СӨЗ ҚОЛДАНУ МӨДЕНИЕТІ

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

IV. СӨЗ ҚОЛДАНУ МӨДЕНИЕТІ 4.1. СӨЗ ҚОЛДАНУДЫҢ НЕГІЗГІ ПРИНЦИПТЕРІ
Сөз - ойды білдірудің, сөйлем құраудың басты материялы. Құрылыс
материалынсыз үй салуға болмайтыны сияқты, сәзсіз сойлем қүрауға болмайды.
Сөйлем - адам ойын айтудын, негізгі формасы. Сөйломге қатынасады өрбір
сөз - айтайын деген мақсаттғы ойдың қажетті бөлшегі.
Сөйлем жеке сөздерден құралғанда, ол сөздер айтылмақ ойдың бірден-бір
дәл қондырған бөлшегі төрізді болу керек. Сейлемде бір сөздің орнына басқа
сөзді қоя салған кісі тіл жұмсаудағы ұрпақсыздықтан болған сәтсіздікке
душар болады. Мысалы, - Сіз де бірге жұріңіз дегенде кейбіреулер Сіз
де қоса жүріңіз, - деп жазады. Осындағы "қоса" сөзі бұл сөйлемде емес, -
Сзі де қоса алып кетпокші-дегендей орайда айтылуға тиіс қой. Немесе
"одан бетер" сөздерін:-Баланың төрбиесі одан бетер жадсармақ,-деген құрамда
жұмсаудың да үйлесімі жоқ. Алпысқа келген аса қадірмен кісінің қуанышты
тойын құтықттаған бір азамат:
- Тойың торқа болсын! - деген тілек білдіреді.
- Осы да сөз болып па? Қазақ "Топырағың торқа болсын!" деп өлген
кісіге айтар болар еді. Мынау не деген сұмдық?! - деп шошына, қынжыла
сөйлеген қартты білемін.
Жазуда, сөйлеуде кісі ойына керекті сөз таңдағанда, олардың стильдік
ерекшеліктерін ескеру керек. Мысалы, публицистикалық стиль мен ғылыми
әдебиет стилінің сөздік құрамы бірдей емес: публицистикалық стильде
жазылған газет-журнал тілі жалпы халыққа
арналатындықтан, оның сөздері де жалпыға бірдей түсінікті болуға тиіс, ал
ғылыми әдебиет тілінде жалпыға бірдей түсінікті ортақ сөз-дермен қатар,
жеке мамандыққа тиісті, жұрттың бәрі бірдей түсіне бермейтіп создер дс
қолданылады; солардың ішінде өсіресе жеке ұғындады білдіргек атаулар,
термин сөздер көп болады, мысалы:
Еменнің қабығы - тұтқыш ретінде жөне сырттан болған шараларды
қурғату ушін, ұнтақ себінді ретінде қолданылады (Ө. Әбішев, О.
Ташмүхамбетов, "Мал санитарларына көмекші"). Мұндағы "түтқыші", "сырттан
болған жара", "себінді" дегендерді екінш бірі түсіне бермейді ("ұнтап" -
дұрыс қолданылмаған сез, - дұрысы - "ұнтақтап").
"француз утопист-социалистері әлеуметтік дамудың жаңа теорияларын
белгіледі" (Ю. П. Францев).
"... монтажшылар екі вакуум-насосын монтаждап, оларды технологиялық сынауға
қосты" ("Адам жөне химия").
мысалдардағы қара әріптермен терілген терминдер орайы келгендс, көркем
өдебиетте де қолданылуы мүмкін, бірақ олар көркем өдебиет тілінң стиліне
жатпайды. Сонымен қатар сөздің бәрі, олардьщ жұмсалу аясы бірдей емес.
Далада өсетін шөптің мал жейтіні бар, жемейтіні бар, іске асатыны бар,
аспайтыны бар. Сондай-ақ сөздің де асылы бар, жасығы бар. Тіпті "жасық" деп
отырған дөрекі, ыбырсық, қоқырсық создср мен диалектизмдерді жазушы
жағымсыз геройдың аузына салса, ол жарасымды, орынды болуы мүмкін. Ондайды
авторлар өз создсрінде қолданса, сөз шеберлігін аяққа басқан болады, ылаж
не, бізде ондай авторлар аз емес. Олар сөйлеу тілінде бардың бөрін асыл
қазына көріп, оларды талғамай, сол тұрпайы қалпында орывды-орынсыз
әдебиетке енгізе береді. Оларды көп жерде әдеби тілді байыту болай
қоқырсыту, ластау болып жүр. Марқұм 3. Шашкиннің сөзімен айтқанда, "Бұрын
біз әдеби тіл деп Абайдың тілін айтатын едік; Абай тілі бізге
салмақтасақ - таразы, қарасақ - айна сияқты еді, қай жерде не естііді, соны
алып жаза беретінді, әдебиетке енгізе беретінді шығарды. Мұны өздсрінше
тіл байыту деп ұғады".
Рас, бұдан 20-30 жыл бұрын, әдеби тіліміз қалыптасуға бет бұрғанда, қазақ
халқыныд тіл байлығын сарқа пайдалану үшін, оның керегін әдсбист елегінен
откізіп сұрыптап алу үшін өркім естіген-білгенін әдебиетке еркін ендіре
берсін деп қарайтын едік. Әдеби тілдің қалыптаса бастаған кезевдерінде, тіл
жұмсаушыларға берілгең ондай "еркіндікті" расында кеп пайдасы тиді:" Кен
асылы жерде, сөз асылы елден ексніне көзіміз жетті; біреу біліп, біреу
білмейтін, не көп қолданылмайтын мындаған сөздерөдеби тіл қазынасына
енді, жарыса, қатарласа айтылатын түрлі сөздер мен грамматикалық
тұлғаларды емін-еркін пайдалана жүріп, соларды сұрыптап кероктісін алып,
керексізін әдебиетке тілдік норма ретінде пайдаланбайтын болдық. Сонымен
қатар мағыналас сөздер мен жарыса айтылатын грамма-тикалық тұлғалардың
өрқайсысы әр түрлі стильдік өд алып, тігісі жатығьш кетті. Әдеби тілдің
ілгері даму процесінде мындаған қарапайым сөздердің бұрынғы мағыналары
өзгертіліл, не кеңейіп торминдік қызмет атқаратын болды. Мысалы: одақ,
күрес, жарыс, сын, отан, тортіи, табыс, еңбек, өндіріс, құрылыс, ұйым,
үндеу, құрал, өнім. Республикамызда қазақ тілінің тазалыгы, икемділігі,
жалпыға бірдей түсініктілігі үшінкүрес жеткіліксіз. Баяғыда
"қазақтыңәдеби тіліәлі жас, онй есейту үшін жер-жердегі байлықты сарқа
пайдаланайық" деген болды. Ә. Сатыбалдиев жолдас "Тіл шүбарлығы ыедо?"
деген мақаласында былай дейді:"Орыс әдеби тілінің көп жылдық тарихы бар...
біздің баспасвзіміз де, ғылымымыз да жас қой олі. Сол себопті біз ата-
бабаларымыздың жасап беріп кеткен сөздорііііц кобін олі қамтып та
үлгергеніміз жоқ". Осындай тұжырымға бой үруиіылар жазгаң-дарында, ата-
бабаларымыздың аруағы ырза болсын дсй ме ексн, ойтеуір әдеби тілге үш
қайнаса сорпасы қосылмайтын сөздерді де "біздің елде айтады" деп кдптата
береді. Жарайды, жейде, дақыл, сүдігер, үкі, • собық сияқты жергілікті
сөздерді керегімізге жаратайық (солай болып та келді), ал әрқашан, өнебойы,
әрдайым дегсн сөздер тұрғанда, "бойлай" деп жазудың, өдеби тілдегі сияқты,
сықылды, тәрізділсрді місе тұтиай "рәуішті", "ыспатты" деуде ата-
бабаларымыздын, қандай ақысы бар?

Жазушы Сафуан Шаймерденов "Мезгіл" атты жинағында әдебиет жұртшылығьша
онша таныс емес дәліз, туыссырап, ізнәрлі, сүлесоқтау, үйірсектік, репеті,
мұғар, шапеті сияқты сөздерді қолданған. Мен білмейтін сөзді өдебиетке
неге снгізеді? деу озбырлық болар еді. Ал, сол автордыңсол кітабында
кездесетін "құдды", "томпслер" (Дүршеы -темпешіктер), "өткерген" (Дұрысы -
откізген), рұқсат (Дү.рысы -рұқсат), "лыпылдап жүр" (Дұрысы -лыпылдап
жүр), "құралпы" (Дұрысы - шамалы, шақты, қаралы), "айқарып" (Дұрысы,
-айқастырьш) сездерін қолдануын басқаға үлгі етуге болмайды.
Әрине, жазушы, журналист, басқа да авторлар диалектизмді, сл аузында
өзгертіліп айтылатын сөздердің қыбын тауып, орынды қолданса, бір сәрі ғой,
тігггі жөн-жорығы жоқ өзгешеліктер жанымызГа қатты батады.
Қазіргі қазақты баяғы қазақ деу - қиянат. Ал, қазіргі қазақ тілін "өлі жас"
деу - бишаралық. Космосты меңгерген заманда, қүлазыган даланы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.