Этнопедагогиканың теориялық әдіснамалық негіздері
14. ЛЕКЦИЯЛАР ЖИЫНЫ
№ 1 лекция. Этнопедагогиканың теориялық әдіснамалық
негіздері
Жоспары
1. Этнопедагогика тарихына және халықтық педагогикаға
қысқаша шолу.
2. Этнопедагогиканың объекті, пәні, мақсаты, міндеттері,
қызметі.
3. Этнопедагогиканың басқа ғылымдармен өзара байланысы.
1. Этнопедагогика тарихына және халықтық педагогикаға
қысқаша шолу.
Адам баласы әу бастан өз ұрпағын өмірге, еңбекке икемдеп, тәрбиелеп
келгені көпке аян. Бүгінгі қалыптасқан белгілі ғылыми-теориялық заңдары бар
педагогика ғылымы өмірге келгенше де адамзат тәрбие ісімен айналысып бақты.
Оның қағазға жазылып түспеген, бірақ халық жадында мәңгі сақталып, ұрпақтан-
ұрпаққа ғасырлар бойы ауызша нақыл-ақыл, өсиет-өнеге, қағида болып тарап
келген білім-білік, тәлім-тәрбие беру тағылымдары бар. Ол халықтық
педагогика деп аталады. Халықтық педагогика салт-дәстүр, жол-жора, ырымдар,
тағам дайындау, қонақ күту рәсімдері мен ауыз әдебиеті үлгілері, ұлттық ою-
өрнек, өнер түрлері, спорт ойындары арқылы отбасылық тәрбиеден басталып,
ауыл-аймақ, ел-жұрт, ру-тайпа, қала берді бүкіл халықтық қарым-қатынастан
берік орын алған тәлім-тәрбиенің түрі, адам мінезін, іс-әрекетін
қалыптастырудың белгілі нормасы болып табылады. Олай болса, халық
педагогикасы қоғам дамуының (алғашқы қауымдық қоғамнан бастап) белгілі
сатыларынан өтіп, ғылыми педагогикалық дәрежеге жеткенше ұрпақ тәрбиесінің
бастау бұлағы, педагогиканың құралы болып, тәрбие жүйесінің қызметін
атқарып келгенін байқаймыз. Яғни, осыдан келіп ғылыми педагогика мен
халықтық педагогиканың тәрбие тәсілдеріндегі сабақтастығы, принциптік-
идеялық үндестігі туындайды. Бүгінгі әлемдік аренаға жеткен ғылыми-
педагогика халықтық педагогикадан бастау алып, оны ғылыми теориялар мен
қағидалар тұрғысынан жан-жақты зерттеп, қарастырып, өз қажетіне жаратады.
Осы қажеттіліктен келіп, халықтың эмпирикалық тәжірибесіне негізделген
ұрпақ тәрбиелеу тағылымдары – халықтық педагогиканы ой елегінен өткізіп
зерттеп, тәрбие мен оқу ісінің өзекті құралы етудің жолдарын және оның
шығу, даму кезендерінің өзіндік ерекшеліктерін, басқа ғылымдармен
байланысын зерттейтін педагогиканың ғылыми бір саласы этнопедагогика пайда
болды.
Академик Г.Н. Волковтың пікірінше, халықтық педагогиканың
ерекшелігі: оның адам баласының дүниеге келген күнінен бастап бірге жасасып
келуінде; адамдардың қоғамды құруда, қоршаған ортаны – табиғатты өзіне
икемдеп игеруінде; еңбек тәрбиесінің алғашқы адамдар өмірінде басты рол
атқарғаны, тәрбиенің басқа түрлерінің кейін туғандығы, халықтық тәрбие
жөніндегі қағидалары өмірлік тәжірибеге негіздеген эмпирикалық білім болып
келуі; оның ұлттар мен ұлыстардың жазу мәдениеті шықпай тұрған кезінде айда
болып, халық арасында ауызша тарауы, сондықтан да оны шығарушы авторларының
аты-жөні халық жадында сақталмай, бүкіл халықтық мұраға айналып кетуі,
халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі озық тәжірибелері мен ой түйіндері сол
халықтың ой-тілегімен, арманымен ұштасып келгендіктен, озық үлгілерінің
мәңгі сақталып, ал тозығының біртіндеп тәрбие жүйесінен шығып қалуы; халық
педагогикасы өнерге, еңбекке негізделгендіктен, үнемі жетілдіру, ұшталу
үстінде болуы; сондай-ақ халық педагогикасының ғылыми жүйеге, теорияларға
құрылмай, жеке бастық тәрбиенің озық үлгілеріне және оның нәтижесіне
құрылуы; тәрбие тәжірибесінің ғасырлар бойы жалғасып келуі
(преемственность), алғашқы тәрбие түрлерінің қоғамда бөлінбей, синкретті
тұтас түрінде берілуі (мысалы, қол, би, музыка өнерлерінде ой еңбегі мен
дене еңбегі, ақыл-ой тәрбиесі мен еңбек тәрбиесінің бірге ұштасып келуінде)
деп саралай көрсетіп келеді де, халық педагогикасы ру, тайпа, ұлттар мен
ұлыстардың ұрпақты тәрбиелеу тәжірибесіне негізделіп, халықтың тәрбие
құралдары (салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ойын түрлері, ауыз әдебиеті үлгілері)
арқылы іске асыруға құрылса, ал этнопедагогика теориялық ойларға, ғылымға
негізделеді. Ол халықтың этнографиялық салт-дәстүрін, тұрмыс-тіршілігін
педагогикалық, логикалық ғылыми жүйе тұрғысынан зерттеп қарастырады...
Яғни, халық педагогикасы ғылымға шикі материал даярлаушы мәліметтер көзі
болып табылса, сөйтіп педагогика ғылымына қызмет етушінің рөлін атқарса, ал
этнопедагогика халықтың бала тәрбиелеу тәжірибесін, педагогикалық
мәдениетін зерттеп, оның прогрессивтік үлгілерін бүгінгі оқу-тәрбие ісіне
жаратудың жолдарын ғылыми тұрғыда қарастырады (16, 7), –дейді.
Ал бұрынғы КСРО педагогика ғылым академиясының корреспондент-мүшесі,
профессор И.Т.Огородников, Г.Н.Волковтың Этнопедагогика атты еңбегіне
жазған кіріспесінде: Егер халық педагогикасы мен этнопедагогикаға арналып
екі хрестоматия жасалған болса, оның біріншісіне бала тәрбиесі жөніндегі
ауыз әдебиеті үлгілері мен халықтың салт-дәстүрлеріне арналған
этнографиялық тәлімдік жазбалары енгізілген болар еді де, ал екіншісіне
халық педагогикасы мен халықтың тәлім-тәрбиелік ойларын зерттеуге арналған
педагог-ғалымдардың еңбектері енген болар еді – деп, халық педагогикасының
таза тәжірибеге негізделген тәрбиенің эмпирикалық түрі екенін және оның
этнопедагогиканың ғылыми зерттеу объектісі болып саналатынын ашып
көрсетеді.
Халық педагогикасында тәрбие мәселесі бірінші орынға қойылып келді.
Ол заңды да еді. Себебі, халық педагогикасы ғылым мен мәдениеттің
жетілмеген кезінде пайда болғандықтан, тәрбиені еңбек пен өнерге, оның
ішінде қол өнеріне негіздей жүргізуді уағыздады. Бертін келе, оқу-білім
дамып, ғылым мен техника өрістей бастаған кезде, XVII ғасырдағы ұлы чех
педагогы Я.А.Коменскийдің атымен байланысты ғылыми педагогика пайда болды.
Ғылыми педагогиканың теориялық заңдары қалыптасып өмірге келді. Я. А.
Коменский өзінің атақты Ұлы дидактика, Ағайынды чехтарды тәрбиелеу атты
еңбектерінде тұңғыш білім беру ісі мен тәрбие ісін біртұтас процесс деп
қарау идеясын ұсынды. Тәрбие мен білім беруді біріктіру тенденциясы оқу-
тәрбие ісінің тұтастығынан туындады. Тәрбие-әлеуметтік процесс, ал адамның
жеке басының өсіп жетілуі, дамып қалыптасуы – ол әрі әлеуметтік, әрі
биологиялық процесс. Осы ерекшеліктен келіп, педагогикада қоғамтану
мәліметтерін жаратылыстану мәліметтерімен кіріктіре қарастыру қажеттілігі
пайда болады. Оның себебі педагогика адам тәрбиесінің қажетін өтеуші,
қоғамдық сұранысты іске асырушының рөлін атқарушы болып отыр. Ал
педагогиканың жеке басты (индивидиумды) тәрбиелеп, жетілдірудегі іс-әрекеті
оқу-тәрбие орындары арқылы іске асырылады. Адам тәрбиесінде білімнің
теориялық жақтары шешуші рөл атқарғанымен, оны (теорияны) жеке басты оқытып
тәрбиелеп жетілдіруге пайдалану үшін тәжірибеде қолданудың әдіс-тәсілдері
керек. Міне, осыдан келіп, теория мен тәжірибенің, оқытудың байланысын, оны
іске асырудың жолдарын қарастыратын педагогика ғылымының бір саласы – оқыту
әдістемесінің қажеттігі туындайды,
Білім беру мен тәрбие ісінің теориялары өмір тәжірибесімен тығыз
ұштасқанда ғана адам қажетін толық өтей алады. Ғылыми теориялар тәжірибеге
негізделмесе, ол тиянақты ғылым болмайтыны сөзсіз.
Ол жөнінде XVII–XVIII ғасырларда өмір сүрген батыстың, орыстың
педагог ғалымдары жақсы ой-пікірлер айтқан болатын. Мысалы, Я. А Коменский
Ағайынды чехтарды тәрбиелеудегі халықтық дәстүрдің жақсы нәтижелеріне
сүйене отырып, баланы жастайынан еңбекке және жақсы мінез-құлыққа
тәрбиелеудің жолдарын көрсетіп берді.
Ал Швейцарияның кемеңгер педагогы И. Г. Песталоцци тәрбиені ана
тілінде оқытатын халықтық мектептердің бай тәжірибесіне негіздей отырып
жүргізуді мақұлдады. Ол адамның ақыл-ойының қалыптасуы, дұрыс дамуы ұлт
тіліндегі оқудың мазмұны мен оқыту әдісін дұрыс ұйымдастыруға байланысты
деп ерекше атап көрсетті.
И. Г. Песталоцци: Бала тәрбиесі, оның дүниеге келген күнінен
басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі отбасынан басталып, мектепте әрі
қарай жалғастырылуы шарт – деген қағиданы ұсынды.
Француздың ұлы ағартушысы Ж. Ж. Руссо да бала тәрбиесінің көзі
еңбекте, сондықтан баланы жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеуді
жанұяда еңбекке үйретуден бастау керек деп қарады.
Ал әйгілі орыс педагогы К. Д. Ушинский халықтық тәрбиенің мақсаты
мен мазмұнына және тәрбие мен оқыту әдістеріне тоқтала келе: Орыс халқының
бала тәрбиесі сол халықтың сан ғасырлық тарихымен тығыз байланысты,
тәрбиенің негізін халықтың жақсы-жаман дәстүрінен іздестіру керек – деді.
К. Д. Ушинский бала тәрбиелеудегі ауыз әдебиетінің рөліне де ерекше
тоқталды. Ол: Ертегілер халықтық педагогиканың алғашқы және тамаша
үлгілері. Ертегілердегідей халықтың асқан даналық тәрбиесімен тепе-тең
келетін бірде-бір тәрбие құралы жоқ, – деген еді. Кешегі Кеңестік
дәуірдегі ұлы педагогтар А.С.Макаренко адамды тәрбиелеп жетілдіруде
еңбектің, әсіресе ұжымдық еңбектің маңызына ерекше мән берген болса, ал
В.А. Сухомлинский Баланы ізгі жүректі азамат етіп тәрбиелеуде ойын
түрлерін кеңінен қолдануды және баланы жазасыз тәрбиелеуді, ертек айтуға,
табиғатты тамашалауға, сол арқылы олардың ой-қиялын өсіруге баса көңіл
бөлді. Табиғат тамаша тәрбиеші, тек оны түсіне білуте үйрету керек деп
қарады.
Өткен ғасырлардағы педагогика тарихына көз жіберсек, ұжымдық
педагогикалық тәрбиенің мәні мен маңызына, халықтық тәрбие жөніндегі
данышпандық ой тұжырымдарына Әл-Фараби, Ибин-Сина, Фердауси, Омар Һәйям, Я.
А Коменский, И.Г.Песталоцци, К.Д. Ушинский, Н. Г. Чернышевский,
Н.А.Добролюбов, Л. Н. Толстой, Ы. Алтынсарин, Ш. Уәлиханов, А.Құнанбаев
сияқты ойшыл-оқымысты ғалымдардың бірде-бірі көңіл бөлмей өткен емес. Олар
халықтың бала тәрбиелеудегі тәжірибесінің, педагогикалық ойларының
прогрессивтік жақтарына ерекше мән беріп, халықтық тәрбиенің негіздеріне
ғылыми талдаулар жасады.
Алайда, қазан төңкерісінен кейінгі кеңестік дәуірде халық
педагогикасын зерттеу, оны тәжірибеде қолдану ісіне керенаулық көрсету,
қала берді оған адамдардың санасындағы ескі қоғамдық идеялардың қалдығы деп
қарау өріс алды. Ол идея коммунизм кезінде бір тіл, бірыңғай мәдениет
болады деп қараушылықтан, пролетарлық жаңа мәдениет жасаймыз деген жалған
ұраннан туындаған еді. Көне мәдениетгің шедеврі шіркеулер мен храмдарды,
мешіт-медреселерді қирату, халықты діннен, ұлттық тілден, салт-дәстүрден
бездіру, тарихи ескерткіштерге мән бермеу, жер-су, ауыл-село, қала аттарын
кеңестік саясатқа негіздеп өзгерту т.б. осы солақай саясаттың әсерінен
туындаған теріс әрекеттер болатын.
Кеңестік дәуірдің 1970–1990 жылдарында ғана халықтық педагогиканың
прогрессивтік мәнін ғылыми тұрғыда қарастырып, зерттеу ісі біртіндеп қолға
алына бастады.
Халық педагогикасын кеңестік дәуірде ғылыми-теориялық,
методологиялық жағынан жан-жақты тұңғыш зерттеуші академик Г.Н. Волков
болды.
Халық педагогикасын ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерттеудің
қажеттілігі туралы пікірлер (1970—1990 ж. арасында) профессорлар: В. Ф.
Афанасьев, В. X. Арутюнян, А. Ш. Гашимов, И.Я. Ханбиков, К. Пирлиев, А. Ф.
Хинтибизде, А. Э. Измайлов т. б. еңбектерінде де айтылған болатын.
Этнопедагогикалық зерттеулердің кеңестік дәуірдегі маңызы мен мәні,
қажеттілігі мен көкейкестілігі жөнінде және оны ғылыми педагогиканың
құрамдас бөлігі деп қараудың керектігі туралы педагог-ғалымдар: И. Т.
Огородников, В. М. Коротов, А. Г. Гордина, М. Ф. Шебаевалар да келелі
пікірлер айтқан еді.
Қазақ этнопедагогикасының туып қалыптасуы және даму кезеңдері
Этнопедагогика ғылымы орыс, батыс елдерінде XVII— XVIII ғасырлардан
бастап қолға алынған болса, қазақ этнопедагогикасының зерттелу жайын, ғылым
ретінде қалыптасу тарихын сөз еткенде оны үш кезеңге бөліп қарастырамыз.
Бірінші — XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүріп, қазақтың ұлттық
тәлімгерлік ой-пікірлері мен салт-дәстүрлері жайында тұңғыш еңбектер жазған
Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты демократ ағартушылар мен орыс, батыс саяхатшысы,
этнограф ғалымдарының (Э. С. Вульфсон, П. С. Паллас, А. Вамбери, А.Левшин,
В. Радлов, А. Янушкевич, Н. Г. Потанин, Н. Л. Зеланд, т. б.) жолжазбалары
десек, екінші — XX ғасырдың алғашқы 20—30-жылдарында бұл істі ғылыми
тұрғыда арнайы қарастырып сөз еткен Ә. Диваев, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев,
Ж. Аймауытов, Ш.Құдайбердиев, X. Досмұхамедов, М. Дулатов, Н. Құлжанова,
М.Әуезов т. б. болды. Яғни, бұл кезеңді қазақ этнопедагогикасының ғылым
ретінде туып, қалыптасу кезеңі деп қараймыз. Үшінші кезең — 35—40 жылдық
үзілістен кейін (1970—2000 ж. ж.) қазақ этнопедагогикасының қайта
жанданған, даму дәуірі деп аламыз. (Ол кезеңге кейін тоқталамыз, №5 кесте).
Қазақ этнопедагогикасының бастау бұлағы ХІХ ғасырдың екінші
жартысында өмір сүрген қазақтың оқымысты демократ-ағартушылары: Ш.
Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А.Құнанбаевтардың ғылыми еңбектерімен тығыз
байланысты болғандықтан, қазақ халқының салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі,
ұлттық мәдениеті жайында олардың ой-пікірлеріне арнайы тоқталуды қажет
демекпіз.
2. Этнопедагогиканың объекті, пәні, мақсаты, міндеттері, қызметі.
Қазақстанның егеменді ел болуымен байланысты оқу-ағарту ісінде оның
басшылыққа алатын негізгі идеялық бағыты, ел басымыз Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан–2030 бағдарламасында көрсетілгендей Қазақстандық патриотизм
мемлекеттің территориялық тұтастығын, салт-дәстүрдің, ұлттық мәдениеттің
сақталуын, Қазақстанда тіршілік етуші ұлттардың бірлігін қамтамасыз етуді,
олардың саяси-экономикалық және мәдени байланысын мемлекеттік қазақ тілі
мен халықаралық қатынас тілі - орыс тілінің жетіліп көркеюіне баса назар
аудару, т.б. болмақ. Бұл пәнде көзделетін мақсат келер ұрпақтың
денсаулығын сақтау үшін қамқорлық жасау, оларға қажетті білім беру және
дүниетану көзқарасын қалыптастыру, бүгінгі нарықтық қатынас жағдайында
өздерінің ата-бабаларының дәстүрін сақтай отырып еңбек етуге әзір болуын
қамтамасыз ету болмақ. Келер ұрпақ бейбіт өмірде шапшаң қарқынмен дамушы,
гүлденген отанының патриоты болып өсуі тиіс.
Президент өзінің Қазақстан халқына арнаған үндеуінде мемлекетке
қажетті барлық басты ерекшеліктердің ішінде білімге зор мән беріледі.
Себебі білім беру ұлттық қауіпсіздіктің кепілі болып саналады дейді.
Ал Қазақстан үкіметі қабылдаған Білім туралы заңның білім жүйесі
аталатын екінші бөлімінде Білім беру жүйесінің басты міндеттері: Қазақстан
Республикасына шын берілген, адал патриот азамат даярлау... олар мемлекеттік
белгілердің мәні мен маңызын терең түсінген, халықтық дәстүрлерді
қастерлейтін... халықтар достығының негізінде тәрбиеленген, халық, отан,
отбасы алдындағы жеке бастың міндеттері мен құқықтарын сезінген...
Қазақстанда тіршілік етуші қазақ халқы мен басқа да халықтардың тілін,
тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын қадір тұтып игеруге пейілді
азамат болуы керек делінген.
Осы міндеттерді ойдағыдай орындап шыға алатын азаматтарды
тәрбиелеуші келешек ұстаздар қауымы - педколледждер мен университеттерде
оқып, білім алып жатқан студент-жастар.
Ал студент-жастарға халық педагогикасының қыры мен сырын, ғылыми
негіздері мен тәлімдік мәнін ғылыми-педагогикалық тұрғыда игерудің теориясы
мен әдіс-тәсілдерін меңгерту мәселесімен этнопедагогика пәні айналысады.
Этнопедагогиканың зерттеу объектісі халық педагогикасы. Халық
педагогикасы халықтардың ғасыр бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріне негізделген
тағылымдарының бай тәжірибесінің эмпирикалық жиынтығы.
Ал этнопедагогика халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі
тағылымдарын ғылыми жүйеге келтіріп зерттейтін, оны тәжірибеде қолданудың
әдіс-тәсілдерін теориялық тұрғыда сөз ететін ғылыми педагогиканың бір
саласы.
Этнопедагогиканың мақсаты - халықтық салт-дәстүрді, өнерді
дәріптейтін, ана тілі мен дінін қадірлейтін, отанын, елін, жерін сүйетін,
жан-жақты жетілген, саналы намысқор, патриот азамат тәрбиелеу.
Бұл пәннің міндеті халықтық тәрбие түрлерін оқушы жастардың бойына
сіңіріп, білім, білік дағдыларын дамыту, сөйтіп дене еңбегіне де, ой
еңбегіне де қабілетті, нарық жағдайында өмір сүруге икемді, жан-жақты
жетілген азамат етіп шығару. Ол жан тәрбиесі мен тән тәрбиесін қатар
жүргізе отырып, оқушы жастардың қайрат жігерін, ақыл-ойын халықтың өнер
туындылары негізінде оқытып тәрбиелеу арқылы іске асырылады.
Халықтық тәрбиенің негіздерін оқытып, білдіріп меңгерту үшін, ең
алдымен этнопедагогиканың теориялық-әдіснамалық танымдық негіздерін үйретіп
білдіруге тура келеді. Ал ол этнос туралы ұғымды, этностардың туып, дамып
қалыптасуын, этномәдениеттің ерекшеліктері мен оның өлемдік өркениетке
ұштасуын, кірігу жолдарын теориялық тұрғыда қарастырудан басталады.
Сондықтан этнопедагогика пәнін этностар мәдениетін зерттеудің ғылыми
методологиялық, теориялық негіздерін оқытып білдіруден бастауды жөн көрдік.
3. Этнопедагогиканың басқа ғылымдармен өзара байланысы.
2-Лекция. Адамзат дамуының тарихындағы этнопедагогикалық идеялардың
генезисі (тегі)
1. Педагогика класиктерінің мұраларындағы халықтық тәрбие, оқу мен
тәрбиелеудің ұлттық жүйесін дамытуға қосқан үлесі.
2. Қазақ этнопедагогикасының бастау бұлағы және туу кезеңі (19ғ. 2-жар.).
3. Қазақ эн-ң қалыптасу кезеңі (1920-1930ж.).
4. Қазақ этнопедагогикасының даму кезеңдері (1970-2000)
3-Лекция. Этнопедагогиканың тарихи даму кезеңдері
1. Алғашқы қауымдық құрылыс, сақтар мен ғұндар империяларының кезіндегі
тәрбие
2. Ұлы түркі қағанаты мен Араб-шығыс мәдениетінің қазақ даласына таралуы
3. Қазақ хандығы тұсындағы және Ресей ағартушылық-демократиялық идеялардың
өркен жаюы
4. Кеңестік дәуірдегі және егеменді ҚР–да қазақ педагогикасының дамып
қалыптасуы
Қазақ халқының ұрпақ тәрбиелеу жөніндегі сонау көне ғасырлардан келе
жатқан тәжірибесін, қазақ хандығы құралған кезеңнен (14—15-ғ. ғ.) бастап
қарастыру, тарихи-әлеуметтік тұрғыдан алып қарағанда дұрыс емес. Өйткені
кешегі өткен тарих беттері — Шығыс мәдениетінің қайнар көзі болып саналатын
ұлы Даланы мекендеген түркі тектес (тілдес) халықтардың, одан әрі ғұндар
мен сақтардың бір елді, бір жерді мекендеп, оны сыртқы жаулардан қорғап,
бір тілде сөйлеп, бір дінге сеніп, әлем мәдениетінің қалыптасуына теңдесі
жоқ үлес қосып, бүгінгі түркі халықтарына ортақ мәдениет пен тарихтың көне
бастауы болғанын бүгінгі ұрпақ өмір тәжірибелерінен көріп отыр.
Зерттеуші ғалымдар, А. Қасымжанов, Ж. Алтаевтың: "Біз тарихқа 14-
ғасырдың басынан бастап қазақ деген атпен енсек те, мың жылдық мәдениеті,
философиясы, әдебиеті, тарихы бар халықпыз..." деген ғылыми тұжырымдары
жоғарыда айтылып кеткен ойларымызға дәлел болып тұр.
Ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттеліп, жазылған бұл тарихи деректер
біздің қарастырып отырған мәселелерімізге тарихи-әлеуметтік тұрғыда кеңірек
үңілуімізге мүмкіндік туғызады.
Қазақ халық педагогикасының тарихын адамзат дамуының қоғамдық құрылыс
кезеңдеріне сай, біздің ойымызша, 8 кезеңге бөліп қарастыру қажет демекпіз.
Оны мына кестеден көруге болады.
1. Алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі тәрбие
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңі тапсыз қоғам болды. Адамдар өздерінің
іс-әрекеттерін көпшілік болып топтасып, бірге атқарып отырған. Мұндағы
тәрбие жас пен жыныс ерекшеліктеріне қарай қоғамдық сипат алды. Ұл балалар
садақ тарта білді, аң аулауға көмектесті, қыз балалар үй жұмыстарына
араласты, киім пішті, тұрмыстық салт-дәстүрлердің рәсімдеріне қатысты.
Алғашқы адамдар Қазақстан территориясының Арпаөзен, Қаратау,
Тәңірқазған, Шарбақты және Ұлытау өңірлерінде мекен еткен.
Сақтар мен ғұндар империяларының мәдени-жауынгерлік тәрбие дәстүрлері
Сақтар империясы, шамамен, біздің жыл санау дәуірімізге дейінгі
VII—III ғасырлар аралығында, қазіргі Орта Азия мен Қазақстан территориясын
мекендеді. Сақтар империясының құрамына массагет, исседон, савромат,
аримаспы, дайлар, турлар, арийлер және басқа да тайпалар кірген. Сақтардың
көсемдері Африсиап, Томирис сол кездегі ірі мемлекет Парсы империясының
патшалары Кирге, Дарийге, Александр Македонскийге қарсы күрес жүргізу
барысында әскери-көшпелі тұрмысты қалыптастырған. Металл өңдеп, әлемдік
маңызы зор "скифский зверийный стиль" атты зергерлік бұйымдар, қару-
жарақтар мен киімдер жасай білген. Жылқы жануарын өте қатты қадірлеген, мал
баққан. Осы тұрмыс-тіршіліктерге байланысты, сақтар өз ұрпақтарын дене,
еңбек және эстетикалық тәрбие принциптері негізінде тәрбиелеп өсірген.
Сол замандарда өмір сүрген, Тәңір дінінің негізін салған данышпан
Заратуштра сақтар мен парсыларға ортақ әлемдегі тұңғыш "Авеста" кітабын
жазған. Заратуштра сол кездің өзінде (Аристотельдің замандасы) рухани-
танымдық, тәлім-тәрбиелік мәнді ойлар айтқан. Сақтардың қайратты, жауынгер
халық екенін атақты тарихшы Ксенофонт (б. д. д. 434-355 ж. ж.) былай деп
суреттейді: "Персидский царь устроил конные ристалища для всадников,
представляющих разные народы. Когда начались бега, то какой-то молодой сак
вырвался вперед и достиг финиша. Персидский царь предложил царю царство в
обмен на коня, но тот отказался заявив, что отдал бы коня лишь в обмен на
благодарность храброго человека...",—деген екен (61, 27).
Ғұндар б. д. д III ғасыр мен біздің дәуіріміздің I—II ғасырлары
аралығында сақ тайпалары мекендеген территорияның мұрагерлері болды. Сол
кезеңдердегі үйсін, қаңлы, жу-жу, дунку тайпалары ғұн империясының құрамына
кірді. Ғұндар металл игерді, мал шаруашылығымен айналысты. Бірақ олардың ең
негізгі кәсібі әскери-жауынгерлік өнер еді. Олар өздерінің ұрпақтарын ер
жүрек, алғыр, епті болуға және зергерлік бұйымдар жасауға тәрбиеледі.
Ғұндардың Еуропаға жасаған жорығы Шығыс пен Батыс халықтары арасындағы
этнолингвистика мен ассимилицияның үлкен өзгерістерге ұшырауына негіз
болып, дүние жүзі тарихында Шығыс халықтарының Батысқа жасаған ұлы қоныс
аударуын (Великое переселение с востока) атты тарихи оқиға тудырды. Ғұн
көсемі Атилла (Еділ) бастаған қалың қол ұлы Рим империясына қауіп төндіріп,
ақыры құлауына әкеп соқтырды.
V ғасырда өмір сүрген атақты тарихшы-географ Аммиян Марцеллин әскери-
көшпелі тұрмысты былай суреттеген: "...кочуя по горам и лесам они с
колыбели приучаются переносить холод, голод и жажду. Они плохо действуют в
пеших стычках, зато... сидя на коне они исполняют все обычные свои дела и
сокрушают все, что попадается на пути..." (50).
2. Ұлы Түркі қағанаты және оның тәлімділік-танымдық мұрагерлері (VI—IX
ғ. ғ.)
Ұлы Түркі қағанаты орта ғасырларда адамзат өркениетінің қалыптасуына
аса зор үлес қосқан, сол дәуірлердегі дамыған мемлекет болған. Қағанаттың
пайда болуы бір-бірінен ыдырап, бөлшектеніп кеткен дала халықтарының,
тайпалардың бастарын қосты, тұрақты мәдениеті мен ғылымы дамыған бүгінгі
түркі тектес халықтарға ортақ мәдениеттің қалыптасуы мен жасалуына, сонымен
қатар әлемдегі аса қуатты, саяси империяның қалыптасуына ықпалын тигізді.
Қағанат сол кездегі өркениетті Византия, Араб Халифаты және Қытай
империяларымен дипломатиялық қарым-қатынас жасап отырды. Ұлы Түркі қағанаты
бүгінде Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Ресейдегі —
Татарстан, Башқұртстан, Якутия (Саха), Чувашия т. б. қытайдағы Шығыс
Түркістан (Шынжаң өлкесі), Еуропадағы Венгрия, басқада Шығыс Еуропа
территориясын мекендеген халықтардың бастарын қосып, шығысында Алтай
таулары, батысында Карпат таулары, солтүстігінде Сібір жондары, ал
оңтүстігінде бүгінгі Қытай қамалына (Темір қақпа) дейінгі орасан зор
территорияны иеленген. Біздің ойымызды Әзірбайжанның белгілі түріктанушы-
ғалымы З.Наджип: "...түркі тілдес халықтардың көне жазба әдебиетін
қалыптастыруда бүгінгі татар, башқұрт, өзбек, қарақалпақ, түрікмен,
әзірбайжан халықтарының ата-бабалары белгілі дәрежеде үлес қосты",— деп,
дәлелдей түседі.
Ал белгілі ғалым, Айдаров: "...Орхон ескерткіштерінен түркі
тайпаларының тарихы, мәдениеті, тілі мен әдебиеті, әдет-ғұрпы, салт-санасы
жөнінде толып жатқан деректер табылады...",— деп, ұлттық салт-дәстүр мен
тәлім-тәрбие жөнінде маңызды пікірлер тұжырымдайды (1,7).
Көне мұралардың ішіндегі бізге кеңірек мәлім болғандары Енисей бойынан
табылған, тасқа қашап жазылған VI—VIII ғ.ғ. ескерткіштер: түркі көсемі
Білге қаған, Күлтегін батыр мен ақылгөй Тоныкөк құрметіне қойылған
құлпытастар. Оларда ұлы Түркі қағанаты халықтарының тұрмысы мен салты,
мәдениеті мен жауынгерлік жортуылдары айшықты да мәнерлі тілмен өсиет сөз
үлгісінде баяндалады. Бұларда қазіргі қазақтардың сөз саптау үлгісіне жақын
шешендік өнердің дәстүрлі формалары айқын байқалады. Ортағасырлық түркі
тілді әдебиеттің таңдаулы туындыларынан да ұшыраспайтын бұл жазуларда
тәңірінің "Жарлығымен" болатын бектер мен қара халықтың қағанға адал
берілгендігі, қағандардың қараларды билеп-төстеуі жайында сөз қозғалады.
Мәселен, "Егер сен, түркі халқы, өз қағаныңнан, өз бектеріңнен, өз
отаныңнан жырақ кетпей, бірге жүрсең, сен өзің де бақытты өмір сүресің,
өзіңнің отбасында болсаң, ешнәрседен мұқтаждық көрмейсің..." деп, бек пен
қара халықты бірлікке шақырады. Түркі халқына қамқорлық жасау мәселесі де
тас жазулардың өзекті арқауы ("Ер жүрек халық, күшті халық", "Бізге жеңіс
әперген жер-суымыз (Отанымыз)) деп білу керек" т. б.
Тәлімдік тұрғыдан, "құлақ қойып тыңдаңыздар, тереңнен ойланып,
толғаныңыздар. Өлімнен ұят күшті... Адам ұлының бәрі де өлмес үшін туады...
Менің ағам мені адам етті" дейтін жолдар көңіл аударарлықтай (29, 18).
Ежелгі түркілердің ауызекі поэзия дәстүрі бізге IX ғасырда ғұмыр кешкен
әнші, әрі сазгер небір тамаша күй шығарған Қорқыт атаның есімін жеткізді.
Ол адамзат өмірінің соншалықты қысқалығына наразы болып, пенде атаулыны
ажал құрығынан құтқармақ болды. Қорқыт өзінің жанын жегідей жеген ой-
сезімдерін — қазалы жанның үрейін, өлімнен қашып құтылудың амалын қобыздың
азалы күйімен, поэзиялық көркем тілмен баяндайды. Ол эпос үлгісіндегі
поэзиялық мұра ретінде біздің дәуірлерімізге жетті. Онда Сыр бойын
мекендеген көшпелі тайпалардың тұрмысы мен әдет-ғұрпын, діни наным-
сенімдерін бейнелейтін мәліметтер көптеп кездеседі. Олар тәлімдік жағынан
да аса қызықты дерек болып табылады. Мәселен, "Анадан өнеге көрмеген қыз
жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман... Менмен, тәкаппар адамды тәңірі
сүймейді... Ақылсыз балаға ата дәулетінен қайран жоқ... қонағы жоқ қараша
үйден құлазыған түз артық. Әйелдің төрт түрі болады: оның бірі ниеті қара
әйел, екіншісі — нысапсыз әйел, үшіншісі — үйдің құты болған әйел,
төртіншісі — кесірлі әйел..." деп келетін Қорқыттың нақыл сөздері өз мәнін
күні бүгінге дейін жоймай келеді (51,7—9).
Араб-шығыс мәдениетінің қазақ даласына тарауы, орта ғасыр
оқымыстыларының тәлімгерлік ой-пікірлері (X—XV ғ. ғ.)
IX—X ғасырларда ұлы Түркі қағанаты бірнеше мемлекеттерге (Қарлұқ,
Түркеш, Қарахан, Қыпшақ, Ұйғыр, Хазар, Қимақ т. б.) бөлініп, Араб Халифаты
империясының Орта Азия мен Қазақстан территорияларына үстемдік
жүргізулеріне әкеліп соқты. Арабтар ислам дінін уағыздаумен бірге ғылым мен
білім де әкеледі, нәтижесінде түркі халықтарының ұлы ғалымдары: Фараби,
Фердоуси, Авиценна, Бируни, Низами, Науаи, Қашқари, Иасауи, Баласағұн және
басқалары араб тілі мен мәдениетін меңгерді. Оның үлкен прогрессивтік
маңызы болды. Көптеген шаһарларда діни медреселер ашылды, ғылым мен білім
деңгейі артты. Медреселер діни ілімдермен ғана шектеліп қалмай, арифметика,
медицина, жақаннама (философия), дінтану, астрология сияқты әлемдік маңызы
зор дәріснама беруді басты мақсат етті. Бұл жерде қазақ топырағындағы
Отырар қаласында дүниеге келген, Шығыстың екінші Аристотелі атанған ғұлама
ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидің (870—950) еңбегіне ерекше тоқтала кетуге тура
келеді. Бірнеше ұлттың тілін білген, ғылым-білім іздеп, бар өмірін сол
жолға сарп етіп, артында қыруар еңбек жазып қалдырған әл-Фараби бабамыздың
тәлімдік-ұстаздық еңбегі ұшан теңіз. Оның сан-салалы трактаттарында
("Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері", "Азаматтық саясат", "Бақытқа
жету жолында", "Риторика" ("Шешендік өнер негіздері"), "Қайырлы қала
тұрғындарының көзқарастары туралы трактат" т. б.) педагогикалық,
психологиялық, философиялық, дидактикалық және әдіснамалық ой-пікірлері
баяндалған.
Бұл еңбектерінде оқыту әдістерінің ұғынықты, дәйекті, жүйелі, көрнекі
болуына, сондай-ақ дағды, әдет, қабілет, икем, мінез, бақыт т. б. тәлім-
тәрбиелік ұғымдарға түсінік береді. Көз жеткізу, иландыру, мойынұсындыру
тәрізді әдіс-тәсілдерге талдау жасайды. "Математикалық трактаттарда" Фараби
жүзден аса геометриялық есептердің шешілу әдістерін, олардың құрылымын және
шығару жолдарын түсіндіреді. Аристотельдің жан туралы ілімін одан әрі
дамыта отырып, Шығыс әлемінде тұңғыш рет психологиялық терминдерді
тізбектейді. Фараби жан жүйесі туралы ілімдердің сан-салаға бөлінетініне
(музыкалық, педагогикалық, қоғамдық, медициналық болып), түрлі іс-
әрекеттерге қарай жетілуіне тоқталады. Фараби мұралары Орта Азия мен
Қазақстан халықтарының философиялық, психологиялық және педагогикалық ой-
пікірлерінің әрмен қарай өріс алуына ерекше ықпал етті. Мәселен, X—XV
ғасырлар аралығында Орта Азия мен Қазақстан топырағында медресе
шәкірттеріне арналып математика, логика, этика пәндері бойынша көптеген оқу
құралдары жарық көрді. Тавтазани жазған "Мантик" (Логика) оқу құралы
медреселерде ұзақ жылдар бойы қолданылып келді. Тавтазанидің ізбасарлары
ортаазиялық ойшыл-ғұламалар Диуани (XV ғ.) мен Жүсіп Қарабағи (XVI ғ.)
жазған кітаптарды қазақтың ұлы ағартушысы, ақын Абай Құнанбаевтың
пайдаланғаны мәлім болып отыр (45,1 том, 50).
Мәдени тарихымыздан ерекше орын алатын "Диуани Хикмет" атты кітап
жетпіс жыл бойы діни-мистикалық еңбек деп біржақты бағаланып, беті ашылмай
келген, ал шындығында өзінің ақыл-парасат, өсиеттілігімен бүкіл Шығыс
елдерінің ғалымдарын таңдандырған, XI ғасырда өмір сүрген әрі ақын, әрі
ғалым-философ, тарихшы Қожа Ахмет Иасауи бабамыздың ғылыми еңбегін бүгінде
ыстық ілтипатпен ауызға аламыз. Иасауидің еңбектерін белгілі шығыстанушылар
А. Вамбери, П. Ахмеров, В. Бартольд, М. Массон т. б. бұдан әлденеше жыл
бұрын зерттеп, өз пікірлерін ортаға салып келсе, бұл бағытта оның туған
топырағы Қазақстанда арнайы зерттеу еңбектерінің шықпауы өкінішті-ақ.
Иасауи еңбектерінде баса айтылатын, адамды тура жолға бастаушы жаратушы
күшке табыну, оның хақтығына тағзым ете отырып, қиянатсыз, бейкүнә, адал
жандарды тәрбиелеу жайлы тұжырымдар ғылыми зерттей түсуді қажет етеді. Бұл
жерде Иасауидің софылық еңбектері өзінен кейінгі ақын-жазушылардың
дүниетану көзқарастарына, қала берді жазба әдебиеттеріміздің шырқау биігі
атанған Абайға да азды-көпті әсерін тигізгенін айта кету қажет. Иасауи
айтқандай, Абай да "құдай-хақ, иман — парыз" дей отырып, "жақсылық-
жамандықты жаратқан құдай, бірақ қылдырған құдай емес. Ауруды жаратқан
құдай, ауыртқан құдай емес. Байлықты, кедейлікті жаратқан құдай. Бай
қылған, кедей қылған құдай емес... құдайдан қорық, пендеден ұял, балаң бала
болсын десең, оқыт... Иман, обал, сауап бар жерде әділет бар... Хақтың жолы
осы",— деп, халықты имандылыққа, мейірімділікке, әділеттілікке, оқу-ағарту
ісіне үндеген.
XI—XII ғасырларда қазақ жерінде түркі тілінде жазылған этикалық-
педагогикалық трактаттар көп тарады. Мәселен, Жүсіп Баласағұнидің "Құдатғу
білік" ("Құтты білік") атты кітабы сол кездегі түркі тілдес халықтардың
дүнияуи тақырыпта алғаш жазылған ескерткіші еді. Мұнда адамға білімнің
қажеттігі, оның тірліктегі мәні, бақыт туралы адамның іс-әрекетінің оң мен
терісі, тілден келетін пайда мен зиян, ел билеуші әкімдерге қажетті асыл
қасиеттер, әртекті жұртшылық өкілдерінің тілін таба білу т. б. хақындағы ой-
толғамдар, сондай-ақ отбасы мен неке, ұл мен қыздың өнегелі тәрбиесі, бала
мен ата-ананың қарым-қатынасына байланысты мәселелер жан-жақты сөз болған.
Ілкі орта ғасырдан бізге жеткен тағы бір жазба ескерткіш - түркі
тілдерінің сөздігі, халықтың сөз қолданыс үлгілерінің топтамасы іспетті
Махмуд Қашғаридың "Диуани лұға-ат-түрік" атты еңбегі болды. Бұл сөздікте
этнопедагогикалық және моральдық-психологиялық мазмұндағы қызықты
топшылаулар аз емес.
Осы өңірден шыққан екінші бір ойшыл — Ахмет Жүйнекидің (XII ғ.)
"Хибатул хикайқ" ("Ақиқат сыйы") атты шығармасында ілім-білімді игеру
ісінің халық үшін пайдасы, оның көзқарасының бұқарашылық сипаты, гуманистік
ой-пікірлері айқын сипатталады. Ол сол замандағы адамдардың бойындағы
ұнамды, ұнамсыз моральдық-этикалық қасиеттерін атап қана қоймай, сонымен
бірге бірсыпыра пайдалы кеңестерін де ұсынды. Мысалы, "Егер билікке қолың
жетсе, мақтанба, асып-таспа", "Бастық болсаң, жайсаң бол", "Кәріге де,
жасқа да құрмет көрсет", "Айтар лебізіңді алдымен ойланып ал" т. б.
ұлағатты өсиетнамаларын айтады.
Қазақстан мен Орта Азия жеріне XIII ғасырдың басында Шыңғыс ханның
жаулап алушылары басып кірді. Көп ұзамай, бұл аймақ монғолдардың ұлан-асыр
империясының құрамына енді. Орыс жылнамаларында мұны Алтын Орда дәуірі деп
атайды. Шыңғыс хан шапқыншылығына ұшыраған қазақ даласы алаулаған өрт
құшағында қалды. Көне мәдениет көздері — Отырар, Сығанақ, Исфиджаб
қалаларын жалын жалмады. Моңғол шапқыншылығы Қазақстанның мәдени жағынан
дамуын бірнеше ғасырға кешеуілдетті, оның дербес мемлекет болып, егемендік
алу өрісін барынша шектеді. Алтын Орда ыдырап, қазақ даласы Ресей қол
астына қарағанға дейін (1731 ж.) қазақ жері кескілескен шайқастардың, қанды
майданның үлкен аренасына айналды. Жат жерлік басқыншылар ондаған қалалар
мен елді мекендерді жермен-жексен етті. Осы өлкеде тұратын халықтардың
экономикасы да, рухани өмірі де қатты күйзеліске ұшырады. Әл-Фараби дүниеге
келген Отырар қаласы, ондағы атақты кітапхана, медресе, керуен сарайлары т.
б. мәдениет ошақтары жойылып кетті.
Монғол шапқыншынығынан Алтын Орданың ыдырауына дейінгі аралықта
(XIII—XV ғ. ғ.) түркі тілдерінде едәуір жазба мұралар жасалып, оларда тәлім-
тәрбиелік сипаттағы кеңестер уағыздалды. Мәселен, Р. Хорезмидің
"Махаббатнамасында": "Төзімнен артық нәрсе жоқ", "Ақыр түбі адалдық
жеңеді", "Адамның жүрегі тазалыққа талпынады" деген ой тұжырымдалса, сол
кездегі өмір сүрген ғұлама Сайф Сарай өзінің "Гүлстан" атты дастанында
"Адамның артында алтынға толы ақ сандық қалғанша, ізгілікке толы жақсы ат
қалғаны мақұл", "Күншілдің көзіне дарының — мінің болып көрінер", "Іші тар
құсадан арылмас, жаны жайсаңның әсте көңілі тарылмас" деген секілді ғибрат
сөздерді уағыздады. Діни медреселерде Шығыс халықтарына ортақ "Чор кітаб"
атты тәлімдік-танымдық педагогикалық туынды дүниеге келді.
Атақты астроном Ұлықбектің әлемде теңдесі жоқ обсерваториясы —
ортағасырлық үлкен ғылыми жетістік болып саналды.
Алтын Орда мемлекетінің кезеңдерінде пайда болған "Бабырнама" ("Бабыр
дастаны"), ал Хорезмидің "Мухаббатнама", Саиф Сарайдың "Қырық бір батыр
жыры", "Гулстан бит турки", Құтыптың "Хусрау Шырын" сияқты туындылары
сөзсіз жас ұрпақтарға тәлім-тәрбиелік ықпалын тигізді. Бұл кезендердегі
тәлім-тәрбие көріністері негізінен әскери-жауынгерлік бағытта өрбіді. Ел
қорғау мәселелері ұлы ойшылдар мен ақындар шығармаларының өзегі болды. Ата-
аналар ұрпақтарының ең алдымен қайратты, епті және намысқой, өнерлі болып
өсулерін талап етіп отырған.
3. Қазақ хандығы тұсындағы ұлттық тәлім-тәрбие (Жыраулар
поэзиясындағы тәлімдік ойлар)
Қазақ хандығының құрылуы — 14— 15-ғасырларда, Алтын Орда мемлекеті мен
Ақсақ Темір (Бабыр) империясының өзара бақталастықтарының нәтижесінде
әлсіреп, ыдырай бастаған кезеңдерге тура келеді. Қазақ хандығы — сөзсіз
кешегі ата-бабаларымыз сақтар мен ғұндардың, ежелгі түркілердің, Шыңғыс хан
мен Алтын Орда империяларының заңды мұрагерлері болып саналады.
Алтын Орда империясының ыдырауы — Русь мемлекетінің отаршылдық бұғаудан
босанып, өз тәуелсіздігін алуына әкеліп соқты. Шыңғысхан мен Алтын Орда
империяларынан саяси тәжірибе жинақтаған Русь мемлекетінің тәуелсіздік алуы
— қайта өрлеу дәуіріне (14— 16 ғ. ғ.) дөп келді.
Тарихтың бұл беті — Шыңғысхан империясының тарихымен бірге өрбиді. Бір
кезде Шыңғысхан, Бату, Жошы, Тоқтамыс, Ақсақ Темір империясының отар елі
болған Ресей, кейін сол империядан ыдырап, бөлініп шыққан халықтарды
(Өзбек, Татар, Ноғай, Сібір (Көшім), Қырым, Астрахань хандықтарын) өз
империясының отар еліне айналдырды.
Қазақ хандығының жаңа мемлекет болып қалыптасуы барысында (1470—1718 ж.
ж.) 250 жылдай тәуелсіз ел болып, дербес өмір сүрді. Бірнеше ауыр
қасіреттерді, жойқын соғыстарды басынан кешіріп, тіпті жер бетінен жойылып
кете жаздады.
Қазақ жерінің байлығына қызыққан Ресей мен Қытай империялары құпия
келісім-шарт жасасып, Қытай — жоңғарларды, ал Ресей — қалмақтарды
қазақтарға қарсы айдап салды.
Осындай саяси оқиғалар қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық дамуын
тежеді, көне ғасырлардан бері қалыптасып келе жатқан ғылым мен білімнің,
тарих пен мәдениеттің одан әрі дамуына қажетті жағдайлар туғыза алмады.
Қазақ халқының өзіндік мәдени, рухани, әдеби ұлттық дәстүрі қалыптасты.
Қазақ ұлтының дамуы мен қалыптасуына зор үлес қосқан хандар мен сұлтандар,
билер мен жыраулар, батырлар мен ақындар: Жәнібек, Керей, Асан Қайғы,
Мұхаммед-Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайыри, Қасым, Есім, Хақназар, Тәуекел,
Тәуке, Қазтуған, Ақтанберді, Шал, Әнет, Төле, Қазыбек, Әйтеке, Әбілқайыр,
Абылай, Бұқар, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Райымбек, Сырым т. б.
көптеген адамдар болды (37). Аузы дуалы ақылгөй жыраулар мен шешен билер
жалпы жұртқа өнегелі сөздерімен, өлең-жыр толғауларымен зор ықпал етіп,
халықты ел болуға, берекелі бірлікке шақырып, қоғамдық өмір сахнасына шыға
бастады.
Қазақ жырауларының толғау тебіреністері, қанатты сөздері өзінің
тәлімдік шарапаты жағынан ғана емес, соғымен бірге рухани, эстетикалық,
отаншылдық мәні жағынан да аса маңызды болды. Жыраулар жауынгерлік заманда
хандар мен бектердің, қолбасшы батырлардың ақылгөй кеңесшісі болып, жорыққа
бірге аттанды, ру-тайпаларына басшылық етті, сұрапыл қанды майдан
көріністерін жырға қосты, ерлікті мадақтады, шейіт болған батырларды
жоқтап, ел қайғысын бөлісті.
XV—XVII ғасырлардағы жыраулар шоғырынан өздерінің тәлімдік идеяларымен
Асан Қайғы, Шалкиіз, Жиембет, Бұқар жырау секілді дала философтары ерекше
көзге түскен еді. Халқының қамын жеп, оның береке-бірлігін, келешектегі
бағытын, көгерер күнін аңсаған Асанқайғы (XV ғ.) өз отандастарының алдағы
тағдыры не болмақ деген толғаныспсн күн кешті. Содан да болар, ел аузында
оның есіміне "қайғы" деген ат қосақталып, аңызға айналды.
Қазақтың халық педагогикасының ең алғашқы іргетасының қалана бастауына
негіз болған Асан Қайғының, Мұхаммед-Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайыри,
Қазтуған, Шалкиіз, Үмбетай, Сыпыра, Доспамбет, Бұқар, Жиембет, Марғасқа т.
б. көптеген ақын-жыраулардың шығармаларын атап өткен жөн (39).
XV—XVII ғасырларда өмір сүрген қазақ ақын-жырауларының поэзиясынан
ғасырлар сырын, халықтың салт-дәстүрін, ой-арманы мен тілек мақсатын айқын
аңғарамыз. Өйткені, жыраулар толғауларынан халықтың небір нәзік сырлары,
мұң-мұқтажы, ой-толғанысы, қуаныш-сүйініші, келер ұрпаққа айтар өнегелі
өсиеті өзекті орын алған. Яғни олар халықтың тәлім-тәрбие мектебінің
ұлағатты ұстаздарының рөлін атқарды.
Қазақтың тәрбие мектебі — ақын-жазушылар мен билердің өсиеттері,
ғибраттары және халық мақал-мәтелдері, тыйым сөздері мен ұлттық салт-
дәстүрлері, әдет-ғұрпы десек артық болмайды. Халықтық осы қағидалар шын
мәнісінде жас ұрпақ түгілі, ересек адамдарға да үлкен әсерін тигізді,
ұлттың сана-сезімін оятты, тәлімдік-тәрбиелік, танымдық мектебіне айналды.
Жалпы ХV-ХІХ ғ.ғ. ақын жыраулар поэзиясын сөз еткенде олардың халық үшін
еткен еңбегіне, ой қиял өрістеу өресіне, қимыл, әрекет-ісіне қарай үш топқа
бөліп: жауынгер жыраулар: (Доспанбет, Жиенбет, Ақтанберді, Махамбеттер);
мәмілегер (Асан қайғы, Сыпыра жырау, Үмбетей, Бұқар); тәлімгер (Шал, Базар,
Майлықожа) жыраулар деп шартты түрде жіктеуге болады. Ақын-жыраулар өлең-
жырларымен де, өнегелі ісімен де халыққа белсене қызмет етіп, ел ұйытқысы,
тәлім-тәрбие мектебінің ұстазы бола білді.
Тәуке ханның "Жеті Жарғысы"— бүгінгі Қазақстан Республикасы қабылдаған
Ата Заңымыздың (Конституциямыздың) негізгі іргетасы болып саналады. Сондай-
ақ сол кезеңдерде дүниеге келген Мұхаммед-Хайдар Дулатидың "Тарихи-и-
рашиди", "Жаханнама", Қадырғали Қосынұлы Жалайыридың "Жамиғат тауарих"
(Жылнамалар жинағы), халық туындылары: "Наурыз бәйіті", "Нысабнами қазақ"
("қазақтар шежіресі") т. б. ұрпақ танымы үшін аса зор тәлімдік мәнді
шығармалары бар.
Бұл дәуірде мал шаруашылығы, егін шаруашылыгы, ою-өрнек пен зергерлік
бұйымдар жасау, кілем, алаша тоқу, ер-тұрман, құмған, ыдыс-аяқ (керамика)
жасау, музыкалық аспаптар жасау сияқты кәсіптер жедел дамып, еңбек және
эстетикалық тәрбие берудің негізгі құралына айналды.
Ресей отаршылдығына қарсы қазақ даласындағы ұлт-азаттық қозғалыстар
және ағартушылық-демократиялық идеялардың өркен жаюы
1650—1730 жылдар арасындағы қазақ-жоңғар соғысы қазақ хандығын өте-мөте
әлсіретті. XVIII ғасырдың басында Тәуке хан өлгеннен кейін қазақ елі үш
жүзге бөлініп, үш хан сайлап, біртұтас қазақ хандығының бірлігі мен қуатын
әлсіретіп, жоңғарларға жем болды. Кіші жүзді Әбілқайыр, Орта жүзді Сәмеке,
Ұлы жүзді Жолбарыс хан билеп, әрқайсысы ұлы хан болуға таласып, ақыры
"Ақтабан шұбырынды" атты қайғылы жағдайға ұшырап, халықты зор қырғынға
ұшыратты.
1730 жылы Кіші жүздің ханы Әбілхайыр өз билерімен келісе отырып, қазақ
халқын сақтап қалу мақсатында, Ресей империясына бодан болуға мәжбүр болды.
Көптеген хандар мен сұлтандардың қарсылық білдіргеніне қарамастан, Ресей
қазақ жерін отарлап алу саясатын әрі қарай жүргізе береді.
Қазақ жүздерінің бастарын қосуда қазақ халқының атақты, данышпан ханы —
Абылай хан өте үлкен саяси-дипломатиялық күрес жүргізді.
Бұл жайында "Қазақтың көне тарихы" атты кітапта: "XIX ғасырдың 20-
жылдарында Ресей өкіметі қазақ арасында хандық үкіметті біржолата жойып, ел
басқарудың жалпы ресейлік тәртібін жақындатуға тырысты...",— деп, қазақ
елінің отар елге айналғаны жайында әңгімелейді.
Қазақ жеріне қоныстана бастаған орыстар шұрайлы егістік жерлерді, мал
жайылымдарын заңсыз тартып алды, бағынбағандарды жазалады. Мектептер мен
шіркеулер салынып, балаларды шоқындыру мен орыстандыру саясатын жүргізді.
Патшалы Ресей бай-сұлтандардың балаларына арнап мектептер салды.
Осындай мақсаттағы оқу орындары қазақстанда 1789 жылы Омбы қаласында
"Азиатское училище" және 1841 жылы Батыс Қазақстандағы Бөкей ордасында
қазақ бай-феодалдарының мектептері ашылды. Орыстандыру, отарлау саясатын
қатты сынаған Мұрат Мөңкеұлының, Шортанбай Қанайұлының, Дулат Бабатайұлының
шығармалары халық арасында кең тарады. Отарлау саясатына қарсы Сырым
Датұлы, Исатай Махамбет, Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі
Қазақстан даласында 15—20 жылға созылды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстан даласына Ресейдің алдыңғы
қатарлы демократиялық ой-пікірдегі (Герцен, Белинский, Радищев,
Чернышевский, Ушинский т. б.) оқымыстыларының жолын қуушы А.Янушкевич,
Ф.М.Достоевский, Э. Михаэлисс, Н. Долгополов, С. Гросс, Т. Шевченко т. б.
зиялы-демократтар жер ауып келіп, Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А.Құнанбаев
сияқты қазақ демократ-ағартушыларымен достасып, олардың саяси-идеялық,
ағартушылық көзқарастарының қалыптасуына игі әсерін тигізді (44, 6).
Қазақ даласында білімнің дамуы мен қалыптасуына белгілі қоғам
қайраткері, педагог, этнограф, жазушы және ағартушы Ыбырай Алтынсарин өте
үлкен еңбек сіңірді. Ы. Алтынсарин патшалы Ресейдің орыстандыру, шоқындыру
және балаларға байлардың жеке мақсаттары үшін білім беруді көздеген
саясаттарын батыл айыптады. Орыс-қазақ мектептерін ашу туралы мәселелерді
насихаттаумен қатар, Алтынсарин тәрбие жұмысы барысында қазақ халық ауыз
әдебиетінің үлгілерін пайдалануды қуаттады. Осы принцип негізінде
құрастырылған өзінің "Қазақ хрестоматиясын" (1879 ж.) жазып, ұсынды.
Халық ағартушылары, қоғам қайраткерлері: Абай Құнанбаев, Шоқан
Уәлиханов, Құрманғазы Сағырбаевтар ұлттық ғылым мен өнердің, мәдениеттің,
философияның негізін салды. Шоқанның ашқан ғылыми жаңалықтары, Абай
өлеңдері мен қара сөздері және Құрманғазының музыка өнері жас ұрпақтарды
жетілдіріп тәрбиелеуде зор ықпалын тигізді.
4. Кеңестік дәуірдегі қазақ педагогикасының ғылым ретінде дамып
қалыптасуы
XX ғасырдың барысында империалистік патшалы Ресейдегі саяси-әлеуметтік
жағдайлар шиеленісе түсті. Халықты қанау басым сипат алды. Ел арасында
толқулар басталды.
Ресей империясының құрамында болып келген Қазақстанның зиялы қауымы осы
мәселелер төңірегінде саяси-демократиялық қозғалыстарға белсене араласты.
Олар патшалы Ресейдің отаршылық және орыстандыру саясатын батыл айыптады,
қазақтардың шұрайлы жерлерін қайтарып беру және жастардың білім алуларына
жағдай туғызу, мектептер салу туралы талаптар қойды.
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан
Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, т. б., қазақтың зиялы қауым
өкілдері ұлттық сана-сезім мен тәлімдік идеялардың көсемдеріне айналды.
Қазан төңкерісіне дейін шыға бастаған "Дала уәлаяты" (1889—1902 ж. ж.),
газеті "Айқап" журналы мен "Қазақ" газеті (1911—1916 ж. ж.) және басқа да
басылымдар қазақ халқының ұлттық ерекшеліктері, мүмкіндіктері, мәдениеті,
ғылымы, тарихы мен этнографиясы хақында аса маңызды ой-пікірлер жариялап
отырды.
Бұл орайда, бслгілі қоғам қайраткері, ғалым-түріктанушы Ахмет
Байтұрсынов "Қазақ" газетінде былай деп жазады: "...Қазақ жерінде өндіріс
жоқ, шикізатын сатады, ал сол шикізаттан жасалған өнімді 2—3 есе қымбат
түрде сатып алады. Бұл надандықтан келген кемшілік — білім-ғылымнан қалыс
қалушылық. Ал қалыс қалуға үлкен себеп — қазақ жерінде мектептер өте
аз...",— деді ("Қазақ" газеті, 1913 жыл, 26, 15 тамыз).
1917 жылы Ленин бастаған коммунистік партия Ресей патшасын тақтан
құлатып, тарихқа белгілі қазан төңкерісін жасады, әлемде жаңа империяның
негізі қаланды. Қазақстан енді орыстар басқарған бұрынғы Ресей империясының
мұрагері жаңа Кеңес Одағының (КСРО) құрамына кіруге мәжбүр болды.
Бұл кезең қазақ халқына тиімді және тиімсіз әсерін тигізді. Қоғам
проблемаларының аса күрделі саласы — сауатсыздық жойылды. Көптеген маңызды
кәсіпорындар, электр станциялары, су жолы каналдары салынып, жұмысшылардың
жағдайлары едәуір жақсарды. Мектептер, бала-бақшалар және арнаулы орта,
жоғары оқу орындары ашылды. Әлемдік тәжірибелерге негізделген кеңестік
ғылыми педагогика мен психология ғылымдарының негізі қаланды.
Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстары, негізінен, орыс тілінде жүргізілуі
талап етілді. Әрине, орыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№ 1 лекция. Этнопедагогиканың теориялық әдіснамалық
негіздері
Жоспары
1. Этнопедагогика тарихына және халықтық педагогикаға
қысқаша шолу.
2. Этнопедагогиканың объекті, пәні, мақсаты, міндеттері,
қызметі.
3. Этнопедагогиканың басқа ғылымдармен өзара байланысы.
1. Этнопедагогика тарихына және халықтық педагогикаға
қысқаша шолу.
Адам баласы әу бастан өз ұрпағын өмірге, еңбекке икемдеп, тәрбиелеп
келгені көпке аян. Бүгінгі қалыптасқан белгілі ғылыми-теориялық заңдары бар
педагогика ғылымы өмірге келгенше де адамзат тәрбие ісімен айналысып бақты.
Оның қағазға жазылып түспеген, бірақ халық жадында мәңгі сақталып, ұрпақтан-
ұрпаққа ғасырлар бойы ауызша нақыл-ақыл, өсиет-өнеге, қағида болып тарап
келген білім-білік, тәлім-тәрбие беру тағылымдары бар. Ол халықтық
педагогика деп аталады. Халықтық педагогика салт-дәстүр, жол-жора, ырымдар,
тағам дайындау, қонақ күту рәсімдері мен ауыз әдебиеті үлгілері, ұлттық ою-
өрнек, өнер түрлері, спорт ойындары арқылы отбасылық тәрбиеден басталып,
ауыл-аймақ, ел-жұрт, ру-тайпа, қала берді бүкіл халықтық қарым-қатынастан
берік орын алған тәлім-тәрбиенің түрі, адам мінезін, іс-әрекетін
қалыптастырудың белгілі нормасы болып табылады. Олай болса, халық
педагогикасы қоғам дамуының (алғашқы қауымдық қоғамнан бастап) белгілі
сатыларынан өтіп, ғылыми педагогикалық дәрежеге жеткенше ұрпақ тәрбиесінің
бастау бұлағы, педагогиканың құралы болып, тәрбие жүйесінің қызметін
атқарып келгенін байқаймыз. Яғни, осыдан келіп ғылыми педагогика мен
халықтық педагогиканың тәрбие тәсілдеріндегі сабақтастығы, принциптік-
идеялық үндестігі туындайды. Бүгінгі әлемдік аренаға жеткен ғылыми-
педагогика халықтық педагогикадан бастау алып, оны ғылыми теориялар мен
қағидалар тұрғысынан жан-жақты зерттеп, қарастырып, өз қажетіне жаратады.
Осы қажеттіліктен келіп, халықтың эмпирикалық тәжірибесіне негізделген
ұрпақ тәрбиелеу тағылымдары – халықтық педагогиканы ой елегінен өткізіп
зерттеп, тәрбие мен оқу ісінің өзекті құралы етудің жолдарын және оның
шығу, даму кезендерінің өзіндік ерекшеліктерін, басқа ғылымдармен
байланысын зерттейтін педагогиканың ғылыми бір саласы этнопедагогика пайда
болды.
Академик Г.Н. Волковтың пікірінше, халықтық педагогиканың
ерекшелігі: оның адам баласының дүниеге келген күнінен бастап бірге жасасып
келуінде; адамдардың қоғамды құруда, қоршаған ортаны – табиғатты өзіне
икемдеп игеруінде; еңбек тәрбиесінің алғашқы адамдар өмірінде басты рол
атқарғаны, тәрбиенің басқа түрлерінің кейін туғандығы, халықтық тәрбие
жөніндегі қағидалары өмірлік тәжірибеге негіздеген эмпирикалық білім болып
келуі; оның ұлттар мен ұлыстардың жазу мәдениеті шықпай тұрған кезінде айда
болып, халық арасында ауызша тарауы, сондықтан да оны шығарушы авторларының
аты-жөні халық жадында сақталмай, бүкіл халықтық мұраға айналып кетуі,
халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі озық тәжірибелері мен ой түйіндері сол
халықтың ой-тілегімен, арманымен ұштасып келгендіктен, озық үлгілерінің
мәңгі сақталып, ал тозығының біртіндеп тәрбие жүйесінен шығып қалуы; халық
педагогикасы өнерге, еңбекке негізделгендіктен, үнемі жетілдіру, ұшталу
үстінде болуы; сондай-ақ халық педагогикасының ғылыми жүйеге, теорияларға
құрылмай, жеке бастық тәрбиенің озық үлгілеріне және оның нәтижесіне
құрылуы; тәрбие тәжірибесінің ғасырлар бойы жалғасып келуі
(преемственность), алғашқы тәрбие түрлерінің қоғамда бөлінбей, синкретті
тұтас түрінде берілуі (мысалы, қол, би, музыка өнерлерінде ой еңбегі мен
дене еңбегі, ақыл-ой тәрбиесі мен еңбек тәрбиесінің бірге ұштасып келуінде)
деп саралай көрсетіп келеді де, халық педагогикасы ру, тайпа, ұлттар мен
ұлыстардың ұрпақты тәрбиелеу тәжірибесіне негізделіп, халықтың тәрбие
құралдары (салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ойын түрлері, ауыз әдебиеті үлгілері)
арқылы іске асыруға құрылса, ал этнопедагогика теориялық ойларға, ғылымға
негізделеді. Ол халықтың этнографиялық салт-дәстүрін, тұрмыс-тіршілігін
педагогикалық, логикалық ғылыми жүйе тұрғысынан зерттеп қарастырады...
Яғни, халық педагогикасы ғылымға шикі материал даярлаушы мәліметтер көзі
болып табылса, сөйтіп педагогика ғылымына қызмет етушінің рөлін атқарса, ал
этнопедагогика халықтың бала тәрбиелеу тәжірибесін, педагогикалық
мәдениетін зерттеп, оның прогрессивтік үлгілерін бүгінгі оқу-тәрбие ісіне
жаратудың жолдарын ғылыми тұрғыда қарастырады (16, 7), –дейді.
Ал бұрынғы КСРО педагогика ғылым академиясының корреспондент-мүшесі,
профессор И.Т.Огородников, Г.Н.Волковтың Этнопедагогика атты еңбегіне
жазған кіріспесінде: Егер халық педагогикасы мен этнопедагогикаға арналып
екі хрестоматия жасалған болса, оның біріншісіне бала тәрбиесі жөніндегі
ауыз әдебиеті үлгілері мен халықтың салт-дәстүрлеріне арналған
этнографиялық тәлімдік жазбалары енгізілген болар еді де, ал екіншісіне
халық педагогикасы мен халықтың тәлім-тәрбиелік ойларын зерттеуге арналған
педагог-ғалымдардың еңбектері енген болар еді – деп, халық педагогикасының
таза тәжірибеге негізделген тәрбиенің эмпирикалық түрі екенін және оның
этнопедагогиканың ғылыми зерттеу объектісі болып саналатынын ашып
көрсетеді.
Халық педагогикасында тәрбие мәселесі бірінші орынға қойылып келді.
Ол заңды да еді. Себебі, халық педагогикасы ғылым мен мәдениеттің
жетілмеген кезінде пайда болғандықтан, тәрбиені еңбек пен өнерге, оның
ішінде қол өнеріне негіздей жүргізуді уағыздады. Бертін келе, оқу-білім
дамып, ғылым мен техника өрістей бастаған кезде, XVII ғасырдағы ұлы чех
педагогы Я.А.Коменскийдің атымен байланысты ғылыми педагогика пайда болды.
Ғылыми педагогиканың теориялық заңдары қалыптасып өмірге келді. Я. А.
Коменский өзінің атақты Ұлы дидактика, Ағайынды чехтарды тәрбиелеу атты
еңбектерінде тұңғыш білім беру ісі мен тәрбие ісін біртұтас процесс деп
қарау идеясын ұсынды. Тәрбие мен білім беруді біріктіру тенденциясы оқу-
тәрбие ісінің тұтастығынан туындады. Тәрбие-әлеуметтік процесс, ал адамның
жеке басының өсіп жетілуі, дамып қалыптасуы – ол әрі әлеуметтік, әрі
биологиялық процесс. Осы ерекшеліктен келіп, педагогикада қоғамтану
мәліметтерін жаратылыстану мәліметтерімен кіріктіре қарастыру қажеттілігі
пайда болады. Оның себебі педагогика адам тәрбиесінің қажетін өтеуші,
қоғамдық сұранысты іске асырушының рөлін атқарушы болып отыр. Ал
педагогиканың жеке басты (индивидиумды) тәрбиелеп, жетілдірудегі іс-әрекеті
оқу-тәрбие орындары арқылы іске асырылады. Адам тәрбиесінде білімнің
теориялық жақтары шешуші рөл атқарғанымен, оны (теорияны) жеке басты оқытып
тәрбиелеп жетілдіруге пайдалану үшін тәжірибеде қолданудың әдіс-тәсілдері
керек. Міне, осыдан келіп, теория мен тәжірибенің, оқытудың байланысын, оны
іске асырудың жолдарын қарастыратын педагогика ғылымының бір саласы – оқыту
әдістемесінің қажеттігі туындайды,
Білім беру мен тәрбие ісінің теориялары өмір тәжірибесімен тығыз
ұштасқанда ғана адам қажетін толық өтей алады. Ғылыми теориялар тәжірибеге
негізделмесе, ол тиянақты ғылым болмайтыны сөзсіз.
Ол жөнінде XVII–XVIII ғасырларда өмір сүрген батыстың, орыстың
педагог ғалымдары жақсы ой-пікірлер айтқан болатын. Мысалы, Я. А Коменский
Ағайынды чехтарды тәрбиелеудегі халықтық дәстүрдің жақсы нәтижелеріне
сүйене отырып, баланы жастайынан еңбекке және жақсы мінез-құлыққа
тәрбиелеудің жолдарын көрсетіп берді.
Ал Швейцарияның кемеңгер педагогы И. Г. Песталоцци тәрбиені ана
тілінде оқытатын халықтық мектептердің бай тәжірибесіне негіздей отырып
жүргізуді мақұлдады. Ол адамның ақыл-ойының қалыптасуы, дұрыс дамуы ұлт
тіліндегі оқудың мазмұны мен оқыту әдісін дұрыс ұйымдастыруға байланысты
деп ерекше атап көрсетті.
И. Г. Песталоцци: Бала тәрбиесі, оның дүниеге келген күнінен
басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі отбасынан басталып, мектепте әрі
қарай жалғастырылуы шарт – деген қағиданы ұсынды.
Француздың ұлы ағартушысы Ж. Ж. Руссо да бала тәрбиесінің көзі
еңбекте, сондықтан баланы жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеуді
жанұяда еңбекке үйретуден бастау керек деп қарады.
Ал әйгілі орыс педагогы К. Д. Ушинский халықтық тәрбиенің мақсаты
мен мазмұнына және тәрбие мен оқыту әдістеріне тоқтала келе: Орыс халқының
бала тәрбиесі сол халықтың сан ғасырлық тарихымен тығыз байланысты,
тәрбиенің негізін халықтың жақсы-жаман дәстүрінен іздестіру керек – деді.
К. Д. Ушинский бала тәрбиелеудегі ауыз әдебиетінің рөліне де ерекше
тоқталды. Ол: Ертегілер халықтық педагогиканың алғашқы және тамаша
үлгілері. Ертегілердегідей халықтың асқан даналық тәрбиесімен тепе-тең
келетін бірде-бір тәрбие құралы жоқ, – деген еді. Кешегі Кеңестік
дәуірдегі ұлы педагогтар А.С.Макаренко адамды тәрбиелеп жетілдіруде
еңбектің, әсіресе ұжымдық еңбектің маңызына ерекше мән берген болса, ал
В.А. Сухомлинский Баланы ізгі жүректі азамат етіп тәрбиелеуде ойын
түрлерін кеңінен қолдануды және баланы жазасыз тәрбиелеуді, ертек айтуға,
табиғатты тамашалауға, сол арқылы олардың ой-қиялын өсіруге баса көңіл
бөлді. Табиғат тамаша тәрбиеші, тек оны түсіне білуте үйрету керек деп
қарады.
Өткен ғасырлардағы педагогика тарихына көз жіберсек, ұжымдық
педагогикалық тәрбиенің мәні мен маңызына, халықтық тәрбие жөніндегі
данышпандық ой тұжырымдарына Әл-Фараби, Ибин-Сина, Фердауси, Омар Һәйям, Я.
А Коменский, И.Г.Песталоцци, К.Д. Ушинский, Н. Г. Чернышевский,
Н.А.Добролюбов, Л. Н. Толстой, Ы. Алтынсарин, Ш. Уәлиханов, А.Құнанбаев
сияқты ойшыл-оқымысты ғалымдардың бірде-бірі көңіл бөлмей өткен емес. Олар
халықтың бала тәрбиелеудегі тәжірибесінің, педагогикалық ойларының
прогрессивтік жақтарына ерекше мән беріп, халықтық тәрбиенің негіздеріне
ғылыми талдаулар жасады.
Алайда, қазан төңкерісінен кейінгі кеңестік дәуірде халық
педагогикасын зерттеу, оны тәжірибеде қолдану ісіне керенаулық көрсету,
қала берді оған адамдардың санасындағы ескі қоғамдық идеялардың қалдығы деп
қарау өріс алды. Ол идея коммунизм кезінде бір тіл, бірыңғай мәдениет
болады деп қараушылықтан, пролетарлық жаңа мәдениет жасаймыз деген жалған
ұраннан туындаған еді. Көне мәдениетгің шедеврі шіркеулер мен храмдарды,
мешіт-медреселерді қирату, халықты діннен, ұлттық тілден, салт-дәстүрден
бездіру, тарихи ескерткіштерге мән бермеу, жер-су, ауыл-село, қала аттарын
кеңестік саясатқа негіздеп өзгерту т.б. осы солақай саясаттың әсерінен
туындаған теріс әрекеттер болатын.
Кеңестік дәуірдің 1970–1990 жылдарында ғана халықтық педагогиканың
прогрессивтік мәнін ғылыми тұрғыда қарастырып, зерттеу ісі біртіндеп қолға
алына бастады.
Халық педагогикасын кеңестік дәуірде ғылыми-теориялық,
методологиялық жағынан жан-жақты тұңғыш зерттеуші академик Г.Н. Волков
болды.
Халық педагогикасын ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерттеудің
қажеттілігі туралы пікірлер (1970—1990 ж. арасында) профессорлар: В. Ф.
Афанасьев, В. X. Арутюнян, А. Ш. Гашимов, И.Я. Ханбиков, К. Пирлиев, А. Ф.
Хинтибизде, А. Э. Измайлов т. б. еңбектерінде де айтылған болатын.
Этнопедагогикалық зерттеулердің кеңестік дәуірдегі маңызы мен мәні,
қажеттілігі мен көкейкестілігі жөнінде және оны ғылыми педагогиканың
құрамдас бөлігі деп қараудың керектігі туралы педагог-ғалымдар: И. Т.
Огородников, В. М. Коротов, А. Г. Гордина, М. Ф. Шебаевалар да келелі
пікірлер айтқан еді.
Қазақ этнопедагогикасының туып қалыптасуы және даму кезеңдері
Этнопедагогика ғылымы орыс, батыс елдерінде XVII— XVIII ғасырлардан
бастап қолға алынған болса, қазақ этнопедагогикасының зерттелу жайын, ғылым
ретінде қалыптасу тарихын сөз еткенде оны үш кезеңге бөліп қарастырамыз.
Бірінші — XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүріп, қазақтың ұлттық
тәлімгерлік ой-пікірлері мен салт-дәстүрлері жайында тұңғыш еңбектер жазған
Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты демократ ағартушылар мен орыс, батыс саяхатшысы,
этнограф ғалымдарының (Э. С. Вульфсон, П. С. Паллас, А. Вамбери, А.Левшин,
В. Радлов, А. Янушкевич, Н. Г. Потанин, Н. Л. Зеланд, т. б.) жолжазбалары
десек, екінші — XX ғасырдың алғашқы 20—30-жылдарында бұл істі ғылыми
тұрғыда арнайы қарастырып сөз еткен Ә. Диваев, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев,
Ж. Аймауытов, Ш.Құдайбердиев, X. Досмұхамедов, М. Дулатов, Н. Құлжанова,
М.Әуезов т. б. болды. Яғни, бұл кезеңді қазақ этнопедагогикасының ғылым
ретінде туып, қалыптасу кезеңі деп қараймыз. Үшінші кезең — 35—40 жылдық
үзілістен кейін (1970—2000 ж. ж.) қазақ этнопедагогикасының қайта
жанданған, даму дәуірі деп аламыз. (Ол кезеңге кейін тоқталамыз, №5 кесте).
Қазақ этнопедагогикасының бастау бұлағы ХІХ ғасырдың екінші
жартысында өмір сүрген қазақтың оқымысты демократ-ағартушылары: Ш.
Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А.Құнанбаевтардың ғылыми еңбектерімен тығыз
байланысты болғандықтан, қазақ халқының салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі,
ұлттық мәдениеті жайында олардың ой-пікірлеріне арнайы тоқталуды қажет
демекпіз.
2. Этнопедагогиканың объекті, пәні, мақсаты, міндеттері, қызметі.
Қазақстанның егеменді ел болуымен байланысты оқу-ағарту ісінде оның
басшылыққа алатын негізгі идеялық бағыты, ел басымыз Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан–2030 бағдарламасында көрсетілгендей Қазақстандық патриотизм
мемлекеттің территориялық тұтастығын, салт-дәстүрдің, ұлттық мәдениеттің
сақталуын, Қазақстанда тіршілік етуші ұлттардың бірлігін қамтамасыз етуді,
олардың саяси-экономикалық және мәдени байланысын мемлекеттік қазақ тілі
мен халықаралық қатынас тілі - орыс тілінің жетіліп көркеюіне баса назар
аудару, т.б. болмақ. Бұл пәнде көзделетін мақсат келер ұрпақтың
денсаулығын сақтау үшін қамқорлық жасау, оларға қажетті білім беру және
дүниетану көзқарасын қалыптастыру, бүгінгі нарықтық қатынас жағдайында
өздерінің ата-бабаларының дәстүрін сақтай отырып еңбек етуге әзір болуын
қамтамасыз ету болмақ. Келер ұрпақ бейбіт өмірде шапшаң қарқынмен дамушы,
гүлденген отанының патриоты болып өсуі тиіс.
Президент өзінің Қазақстан халқына арнаған үндеуінде мемлекетке
қажетті барлық басты ерекшеліктердің ішінде білімге зор мән беріледі.
Себебі білім беру ұлттық қауіпсіздіктің кепілі болып саналады дейді.
Ал Қазақстан үкіметі қабылдаған Білім туралы заңның білім жүйесі
аталатын екінші бөлімінде Білім беру жүйесінің басты міндеттері: Қазақстан
Республикасына шын берілген, адал патриот азамат даярлау... олар мемлекеттік
белгілердің мәні мен маңызын терең түсінген, халықтық дәстүрлерді
қастерлейтін... халықтар достығының негізінде тәрбиеленген, халық, отан,
отбасы алдындағы жеке бастың міндеттері мен құқықтарын сезінген...
Қазақстанда тіршілік етуші қазақ халқы мен басқа да халықтардың тілін,
тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын қадір тұтып игеруге пейілді
азамат болуы керек делінген.
Осы міндеттерді ойдағыдай орындап шыға алатын азаматтарды
тәрбиелеуші келешек ұстаздар қауымы - педколледждер мен университеттерде
оқып, білім алып жатқан студент-жастар.
Ал студент-жастарға халық педагогикасының қыры мен сырын, ғылыми
негіздері мен тәлімдік мәнін ғылыми-педагогикалық тұрғыда игерудің теориясы
мен әдіс-тәсілдерін меңгерту мәселесімен этнопедагогика пәні айналысады.
Этнопедагогиканың зерттеу объектісі халық педагогикасы. Халық
педагогикасы халықтардың ғасыр бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріне негізделген
тағылымдарының бай тәжірибесінің эмпирикалық жиынтығы.
Ал этнопедагогика халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі
тағылымдарын ғылыми жүйеге келтіріп зерттейтін, оны тәжірибеде қолданудың
әдіс-тәсілдерін теориялық тұрғыда сөз ететін ғылыми педагогиканың бір
саласы.
Этнопедагогиканың мақсаты - халықтық салт-дәстүрді, өнерді
дәріптейтін, ана тілі мен дінін қадірлейтін, отанын, елін, жерін сүйетін,
жан-жақты жетілген, саналы намысқор, патриот азамат тәрбиелеу.
Бұл пәннің міндеті халықтық тәрбие түрлерін оқушы жастардың бойына
сіңіріп, білім, білік дағдыларын дамыту, сөйтіп дене еңбегіне де, ой
еңбегіне де қабілетті, нарық жағдайында өмір сүруге икемді, жан-жақты
жетілген азамат етіп шығару. Ол жан тәрбиесі мен тән тәрбиесін қатар
жүргізе отырып, оқушы жастардың қайрат жігерін, ақыл-ойын халықтың өнер
туындылары негізінде оқытып тәрбиелеу арқылы іске асырылады.
Халықтық тәрбиенің негіздерін оқытып, білдіріп меңгерту үшін, ең
алдымен этнопедагогиканың теориялық-әдіснамалық танымдық негіздерін үйретіп
білдіруге тура келеді. Ал ол этнос туралы ұғымды, этностардың туып, дамып
қалыптасуын, этномәдениеттің ерекшеліктері мен оның өлемдік өркениетке
ұштасуын, кірігу жолдарын теориялық тұрғыда қарастырудан басталады.
Сондықтан этнопедагогика пәнін этностар мәдениетін зерттеудің ғылыми
методологиялық, теориялық негіздерін оқытып білдіруден бастауды жөн көрдік.
3. Этнопедагогиканың басқа ғылымдармен өзара байланысы.
2-Лекция. Адамзат дамуының тарихындағы этнопедагогикалық идеялардың
генезисі (тегі)
1. Педагогика класиктерінің мұраларындағы халықтық тәрбие, оқу мен
тәрбиелеудің ұлттық жүйесін дамытуға қосқан үлесі.
2. Қазақ этнопедагогикасының бастау бұлағы және туу кезеңі (19ғ. 2-жар.).
3. Қазақ эн-ң қалыптасу кезеңі (1920-1930ж.).
4. Қазақ этнопедагогикасының даму кезеңдері (1970-2000)
3-Лекция. Этнопедагогиканың тарихи даму кезеңдері
1. Алғашқы қауымдық құрылыс, сақтар мен ғұндар империяларының кезіндегі
тәрбие
2. Ұлы түркі қағанаты мен Араб-шығыс мәдениетінің қазақ даласына таралуы
3. Қазақ хандығы тұсындағы және Ресей ағартушылық-демократиялық идеялардың
өркен жаюы
4. Кеңестік дәуірдегі және егеменді ҚР–да қазақ педагогикасының дамып
қалыптасуы
Қазақ халқының ұрпақ тәрбиелеу жөніндегі сонау көне ғасырлардан келе
жатқан тәжірибесін, қазақ хандығы құралған кезеңнен (14—15-ғ. ғ.) бастап
қарастыру, тарихи-әлеуметтік тұрғыдан алып қарағанда дұрыс емес. Өйткені
кешегі өткен тарих беттері — Шығыс мәдениетінің қайнар көзі болып саналатын
ұлы Даланы мекендеген түркі тектес (тілдес) халықтардың, одан әрі ғұндар
мен сақтардың бір елді, бір жерді мекендеп, оны сыртқы жаулардан қорғап,
бір тілде сөйлеп, бір дінге сеніп, әлем мәдениетінің қалыптасуына теңдесі
жоқ үлес қосып, бүгінгі түркі халықтарына ортақ мәдениет пен тарихтың көне
бастауы болғанын бүгінгі ұрпақ өмір тәжірибелерінен көріп отыр.
Зерттеуші ғалымдар, А. Қасымжанов, Ж. Алтаевтың: "Біз тарихқа 14-
ғасырдың басынан бастап қазақ деген атпен енсек те, мың жылдық мәдениеті,
философиясы, әдебиеті, тарихы бар халықпыз..." деген ғылыми тұжырымдары
жоғарыда айтылып кеткен ойларымызға дәлел болып тұр.
Ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттеліп, жазылған бұл тарихи деректер
біздің қарастырып отырған мәселелерімізге тарихи-әлеуметтік тұрғыда кеңірек
үңілуімізге мүмкіндік туғызады.
Қазақ халық педагогикасының тарихын адамзат дамуының қоғамдық құрылыс
кезеңдеріне сай, біздің ойымызша, 8 кезеңге бөліп қарастыру қажет демекпіз.
Оны мына кестеден көруге болады.
1. Алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі тәрбие
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңі тапсыз қоғам болды. Адамдар өздерінің
іс-әрекеттерін көпшілік болып топтасып, бірге атқарып отырған. Мұндағы
тәрбие жас пен жыныс ерекшеліктеріне қарай қоғамдық сипат алды. Ұл балалар
садақ тарта білді, аң аулауға көмектесті, қыз балалар үй жұмыстарына
араласты, киім пішті, тұрмыстық салт-дәстүрлердің рәсімдеріне қатысты.
Алғашқы адамдар Қазақстан территориясының Арпаөзен, Қаратау,
Тәңірқазған, Шарбақты және Ұлытау өңірлерінде мекен еткен.
Сақтар мен ғұндар империяларының мәдени-жауынгерлік тәрбие дәстүрлері
Сақтар империясы, шамамен, біздің жыл санау дәуірімізге дейінгі
VII—III ғасырлар аралығында, қазіргі Орта Азия мен Қазақстан территориясын
мекендеді. Сақтар империясының құрамына массагет, исседон, савромат,
аримаспы, дайлар, турлар, арийлер және басқа да тайпалар кірген. Сақтардың
көсемдері Африсиап, Томирис сол кездегі ірі мемлекет Парсы империясының
патшалары Кирге, Дарийге, Александр Македонскийге қарсы күрес жүргізу
барысында әскери-көшпелі тұрмысты қалыптастырған. Металл өңдеп, әлемдік
маңызы зор "скифский зверийный стиль" атты зергерлік бұйымдар, қару-
жарақтар мен киімдер жасай білген. Жылқы жануарын өте қатты қадірлеген, мал
баққан. Осы тұрмыс-тіршіліктерге байланысты, сақтар өз ұрпақтарын дене,
еңбек және эстетикалық тәрбие принциптері негізінде тәрбиелеп өсірген.
Сол замандарда өмір сүрген, Тәңір дінінің негізін салған данышпан
Заратуштра сақтар мен парсыларға ортақ әлемдегі тұңғыш "Авеста" кітабын
жазған. Заратуштра сол кездің өзінде (Аристотельдің замандасы) рухани-
танымдық, тәлім-тәрбиелік мәнді ойлар айтқан. Сақтардың қайратты, жауынгер
халық екенін атақты тарихшы Ксенофонт (б. д. д. 434-355 ж. ж.) былай деп
суреттейді: "Персидский царь устроил конные ристалища для всадников,
представляющих разные народы. Когда начались бега, то какой-то молодой сак
вырвался вперед и достиг финиша. Персидский царь предложил царю царство в
обмен на коня, но тот отказался заявив, что отдал бы коня лишь в обмен на
благодарность храброго человека...",—деген екен (61, 27).
Ғұндар б. д. д III ғасыр мен біздің дәуіріміздің I—II ғасырлары
аралығында сақ тайпалары мекендеген территорияның мұрагерлері болды. Сол
кезеңдердегі үйсін, қаңлы, жу-жу, дунку тайпалары ғұн империясының құрамына
кірді. Ғұндар металл игерді, мал шаруашылығымен айналысты. Бірақ олардың ең
негізгі кәсібі әскери-жауынгерлік өнер еді. Олар өздерінің ұрпақтарын ер
жүрек, алғыр, епті болуға және зергерлік бұйымдар жасауға тәрбиеледі.
Ғұндардың Еуропаға жасаған жорығы Шығыс пен Батыс халықтары арасындағы
этнолингвистика мен ассимилицияның үлкен өзгерістерге ұшырауына негіз
болып, дүние жүзі тарихында Шығыс халықтарының Батысқа жасаған ұлы қоныс
аударуын (Великое переселение с востока) атты тарихи оқиға тудырды. Ғұн
көсемі Атилла (Еділ) бастаған қалың қол ұлы Рим империясына қауіп төндіріп,
ақыры құлауына әкеп соқтырды.
V ғасырда өмір сүрген атақты тарихшы-географ Аммиян Марцеллин әскери-
көшпелі тұрмысты былай суреттеген: "...кочуя по горам и лесам они с
колыбели приучаются переносить холод, голод и жажду. Они плохо действуют в
пеших стычках, зато... сидя на коне они исполняют все обычные свои дела и
сокрушают все, что попадается на пути..." (50).
2. Ұлы Түркі қағанаты және оның тәлімділік-танымдық мұрагерлері (VI—IX
ғ. ғ.)
Ұлы Түркі қағанаты орта ғасырларда адамзат өркениетінің қалыптасуына
аса зор үлес қосқан, сол дәуірлердегі дамыған мемлекет болған. Қағанаттың
пайда болуы бір-бірінен ыдырап, бөлшектеніп кеткен дала халықтарының,
тайпалардың бастарын қосты, тұрақты мәдениеті мен ғылымы дамыған бүгінгі
түркі тектес халықтарға ортақ мәдениеттің қалыптасуы мен жасалуына, сонымен
қатар әлемдегі аса қуатты, саяси империяның қалыптасуына ықпалын тигізді.
Қағанат сол кездегі өркениетті Византия, Араб Халифаты және Қытай
империяларымен дипломатиялық қарым-қатынас жасап отырды. Ұлы Түркі қағанаты
бүгінде Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Ресейдегі —
Татарстан, Башқұртстан, Якутия (Саха), Чувашия т. б. қытайдағы Шығыс
Түркістан (Шынжаң өлкесі), Еуропадағы Венгрия, басқада Шығыс Еуропа
территориясын мекендеген халықтардың бастарын қосып, шығысында Алтай
таулары, батысында Карпат таулары, солтүстігінде Сібір жондары, ал
оңтүстігінде бүгінгі Қытай қамалына (Темір қақпа) дейінгі орасан зор
территорияны иеленген. Біздің ойымызды Әзірбайжанның белгілі түріктанушы-
ғалымы З.Наджип: "...түркі тілдес халықтардың көне жазба әдебиетін
қалыптастыруда бүгінгі татар, башқұрт, өзбек, қарақалпақ, түрікмен,
әзірбайжан халықтарының ата-бабалары белгілі дәрежеде үлес қосты",— деп,
дәлелдей түседі.
Ал белгілі ғалым, Айдаров: "...Орхон ескерткіштерінен түркі
тайпаларының тарихы, мәдениеті, тілі мен әдебиеті, әдет-ғұрпы, салт-санасы
жөнінде толып жатқан деректер табылады...",— деп, ұлттық салт-дәстүр мен
тәлім-тәрбие жөнінде маңызды пікірлер тұжырымдайды (1,7).
Көне мұралардың ішіндегі бізге кеңірек мәлім болғандары Енисей бойынан
табылған, тасқа қашап жазылған VI—VIII ғ.ғ. ескерткіштер: түркі көсемі
Білге қаған, Күлтегін батыр мен ақылгөй Тоныкөк құрметіне қойылған
құлпытастар. Оларда ұлы Түркі қағанаты халықтарының тұрмысы мен салты,
мәдениеті мен жауынгерлік жортуылдары айшықты да мәнерлі тілмен өсиет сөз
үлгісінде баяндалады. Бұларда қазіргі қазақтардың сөз саптау үлгісіне жақын
шешендік өнердің дәстүрлі формалары айқын байқалады. Ортағасырлық түркі
тілді әдебиеттің таңдаулы туындыларынан да ұшыраспайтын бұл жазуларда
тәңірінің "Жарлығымен" болатын бектер мен қара халықтың қағанға адал
берілгендігі, қағандардың қараларды билеп-төстеуі жайында сөз қозғалады.
Мәселен, "Егер сен, түркі халқы, өз қағаныңнан, өз бектеріңнен, өз
отаныңнан жырақ кетпей, бірге жүрсең, сен өзің де бақытты өмір сүресің,
өзіңнің отбасында болсаң, ешнәрседен мұқтаждық көрмейсің..." деп, бек пен
қара халықты бірлікке шақырады. Түркі халқына қамқорлық жасау мәселесі де
тас жазулардың өзекті арқауы ("Ер жүрек халық, күшті халық", "Бізге жеңіс
әперген жер-суымыз (Отанымыз)) деп білу керек" т. б.
Тәлімдік тұрғыдан, "құлақ қойып тыңдаңыздар, тереңнен ойланып,
толғаныңыздар. Өлімнен ұят күшті... Адам ұлының бәрі де өлмес үшін туады...
Менің ағам мені адам етті" дейтін жолдар көңіл аударарлықтай (29, 18).
Ежелгі түркілердің ауызекі поэзия дәстүрі бізге IX ғасырда ғұмыр кешкен
әнші, әрі сазгер небір тамаша күй шығарған Қорқыт атаның есімін жеткізді.
Ол адамзат өмірінің соншалықты қысқалығына наразы болып, пенде атаулыны
ажал құрығынан құтқармақ болды. Қорқыт өзінің жанын жегідей жеген ой-
сезімдерін — қазалы жанның үрейін, өлімнен қашып құтылудың амалын қобыздың
азалы күйімен, поэзиялық көркем тілмен баяндайды. Ол эпос үлгісіндегі
поэзиялық мұра ретінде біздің дәуірлерімізге жетті. Онда Сыр бойын
мекендеген көшпелі тайпалардың тұрмысы мен әдет-ғұрпын, діни наным-
сенімдерін бейнелейтін мәліметтер көптеп кездеседі. Олар тәлімдік жағынан
да аса қызықты дерек болып табылады. Мәселен, "Анадан өнеге көрмеген қыз
жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман... Менмен, тәкаппар адамды тәңірі
сүймейді... Ақылсыз балаға ата дәулетінен қайран жоқ... қонағы жоқ қараша
үйден құлазыған түз артық. Әйелдің төрт түрі болады: оның бірі ниеті қара
әйел, екіншісі — нысапсыз әйел, үшіншісі — үйдің құты болған әйел,
төртіншісі — кесірлі әйел..." деп келетін Қорқыттың нақыл сөздері өз мәнін
күні бүгінге дейін жоймай келеді (51,7—9).
Араб-шығыс мәдениетінің қазақ даласына тарауы, орта ғасыр
оқымыстыларының тәлімгерлік ой-пікірлері (X—XV ғ. ғ.)
IX—X ғасырларда ұлы Түркі қағанаты бірнеше мемлекеттерге (Қарлұқ,
Түркеш, Қарахан, Қыпшақ, Ұйғыр, Хазар, Қимақ т. б.) бөлініп, Араб Халифаты
империясының Орта Азия мен Қазақстан территорияларына үстемдік
жүргізулеріне әкеліп соқты. Арабтар ислам дінін уағыздаумен бірге ғылым мен
білім де әкеледі, нәтижесінде түркі халықтарының ұлы ғалымдары: Фараби,
Фердоуси, Авиценна, Бируни, Низами, Науаи, Қашқари, Иасауи, Баласағұн және
басқалары араб тілі мен мәдениетін меңгерді. Оның үлкен прогрессивтік
маңызы болды. Көптеген шаһарларда діни медреселер ашылды, ғылым мен білім
деңгейі артты. Медреселер діни ілімдермен ғана шектеліп қалмай, арифметика,
медицина, жақаннама (философия), дінтану, астрология сияқты әлемдік маңызы
зор дәріснама беруді басты мақсат етті. Бұл жерде қазақ топырағындағы
Отырар қаласында дүниеге келген, Шығыстың екінші Аристотелі атанған ғұлама
ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидің (870—950) еңбегіне ерекше тоқтала кетуге тура
келеді. Бірнеше ұлттың тілін білген, ғылым-білім іздеп, бар өмірін сол
жолға сарп етіп, артында қыруар еңбек жазып қалдырған әл-Фараби бабамыздың
тәлімдік-ұстаздық еңбегі ұшан теңіз. Оның сан-салалы трактаттарында
("Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері", "Азаматтық саясат", "Бақытқа
жету жолында", "Риторика" ("Шешендік өнер негіздері"), "Қайырлы қала
тұрғындарының көзқарастары туралы трактат" т. б.) педагогикалық,
психологиялық, философиялық, дидактикалық және әдіснамалық ой-пікірлері
баяндалған.
Бұл еңбектерінде оқыту әдістерінің ұғынықты, дәйекті, жүйелі, көрнекі
болуына, сондай-ақ дағды, әдет, қабілет, икем, мінез, бақыт т. б. тәлім-
тәрбиелік ұғымдарға түсінік береді. Көз жеткізу, иландыру, мойынұсындыру
тәрізді әдіс-тәсілдерге талдау жасайды. "Математикалық трактаттарда" Фараби
жүзден аса геометриялық есептердің шешілу әдістерін, олардың құрылымын және
шығару жолдарын түсіндіреді. Аристотельдің жан туралы ілімін одан әрі
дамыта отырып, Шығыс әлемінде тұңғыш рет психологиялық терминдерді
тізбектейді. Фараби жан жүйесі туралы ілімдердің сан-салаға бөлінетініне
(музыкалық, педагогикалық, қоғамдық, медициналық болып), түрлі іс-
әрекеттерге қарай жетілуіне тоқталады. Фараби мұралары Орта Азия мен
Қазақстан халықтарының философиялық, психологиялық және педагогикалық ой-
пікірлерінің әрмен қарай өріс алуына ерекше ықпал етті. Мәселен, X—XV
ғасырлар аралығында Орта Азия мен Қазақстан топырағында медресе
шәкірттеріне арналып математика, логика, этика пәндері бойынша көптеген оқу
құралдары жарық көрді. Тавтазани жазған "Мантик" (Логика) оқу құралы
медреселерде ұзақ жылдар бойы қолданылып келді. Тавтазанидің ізбасарлары
ортаазиялық ойшыл-ғұламалар Диуани (XV ғ.) мен Жүсіп Қарабағи (XVI ғ.)
жазған кітаптарды қазақтың ұлы ағартушысы, ақын Абай Құнанбаевтың
пайдаланғаны мәлім болып отыр (45,1 том, 50).
Мәдени тарихымыздан ерекше орын алатын "Диуани Хикмет" атты кітап
жетпіс жыл бойы діни-мистикалық еңбек деп біржақты бағаланып, беті ашылмай
келген, ал шындығында өзінің ақыл-парасат, өсиеттілігімен бүкіл Шығыс
елдерінің ғалымдарын таңдандырған, XI ғасырда өмір сүрген әрі ақын, әрі
ғалым-философ, тарихшы Қожа Ахмет Иасауи бабамыздың ғылыми еңбегін бүгінде
ыстық ілтипатпен ауызға аламыз. Иасауидің еңбектерін белгілі шығыстанушылар
А. Вамбери, П. Ахмеров, В. Бартольд, М. Массон т. б. бұдан әлденеше жыл
бұрын зерттеп, өз пікірлерін ортаға салып келсе, бұл бағытта оның туған
топырағы Қазақстанда арнайы зерттеу еңбектерінің шықпауы өкінішті-ақ.
Иасауи еңбектерінде баса айтылатын, адамды тура жолға бастаушы жаратушы
күшке табыну, оның хақтығына тағзым ете отырып, қиянатсыз, бейкүнә, адал
жандарды тәрбиелеу жайлы тұжырымдар ғылыми зерттей түсуді қажет етеді. Бұл
жерде Иасауидің софылық еңбектері өзінен кейінгі ақын-жазушылардың
дүниетану көзқарастарына, қала берді жазба әдебиеттеріміздің шырқау биігі
атанған Абайға да азды-көпті әсерін тигізгенін айта кету қажет. Иасауи
айтқандай, Абай да "құдай-хақ, иман — парыз" дей отырып, "жақсылық-
жамандықты жаратқан құдай, бірақ қылдырған құдай емес. Ауруды жаратқан
құдай, ауыртқан құдай емес. Байлықты, кедейлікті жаратқан құдай. Бай
қылған, кедей қылған құдай емес... құдайдан қорық, пендеден ұял, балаң бала
болсын десең, оқыт... Иман, обал, сауап бар жерде әділет бар... Хақтың жолы
осы",— деп, халықты имандылыққа, мейірімділікке, әділеттілікке, оқу-ағарту
ісіне үндеген.
XI—XII ғасырларда қазақ жерінде түркі тілінде жазылған этикалық-
педагогикалық трактаттар көп тарады. Мәселен, Жүсіп Баласағұнидің "Құдатғу
білік" ("Құтты білік") атты кітабы сол кездегі түркі тілдес халықтардың
дүнияуи тақырыпта алғаш жазылған ескерткіші еді. Мұнда адамға білімнің
қажеттігі, оның тірліктегі мәні, бақыт туралы адамның іс-әрекетінің оң мен
терісі, тілден келетін пайда мен зиян, ел билеуші әкімдерге қажетті асыл
қасиеттер, әртекті жұртшылық өкілдерінің тілін таба білу т. б. хақындағы ой-
толғамдар, сондай-ақ отбасы мен неке, ұл мен қыздың өнегелі тәрбиесі, бала
мен ата-ананың қарым-қатынасына байланысты мәселелер жан-жақты сөз болған.
Ілкі орта ғасырдан бізге жеткен тағы бір жазба ескерткіш - түркі
тілдерінің сөздігі, халықтың сөз қолданыс үлгілерінің топтамасы іспетті
Махмуд Қашғаридың "Диуани лұға-ат-түрік" атты еңбегі болды. Бұл сөздікте
этнопедагогикалық және моральдық-психологиялық мазмұндағы қызықты
топшылаулар аз емес.
Осы өңірден шыққан екінші бір ойшыл — Ахмет Жүйнекидің (XII ғ.)
"Хибатул хикайқ" ("Ақиқат сыйы") атты шығармасында ілім-білімді игеру
ісінің халық үшін пайдасы, оның көзқарасының бұқарашылық сипаты, гуманистік
ой-пікірлері айқын сипатталады. Ол сол замандағы адамдардың бойындағы
ұнамды, ұнамсыз моральдық-этикалық қасиеттерін атап қана қоймай, сонымен
бірге бірсыпыра пайдалы кеңестерін де ұсынды. Мысалы, "Егер билікке қолың
жетсе, мақтанба, асып-таспа", "Бастық болсаң, жайсаң бол", "Кәріге де,
жасқа да құрмет көрсет", "Айтар лебізіңді алдымен ойланып ал" т. б.
ұлағатты өсиетнамаларын айтады.
Қазақстан мен Орта Азия жеріне XIII ғасырдың басында Шыңғыс ханның
жаулап алушылары басып кірді. Көп ұзамай, бұл аймақ монғолдардың ұлан-асыр
империясының құрамына енді. Орыс жылнамаларында мұны Алтын Орда дәуірі деп
атайды. Шыңғыс хан шапқыншылығына ұшыраған қазақ даласы алаулаған өрт
құшағында қалды. Көне мәдениет көздері — Отырар, Сығанақ, Исфиджаб
қалаларын жалын жалмады. Моңғол шапқыншылығы Қазақстанның мәдени жағынан
дамуын бірнеше ғасырға кешеуілдетті, оның дербес мемлекет болып, егемендік
алу өрісін барынша шектеді. Алтын Орда ыдырап, қазақ даласы Ресей қол
астына қарағанға дейін (1731 ж.) қазақ жері кескілескен шайқастардың, қанды
майданның үлкен аренасына айналды. Жат жерлік басқыншылар ондаған қалалар
мен елді мекендерді жермен-жексен етті. Осы өлкеде тұратын халықтардың
экономикасы да, рухани өмірі де қатты күйзеліске ұшырады. Әл-Фараби дүниеге
келген Отырар қаласы, ондағы атақты кітапхана, медресе, керуен сарайлары т.
б. мәдениет ошақтары жойылып кетті.
Монғол шапқыншынығынан Алтын Орданың ыдырауына дейінгі аралықта
(XIII—XV ғ. ғ.) түркі тілдерінде едәуір жазба мұралар жасалып, оларда тәлім-
тәрбиелік сипаттағы кеңестер уағыздалды. Мәселен, Р. Хорезмидің
"Махаббатнамасында": "Төзімнен артық нәрсе жоқ", "Ақыр түбі адалдық
жеңеді", "Адамның жүрегі тазалыққа талпынады" деген ой тұжырымдалса, сол
кездегі өмір сүрген ғұлама Сайф Сарай өзінің "Гүлстан" атты дастанында
"Адамның артында алтынға толы ақ сандық қалғанша, ізгілікке толы жақсы ат
қалғаны мақұл", "Күншілдің көзіне дарының — мінің болып көрінер", "Іші тар
құсадан арылмас, жаны жайсаңның әсте көңілі тарылмас" деген секілді ғибрат
сөздерді уағыздады. Діни медреселерде Шығыс халықтарына ортақ "Чор кітаб"
атты тәлімдік-танымдық педагогикалық туынды дүниеге келді.
Атақты астроном Ұлықбектің әлемде теңдесі жоқ обсерваториясы —
ортағасырлық үлкен ғылыми жетістік болып саналды.
Алтын Орда мемлекетінің кезеңдерінде пайда болған "Бабырнама" ("Бабыр
дастаны"), ал Хорезмидің "Мухаббатнама", Саиф Сарайдың "Қырық бір батыр
жыры", "Гулстан бит турки", Құтыптың "Хусрау Шырын" сияқты туындылары
сөзсіз жас ұрпақтарға тәлім-тәрбиелік ықпалын тигізді. Бұл кезендердегі
тәлім-тәрбие көріністері негізінен әскери-жауынгерлік бағытта өрбіді. Ел
қорғау мәселелері ұлы ойшылдар мен ақындар шығармаларының өзегі болды. Ата-
аналар ұрпақтарының ең алдымен қайратты, епті және намысқой, өнерлі болып
өсулерін талап етіп отырған.
3. Қазақ хандығы тұсындағы ұлттық тәлім-тәрбие (Жыраулар
поэзиясындағы тәлімдік ойлар)
Қазақ хандығының құрылуы — 14— 15-ғасырларда, Алтын Орда мемлекеті мен
Ақсақ Темір (Бабыр) империясының өзара бақталастықтарының нәтижесінде
әлсіреп, ыдырай бастаған кезеңдерге тура келеді. Қазақ хандығы — сөзсіз
кешегі ата-бабаларымыз сақтар мен ғұндардың, ежелгі түркілердің, Шыңғыс хан
мен Алтын Орда империяларының заңды мұрагерлері болып саналады.
Алтын Орда империясының ыдырауы — Русь мемлекетінің отаршылдық бұғаудан
босанып, өз тәуелсіздігін алуына әкеліп соқты. Шыңғысхан мен Алтын Орда
империяларынан саяси тәжірибе жинақтаған Русь мемлекетінің тәуелсіздік алуы
— қайта өрлеу дәуіріне (14— 16 ғ. ғ.) дөп келді.
Тарихтың бұл беті — Шыңғысхан империясының тарихымен бірге өрбиді. Бір
кезде Шыңғысхан, Бату, Жошы, Тоқтамыс, Ақсақ Темір империясының отар елі
болған Ресей, кейін сол империядан ыдырап, бөлініп шыққан халықтарды
(Өзбек, Татар, Ноғай, Сібір (Көшім), Қырым, Астрахань хандықтарын) өз
империясының отар еліне айналдырды.
Қазақ хандығының жаңа мемлекет болып қалыптасуы барысында (1470—1718 ж.
ж.) 250 жылдай тәуелсіз ел болып, дербес өмір сүрді. Бірнеше ауыр
қасіреттерді, жойқын соғыстарды басынан кешіріп, тіпті жер бетінен жойылып
кете жаздады.
Қазақ жерінің байлығына қызыққан Ресей мен Қытай империялары құпия
келісім-шарт жасасып, Қытай — жоңғарларды, ал Ресей — қалмақтарды
қазақтарға қарсы айдап салды.
Осындай саяси оқиғалар қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық дамуын
тежеді, көне ғасырлардан бері қалыптасып келе жатқан ғылым мен білімнің,
тарих пен мәдениеттің одан әрі дамуына қажетті жағдайлар туғыза алмады.
Қазақ халқының өзіндік мәдени, рухани, әдеби ұлттық дәстүрі қалыптасты.
Қазақ ұлтының дамуы мен қалыптасуына зор үлес қосқан хандар мен сұлтандар,
билер мен жыраулар, батырлар мен ақындар: Жәнібек, Керей, Асан Қайғы,
Мұхаммед-Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайыри, Қасым, Есім, Хақназар, Тәуекел,
Тәуке, Қазтуған, Ақтанберді, Шал, Әнет, Төле, Қазыбек, Әйтеке, Әбілқайыр,
Абылай, Бұқар, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Райымбек, Сырым т. б.
көптеген адамдар болды (37). Аузы дуалы ақылгөй жыраулар мен шешен билер
жалпы жұртқа өнегелі сөздерімен, өлең-жыр толғауларымен зор ықпал етіп,
халықты ел болуға, берекелі бірлікке шақырып, қоғамдық өмір сахнасына шыға
бастады.
Қазақ жырауларының толғау тебіреністері, қанатты сөздері өзінің
тәлімдік шарапаты жағынан ғана емес, соғымен бірге рухани, эстетикалық,
отаншылдық мәні жағынан да аса маңызды болды. Жыраулар жауынгерлік заманда
хандар мен бектердің, қолбасшы батырлардың ақылгөй кеңесшісі болып, жорыққа
бірге аттанды, ру-тайпаларына басшылық етті, сұрапыл қанды майдан
көріністерін жырға қосты, ерлікті мадақтады, шейіт болған батырларды
жоқтап, ел қайғысын бөлісті.
XV—XVII ғасырлардағы жыраулар шоғырынан өздерінің тәлімдік идеяларымен
Асан Қайғы, Шалкиіз, Жиембет, Бұқар жырау секілді дала философтары ерекше
көзге түскен еді. Халқының қамын жеп, оның береке-бірлігін, келешектегі
бағытын, көгерер күнін аңсаған Асанқайғы (XV ғ.) өз отандастарының алдағы
тағдыры не болмақ деген толғаныспсн күн кешті. Содан да болар, ел аузында
оның есіміне "қайғы" деген ат қосақталып, аңызға айналды.
Қазақтың халық педагогикасының ең алғашқы іргетасының қалана бастауына
негіз болған Асан Қайғының, Мұхаммед-Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайыри,
Қазтуған, Шалкиіз, Үмбетай, Сыпыра, Доспамбет, Бұқар, Жиембет, Марғасқа т.
б. көптеген ақын-жыраулардың шығармаларын атап өткен жөн (39).
XV—XVII ғасырларда өмір сүрген қазақ ақын-жырауларының поэзиясынан
ғасырлар сырын, халықтың салт-дәстүрін, ой-арманы мен тілек мақсатын айқын
аңғарамыз. Өйткені, жыраулар толғауларынан халықтың небір нәзік сырлары,
мұң-мұқтажы, ой-толғанысы, қуаныш-сүйініші, келер ұрпаққа айтар өнегелі
өсиеті өзекті орын алған. Яғни олар халықтың тәлім-тәрбие мектебінің
ұлағатты ұстаздарының рөлін атқарды.
Қазақтың тәрбие мектебі — ақын-жазушылар мен билердің өсиеттері,
ғибраттары және халық мақал-мәтелдері, тыйым сөздері мен ұлттық салт-
дәстүрлері, әдет-ғұрпы десек артық болмайды. Халықтық осы қағидалар шын
мәнісінде жас ұрпақ түгілі, ересек адамдарға да үлкен әсерін тигізді,
ұлттың сана-сезімін оятты, тәлімдік-тәрбиелік, танымдық мектебіне айналды.
Жалпы ХV-ХІХ ғ.ғ. ақын жыраулар поэзиясын сөз еткенде олардың халық үшін
еткен еңбегіне, ой қиял өрістеу өресіне, қимыл, әрекет-ісіне қарай үш топқа
бөліп: жауынгер жыраулар: (Доспанбет, Жиенбет, Ақтанберді, Махамбеттер);
мәмілегер (Асан қайғы, Сыпыра жырау, Үмбетей, Бұқар); тәлімгер (Шал, Базар,
Майлықожа) жыраулар деп шартты түрде жіктеуге болады. Ақын-жыраулар өлең-
жырларымен де, өнегелі ісімен де халыққа белсене қызмет етіп, ел ұйытқысы,
тәлім-тәрбие мектебінің ұстазы бола білді.
Тәуке ханның "Жеті Жарғысы"— бүгінгі Қазақстан Республикасы қабылдаған
Ата Заңымыздың (Конституциямыздың) негізгі іргетасы болып саналады. Сондай-
ақ сол кезеңдерде дүниеге келген Мұхаммед-Хайдар Дулатидың "Тарихи-и-
рашиди", "Жаханнама", Қадырғали Қосынұлы Жалайыридың "Жамиғат тауарих"
(Жылнамалар жинағы), халық туындылары: "Наурыз бәйіті", "Нысабнами қазақ"
("қазақтар шежіресі") т. б. ұрпақ танымы үшін аса зор тәлімдік мәнді
шығармалары бар.
Бұл дәуірде мал шаруашылығы, егін шаруашылыгы, ою-өрнек пен зергерлік
бұйымдар жасау, кілем, алаша тоқу, ер-тұрман, құмған, ыдыс-аяқ (керамика)
жасау, музыкалық аспаптар жасау сияқты кәсіптер жедел дамып, еңбек және
эстетикалық тәрбие берудің негізгі құралына айналды.
Ресей отаршылдығына қарсы қазақ даласындағы ұлт-азаттық қозғалыстар
және ағартушылық-демократиялық идеялардың өркен жаюы
1650—1730 жылдар арасындағы қазақ-жоңғар соғысы қазақ хандығын өте-мөте
әлсіретті. XVIII ғасырдың басында Тәуке хан өлгеннен кейін қазақ елі үш
жүзге бөлініп, үш хан сайлап, біртұтас қазақ хандығының бірлігі мен қуатын
әлсіретіп, жоңғарларға жем болды. Кіші жүзді Әбілқайыр, Орта жүзді Сәмеке,
Ұлы жүзді Жолбарыс хан билеп, әрқайсысы ұлы хан болуға таласып, ақыры
"Ақтабан шұбырынды" атты қайғылы жағдайға ұшырап, халықты зор қырғынға
ұшыратты.
1730 жылы Кіші жүздің ханы Әбілхайыр өз билерімен келісе отырып, қазақ
халқын сақтап қалу мақсатында, Ресей империясына бодан болуға мәжбүр болды.
Көптеген хандар мен сұлтандардың қарсылық білдіргеніне қарамастан, Ресей
қазақ жерін отарлап алу саясатын әрі қарай жүргізе береді.
Қазақ жүздерінің бастарын қосуда қазақ халқының атақты, данышпан ханы —
Абылай хан өте үлкен саяси-дипломатиялық күрес жүргізді.
Бұл жайында "Қазақтың көне тарихы" атты кітапта: "XIX ғасырдың 20-
жылдарында Ресей өкіметі қазақ арасында хандық үкіметті біржолата жойып, ел
басқарудың жалпы ресейлік тәртібін жақындатуға тырысты...",— деп, қазақ
елінің отар елге айналғаны жайында әңгімелейді.
Қазақ жеріне қоныстана бастаған орыстар шұрайлы егістік жерлерді, мал
жайылымдарын заңсыз тартып алды, бағынбағандарды жазалады. Мектептер мен
шіркеулер салынып, балаларды шоқындыру мен орыстандыру саясатын жүргізді.
Патшалы Ресей бай-сұлтандардың балаларына арнап мектептер салды.
Осындай мақсаттағы оқу орындары қазақстанда 1789 жылы Омбы қаласында
"Азиатское училище" және 1841 жылы Батыс Қазақстандағы Бөкей ордасында
қазақ бай-феодалдарының мектептері ашылды. Орыстандыру, отарлау саясатын
қатты сынаған Мұрат Мөңкеұлының, Шортанбай Қанайұлының, Дулат Бабатайұлының
шығармалары халық арасында кең тарады. Отарлау саясатына қарсы Сырым
Датұлы, Исатай Махамбет, Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі
Қазақстан даласында 15—20 жылға созылды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстан даласына Ресейдің алдыңғы
қатарлы демократиялық ой-пікірдегі (Герцен, Белинский, Радищев,
Чернышевский, Ушинский т. б.) оқымыстыларының жолын қуушы А.Янушкевич,
Ф.М.Достоевский, Э. Михаэлисс, Н. Долгополов, С. Гросс, Т. Шевченко т. б.
зиялы-демократтар жер ауып келіп, Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А.Құнанбаев
сияқты қазақ демократ-ағартушыларымен достасып, олардың саяси-идеялық,
ағартушылық көзқарастарының қалыптасуына игі әсерін тигізді (44, 6).
Қазақ даласында білімнің дамуы мен қалыптасуына белгілі қоғам
қайраткері, педагог, этнограф, жазушы және ағартушы Ыбырай Алтынсарин өте
үлкен еңбек сіңірді. Ы. Алтынсарин патшалы Ресейдің орыстандыру, шоқындыру
және балаларға байлардың жеке мақсаттары үшін білім беруді көздеген
саясаттарын батыл айыптады. Орыс-қазақ мектептерін ашу туралы мәселелерді
насихаттаумен қатар, Алтынсарин тәрбие жұмысы барысында қазақ халық ауыз
әдебиетінің үлгілерін пайдалануды қуаттады. Осы принцип негізінде
құрастырылған өзінің "Қазақ хрестоматиясын" (1879 ж.) жазып, ұсынды.
Халық ағартушылары, қоғам қайраткерлері: Абай Құнанбаев, Шоқан
Уәлиханов, Құрманғазы Сағырбаевтар ұлттық ғылым мен өнердің, мәдениеттің,
философияның негізін салды. Шоқанның ашқан ғылыми жаңалықтары, Абай
өлеңдері мен қара сөздері және Құрманғазының музыка өнері жас ұрпақтарды
жетілдіріп тәрбиелеуде зор ықпалын тигізді.
4. Кеңестік дәуірдегі қазақ педагогикасының ғылым ретінде дамып
қалыптасуы
XX ғасырдың барысында империалистік патшалы Ресейдегі саяси-әлеуметтік
жағдайлар шиеленісе түсті. Халықты қанау басым сипат алды. Ел арасында
толқулар басталды.
Ресей империясының құрамында болып келген Қазақстанның зиялы қауымы осы
мәселелер төңірегінде саяси-демократиялық қозғалыстарға белсене араласты.
Олар патшалы Ресейдің отаршылық және орыстандыру саясатын батыл айыптады,
қазақтардың шұрайлы жерлерін қайтарып беру және жастардың білім алуларына
жағдай туғызу, мектептер салу туралы талаптар қойды.
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан
Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, т. б., қазақтың зиялы қауым
өкілдері ұлттық сана-сезім мен тәлімдік идеялардың көсемдеріне айналды.
Қазан төңкерісіне дейін шыға бастаған "Дала уәлаяты" (1889—1902 ж. ж.),
газеті "Айқап" журналы мен "Қазақ" газеті (1911—1916 ж. ж.) және басқа да
басылымдар қазақ халқының ұлттық ерекшеліктері, мүмкіндіктері, мәдениеті,
ғылымы, тарихы мен этнографиясы хақында аса маңызды ой-пікірлер жариялап
отырды.
Бұл орайда, бслгілі қоғам қайраткері, ғалым-түріктанушы Ахмет
Байтұрсынов "Қазақ" газетінде былай деп жазады: "...Қазақ жерінде өндіріс
жоқ, шикізатын сатады, ал сол шикізаттан жасалған өнімді 2—3 есе қымбат
түрде сатып алады. Бұл надандықтан келген кемшілік — білім-ғылымнан қалыс
қалушылық. Ал қалыс қалуға үлкен себеп — қазақ жерінде мектептер өте
аз...",— деді ("Қазақ" газеті, 1913 жыл, 26, 15 тамыз).
1917 жылы Ленин бастаған коммунистік партия Ресей патшасын тақтан
құлатып, тарихқа белгілі қазан төңкерісін жасады, әлемде жаңа империяның
негізі қаланды. Қазақстан енді орыстар басқарған бұрынғы Ресей империясының
мұрагері жаңа Кеңес Одағының (КСРО) құрамына кіруге мәжбүр болды.
Бұл кезең қазақ халқына тиімді және тиімсіз әсерін тигізді. Қоғам
проблемаларының аса күрделі саласы — сауатсыздық жойылды. Көптеген маңызды
кәсіпорындар, электр станциялары, су жолы каналдары салынып, жұмысшылардың
жағдайлары едәуір жақсарды. Мектептер, бала-бақшалар және арнаулы орта,
жоғары оқу орындары ашылды. Әлемдік тәжірибелерге негізделген кеңестік
ғылыми педагогика мен психология ғылымдарының негізі қаланды.
Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстары, негізінен, орыс тілінде жүргізілуі
талап етілді. Әрине, орыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz