақтауды
түсінеді, ал бұл түсінік кейіннен классикалық эпистемология шеңберінде
танымның эмпириялық және рационалдық әдістерінің арақатынасын кеңінен
талқылауға жағдай жасады. Егер эмпиризмді жақтаушылар ғылыми білімнің
бірден-бір сенімді көзі түйсік пен қабылдауға негізделген сезімдік тәжірибе
деп есептеген болса, ал рационализмнің жақтаушылары ақыл-ой ғана және соған
негізделген рациональдық таным әдістері ғана сенімді ақиқат білімге қол
жеткізеді деп дәлелдеді.
Классикалық эпистемология шеңберінде эмпиризм мен рационализм арасында
өрбіген пікір таласы мен дискуссия түрліше формада жүрді. Латынның "sensus"
— түйсік, сезім деген сөзінен шыққан сенсуализм бағытының өкілдері (француз
материалистері Дидро т.б және ағылшын философы Дж.Локк т.б) түйсікті біздің
біліміміздің бірден-бір көзі, атом сияқты ең ұсақ негізгі деп санаған
болса, ал рационалистер білімнің ондай негізгі ретіңде ақыл-ой қызметін
алды. Мысалы, Р.Декарт ғылыми білімнің алғашқы көзі ақылмен аңғару
(интуиция) деп есептеді. Рационализмді жақтаушы Г.В.Лейбницте математикалық
ой ақыл-ойдың ең жоғарғы көрінісі деп санады. XVIII—XIX ғасырларда идеализм
мен априоризмнің көптеген өкілдері (И.Кант, Гегель, жаңа кантшылар т.б.)
рационализмді жақтады.
XIX ғасырда позитавистер, ал XX ғасырда неопозитивистер эмпиризм бағытын
жақтады. Неопозитивистер бүкіл ғылыми білімнің негізін құруға тиісті
тәжірибені білдіретін протоколдық сөйлемдерді (сөзбе-сөз дәл білдіретін
сөйлемдерді Ә.Т.) ерекше бөліп көрсету идеясын ұсынды. Абстракциялық
ұғымдар мен пікірлерді, ғылым заңдарын олар дәл сондай протоколдық
сөйлемдерге жатқызды.
Классикалық эпистемологиядағы пікірталастың тағы бір бағыты жалпы таным
теориясында психологизм және антипсихологизм проблемасы төңірегінде болды;
ол талас ғылыми таным саласында ерекше болды. XIX ғ. психология ғылымының
дамуына байланысты кейбір философтар біздің білімімізді негіздеу
принциптерін санамыздың шекарасынан тыс жерден, тіпті логикадан да іздемей,
сананың өз ішінен іздеу керек деген пікір айтты. Сондықтан таным
теориясында психологизмді жақтаушылар бұл проблеманы психология ғылымының
ұғымдары, заңдары мен принциптері негізінде қайта құруға әрекеттенді.
Психологизмді жақтаушылар тіпті формальды логика сияқты көпшілікке белгілі
ғылымның заңдарын да жеке адам санасында болатын идеялардың бірігу және
ажырасу процесіне жатқызуға тырысты. Бірақ бұл тұрғыдан қарастырғанда көп
ғасырлар бойы практикада тексеріліп тұжырымдалған ойлаудың жалпы адамдық
заңдары мен ережелері таза субъективтік сипатта іске асатын жеке адам
ойлауының бірігу және бөліну құбылысына айналар еді. Сондықтан көптеген
белгілі логиктардың, математиктер мен философтардың психологизм бағытына
қарсы болуы тегін емес.
Классикалық эпистемологияға жасалған қысқа ғана шолудан көретініміз: ол
ең алдымен ғылыми білімді негіздеудің нормаларын, әдістері мен принциптерін
жырымдауға күш салды. Ал бұл неопозитивистер мен сыншыл рационалистерді
жаңа білім ашудан гөрі дайын білімді негіздеуге баса назар аударуға алып
келді.
Қазіргі классикалық емес эпистемологияның қалыптаса бастауы ғылыми
білімді негіздеуден ол білімнің даму процесін зерттеуге көшуінен басталды:
ғылымның эволюциясы жайлы бірінші модельдер (үлгілер) XX ғасырдың 60
жылдарында пайда болды; ол тірі организмдер дүниесінің эволюциясы мен
ғылыми білімнің дамуы арасындағы аналогия (ұқсастық) туралы түсінікке
негізделді. Бұл модельдердің ішінде көпшілікке кеңірек белгілісі
К.Поппердің эволюциялық эпистемологиясы болды. Ол эпистемология бойынша,
ғылыми танымның дамуы Ч.Дарвин тұңғыш зерттеген тірі табиғаттың
эволюциясына өте ұқсас процесс болып табылады екен. Табиғаттағы бәсекелесу
және тіршілік үшін күрес сияқты, дейді К.Поппер, ғылыми танымда да түрліше
гипотезалардың арасында бәсекелесу жүреді. Егер табиғатта өмірге ең
бейімделген организмдерді іріктеу табиғи сұрыпталудың нәтижесінде жүзеге
асатын болса, ал ғылымда ең тиімді гипотезалар үздіксіз тексеру процесінде
расталмаған гипотезаларды жаратпай тастау жолымен іске асады.
Алайда мұндай аналогияның белгілі бір пайдасы болғанымен, бірақ ол басты
мәселені шеше алмайды, ол ғылыми білімді дамытудың жолдары мен тәсілдерін
аша алмайды, сөйтіп оны объективтік ақиқатқа жақындата алмайды. Оның үстіне
қателіктерді тексеріп көру, яғни болжаулар арқылы қателіктерді болдырмау
әдісін толық ғылыми деп қабылдауға бола берер ме екен, өйткені болжамдарда
кездейсоқтық жиі кездеседі.
4-лекция
Жаңаевропалық ғылымның қалыптасуының алғы тарихы.
1. Қазіргі замандағы ғылым.
2. Ғылыми іс-қызметтің ерекше мамандыққа айналуы.
3. Ғылым және адамзат тарихындағы технологиялық төңкерістер.
4. Ғылымның дамуының негізгі дәуірлері.
Көп мәнді "ғылым" ұғымының мазмұнын анықтау үшін оны құратын мәнді
белгілерін ашып көрсету қажет.
Ғылым дегеніміз ең алдымен білім, білімдер жиынтығы. Екіншіден, ол
білімдерді тұжырымдауға, "өндіруге" бағытталған іс-әрекет, яғни дүниедегі
заттар мен құбылыстарды танып білу қызметі. Қазіргі заманғы ғылым сонымен
бірге қоғамдық сананың бір формасы, түрліше ғылыми мекемелер жүйесін
қамтитын әлеуметтік институттар, маман кадрлар даярлау жүйесі және, XX
ғысырдың екінші жартысынан бастап, қоғамның тікелей өндіргіш күші деп
түсініледі.1 Ғылым ұғымын аталған белгілері бойынша түсіндіру арқылы оның
алғашқы бастамасы да анықталады. Ғылым кадрлар даярлаудың және қайта
даярлаудың кәсіптік жүйесі ретінде XIX ғасырдың алғашқы жартысында
Германияда қалыптасты. Ғылым әлеуметтік институт ретінде Жаңа заман
дәуірінде туғанымен, бірақ мұндай мазмұнға шын мәнінде XIX ғасырдың
ортасында немесе екінші жартысында ие болды, ол тікелей өндіргіш күшке
айналуы XX ғасырдың екінші жартысында өнеркәсібі дамыған елдерде ғана іске
асты. Егер ғылым деп қоғамның тарихи қалыптасқан рухани өмірінің, қоғамдық
санасының бір формасын түсінетін болсақ, яғни белгілі бір гносеологиялық
стандартқа (үлгіге) сүйенетін форма ретінде түсінетін болсақ, онда мәселе
ол үлгілердің шартты белгі түрінде қалыптасуына келіп тіреледі. Ал мұндай
стандартты үлгі ретінде ақыл-ой арқылы негіздеу, дәлелдеу теориясын
түсінетін болсақ, онда ғылым антик заманындағы Грецияда туды деп мойындауға
тура келеді, өйткені ондай ақыл-ой стандарттары алғашында ертедегі Грецияда
тұжырымдалды.
Ғылымның қызмет, іс-әрекет ретіндегі түсінігі қызметтің өзі қай мағынада
түсінілетіндігіне қарай анықталады. Егер оны әлеуметтік тұрғыдан
белгіленген кәсіптік жұмыс ретінде түсінсе, онда ол ғылымды әлеуметтік
институт мағынасында түсінумен тепе-тең. Ал егер оны жаңа білім өндіру
мақсатын көздейтін белсенді танымдық әрекет деп түсінсе, онда ол мәселенің
шешімі "білім" ұғымының мазмұнын гносеологиялық тұрғыдан түсіндіруге
байланысты болады. Түптеп келгенде, егер ғылымның шығуын білім алу
тұрғысында қарастырса, ғылымды қандай білім алумен байланыстыру керек деген
сұраққа келіп тіреледі, ал бұған ғылым кәсіптік біліммен байланысты деген
жауап қайыруға тура келеді.
Сонымен, ғылым дегеніміз білім, бірақ білімнің бәрі бірдей ғылымға
жатпайды. Білімді тұжырымдауға бағытталған қызметтің нәтижесі болып
табылатын білім ғана ғылымға жарады. Демек, ғылымды анықтап беретін басты
бір белгісі — білім өндіру мақсатында іске асатын айрықша іс-әрекет, яғни
жаңа білім тұжырымдау бағытында іске асатын арнайы таным процесі.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда, бұл қызмет адамдардың белгілі бір тобын
материалдық өндіріс процесінен босатудың нәтижесінде пайда болған бос
уақытты рухани өңдірісті дамытуға жұмсаудың нәтижесіңде ғана іске аса
алады.
Демек, ғылым шын мәнінде ақыл-ой еңбегі мен дене еңбегі бір-бірінен
бөлінгеннен кейін ғана пайда болуы мүмкін еді. Жаңа білім алу үшін мақсатты
қызметті іске асырушы адамдар тобымен (зерттеушілермен т.б.) қатар
материалдық және методикалық база (приборлар, құрал-саймандар, оқыту,
үйрету құралдары т.б.), сондай-ақ зерттеу нәтижелерін жазып алатын жазу
тілі қажет. Мұндай жағдайлары жоқ қоғамда әрине ғылым да жоқ.
Күнделікті тәжірибелік мәселелерді шешуді көздейтін жеке-дара білімдердің
жай қосындысы ғылымды құра алмайды. Ғылыми білім заттар мен құбылыстарды
зерттегенде, оларды жеке-дара кездейсоқ, мәнсіз белгілерден "тазартып",
жалпы, мәнді белгілерін теориялық тұрғыдан жалпылап, қажетті де дәлелді
түрде қорытып шығарудың ретке келтірілген жүйесі болып табылады.
Білім ғылыми болу үшін табиғаттан тыс құдіретті күшке сенуге негізделген
діни сенімдерден, мифологиялық аңыз, ертегілерден таза, адамның ғылыми ақыл-
ойының теориялық дәлелдемесіне негізделген болуы тиіс.
Ғылым ұғымына тән мәнді белгілердің жалпылама алғандағы гносеологиялық
моделі (құрылысы) міне осындай. Бірақ бұлардың ішінде ең бастапқы, негізгі
белгілері алғашқы екеуі, яғни білім және іс-әрекет болып табылады, өйткені
адамды адам еткен практикалық іс-әрекет, оның ішінде қоғамдық еңбек қызметі
шындық дүние заттары мен құбылыстары туралы нақты білімнің, ақыл-ой
жұмысының болуын міндетті түрде талап етеді. Демек, практикалық іс-әрекет
әрдайым біліммен табиғи бірлікте болып, бірлікте дамиды және, керісінше,
шындық дүние заттары мен құбылыстарын өз мақсатына сәйкес өңдеу, өзгерту
барысында олар жөнінде жаңа білімдер туып, терендей түседі.
Білімнің қоғам мен адам өміріндегі маңызын түсіну үшін оның көптеген
түрлері бар екендігін, олардың маңызы мен атқаратын рөлі де түрліше екенін
білу керек.
Ең жалпы мағынада алғаңда, білім ұғымы шындық дүние жайлы ой-пікірлер
жиынтығын білдіреді. Көп мағыналы бұл терминнің мынадай үш мағынасын атап
көрсетуте болады. Бұл термин, біріншіден, адамның бірдеңені істей алу, бір
затты жасай білу қабілетін білдіреді, яғни практикалық дағдыға айналған
іскерлігі мағынасында қолданылады. Өйткені ондай практикалық іс-әрекет
қисынды мәні бар күнделікті тәжірибеге негізделген белгілі бір білімдерге
сүйенеді. Екіншіден, "білім" деген сез көп жағдайларда ғылыми білім
мағынасында қолданылады. Мұндай білімдерге тән маңызды бір сипаттама —
әрбір ғалым өз зерттеу жұмысында басшылыққа алатын негізгі мақсат —
объективтік ақиқатты ашу. Шынында кез келген ғылыми зерттеудің басты
мақсаты сыртқы дүние туралы барған сайын жаңа, ақиқат білімдер іздеу болып
табылады. Міне осы мақсатқа сәйкес ғылымда зерттеулердің белгілі бір
нормалары мен критерийлері (анықтауышы), әдіс-тәсілдері белгіленеді.
Ал кейде білім деп, үшіншіден, белгілі бір субъективтік факторды (мақсат-
мүддені) іске асыруда шешуші рөл атқаратын пікірлерді, сенім-нанымдарды
айтады. Жеке субъектінің шындыққа деген қатынасын (мүддесін) білдеретін
мұндай пікірлер шындыққа қайшы келуі, жалған болуы, қияли т.б. болуы
мүмкін. Мысалы, жоққа сендіруші діни пікірлер сондайларға жатады.
БІЛІМ ұғымы қай мағынада қолданылмасын, ол ұғымды таным ұғымынан айыра
білу қажет, өйткені "білім" ұғымы шындық дүниені танып білудің (зерттеудің)
нәтижесін білдірсе, ал "таным" ұғымы білімді іздеу процесі, шындық дүниені
зерттеу процесі болып табылады. Бұл айырмашылық әсіресе ғылыми таным
процесімен айналысатын ғылымда айқын көрінеді, өйткені ғылым дүние танудың
күнделікті қарапайым тәжірибелік формаларымен шектелмейді. Ғылымда таным
процесінің нәтижелері ғылыми ұғымдар, гипотезалар, заңдылықтары мен
теориялар түрінде арнайы тұжырымдалады және сонымен бірге бұларды ғылыми
тұрғыдан зерттеу процесінің барысы қарастырылады. Егер таным процесінің
нәтижесін (білімді) талдау, классификациялау, сөйтіп, бір жүйеге келтіру
үшін логикалық тәсілдер қолданылса, таным процесінің өзін зерттеу үшін
көбінесе методологиялық және эвристикалық (яғни зерттеушілік) әдіс-тәсілдер
іздеуге тура келеді.
Түрліше білім түрлерін зерттеумен антик дәуірінің философтары айналыса
бастаған еді, алайда олар өлі эскперимент жүргізуді білмегендіктен,
ертедегі грек ғылымы құбылыстарды жай сипаттаумен ғана шектелді. XVII
ғасырда эксперименттік жаратылыстанудың шығуы ең алдымен бұрынғы
натурфилософиялық және схоластикалық-діни көзқарастардың қисынсыздығын
сынауды бірінші кезектегі міндетке айналдырды, өйткені олар табиғаттың
объективтік заңдарын танып біліп, қоғамның практикалық мүддесіне пайдалану
ісіне кедергі жасады. Тек математикаға ғана емес, сондай-ақ эксперименттік
әдіске сүйенген ғылым ғана нағыз ақиқат білім береді деген көзқарас дәл осы
Жаңа заманда пайда болды. "Білім дегеніміз күш" (Ф.Бэкон) және "Табиғат
зандары математика тілінде жазылған" (Г.Галилей) деген сияқты қанатты
сөздердің Батыс Еуропаға кеңінен жайылуы және жалпы классикалық
жаратылыстанудың тууы ғылыми білімді түрліше ғылыми емес білімдерден айыра
білу қажеттігін көрсетті.
5 лекция
Ғылыми білімнің құрылымы.
1. Ғылыми білім күрделі дамушы жүйе ретінде.
2. Ғылыми білімнің типтері.
3. Дүниенің ғылыми және философиялық көрінісі.
4. Ғылымдарды жіктеу проблемасы.
Ғылымның қоғамдағы беделі мен маңызы өлшеусіз артып отырған қазіргі
заманда "білім" деген ұғымды көбінше "ғылыми білім" деген ұғыммен тепе-тең
мағынада түсінеміз. Ал шынында олай емес екенін жоғарыда айттық. Адам
білімінің көптеген түрлері ғылыми емес. Мәселен, күнделікті тұрмыста
қалыптасқан білім, діни білім, бірдеңеден алатын эстетикалық әсер т.б.
ғылыми білімге жатпайды.
Ал ғылыми зерттеулер, ізденістер арқылы алынатын білімдердің мазмұны мен
сипаты мүлде басқаша. Ғылыми білімнің мазмұны мен сипатын, мәселен,
күнделікті тәжірибеде қалыптасқан тұрмыстық білімдерден ажырату үшін ғылым
деген не екенін, оның мазмұны қандай екенін білу қажет.
Ғылым дегеніміз адамның шындық дүние жайлы барынша ақиқат білім алуына
бағытталған дүниетану қызметінің арнайы бір жүйеге келтірілген идеялық
системасы. Демек, ғылыми дүниетану қызметінің басты мақсаты шындық жайлы
ақиқат білімге қол жеткізу екен. Ал білім не үшін керек? Ол болашақ
өндірістік іс-әрекетте қолданып, практикалық қызметті ілгері дамыту,
жетілдіру үшін, сөйтіп, барған сайын шындық дүние заттары мен құбылыстарын
өз мақсат-мүддесіне сәйкес меңгеру үшін қажет. Бұл ғылымның өндіргіш күш
ретіндегі қоғамдық-әлеуметтік функциясы (қызметі) болып саналады. Ғылымның
екінші бір функциясы — мәдени-дүниеге көзқарастық функциясы. Бұл соңғы
мәселе жайлы кейінірек арнайы әңгіме болады.
Сөйтіп, ғылым, жалпы алғанда, дүниетану процесі болып табылады екен.
бірақ ол жай күнделікті таным процесі емес, арнайы ұйымдастырған теориялық
таным процесі болып табылады. Сол теориялық танымның нәтижесі — білімдер
жүйесі. Теориялық білімдер жүйесінің бастамасын салған Ертедегі Греция елі
деп саналады.
Ертедегі гректер ғылымның негізін салушы болуының себебі олардың ғылыми
фактілер мен техникалық жаңалықтарды көбірек жинақтауында емес, ойлау
процесінің, таным процесінің, логикасы мен мазмұнына жан-жақты назар
аударуында, зерттеуінде болды. Ертедегі грек ойшылдары фактілерді, ой-
пікірлерді, жаңалықтарды жай жинақтап қана қойған жоқ, оларды негіздеп
дәлелдеумен айналысты, бір білімді екіншілерінен логикалық жолмен ойша
қорытып шығарумен, сөйтіп оны жүйелі, негізді және анық-айқын білім
жасаумен айналысты.
Сонымен бірге, ескерте кеткен жөн, олар тек делелдеуге дағдыланып қана
қойған жоқ, сондай-ақ дәлелдеу процесін талдай келе дәлелдеу теориясын
жасады — Аристотельдің логикасы сондай теория еді. Басқаша айтқанда, ретсіз
жинақталған бұрынғы тәжірибелік білімдер мен мәліметтерді тәртіпке
келтірудің әдісі анықталды. Бұл нағыз методологиялық жаңалық еді.
Дәл осы сияқты жаңа методологиялық әдіс XVII ғасыр-да - Жаңа заманда ғана
жасалды, өйткені ғылыми зерттеушілер тәжірибелік (эксперименттік)
-математикалық әдістің дүние танымдағы маңызын осы кезде түсініп, осының
негізінде Классикалық жаратылыстану дүниеге келді.
Ертедегі грек ойшылдары жасаған логика (дұрыс ойлаудың жайлары
реформалары жайлы ілім) танып білуге тиісті шындық дүниенің өзіне тікелей
қатысты емес, ол дүние жайлы ойлауға қатысты болды, яғни ғылыми талдаудың
объективтісі тікелей дүние заттары мен құбылыстары болмай, сан, сапа, заң
т.б. болды. Сөйтіп, материалдық дүниеге қарағанда оның идеалдық бейнесі
(дүние) әлдеқайда жүйелі, логикалық және занды түрде ретке келді. Білім,
сөйтіп, материалдық дүниеден "жоғарырақ" тұргандай болып, айтарлықтай
дербес өзіндік болмысын — теория саласын құрды. Антик ғылымы жасап берген
соңдай жүйелі теориялық білімнің бірінші мысалы ретінде Евклид геометриясын
алуға болады.
Осындай жаңалықтардың арқасыңда антик заманының мәдениеті, ғылым-білімі
қысқа тарихи мерзімнің ішінде тамаша математикалық теориялар (Евклид,
Архимед т.б.), космологиялық моделдер (Аристарх Самосский, Птолемей т.б.)
жасап, физика, биология және т.б. болашақ ғылымдар үшін құнды-құнды
идеяларды тұжырымдады. Алайда, ең бастысы сол, нағыз ғылыми білімнің
бірінші үлгісі сынақтан өтті, оны ғылыми емес білімдерден айырып тұратын
негізгі ерекшеліктері анықталды. Ол ерекшеліктер
1) ғылыми білім жүйелі, сондай-ақ оны басқа білімдерден логикалық жолмен
қорытып шығаруға болады;
2) ғылыми білімнің объектісі тікелей шындық дүние заттары мен
құбылыстары емес, идеялық объектілер, яғни олардың ойдағы бейнелері;
3) ғылыми білімнің мазмұны оны танып білуші адамның (субъектінің) мақсат-
мүддесіне тәуелсіз, объективтік ақиқат болуы тиіс;
4) ғылым қайталанушы құбылыстарды ғана зерттейді, жеке-дара заттар мен
құбылыстарды ғана емес, белгілі бір топқа, класқа жататын заттар мен
құбылыстардың бәріне тән жалпы заңдылықтарды іздейді, т.б.
Ғылыми танымның құрылысына келсек, өзі өмір сүріп келе жатқан 2,5 мың
жылдан бері ғылым жүйелі түрде ұйымдасқан, өзіңдік айқын құрылысы бар
күрделі құбылысқа айналғанын атап айтпасқа болмады. Ғылыми білімнің негізгі
элементтері мыналар:
а) дәл анықталған фактілер;
ә)бір топ фактілердің жиынтығына қолданылатын жинақтаушы заңдылықтар:
б)шындық дүниенің бір қатар құбылыстарын түсіндіруші зандылықтар
системасын біріктіретін теориялар;
в)бүкіл шындық дүниенің жинақталған бейнесі болып табылатын дүниенің
ғылыми бейне көрінісі (картинасы); мұнда өзара үйлесімді теориялардың бәрі
біртұтас системаға (жүйеге) біріктіріледі:
Ғылымның сенімді негізі — әрине анықталған фактілер. Егер факті дұрыс
анықталған болса (бақылау, эксперимент, тексеріп көру арқылы), онда ол
сөзсіз ақиқат болғаны. Бұл — ғылымның эмпириялық, яғни тәжірибелік негізі.
Тәжірибеде байқалған фактілердің ұқсастығы, бір түрлілігі тікелей байқалған
құбылыстардың жалпы эмпириялық заңы, ортақ қасиеттері бар екендігін
көрсетеді.
Алайда ғылыми зерттеу мұнымен аяқталмайды. Бұл ғылыми танымның тек
бірінші деңгейі (сатысы) ғана деп саналады. Ғылыми танымның бұл эмпириялық
деңгейінен кейін келетін теориялық деңгейін айыра білу қажет. Бұлардың
арасыңдағы айырмашылық, ерекшелік зерттелуге тиісті нақты материалды
жалпылаудың түрлерінің ерекшеліктеріне байланысты. Ғылымның мақсаты -
зандылықтарды ашу. Ал заң, заңдылық дегеніміз құбылыстардың арасындағы
жалпы, мәнді, қажетті, тұрақты, қайталанбалы байланыстар, яғни шындық
дүниенің қайсы бір құбылыстар тобына, класына қатысты жалпылық.
Заттар мен құбылыстардың бойындағы жалпылық абстракциялау жолымен
анықталады, яғни олардың әрқайсысына тән жекеше, ерекше белгі қасиеттерге
назар аудармай, жалпы, ортақ белгі, қасиеттерді ойша бөліп алу арқылы іске
асады. Абстракция деген латын тіліндегі сөзді қазақшаласақ, "көңіл
аудармау" дегенді білдіреді. Логика деген ғылымда қарастырылатын формальды-
логикалық жалпылау әдісі осы абстракциялау әдісімен іштей байланысты.
Алайда, абстракцияның көмегімен жалпылаған кезде кез келген жалпы белгі,
қасиетті ала салмай, құбылыстардың ішкі табиғатын ашып көрсететін мәнді
жалпы белгісін алу қажет. Мәселен, ертедегі грек ойшылдары "адам" деген
ұғымға анықтама бергенде: "Адам дегеніміз екі аяқты, қауырсынсыз жануар"
деп анықтапты. Әрине, барлық адамдарда бас аяқ бар, бірақ сонымен бірге
құстар да екі аяқты емес пе? Адамның ішкі табиғатын ашып беретін жалпы
мәнді белгісі еңбек құралын жасауға қабілеттілік және осының негізінде
тарихи қалыптасқан ойлауға және сөйлеуге қабілеттілік қой.
Олай болса, танымның эмпириялық және теориялық деңгейлерін бір-бірінен
ажыратып тұратын негізгі ерекшелік — заттар мен құбылыстардағы мәнді
жалпылықты табу арқылы заңдылықты ашудың тәсілінде екен: тәжірибелік
(эмпириялық) жалпылауда тек сыртқы ортақ белгілерді ғана анықтауға болады
екен, ал ішкі мәнді белгілерді ашуға, дәлелдеуге танымның тек теориялық
деңгейі ғана мүмкіндік береді.
Ғылымның күрделі творчестволық іс деп саналуының бір себебі сол, онда
тәжірибеден теорияға көшетін тікелей өткелі жоқ. Оның ғылыми жолы —
салыстыру, абстракциялау, жалпылау, талдау, синтездеу сияқты танымның жалпы
әдіс-тәсілдерін қолдану арқылы іске асатын диалектикалық таным жолы.
Ғылыми танымның аталған деңгейлерінің зерттеу объектілері бойынша да
өзара айырмашылықтары бар. Танымның тәжірибелік деңгейінде зерттеудің
объектісі тікелей табиғат және қоғам құбылыстары мен заттары болса, ал
теория тек идеяландырылған объектілермен (материалдық нүкте, идеалды газ,
абсолютті қатты дене т.с.с.) жұмыс істейді. Бұл зерттеу объектісі не? —
деген сұраққа жауап берсе, ал сонымен қатар ол қалай зерттеледі деген сұрақ
бар. Екінші сұраққа жауап беру үшін ғылыми зерттеудің аталған деңгейлерінде
қандай әдіс-тәсілдер қолданылатынын білу қажет. Бұл жағынан да олардың
елеулі өзгешеліктері бар. Эмпириялық деңгейде қолданылатын негізгі әдістер:
бақылау, баяндау, сипаттау, өлшеу, эксперимент т.б. Ал теория болса
аскиомалық әдісті, системалық әдісті, құрылымдық-функционалдык, талдау,
математикалық моделін жасау әдістерін т.б. пайдалануға тырысады.
Ғылымның басқа қоғамдық сана формаларынан (мәселен, діннен, өнерден)
басты бір айырмашылығы сол, онда жаңа білімді қорытып шығарудың әдіс-
тәсілдері, яғни ғылыми әдіс (метод) шешуші рөл атқарады. Ғылыми білімнің
даму тарихы бұл пікірді толық растайды. XVII ғасырда, яғни классикалық
жаратылыстанудың туу дәуірінде, ағылшын ғалымы Ф.Бэкон мен француз ғалымы
Р.Декарт ғылымды дамытудың бір-біріне қарама-қарсы екі методологиялық
программасын: эмпириялық (индукциялық) және рационалистік (дедукциялық)
әдістерін тұжырымдады.
Бұл методологиялық әдістер таным процесінде маңызды тарихи рөл атқарды.
Біріншіден, олар толып жатқан нақты ғылыми зерттеулердің іске асуына
көмектесті, екіншіден, ғылыми танымның құрылымын дұрыс анықтауға жол ашты.
Оның құрылымы екі этажды үйге ұқсас екенін көрсетті. Теориямен айналысатын
"жоғарғы этаж" эмпирикалық "төменгі" этаждың үстінде тұрғанымен, бірақ
бірінші этажсыз ол төмен құлап түсер еді, Ал керісінше, екінші этажсыз үй
салынып біткен құрылыс болып есептелмес еді. Бұл аса қарапайым теңеуден
келіп шығатын қорытынды: ғылыми фактілерді жинап беретін индукциясыз
дедукциялық әдіс ақиқат теориялық қорытыңды жасай алмас еді, ал дедукциялық
әдіссіз индукция ықтимал ғана білім берер еді. Сондықтан қазіргі заманғы
ғылыми танымда бұл екі әдіс өзара бірін-бірі толықтыра отырып,
диалектикалық бірлікте қолданылады.
Біздің заманымыздағы ғылыми білімнің стандартты құрылыс моделі, шамамен,
мынадай тізбек түрінде іске асады: тәжірибелік, (эмпириялық) фактіні
анықтау — алғашқы эмпириялық қорытынды — бұл қорытындыға сәйкес келмейтін
фактілерді іздеу, табу — жаңаша түсіңдіру схемасы бар теориялық гипотеза
(жорамал) ұсыну — байқалған барлық фактілердің негізінде құрылған
гипотезадан логикалык, қорынды шығару (дедукция). Ал бұл соңғы ақиқат
теориялық қорытынды болуы тиіс, өйткені расталған гипотеза теориялық заңға
айналады. Ғылыми білімнің мұндай моделі гипотезалық-дедукциялық деп
аталады. Қазіргі заманғы ғылыми танымның көпшілігі дәл осы тәсілмен
құрылады.
6 лекция
Ғылыми төңкерістер. Ғылыми рациональдылық.
1. Ғылым динамикасы мен ғылым тарихының модельдері.
2. Ғылыми төңкерістердің мәні мен құрылымы.
3. Ғылыми төңкерістің концепциялары.
4. Ғылыми рационалдық ұғымы, ерекшелігі және концепцисы.
Теория шындық дүниенің белгілі бір саласындағы заттар мен құбылыстардың
арасындағы мәнді байланыстар мен қатынастары жайлы бір тұтас түсінік
беретін ғылыми білімдердің жинақталған формасы. Ол теория ғылыми болу үшін
ақиқат болуы тиіс, алайда ақиқат білімнің бәрі бірдей теория бола бермейді,
мәселен, күнделікті тұрмыстық білімдер ақиқатгы білдіргенімен, бірақ
теориялық білімге жатпайтыны жоғарыда айтылды.
Білімнің ғылымилығын көрсететін критерийі (өлшеуіші) не? — деген сұраққа
ең алдымен — практика деп жауап беруіміз керек, өйткені таным процесінің
негізі, мақсаты практикалық қызмет. Ғылыми білім ең алдымен практикалық
қызметке, материалдық игіліктер өндіру ісіне қызмет етеді, олай болса,
ғылыми білімнің ақиқаттығының, оның ғылымилығының бірінші өлшеуіші,
критерийі практика болып табылады.
Бірақ білімнің бері бірдей сезім мүшелерімен тікелей қабылдау немесе
эксперимент арқылы тексеріле бермейді. Ғылыми білімнің көпшілігі басқа
жолмен қорытып шығарылады және ақиқаттығы, ғылымилығы анықталады. Ғылыми
білімнің негізгі ерекшеліктері зерттелуші объектілердің ерекшеліктеріне
байланысты. Мәселен, атом ішілік микродүние немесе галактикадағы мегадүние
құбылыстарын және т.б. кептеген процестерді күнделікті тәжірибеде немесе
өндірісте қолдану арқылы тексеру мүмкін емес. Ғылым ондай білімдердің
ғылымилығын негіздеудің басқа, айрықша әдіс-тәсілдерін қалыптастырды — ол
қайсы бір білімдердің ақиқаттығын ақиқаттығы бұрын негізделген басқа
білімдерден қорытып шығарып негіздеу жолы. Білімді қорыта шығарудың бұл
логикалық әдіс-тәсілдері бір білімнің ақиқаттығынан екінші білімнің
ақиқаттығын негіздеуді ғана қамтамасыз етпейді, сондай-ақ оларды бір-
бірімен байланыстырып, бір жүйеге, системаға келтіреді. Сондықтан
білімдердің жүйелілігі мен негізділігі — ғылыми білімді күнделікті
тұрмыстық білімдерден айырып тұратын басты мәнді белгілерінің бірі.
Ғылым тарихында жалған ғылыми идеяларды нағыз ғылымнан айыра білу үшін
бірнеше принциптер тұжырымдалған. Солардың бірі верификация принципі деп
аталады. Латынша verificatio- дәлелдеу, растау деген сөзден шыққан. Бұл
принцип қандай бір ұғым, пікір болмасын, ол тікелей тәжірибеде расталса
ғана, яғни эмпириялық жағынан тексеруге болса ғана ақиқат деп мойындауға
болады, ал егер тәжірибеде расталмаса, онда ақиқат болмағаны.
Верификация принципі ғылыми білімді ғылымға жат жалған білімдерден бірден
айыруға мүмкіндік бергенімен, бірақ таза теориялық идеялардан тұратын
ғылыми білімдер үшін оның пайдасы жоқ. Мұндай жағдайда білімнің ғылымилығын
негіздеу үшін XX ғ. ірі ағылшын философы К.Поппер терістеу немесе бекерлеу
принципі дегенді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-лекция.
Ғылым философиясы мен методологиясы философиялық білімнің саласы ретінде.
1. Ғылым философиясының пәні және ғылыммен және философиямен байланысы.
2. Ғылымды оқып-үйренудің негізгі аспектілері, олардың ерекшелігі мен өзара
байланысы.
3. Ғылым философиясының методологиялық негіздері.
Ғылым философиясының негізгі идеялары мен принциптері XVII ғасырда
қалыптаса бастаған еді, өйткені классикалық ғылымның негізін құрған
тәжірибелік, эксперименттік жаратылыстану сол кезде шыққан еді. Бірақ ол
тек XX ғасырдың екінші жартысында ғана дербес философиялық пәнге айналды.
Дүниежүзілік екінші соғыстан кейін ғылыми білімнің тез өсуі және жаңа
ғылыми жаңалықтардың техникада кең қолданыс табуы өнеркәсібі дамыған
көптеген елдерде ғылыми-техникалық прогрестің кеңінен өріс алуына алып
келді. Ал бұл ғылымды дамыту, ғылыми білімнің даму қарқынын жылдамдату және
ғылымның өнеркәсіппен, бүкіл халық шаруашылығымен байланысын күшейту
істеріне деген қоғамдық мүддені жандандырды. Осындай қоғамдық
қажеттіліктерге жауап ретінде түрлі ғылым салаларын зерттеуге бағытталған
бір қатар жаңа пәндер туды: ғылымтану (науковедение), ғылым экономикасы мен
социологиясы, ғылым тарихы және ғылыми зерттеу психологиясы сондай ғылымдар
қатарына жатады. Бұл ғылымдардың ішінде жетекші орын алатын ғылым
философиясы болды.
Ғылыми қызметтің түрлі жақтарын зерттеуші пәндер жүйесінде ғылым
философияның орнын анықтау үшін оны басқа пәндерден айырып тұратын айрықша
ерекшеліктерін ашып көрсету қажет. Егер ғылым тарихы деструкциялық, яғни
тек баяндаушы ғылым ретінде түрлі ғылымдардың түрлі тарихи кезендерде ашқан
жаңалықтарын ретіне қарай баяндап берумен айналысса, ғылым философиясының
басты міндеті ғылыми таным процесін, оның заңдылықтарын зерттеу болып
табылады. Одан ғылым социологиясының айырмашылығы сол, ол ғылыми мекемелер
мен қауымдастықтарының құрылысын, ғылыми мекеме мүшелерінің арақатынасын,
т.б. ұйымдасу жақтарын зерттейді. Алайда ғылым философиясынан басқа
бір де бір ғылым ғылыми зерттеу процесінің өзін, ғылымның өсуі мен даму
заңдарын арнайы зерттемейді.
Сөйтіп, ғылым философиясының негізгі пәні қоғам дамуының түрлі тарихи
кезеңдерінде ғылыми білімдерді өндірудің, ақиқаттығын тексеріп, негіздеудің
жалпы заңдылықтарын зерттеу болып табылады.
Ғылыми білімді негіздеудің, дамытудың жалпы заңдылықтарын зерттей отырып,
ғылым философиясы қоғам тарихының түрлі кезеңдерінде объективтік ақиқат
білімдерге қол жеткізудің рационалдық (тиімді) әдістері мен нормаларын
табады. Алайда ғылым тарихшыларының мұқият зерттеп жинақтаған зерттеулерін
пайдаланбайынша ғылым философиясы ол міндетті өз бетінше орындай алмайды.
Соңдықтан ол бұл жерде ғылым тарихшыларының көмегіне сүйене отырып, ғылым
дамуының жаңа бағыттарын анықтай алады. Ғылым социологтарының зерттеулері
ғылыми білім өндірудің қазіргі нақты әлеуметтік-қоғамдық жағдайлары мен
мүмкіндіктерін анықтауға жағдай жасайды. Ал ғылыми-творчестволық еңбекке
психологиялық талдау жасаудың нәтижелері ғылыми ақиқат іздеудің логикалық-
методикалық және психологиялық әдістерінің арасындағы айырмашықтарды
анықтап, таным процесінің объективтік және субъективтік критерийлерін
(өлшеуішін) ажырата білуге көмектеседі. Бұл бір жағынан.
Екінші жағынан алғанда, ғылым философиясы жеке ғылымдарды зерттеуші нақты
пәндер үшін дүниеге көзқарастық және методологиялық тұрғыдан жалпы бағдар
болып табылады. Ғылыми жаңалықтың нәтижелерін (ғылыми білімді) оны ашу
процесіне (таным процесіне) қарама-қарсы қоюшы неопозитивистер мен сыншыл
рационалистердің (К.Поппер т.б.) әрекеті ғылымды зерттеуші ғалымдардың
күшін біріктіріп үйлестіруге көмектеспеді. Сондықтан ғылым дамуының
гипотезалық-дедукциялық әдісіне негізделген олардың бағыты сынға
ұшырағаннан кейін оны талдаудың жаңа әдіс-тәсілдерін іздеу басталды.
Ғалымдардың көпшілігі неопозитивистердің ғылыми білімді негіздеумен ғана
шектелуі жаңа ғылыми идеялар мен гипотезалар табудың немесе жасаудың
мүмкіндігін жоққа шығара алмайтынына баса назар аударды. Мұндай жұмысты
ғылым философтары ғылыми творчество саласында психологиялық зерттеу
жүргізуші ғалымдармен және сондай-ақ компьютерлік ғылымдардың өкілдерімен
бірлесе жүргізуі тиіс. Жаңа ғылыми идеялар іздеп табу процесіне сын көзбен
талдау жасау, жаңа зерттеу проблемалары міндеттерін ұсыну ғылыми зерттеудің
нақты барысын дұрыс түсінуге мүмкіндіктер тудырады. Сол себепті де
неопозитивизмді сынаушылар ең алдымен оның ғылым философиясына қарсы шықты,
өйткені ол философия өзінің міндетін тек ғылымды негіздеу ісімен ғана
байланыстырды.
Ғылым философиясы ғылым тарихымен өзара қарым-қатынасқа түскенде жеке
тарихи фактілерді баяндаумен ғана шектелмеуі тиіс. Ол ғылымның даму
тарихының заңдылықтары мен мәнді байланыстарын ашып беруі тиіс, ғылымның
рухани мәдениетпен және практикалық қызметпен жан-жақты байланысын
көрсететін зерттеу болашағына бағыт сілтеп, көмектесуі қажет. Сонымен бірге
ғылым философиясының ойдағыдай дамуы үшін ғылым тарихыңдағы бай нақты факті
материалдарына арқа сүйеп отыруы қажет. Мұндай өзара творчестволық
байланыссыз ғылым философиясы құры бос сөзге айналар еді, ал ақиқат ғылыми
дүниеге көзқарассыз ғылым тарихы айқын бағдарсыз, адасқан бірдеңе болар
еді.
Ғылым автономиясын, яғни осы күнгі философиядан мүлдем тәуелсіз ғылым
концепциясын ұсынушы позитивизмге қарсы қазіргі кезде ғылымды адамның басқа
іс-әрекеттерімен тығыз байланысты құндылықтарды зерттеу проблемасы барған
сайын алға тартылуда. Ғылым практикалық іс-әрекетте қажетті нәтижелерге
жетуге көмектесетін техникалық құралдар, таным әдіс-тәсілдерін жасаумен
ғана шектелмейді. Ол өзінің құндылықтар жүйесін басшылыққа алады. Бұл
жүйедегі ең басты құндылық- объективтік ақиқатты іздеу процесі. Сондықтан
қазіргі ғылым философиясында ғылымның ең басты мақсаты мен атқаратын
қызметін ғылыми танымға тән құндылықтар тұрғысынан қайта қарау процесі
жүргізілуде.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс ғылыми білімнің өсуі мен дамуын аса
маңызды проблемаға айналдырып отыр. Осыған байланысты ғылымды дамытудың
көптеген түрлі жолдары мен концепциялары ұсынылуда. Солардың ішіндегі бір
аса маңыздысы интерналистік деп аталатын, яғни ғылыми білімнің өсуінің ішкі
себептері мен мүмкіндіктеріне, факторына негізделген концепциялар ерекше
орын алады. Көптеген ғалымдар ғылым прогресі ең алдымен объективтік
ақиқатты іздеумен және оған жетудің рациональдық (тиімді) әдіс-тәсілдерімен
анықталады деген көзқарасты ұстанады. Алайда кейбір философтар ғылымның
прогресін дүние жайлы объективті ақиқат білімнің өсуінен гөрі, нақты ғылыми
проблемаларды шешуге ғылымның қаншалықты тиімді екендігімен түсіндіруге
тырысады. Ал проблеманың тиімді шешілуі теорияның дамуымен қаншалықты
байланысты екендігін еске алсақ, олардың арасындағы әлгіңде келтірілген
қарама-қарсы қоюдың қисынсыздығын байқау қиын емес. Міне сондықтан да
ақиқат білім ғылымның ең негізгі құндылығы болып табылады. Олай болса,
ғылыми танымның бүкіл қызметі ақиқатты іздеуге және негіздеуге бағытталуы
тиіс.
Ғылым философиясының қазіргі ғылыми-техникалық революциямен тығыз
байланыстылығының екінші бір маңызды көрінісі - оның дамуында біртіндеп
болатын эволюциялық өзгерістер мен бірден болатын түбірлі сапалық,
революциялық өзгерістердің өзара байланыста болатындығы. Бұл проблеманы
талқылау батыстың ғылым философиясында 1970 жылдары, американдық ғылым
философы әрі тарихшысы Т.Кунның "Ғылыми революциялардың құрылымы" деген
кітабы жарыққа шыққаннан кейін басталды. Ол бұл кітабында ғылым дамуына
деген кумуляциялық көзқарасты сенімді түрде орынды сынады. Бұл теория
бойынша, ғылым дамуы көп жаңа ғылыми ақиқаттардың үздіксіз жай
жинақталуынан ғана тұрады; жаңа ақиқаттарды іздеу, жаңа зандардың ашылуы
және жаңа ғылыми теориялардың құрылуы бұрын тұжырымдалған заңдар мен
теорияларға ешқандай әсерін тигізбейді. Т.Кун астрономия, механика, физика
мен химия ғылымдарынан көп нақты мысалдар келтіре отырып, ғылым дамуының
кумуляциялық ұғымының қателігін көрсетіп, ғылым дамуында революциялық
өзгерістердің қажетті түрде болатынын дәлелдеді. Ол ғылымдағы революция деп
ғылымның даму барысында зерттеудің бір парадигмасынан екіншісіне өту арқылы
бұрынғы түсініктердің қайта қаралуын, сөйтіп зерттеудің жаңа стратегиясына
өтуді түсінді. Аталған кітаптың төңірегінде өрбіген айтыстар мен
дискуссиялар ғылымның дамуына тарихи көзқарастың қалыптасуына көмектесіп,
сонымен бірге ғылым тарихына тек баяндаушылық тұрғыдан ғана қарауға
болмайтындығын көрсетті.
Сонымен, ғылым философиясы ғылымды әр түрлі тұрғыдан талдайтын жеке
пәндер үшін дүниеге көзқарастық бағдар сілтеуші болып табылады, себебі ол
ғылыми білімнің табиғаты мен құрылымын және сондай-ақ дүние туралы
объективтік ақиқат білім алудың әдіс-тәсілдері мен нормаларын зерттейді.
2-лекция
Өркениет пен мәдениеттегі ғылым.
1. Мәдениет жүйесіндегі ғылым және оның қоғамдағы орны мен функциялары.
2. Философиялық концепцепциялардың ғылымның дамуына әсері.
3. Ғылым тарихының әлеуметтік жақтары.
4. Ғылымның шығармашылығындағы философияның рөлі.
5. Ғылымның концепциялары.
Қазіргі заманы ғылым философиясының кейбір бастама идеяларын антик заманы
философиясынан кездестіруге болады. Оған ертедегі Грецияның диалектикалық
ойлау әдісін, математикалык, білімдерді құрудың аксиомалық әдісін және
Аристотельдің формальдық логикасын жатқызуға болады. Ертедегі тәжірибелік
білімдерінің дамыған жүйесі болмағандықтан, XVII ғ. Жаңа заман ғылымына
тәжірибелік зерттеудің жаңа әдіс-тәсілдерін жасаудан бастауға тура келді.
Осы мақсатта ағылшынның XVII ғ. философы Ф.Бэкон зерттеудің индукциялық
әдісін жасады. Сонымен қатар италиян ғалымы Г.Галилей бақылау мен
математикалық есептеу әдісін біріктіретін әлдеқайда күрделі де нәзік
зерттеу әдістерін жасады. Олардың ішіндегі ең бір маңыздысы —
эксперименттік әдісті Галилей механикалық қозғалыстың қарапайым формаларын
зерттеу үшін қолданды. Бұл әдістің ерекшелігі сол, ол табиғат құбылыстарын
натурфилософтар сияқты белгісіз бір күштердің және натурфилософиялық
принциптердің көмегімен түсіндіруден бас тартты. Мұның орнына ол арнайы
экспериментгер жасап, солардың көмегімен белгілі бір гипотезалар құру
арқылы табиғатқа "сұрақтар қоя" бастады. Ол гипотеза-сұрақтарды тексеру
үшін эксперименттердің нәтижесін математикалық тұрғыдан өндеу тәсілін
қолданды. И.Кеплер планеталар қозғалысының заңдарын ашты және ақыр соңында
И.Ньютон жасаған классикалық механика мен гравитация теориясы дүниенің
механикалық көрінісін (бейнесін) жасауды аяқтады.
Дүниенің бұл ғылыми бейнесінің негізін құрған шындық дүниені ең жалпы
детерминистік зандар басқарады деген түсінік болды, яғни дүниенің
механистік көрінісінің мәні механикалық детерминизм принципінде деген ұғым
берік орнады. Осы тұрғыдан қарағанда, шындық дүниеде барлық заттар мен
құбылыстар механикалық себептер мен салдарлардың үздіксіз байланысынан
тұрады, сондықтан олардың бәрі алдын-ала белгіленген деген түсінік үстем
болды.
Астрономияда, физика мен химияда үстем идеяға айналған құбылыстардың
өзара заңды байланысы туралы түсінік социология ғылымының бастамашысы
болған және классикалық позитивизмнің негізін салған Огюст Контқа қатты
әсер еткені сонша, ол механистік принципті қоғам өміріне қолдануға кірісті.
Ол қоғамдық ғылымдардағы түрліше қияли-утопиялық жобалардан бас тартып,
әлеуметтік өмірдің нақты фактілерін зерттеуге кірісу қажет, оларды мұқият
талдау, жүйеге келтіру және жалпылау арқылы социологияны әлеуметтік
физикаға айналдыруға болады деп есептеді. Ал ғылым философиясына келсек, ол
ғылым ешқандай философияны қажет етпейді, нақты ғылымдардың үстінен
қарайтын, сөйтіп оларға өз принциптерін жүктейтін метафизикадан ешқандай
пайда жоқ деп санады. Сондықтан позитивтік (оң) философияның міндеті ғылыми
танымның нақты нәтижелері мен қорытындыларын жай талдау, классификациялап,
жүйеге келтіру ғана деп тұжырымдады О.Конт. Оның пікірінше, ғылым қайсы бір
құбылыстар не себепті пайда болды деп сұрақ қоймастан, қалай пайда болғанын
жай баяндап беруге міндетті. Осылайша құбылыстардың түпкі себебі мен мәнін
зерттеуден бас тарту кейіннен позитивизмнің басты бір ережесіне айналды.
Белгілі ағылшын философы, экономисті Джон Стюарт Милль "Логика системасы"
деген кітабында ғылымды индукциялық логиканың көмегімен тәжірибелік
түрғыдан негіздеу дәстүрін жалғастыра отырып, өзінен бұрьш Ф.Бэкон
тұжырымдаған индукцияның ережелерін жүйеге келтіріп, әрі қарай жетілдірді.
Тәжірибеге жүгіну индукцияны негіздеу үшін жеткіліксіз екенін түсіне
отырып, Милль табиғаттың біркелкі екендігі туралы априорлық принципті
енгізді, сөйтіп эмпиризмнен алшақ кетті.
XIXғ. аяғы мен XX ғ. басына қарай ғалымдардың назары жаратылыстануда
революция тудырған физика мен химияда болған ұлы жаңалықтарға ауды. Табиғи
радиоактивтіктің ашылуы, энергияның сәулеленуі мен жұтылушының дискреттік
сипаты, бұған дейін материяның әрі қарай бөлінбейтін ең кіші бөлшегі деп
есептеліп келген атом құрылысының күрделі екендігінің ашылуы — мұның бәрі
классикалық физика жасаған дүниенің ғылыми көрінісі жайлы ғалымдардың
түсінігін түбірінен өзгертті. Оның орнына кванттық механика мен
салыстырмалылық теорияға сүйенген дүниенің жаңа ғылыми көрінісі келді.
Бірақ материя, энергия, кеңістік пен уақыт туралы бұрынғы түсініктердің
түбірлі өзгерісі ғалымдардың кейбір тобының арасында ғылым зандары мен
ұғымдарының объективтік мазмұнына күмәнданушылық тудырды. Мұндай
релятивизмді жақтаушылар, егер ұғымдарымыз бен принциптеріміз өзгереді
екен, онда олардың мазмұнында анық ақиқат ештеңе болмағаны деп пайымдады.
Мұндай жағдайда ғылыми білімдердің салыстырмалылық мәселесі, салыстырмалы
және абсолюттік ақиқаттардың арақатынас проблемасы бірінші қатарға шығатыны
табиғи нәрсе.
XX ғасырдың 30 жылдарында ғылым философиясында XIX ғасырда позитивистер
күн тәртібіне қойған проблемалар қайта көтеріле бастады. Ол проблемаларды
шешу үшін зерттеудің жаңа әдіс-тәсілдері, атап айтқанда, сол кезге қарай
жасалған математикалық (символдық) логика әдістері қолданыла бастады. Вена
үйірмесінің және кейіннен неопозитивистер деп аталған эмпириктік
философияның Берлиндік тобының өкілдері ғылым тіліне логикалық талдау
жасау, сөйтіп теориялық физиканың тілі сияқты бір ізге келтірілген ғылыми
тіл жасау — ғылым философиясының басты мақсаты деп жариялады. Осыған
байланысты неопозитивистер логикалық позитивистер деген екінші атауға ие
болды.
Тек тәжірибелік білімді ғана ақиқат білім деп санаған неопозитивистер
теориялық ұғымдар мен пікірлерді қабылдау арқылы алынған сөйлемдерге
жатқызуға тырысты. Осы сияқты мақсатты көздей отырып, қабылдауға
негізделген таза тіл жасауға әрекеттенді. Бірақ олардың бұл әрекеті іске
аспады, өйткені ғылым тілін теориялық терминдерден тазарта алмады.
Верификация критерийінің көмегімен олар философиялық ой-пікірлер мазмұнсыз
деп жариялауға әрекеттенді, өйткені оларды тәжірибелік жолмен тексеру
мүмкін емес. Бірақ бұдан түк шықпады, өйткені оңда таза математикалық
теоремаларды да, тіпті жаратылыстанудың негізгі теориялық қағидаларын да
жалған деп жариялауға тура келер еді.
Неопозитивистік ғылым философисы жаңа білімді іздеу және дамыту
проблемаларын мүлдем қарастырмай, дайын білімдерді тексерумен және
негіздеумен ғана айналысуды өз міндеті деп санайтынын жоғарыда айттық.
Ғылыми жаңалық ашу проблемаларымен ғылыми творчество психологиясы айналысуы
тиіс деп санайды. Осындай міндетгі басшылыққа алған неопозитивистер ғылыми
зерттеудің гипотезалық-дедукциялық әдісін қолданды. Бұл әдіс бойынша, ғылым
философиясы гипотезалар жасаумен немесе ойлап табумен айналыспай,
гипотезаларды, ғылыми жорамалдарды логикалық жағынан талдаумен, яғни
олардан туатын қажетті логикалық салдардың бәрін қорытып шығарып, оларды
эксперименттермен және бақылаулардың нәтижелерімен салыстыру ғана.
Карл Поппер ақиқатты анықтаудың верификациялық критерийіне қарсы шығып,
оның орнына шын ғылымды жалған ғылымнан айырудың басқа критерийін ұсынды —
ол ғылыми гипотезалар мен теорияларды фальсификациялауға, яғни бекерлеуге
негізделді. Поппер бірақ ғылым философиясы ғылыми білімді негіздеу
мәселелерімен ғана айналысуы тиіс деген неопозитивистердің басты тезисін
теріске шығармады.
Ғылым философиясының неопозитивистік түсінігі қатаң сынға көп ұшырап,
кейін басқа түсініктермен, көзқарастармен ауыстырылуға мәжбүр болды, сөйтіп
оның орнына көптеген оған қарама-қарсы бағыттар, көзқарастар мен мектептер
пайда болды. Солардың ішіндегі ең беделдісі ғылыми білімді зерттеу
процесіне тарихи көзқарас тұрғысынан қарау болды. Қазіргі ғылым
философиясын зерттеудің одан басқа да жаңа бағыттары шықты.
3-лекция
Ғылымның пайда болуы. Ғылымның тарихи дамуының негізгі кезеңдері.
1. Ғылымның пайда болу проблемалары.
2. Ежелгі мәдинет адамдарының дүниетанымдарының ерекшеліктері мен
мәдениеті.
3. Ежелгі Греция ғылымның отаны.
4. Орта ғасырдағы Европадағы ғылыми таным.
5. Шығыс ортағасыр ғылыми.
"Эпистемология" деген ертедегі грек сөзін қазақшаласақ, "episteme" білім
дегенді, ал "1оgos" ілім, ғылым дегенді білдіреді екен. Сөйтіп ертедегі
Грецияда эпистемология деп дәлелді, ақиқат білім туралы ілімді түсініпті.
Олар мұндай білімге математика мен логиканы және астрономияның қайсы бір
жақтарын жатқызды. Қалған басқа білімдердің бәрі жай пікір (dоха) деп
саналды. Ертедегі грек философтары Парменид пен Платон эпистемологияны
ақиқат туралы білім деп қарастырып, оны сезімдік бақылауларға негізделген
пікірлерге қарсы қойды.
Қазіргі заманғы философиялық әдебиетте эпистемология көбінесе ғылыми
таным теориясы мағынасында қолданылады, ал жалпы таным теориясын білдіру
үшін әдетте "гносеология" термині пайдаланылады. К.Поппердің пікірінше,
эпистемология дегеніміз "ғылымның болмысын және оның өсуін түсіндіруте
тырысатын" ғылыми таным теориясы. Дәлелді ақиқат білімнің жай күнделікті
білімнен айырмашылығы ертедегі гректерге де белгілі болғанымен, ғылыми
білімнің эпистемологиялық проблемаларын зерттеу шын мәнінде тек Жаңа
заманда ғана басталды. Шындық дүниені ғылыми тұрғыдан зерттеудің күнделікті
қисыңды мәнге негізделген практикалық танымнан түбірлі айырмашылығы бар
екендігі Жаңа заманда ғана анықталды. Мәселен, Аристотельдің физикасы
бойынша және күнделікті қисынды мәніне қарай тұжырымдалған пікір бойынша да
сыртқы күш әсер етпеген дененің қозғалысы бірден тоқтауы тиіс, ал
Галилейдің инерциялық принципі бойынша ол түзу сызық бойымен қозғала
береді. Галилей енгізген ең басты жаңалық ғылыми зерттеудің арнайы әдісі
ретінде ғылымда экспериментті пайдалану болды. Галилей тарихта тұңғыш рет
тәжірибеде байқалатын эмпириялық құбылысты оның логикалық талдауымен
біріктіруді математикалық әдістердің көмегімен іске асырды. Ғылымның әрі
қарай дамуы барысында математикалық әдіс табиғаттың түрлі құбылыстары мен
объектілерін зерттеуде барған сайын кеңінен қолданыла берді. Галилейдің
"табиғаттың кітабы математика тілінде жазылған" деген қанатты сөздері
математикалық әдістің ғылымда зор маңызы бар екенін, сондықтан математика
тілін білген адам ғана табиғат құбылыстарын ойдағыдай зерттей алатынын атап
көрсету мақсатында айтылған.
XVII ғасырда классикалық ғылымның тууына байланысты классикалық
эпистемиология туды. Ол көбінесе ғылыми білім алу, оны зерттеп, дәлелдеу
проблемаларын талдауға көңіл бөлді. Кезінде ғылыми білім алудың теориялық
және дедукциялық әдістерін талдаумен Р.Декарт пен Г.В.Лейбниц айналысты, ал
Ф.Бэкон зерттеудің индукциялық әдісін тұжырымдады. Ол кездегі эпистемология
өзінің таным әдістері мен принциптерін, ақиқат критерийлерін бұрынғы
натурфилософия мен ортағасырлық схоластикалық философияны сынау барысында
тұжырымдады. Жаңа индукциялық логиканы жасаудың бастамашысы болған
Ф.Бэконның қызметі дәл сол мақсатқа бағытталған еді, өйткені Аристотельдің
дедукцилық логикасы (силлогизмі) табиғат құбылыстарын зерттеуге жарамады.
Табиғатты зерттеу мақсаттарына әсіресе Галилейдің эксперименттік әдісі дәл
келді, өйткені Галилей эксперименті табиғат құбылыстарына жай бақылау
жүргізу мағынасында түсінген жоқ, Белгілі мақсатқа сәйкес ұйымдастырылған
зерттеу процесі мағынасында түсінді, өйткені мұндай эксперименттік
зерттеуде құбылыстарды бақылаудың сезімдік-тәжірибелік әдісі мен олардың
мәнін ашудың рационалдық әдістері өзара бірлікте қолданылып, бірін-бірі
толықтырып отырады.
Дегенмен, ғылымның одан әрі даму барысында жаңа ақиқаттарды ашудың
ешқандай логикасы жоқ екендігі анықталды. Сондықтан классикалық
эпистемология содан кейін ғылыми білімді негіздеу пробемасына күш сала
бастады. Білімді негіздеу деп ол жеке ғылымдардың даму барысында
қалыптасқан зерттеу әдістерін, нормалары мен критерийлерді қатаң сақтауды
түсінеді, ал бұл түсінік кейіннен классикалық эпистемология шеңберінде
танымның эмпириялық және рационалдық әдістерінің арақатынасын кеңінен
талқылауға жағдай жасады. Егер эмпиризмді жақтаушылар ғылыми білімнің
бірден-бір сенімді көзі түйсік пен қабылдауға негізделген сезімдік тәжірибе
деп есептеген болса, ал рационализмнің жақтаушылары ақыл-ой ғана және соған
негізделген рациональдық таным әдістері ғана сенімді ақиқат білімге қол
жеткізеді деп дәлелдеді.
Классикалық эпистемология шеңберінде эмпиризм мен рационализм арасында
өрбіген пікір таласы мен дискуссия түрліше формада жүрді. Латынның "sensus"
— түйсік, сезім деген сөзінен шыққан сенсуализм бағытының өкілдері (француз
материалистері Дидро т.б және ағылшын философы Дж.Локк т.б) түйсікті біздің
біліміміздің бірден-бір көзі, атом сияқты ең ұсақ негізгі деп санаған
болса, ал рационалистер білімнің ондай негізгі ретіңде ақыл-ой қызметін
алды. Мысалы, Р.Декарт ғылыми білімнің алғашқы көзі ақылмен аңғару
(интуиция) деп есептеді. Рационализмді жақтаушы Г.В.Лейбницте математикалық
ой ақыл-ойдың ең жоғарғы көрінісі деп санады. XVIII—XIX ғасырларда идеализм
мен априоризмнің көптеген өкілдері (И.Кант, Гегель, жаңа кантшылар т.б.)
рационализмді жақтады.
XIX ғасырда позитавистер, ал XX ғасырда неопозитивистер эмпиризм бағытын
жақтады. Неопозитивистер бүкіл ғылыми білімнің негізін құруға тиісті
тәжірибені білдіретін протоколдық сөйлемдерді (сөзбе-сөз дәл білдіретін
сөйлемдерді Ә.Т.) ерекше бөліп көрсету идеясын ұсынды. Абстракциялық
ұғымдар мен пікірлерді, ғылым заңдарын олар дәл сондай протоколдық
сөйлемдерге жатқызды.
Классикалық эпистемологиядағы пікірталастың тағы бір бағыты жалпы таным
теориясында психологизм және антипсихологизм проблемасы төңірегінде болды;
ол талас ғылыми таным саласында ерекше болды. XIX ғ. психология ғылымының
дамуына байланысты кейбір философтар біздің білімімізді негіздеу
принциптерін санамыздың шекарасынан тыс жерден, тіпті логикадан да іздемей,
сананың өз ішінен іздеу керек деген пікір айтты. Сондықтан таным
теориясында психологизмді жақтаушылар бұл проблеманы психология ғылымының
ұғымдары, заңдары мен принциптері негізінде қайта құруға әрекеттенді.
Психологизмді жақтаушылар тіпті формальды логика сияқты көпшілікке белгілі
ғылымның заңдарын да жеке адам санасында болатын идеялардың бірігу және
ажырасу процесіне жатқызуға тырысты. Бірақ бұл тұрғыдан қарастырғанда көп
ғасырлар бойы практикада тексеріліп тұжырымдалған ойлаудың жалпы адамдық
заңдары мен ережелері таза субъективтік сипатта іске асатын жеке адам
ойлауының бірігу және бөліну құбылысына айналар еді. Сондықтан көптеген
белгілі логиктардың, математиктер мен философтардың психологизм бағытына
қарсы болуы тегін емес.
Классикалық эпистемологияға жасалған қысқа ғана шолудан көретініміз: ол
ең алдымен ғылыми білімді негіздеудің нормаларын, әдістері мен принциптерін
жырымдауға күш салды. Ал бұл неопозитивистер мен сыншыл рационалистерді
жаңа білім ашудан гөрі дайын білімді негіздеуге баса назар аударуға алып
келді.
Қазіргі классикалық емес эпистемологияның қалыптаса бастауы ғылыми
білімді негіздеуден ол білімнің даму процесін зерттеуге көшуінен басталды:
ғылымның эволюциясы жайлы бірінші модельдер (үлгілер) XX ғасырдың 60
жылдарында пайда болды; ол тірі организмдер дүниесінің эволюциясы мен
ғылыми білімнің дамуы арасындағы аналогия (ұқсастық) туралы түсінікке
негізделді. Бұл модельдердің ішінде көпшілікке кеңірек белгілісі
К.Поппердің эволюциялық эпистемологиясы болды. Ол эпистемология бойынша,
ғылыми танымның дамуы Ч.Дарвин тұңғыш зерттеген тірі табиғаттың
эволюциясына өте ұқсас процесс болып табылады екен. Табиғаттағы бәсекелесу
және тіршілік үшін күрес сияқты, дейді К.Поппер, ғылыми танымда да түрліше
гипотезалардың арасында бәсекелесу жүреді. Егер табиғатта өмірге ең
бейімделген организмдерді іріктеу табиғи сұрыпталудың нәтижесінде жүзеге
асатын болса, ал ғылымда ең тиімді гипотезалар үздіксіз тексеру процесінде
расталмаған гипотезаларды жаратпай тастау жолымен іске асады.
Алайда мұндай аналогияның белгілі бір пайдасы болғанымен, бірақ ол басты
мәселені шеше алмайды, ол ғылыми білімді дамытудың жолдары мен тәсілдерін
аша алмайды, сөйтіп оны объективтік ақиқатқа жақындата алмайды. Оның үстіне
қателіктерді тексеріп көру, яғни болжаулар арқылы қателіктерді болдырмау
әдісін толық ғылыми деп қабылдауға бола берер ме екен, өйткені болжамдарда
кездейсоқтық жиі кездеседі.
4-лекция
Жаңаевропалық ғылымның қалыптасуының алғы тарихы.
1. Қазіргі замандағы ғылым.
2. Ғылыми іс-қызметтің ерекше мамандыққа айналуы.
3. Ғылым және адамзат тарихындағы технологиялық төңкерістер.
4. Ғылымның дамуының негізгі дәуірлері.
Көп мәнді "ғылым" ұғымының мазмұнын анықтау үшін оны құратын мәнді
белгілерін ашып көрсету қажет.
Ғылым дегеніміз ең алдымен білім, білімдер жиынтығы. Екіншіден, ол
білімдерді тұжырымдауға, "өндіруге" бағытталған іс-әрекет, яғни дүниедегі
заттар мен құбылыстарды танып білу қызметі. Қазіргі заманғы ғылым сонымен
бірге қоғамдық сананың бір формасы, түрліше ғылыми мекемелер жүйесін
қамтитын әлеуметтік институттар, маман кадрлар даярлау жүйесі және, XX
ғысырдың екінші жартысынан бастап, қоғамның тікелей өндіргіш күші деп
түсініледі.1 Ғылым ұғымын аталған белгілері бойынша түсіндіру арқылы оның
алғашқы бастамасы да анықталады. Ғылым кадрлар даярлаудың және қайта
даярлаудың кәсіптік жүйесі ретінде XIX ғасырдың алғашқы жартысында
Германияда қалыптасты. Ғылым әлеуметтік институт ретінде Жаңа заман
дәуірінде туғанымен, бірақ мұндай мазмұнға шын мәнінде XIX ғасырдың
ортасында немесе екінші жартысында ие болды, ол тікелей өндіргіш күшке
айналуы XX ғасырдың екінші жартысында өнеркәсібі дамыған елдерде ғана іске
асты. Егер ғылым деп қоғамның тарихи қалыптасқан рухани өмірінің, қоғамдық
санасының бір формасын түсінетін болсақ, яғни белгілі бір гносеологиялық
стандартқа (үлгіге) сүйенетін форма ретінде түсінетін болсақ, онда мәселе
ол үлгілердің шартты белгі түрінде қалыптасуына келіп тіреледі. Ал мұндай
стандартты үлгі ретінде ақыл-ой арқылы негіздеу, дәлелдеу теориясын
түсінетін болсақ, онда ғылым антик заманындағы Грецияда туды деп мойындауға
тура келеді, өйткені ондай ақыл-ой стандарттары алғашында ертедегі Грецияда
тұжырымдалды.
Ғылымның қызмет, іс-әрекет ретіндегі түсінігі қызметтің өзі қай мағынада
түсінілетіндігіне қарай анықталады. Егер оны әлеуметтік тұрғыдан
белгіленген кәсіптік жұмыс ретінде түсінсе, онда ол ғылымды әлеуметтік
институт мағынасында түсінумен тепе-тең. Ал егер оны жаңа білім өндіру
мақсатын көздейтін белсенді танымдық әрекет деп түсінсе, онда ол мәселенің
шешімі "білім" ұғымының мазмұнын гносеологиялық тұрғыдан түсіндіруге
байланысты болады. Түптеп келгенде, егер ғылымның шығуын білім алу
тұрғысында қарастырса, ғылымды қандай білім алумен байланыстыру керек деген
сұраққа келіп тіреледі, ал бұған ғылым кәсіптік біліммен байланысты деген
жауап қайыруға тура келеді.
Сонымен, ғылым дегеніміз білім, бірақ білімнің бәрі бірдей ғылымға
жатпайды. Білімді тұжырымдауға бағытталған қызметтің нәтижесі болып
табылатын білім ғана ғылымға жарады. Демек, ғылымды анықтап беретін басты
бір белгісі — білім өндіру мақсатында іске асатын айрықша іс-әрекет, яғни
жаңа білім тұжырымдау бағытында іске асатын арнайы таным процесі.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда, бұл қызмет адамдардың белгілі бір тобын
материалдық өндіріс процесінен босатудың нәтижесінде пайда болған бос
уақытты рухани өңдірісті дамытуға жұмсаудың нәтижесіңде ғана іске аса
алады.
Демек, ғылым шын мәнінде ақыл-ой еңбегі мен дене еңбегі бір-бірінен
бөлінгеннен кейін ғана пайда болуы мүмкін еді. Жаңа білім алу үшін мақсатты
қызметті іске асырушы адамдар тобымен (зерттеушілермен т.б.) қатар
материалдық және методикалық база (приборлар, құрал-саймандар, оқыту,
үйрету құралдары т.б.), сондай-ақ зерттеу нәтижелерін жазып алатын жазу
тілі қажет. Мұндай жағдайлары жоқ қоғамда әрине ғылым да жоқ.
Күнделікті тәжірибелік мәселелерді шешуді көздейтін жеке-дара білімдердің
жай қосындысы ғылымды құра алмайды. Ғылыми білім заттар мен құбылыстарды
зерттегенде, оларды жеке-дара кездейсоқ, мәнсіз белгілерден "тазартып",
жалпы, мәнді белгілерін теориялық тұрғыдан жалпылап, қажетті де дәлелді
түрде қорытып шығарудың ретке келтірілген жүйесі болып табылады.
Білім ғылыми болу үшін табиғаттан тыс құдіретті күшке сенуге негізделген
діни сенімдерден, мифологиялық аңыз, ертегілерден таза, адамның ғылыми ақыл-
ойының теориялық дәлелдемесіне негізделген болуы тиіс.
Ғылым ұғымына тән мәнді белгілердің жалпылама алғандағы гносеологиялық
моделі (құрылысы) міне осындай. Бірақ бұлардың ішінде ең бастапқы, негізгі
белгілері алғашқы екеуі, яғни білім және іс-әрекет болып табылады, өйткені
адамды адам еткен практикалық іс-әрекет, оның ішінде қоғамдық еңбек қызметі
шындық дүние заттары мен құбылыстары туралы нақты білімнің, ақыл-ой
жұмысының болуын міндетті түрде талап етеді. Демек, практикалық іс-әрекет
әрдайым біліммен табиғи бірлікте болып, бірлікте дамиды және, керісінше,
шындық дүние заттары мен құбылыстарын өз мақсатына сәйкес өңдеу, өзгерту
барысында олар жөнінде жаңа білімдер туып, терендей түседі.
Білімнің қоғам мен адам өміріндегі маңызын түсіну үшін оның көптеген
түрлері бар екендігін, олардың маңызы мен атқаратын рөлі де түрліше екенін
білу керек.
Ең жалпы мағынада алғаңда, білім ұғымы шындық дүние жайлы ой-пікірлер
жиынтығын білдіреді. Көп мағыналы бұл терминнің мынадай үш мағынасын атап
көрсетуте болады. Бұл термин, біріншіден, адамның бірдеңені істей алу, бір
затты жасай білу қабілетін білдіреді, яғни практикалық дағдыға айналған
іскерлігі мағынасында қолданылады. Өйткені ондай практикалық іс-әрекет
қисынды мәні бар күнделікті тәжірибеге негізделген белгілі бір білімдерге
сүйенеді. Екіншіден, "білім" деген сез көп жағдайларда ғылыми білім
мағынасында қолданылады. Мұндай білімдерге тән маңызды бір сипаттама —
әрбір ғалым өз зерттеу жұмысында басшылыққа алатын негізгі мақсат —
объективтік ақиқатты ашу. Шынында кез келген ғылыми зерттеудің басты
мақсаты сыртқы дүние туралы барған сайын жаңа, ақиқат білімдер іздеу болып
табылады. Міне осы мақсатқа сәйкес ғылымда зерттеулердің белгілі бір
нормалары мен критерийлері (анықтауышы), әдіс-тәсілдері белгіленеді.
Ал кейде білім деп, үшіншіден, белгілі бір субъективтік факторды (мақсат-
мүддені) іске асыруда шешуші рөл атқаратын пікірлерді, сенім-нанымдарды
айтады. Жеке субъектінің шындыққа деген қатынасын (мүддесін) білдеретін
мұндай пікірлер шындыққа қайшы келуі, жалған болуы, қияли т.б. болуы
мүмкін. Мысалы, жоққа сендіруші діни пікірлер сондайларға жатады.
БІЛІМ ұғымы қай мағынада қолданылмасын, ол ұғымды таным ұғымынан айыра
білу қажет, өйткені "білім" ұғымы шындық дүниені танып білудің (зерттеудің)
нәтижесін білдірсе, ал "таным" ұғымы білімді іздеу процесі, шындық дүниені
зерттеу процесі болып табылады. Бұл айырмашылық әсіресе ғылыми таным
процесімен айналысатын ғылымда айқын көрінеді, өйткені ғылым дүние танудың
күнделікті қарапайым тәжірибелік формаларымен шектелмейді. Ғылымда таным
процесінің нәтижелері ғылыми ұғымдар, гипотезалар, заңдылықтары мен
теориялар түрінде арнайы тұжырымдалады және сонымен бірге бұларды ғылыми
тұрғыдан зерттеу процесінің барысы қарастырылады. Егер таным процесінің
нәтижесін (білімді) талдау, классификациялау, сөйтіп, бір жүйеге келтіру
үшін логикалық тәсілдер қолданылса, таным процесінің өзін зерттеу үшін
көбінесе методологиялық және эвристикалық (яғни зерттеушілік) әдіс-тәсілдер
іздеуге тура келеді.
Түрліше білім түрлерін зерттеумен антик дәуірінің философтары айналыса
бастаған еді, алайда олар өлі эскперимент жүргізуді білмегендіктен,
ертедегі грек ғылымы құбылыстарды жай сипаттаумен ғана шектелді. XVII
ғасырда эксперименттік жаратылыстанудың шығуы ең алдымен бұрынғы
натурфилософиялық және схоластикалық-діни көзқарастардың қисынсыздығын
сынауды бірінші кезектегі міндетке айналдырды, өйткені олар табиғаттың
объективтік заңдарын танып біліп, қоғамның практикалық мүддесіне пайдалану
ісіне кедергі жасады. Тек математикаға ғана емес, сондай-ақ эксперименттік
әдіске сүйенген ғылым ғана нағыз ақиқат білім береді деген көзқарас дәл осы
Жаңа заманда пайда болды. "Білім дегеніміз күш" (Ф.Бэкон) және "Табиғат
зандары математика тілінде жазылған" (Г.Галилей) деген сияқты қанатты
сөздердің Батыс Еуропаға кеңінен жайылуы және жалпы классикалық
жаратылыстанудың тууы ғылыми білімді түрліше ғылыми емес білімдерден айыра
білу қажеттігін көрсетті.
5 лекция
Ғылыми білімнің құрылымы.
1. Ғылыми білім күрделі дамушы жүйе ретінде.
2. Ғылыми білімнің типтері.
3. Дүниенің ғылыми және философиялық көрінісі.
4. Ғылымдарды жіктеу проблемасы.
Ғылымның қоғамдағы беделі мен маңызы өлшеусіз артып отырған қазіргі
заманда "білім" деген ұғымды көбінше "ғылыми білім" деген ұғыммен тепе-тең
мағынада түсінеміз. Ал шынында олай емес екенін жоғарыда айттық. Адам
білімінің көптеген түрлері ғылыми емес. Мәселен, күнделікті тұрмыста
қалыптасқан білім, діни білім, бірдеңеден алатын эстетикалық әсер т.б.
ғылыми білімге жатпайды.
Ал ғылыми зерттеулер, ізденістер арқылы алынатын білімдердің мазмұны мен
сипаты мүлде басқаша. Ғылыми білімнің мазмұны мен сипатын, мәселен,
күнделікті тәжірибеде қалыптасқан тұрмыстық білімдерден ажырату үшін ғылым
деген не екенін, оның мазмұны қандай екенін білу қажет.
Ғылым дегеніміз адамның шындық дүние жайлы барынша ақиқат білім алуына
бағытталған дүниетану қызметінің арнайы бір жүйеге келтірілген идеялық
системасы. Демек, ғылыми дүниетану қызметінің басты мақсаты шындық жайлы
ақиқат білімге қол жеткізу екен. Ал білім не үшін керек? Ол болашақ
өндірістік іс-әрекетте қолданып, практикалық қызметті ілгері дамыту,
жетілдіру үшін, сөйтіп, барған сайын шындық дүние заттары мен құбылыстарын
өз мақсат-мүддесіне сәйкес меңгеру үшін қажет. Бұл ғылымның өндіргіш күш
ретіндегі қоғамдық-әлеуметтік функциясы (қызметі) болып саналады. Ғылымның
екінші бір функциясы — мәдени-дүниеге көзқарастық функциясы. Бұл соңғы
мәселе жайлы кейінірек арнайы әңгіме болады.
Сөйтіп, ғылым, жалпы алғанда, дүниетану процесі болып табылады екен.
бірақ ол жай күнделікті таным процесі емес, арнайы ұйымдастырған теориялық
таным процесі болып табылады. Сол теориялық танымның нәтижесі — білімдер
жүйесі. Теориялық білімдер жүйесінің бастамасын салған Ертедегі Греция елі
деп саналады.
Ертедегі гректер ғылымның негізін салушы болуының себебі олардың ғылыми
фактілер мен техникалық жаңалықтарды көбірек жинақтауында емес, ойлау
процесінің, таным процесінің, логикасы мен мазмұнына жан-жақты назар
аударуында, зерттеуінде болды. Ертедегі грек ойшылдары фактілерді, ой-
пікірлерді, жаңалықтарды жай жинақтап қана қойған жоқ, оларды негіздеп
дәлелдеумен айналысты, бір білімді екіншілерінен логикалық жолмен ойша
қорытып шығарумен, сөйтіп оны жүйелі, негізді және анық-айқын білім
жасаумен айналысты.
Сонымен бірге, ескерте кеткен жөн, олар тек делелдеуге дағдыланып қана
қойған жоқ, сондай-ақ дәлелдеу процесін талдай келе дәлелдеу теориясын
жасады — Аристотельдің логикасы сондай теория еді. Басқаша айтқанда, ретсіз
жинақталған бұрынғы тәжірибелік білімдер мен мәліметтерді тәртіпке
келтірудің әдісі анықталды. Бұл нағыз методологиялық жаңалық еді.
Дәл осы сияқты жаңа методологиялық әдіс XVII ғасыр-да - Жаңа заманда ғана
жасалды, өйткені ғылыми зерттеушілер тәжірибелік (эксперименттік)
-математикалық әдістің дүние танымдағы маңызын осы кезде түсініп, осының
негізінде Классикалық жаратылыстану дүниеге келді.
Ертедегі грек ойшылдары жасаған логика (дұрыс ойлаудың жайлары
реформалары жайлы ілім) танып білуге тиісті шындық дүниенің өзіне тікелей
қатысты емес, ол дүние жайлы ойлауға қатысты болды, яғни ғылыми талдаудың
объективтісі тікелей дүние заттары мен құбылыстары болмай, сан, сапа, заң
т.б. болды. Сөйтіп, материалдық дүниеге қарағанда оның идеалдық бейнесі
(дүние) әлдеқайда жүйелі, логикалық және занды түрде ретке келді. Білім,
сөйтіп, материалдық дүниеден "жоғарырақ" тұргандай болып, айтарлықтай
дербес өзіндік болмысын — теория саласын құрды. Антик ғылымы жасап берген
соңдай жүйелі теориялық білімнің бірінші мысалы ретінде Евклид геометриясын
алуға болады.
Осындай жаңалықтардың арқасыңда антик заманының мәдениеті, ғылым-білімі
қысқа тарихи мерзімнің ішінде тамаша математикалық теориялар (Евклид,
Архимед т.б.), космологиялық моделдер (Аристарх Самосский, Птолемей т.б.)
жасап, физика, биология және т.б. болашақ ғылымдар үшін құнды-құнды
идеяларды тұжырымдады. Алайда, ең бастысы сол, нағыз ғылыми білімнің
бірінші үлгісі сынақтан өтті, оны ғылыми емес білімдерден айырып тұратын
негізгі ерекшеліктері анықталды. Ол ерекшеліктер
1) ғылыми білім жүйелі, сондай-ақ оны басқа білімдерден логикалық жолмен
қорытып шығаруға болады;
2) ғылыми білімнің объектісі тікелей шындық дүние заттары мен
құбылыстары емес, идеялық объектілер, яғни олардың ойдағы бейнелері;
3) ғылыми білімнің мазмұны оны танып білуші адамның (субъектінің) мақсат-
мүддесіне тәуелсіз, объективтік ақиқат болуы тиіс;
4) ғылым қайталанушы құбылыстарды ғана зерттейді, жеке-дара заттар мен
құбылыстарды ғана емес, белгілі бір топқа, класқа жататын заттар мен
құбылыстардың бәріне тән жалпы заңдылықтарды іздейді, т.б.
Ғылыми танымның құрылысына келсек, өзі өмір сүріп келе жатқан 2,5 мың
жылдан бері ғылым жүйелі түрде ұйымдасқан, өзіңдік айқын құрылысы бар
күрделі құбылысқа айналғанын атап айтпасқа болмады. Ғылыми білімнің негізгі
элементтері мыналар:
а) дәл анықталған фактілер;
ә)бір топ фактілердің жиынтығына қолданылатын жинақтаушы заңдылықтар:
б)шындық дүниенің бір қатар құбылыстарын түсіндіруші зандылықтар
системасын біріктіретін теориялар;
в)бүкіл шындық дүниенің жинақталған бейнесі болып табылатын дүниенің
ғылыми бейне көрінісі (картинасы); мұнда өзара үйлесімді теориялардың бәрі
біртұтас системаға (жүйеге) біріктіріледі:
Ғылымның сенімді негізі — әрине анықталған фактілер. Егер факті дұрыс
анықталған болса (бақылау, эксперимент, тексеріп көру арқылы), онда ол
сөзсіз ақиқат болғаны. Бұл — ғылымның эмпириялық, яғни тәжірибелік негізі.
Тәжірибеде байқалған фактілердің ұқсастығы, бір түрлілігі тікелей байқалған
құбылыстардың жалпы эмпириялық заңы, ортақ қасиеттері бар екендігін
көрсетеді.
Алайда ғылыми зерттеу мұнымен аяқталмайды. Бұл ғылыми танымның тек
бірінші деңгейі (сатысы) ғана деп саналады. Ғылыми танымның бұл эмпириялық
деңгейінен кейін келетін теориялық деңгейін айыра білу қажет. Бұлардың
арасыңдағы айырмашылық, ерекшелік зерттелуге тиісті нақты материалды
жалпылаудың түрлерінің ерекшеліктеріне байланысты. Ғылымның мақсаты -
зандылықтарды ашу. Ал заң, заңдылық дегеніміз құбылыстардың арасындағы
жалпы, мәнді, қажетті, тұрақты, қайталанбалы байланыстар, яғни шындық
дүниенің қайсы бір құбылыстар тобына, класына қатысты жалпылық.
Заттар мен құбылыстардың бойындағы жалпылық абстракциялау жолымен
анықталады, яғни олардың әрқайсысына тән жекеше, ерекше белгі қасиеттерге
назар аудармай, жалпы, ортақ белгі, қасиеттерді ойша бөліп алу арқылы іске
асады. Абстракция деген латын тіліндегі сөзді қазақшаласақ, "көңіл
аудармау" дегенді білдіреді. Логика деген ғылымда қарастырылатын формальды-
логикалық жалпылау әдісі осы абстракциялау әдісімен іштей байланысты.
Алайда, абстракцияның көмегімен жалпылаған кезде кез келген жалпы белгі,
қасиетті ала салмай, құбылыстардың ішкі табиғатын ашып көрсететін мәнді
жалпы белгісін алу қажет. Мәселен, ертедегі грек ойшылдары "адам" деген
ұғымға анықтама бергенде: "Адам дегеніміз екі аяқты, қауырсынсыз жануар"
деп анықтапты. Әрине, барлық адамдарда бас аяқ бар, бірақ сонымен бірге
құстар да екі аяқты емес пе? Адамның ішкі табиғатын ашып беретін жалпы
мәнді белгісі еңбек құралын жасауға қабілеттілік және осының негізінде
тарихи қалыптасқан ойлауға және сөйлеуге қабілеттілік қой.
Олай болса, танымның эмпириялық және теориялық деңгейлерін бір-бірінен
ажыратып тұратын негізгі ерекшелік — заттар мен құбылыстардағы мәнді
жалпылықты табу арқылы заңдылықты ашудың тәсілінде екен: тәжірибелік
(эмпириялық) жалпылауда тек сыртқы ортақ белгілерді ғана анықтауға болады
екен, ал ішкі мәнді белгілерді ашуға, дәлелдеуге танымның тек теориялық
деңгейі ғана мүмкіндік береді.
Ғылымның күрделі творчестволық іс деп саналуының бір себебі сол, онда
тәжірибеден теорияға көшетін тікелей өткелі жоқ. Оның ғылыми жолы —
салыстыру, абстракциялау, жалпылау, талдау, синтездеу сияқты танымның жалпы
әдіс-тәсілдерін қолдану арқылы іске асатын диалектикалық таным жолы.
Ғылыми танымның аталған деңгейлерінің зерттеу объектілері бойынша да
өзара айырмашылықтары бар. Танымның тәжірибелік деңгейінде зерттеудің
объектісі тікелей табиғат және қоғам құбылыстары мен заттары болса, ал
теория тек идеяландырылған объектілермен (материалдық нүкте, идеалды газ,
абсолютті қатты дене т.с.с.) жұмыс істейді. Бұл зерттеу объектісі не? —
деген сұраққа жауап берсе, ал сонымен қатар ол қалай зерттеледі деген сұрақ
бар. Екінші сұраққа жауап беру үшін ғылыми зерттеудің аталған деңгейлерінде
қандай әдіс-тәсілдер қолданылатынын білу қажет. Бұл жағынан да олардың
елеулі өзгешеліктері бар. Эмпириялық деңгейде қолданылатын негізгі әдістер:
бақылау, баяндау, сипаттау, өлшеу, эксперимент т.б. Ал теория болса
аскиомалық әдісті, системалық әдісті, құрылымдық-функционалдык, талдау,
математикалық моделін жасау әдістерін т.б. пайдалануға тырысады.
Ғылымның басқа қоғамдық сана формаларынан (мәселен, діннен, өнерден)
басты бір айырмашылығы сол, онда жаңа білімді қорытып шығарудың әдіс-
тәсілдері, яғни ғылыми әдіс (метод) шешуші рөл атқарады. Ғылыми білімнің
даму тарихы бұл пікірді толық растайды. XVII ғасырда, яғни классикалық
жаратылыстанудың туу дәуірінде, ағылшын ғалымы Ф.Бэкон мен француз ғалымы
Р.Декарт ғылымды дамытудың бір-біріне қарама-қарсы екі методологиялық
программасын: эмпириялық (индукциялық) және рационалистік (дедукциялық)
әдістерін тұжырымдады.
Бұл методологиялық әдістер таным процесінде маңызды тарихи рөл атқарды.
Біріншіден, олар толып жатқан нақты ғылыми зерттеулердің іске асуына
көмектесті, екіншіден, ғылыми танымның құрылымын дұрыс анықтауға жол ашты.
Оның құрылымы екі этажды үйге ұқсас екенін көрсетті. Теориямен айналысатын
"жоғарғы этаж" эмпирикалық "төменгі" этаждың үстінде тұрғанымен, бірақ
бірінші этажсыз ол төмен құлап түсер еді, Ал керісінше, екінші этажсыз үй
салынып біткен құрылыс болып есептелмес еді. Бұл аса қарапайым теңеуден
келіп шығатын қорытынды: ғылыми фактілерді жинап беретін индукциясыз
дедукциялық әдіс ақиқат теориялық қорытыңды жасай алмас еді, ал дедукциялық
әдіссіз индукция ықтимал ғана білім берер еді. Сондықтан қазіргі заманғы
ғылыми танымда бұл екі әдіс өзара бірін-бірі толықтыра отырып,
диалектикалық бірлікте қолданылады.
Біздің заманымыздағы ғылыми білімнің стандартты құрылыс моделі, шамамен,
мынадай тізбек түрінде іске асады: тәжірибелік, (эмпириялық) фактіні
анықтау — алғашқы эмпириялық қорытынды — бұл қорытындыға сәйкес келмейтін
фактілерді іздеу, табу — жаңаша түсіңдіру схемасы бар теориялық гипотеза
(жорамал) ұсыну — байқалған барлық фактілердің негізінде құрылған
гипотезадан логикалык, қорынды шығару (дедукция). Ал бұл соңғы ақиқат
теориялық қорытынды болуы тиіс, өйткені расталған гипотеза теориялық заңға
айналады. Ғылыми білімнің мұндай моделі гипотезалық-дедукциялық деп
аталады. Қазіргі заманғы ғылыми танымның көпшілігі дәл осы тәсілмен
құрылады.
6 лекция
Ғылыми төңкерістер. Ғылыми рациональдылық.
1. Ғылым динамикасы мен ғылым тарихының модельдері.
2. Ғылыми төңкерістердің мәні мен құрылымы.
3. Ғылыми төңкерістің концепциялары.
4. Ғылыми рационалдық ұғымы, ерекшелігі және концепцисы.
Теория шындық дүниенің белгілі бір саласындағы заттар мен құбылыстардың
арасындағы мәнді байланыстар мен қатынастары жайлы бір тұтас түсінік
беретін ғылыми білімдердің жинақталған формасы. Ол теория ғылыми болу үшін
ақиқат болуы тиіс, алайда ақиқат білімнің бәрі бірдей теория бола бермейді,
мәселен, күнделікті тұрмыстық білімдер ақиқатгы білдіргенімен, бірақ
теориялық білімге жатпайтыны жоғарыда айтылды.
Білімнің ғылымилығын көрсететін критерийі (өлшеуіші) не? — деген сұраққа
ең алдымен — практика деп жауап беруіміз керек, өйткені таным процесінің
негізі, мақсаты практикалық қызмет. Ғылыми білім ең алдымен практикалық
қызметке, материалдық игіліктер өндіру ісіне қызмет етеді, олай болса,
ғылыми білімнің ақиқаттығының, оның ғылымилығының бірінші өлшеуіші,
критерийі практика болып табылады.
Бірақ білімнің бері бірдей сезім мүшелерімен тікелей қабылдау немесе
эксперимент арқылы тексеріле бермейді. Ғылыми білімнің көпшілігі басқа
жолмен қорытып шығарылады және ақиқаттығы, ғылымилығы анықталады. Ғылыми
білімнің негізгі ерекшеліктері зерттелуші объектілердің ерекшеліктеріне
байланысты. Мәселен, атом ішілік микродүние немесе галактикадағы мегадүние
құбылыстарын және т.б. кептеген процестерді күнделікті тәжірибеде немесе
өндірісте қолдану арқылы тексеру мүмкін емес. Ғылым ондай білімдердің
ғылымилығын негіздеудің басқа, айрықша әдіс-тәсілдерін қалыптастырды — ол
қайсы бір білімдердің ақиқаттығын ақиқаттығы бұрын негізделген басқа
білімдерден қорытып шығарып негіздеу жолы. Білімді қорыта шығарудың бұл
логикалық әдіс-тәсілдері бір білімнің ақиқаттығынан екінші білімнің
ақиқаттығын негіздеуді ғана қамтамасыз етпейді, сондай-ақ оларды бір-
бірімен байланыстырып, бір жүйеге, системаға келтіреді. Сондықтан
білімдердің жүйелілігі мен негізділігі — ғылыми білімді күнделікті
тұрмыстық білімдерден айырып тұратын басты мәнді белгілерінің бірі.
Ғылым тарихында жалған ғылыми идеяларды нағыз ғылымнан айыра білу үшін
бірнеше принциптер тұжырымдалған. Солардың бірі верификация принципі деп
аталады. Латынша verificatio- дәлелдеу, растау деген сөзден шыққан. Бұл
принцип қандай бір ұғым, пікір болмасын, ол тікелей тәжірибеде расталса
ғана, яғни эмпириялық жағынан тексеруге болса ғана ақиқат деп мойындауға
болады, ал егер тәжірибеде расталмаса, онда ақиқат болмағаны.
Верификация принципі ғылыми білімді ғылымға жат жалған білімдерден бірден
айыруға мүмкіндік бергенімен, бірақ таза теориялық идеялардан тұратын
ғылыми білімдер үшін оның пайдасы жоқ. Мұндай жағдайда білімнің ғылымилығын
негіздеу үшін XX ғ. ірі ағылшын философы К.Поппер терістеу немесе бекерлеу
принципі дегенді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz