Сөзжасам – лингвистика ғылымында жеке сала ретінде кеш дамып, жетіліп келе жатқан сала
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Сөзжасамның дербес сала ретінде танылуы
1989 жылы жарық көрген Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты
монографиялық еңбекпен тығыз байланысты. Аталмыш монографиялық еңбекте
сөзжасам жүйесі синхронды аспектіде қарастырылып, сөзжасам жүйесінің жалпы
теориялық мәселелері тұңғыш рет ғылымда анықталған болатын, соның ішінде
сөзжасамдық ұя мәселесі көтеріліп, ғылыми айналымға түскен. Сөзжасам
ұяларының бір мүшесі ретінде онда сөзжасамдық тізбек мәселесі де
көтерілген.
Қазіргі қазақ тіл білімінде сөзжасамдық тізбекке алғаш ғылыми
анықтама берген профессор Н.О.Оралбаева. Сөзжасамдық тізбекке берілген
анықтамалар мен кішігірім сипаттамалар Ж.Есімсейітов, А.Салқынбай,
З.Бейсембаева еңбектерінде де кездеседі. Бірақ ғылыми еңбектерінде
сөзжасамдық тізбек негізгі нысанаға алынбаған. Бұл – сөзжасамдық тізбек
мәселесінің қазіргі қазақ тіл білімінде арнайы зерттеу нысаны болмаған тың
тақырып екендігіне дәлел.
Сөзжасамдық тізбек – қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұялардың өзекті бір
күрделі мүшесі, оның өзіндік құрылымы ұяда атқаратын қызметі, өзіндік
белгілері бар. Сөзжасамдық тізбектік сыр-сипаты ашылмай, тілдің сөзжасам
жүйесінің күрделі мәселесіне жататын сөзжасамдық ұя мәселесі шешілмейді.
Бұл сөзжасамдық тізбектерді зертеудің өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеудің нысаны. Дипломдық жұмыстың қазіргі қазақ тіліндегі бір
буынды қимыл-қозғалыс салт етістіктері негізінде жасалған сөзжасамдық
ұялардың құрамындағы сөзжасамдық тізбектерді зерттеу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – бір
буынды қимыл-қозғалыс салт етістіктері негізінде жасалған сөзжасамдық
ұялардың құрамындағы сөзжасамдық тізбектерді теориялық негізде зерттеп,
оның сөзжасам жүйесінен, сөзжасамдық ұялардан алатын орнын, атқаратын
қызметін,тізбектердің құрылымын, өзіндік ерекшелігін анықтау, тілде жиі
қолданылатын бір буынды қимыл-қозғалыс салт етістіктерінің сөзжасамдық
қабілетін айқындау. Осы мақсатқа жету үшін, төмендегідей міндеттерді
орындауға ұмтылыс жасалды:
- сөзжасамдық тізбекке толық сипаттама беріп, оның тұлғалық және
мағыналық құрылымын анықтау;
- сөзжасамдық тізбектің сөзжасамдық ұядағы алатын орны мен маңызын
анықтау;
- бір буынды қимыл-қозғалыс салт етістіктер негізінде жасалған
сөзжасамдық ұялардың құрамындағы сөзжасамдық тізбектерді ішкі мүшелері
бойынша талдап, түп негіз сөздердің, тізбектегі мүшелердің сөз тудыру
қабілетін анықтау;
- сөзжасамдық сатылардың сөзжасамдық тізбектің құрылымын анықтаудағы
қызметін көрсету;
- сөзжасамдық жұптың тізбек құрамында атқаратын қызметін анықтау;
- сөзжасамдық тізбек бойындағы туынды түбір сөздердің сөзтабылық
құрылымын сөзтабылық үлгілер бойынша талдап, анықтау.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу жұмысына қазақ көркемсөз
шеберлерінің шығармаларынан, мерзімді баспа беттерінен, 10 томдық қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінен, терминологиялық т.б. сөздіктерден жиналған
мысалдар дерек болды.
Зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында ғылыми сипаттама,
анализ, синтез әдістері, компоненттік, морфемалық талдау, салыстыру,
статистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің әдістанымдық негіздері. Ғылыми еңбекте мәселені
зерттеуде тіл білімі ғылымының қол жеткізген жоғары жетістіктері негізге
алынды. Нақты айтқанда, зерттеуге жалпы тіл білімі, орыс тіл білімі,
түркология, қазақ тіл біліміндегі сөзжасамға қатысты сөзжасамдық ұя,
сөзжасамдық тізбек, ситагма, негізділік, туынды түбір сөздер теориясы
т.б. сөзжасамдық бірліктер теориясы негіз болды.
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Бір буынды қимыл-қозғалыс салт
етістіктер негізінде жасалған сөзжасамдық ұялардың құрамындағы
сөзжасамдық тізбектерді зерттеу барысында мына төмендегі мәселелер ғылыми
шешімін тапты:
- Сөзжасамдық тізбек қазақ тіл білімінде бұрын-соңды арнайы
зерттелмегендіктен, сөзжасамдық тізбек мәселесінің теориялық толық
сипаттамасы жасалды.
- Сөзжасамдық тізбектің сөзжасам жүйесінде алатын орны, атқаратын
қызметі, өзіндік ерекшеліктері өз шешімін тапты.
- Сөзжасамдық тізбектің тұлғалық, мағыналық құрылымы анықталды және
олардың негізгі белгілері айқындалды.
- Сөзжасам жүйесіне байланысты соның ішінде, сөзжасамдық тізбектерді
топтастыруда және анықтауда қолданылатын термин сөздер анықталды.
- Бір буынды қимыл-қозғалысты салт етістіктері негізінде жасалған
сөзжасамдық ұялардағы сөзжасамдық тізбектер сөзтабылық құрылымы
тұрғысынан бірнеше сөзтабылық үлгілер бойынша топтастырылды.
Зерттеудің теориялық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері
сөзжасам теориясын толықтырады, сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тізбек және
ондағы туынды сөздер теориясына қосылған үлкен үлес болып табылады. Жұмыс
барысында жасалған теориялық тұжырымдардың осы мәселенің одан әрі
зерттелуіне, басқа да сөзжасамдық ұялардың зерттелуіне әсері болады.
Сөзжасамдық ұя теориясының дамуына үлес болып қосылып, оның келешегіне
жол ашады.
Зерттеудің практикалық маңызы. Диссертация нәтижелерін жоғары оқу
орындарында сөзжасам пәні бойынша арнайы курстар оқып, семинарлар
жүргізуде пайдалануға болады. Сонымен қатар, зерттеу жұмысының нәтижелері
болашақта сөзжасамның оқулық, оқу құралдарын жазушы, сөзжасамдық ұя
сөздігін құрастырушы ғалымдарға пайдалы болмақ.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, әр тарауға байланысты жеке тұжырымдар мен қорытындыдан тұрады.
Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымша беріледі.
1. СӨЗЖАСАМДЫҚ ТІЗБЕКТЕР МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Сөзжасамдық тізбектердің зерттелу тарихына шолу
Сөзжасам – лингвистика ғылымында жеке сала ретінде кеш дамып,
жетіліп келе жатқан сала. Қазақ тіл білімінде ол жеке сала ретінде 80, 90-
жылдардан бері қарай зерттеле бастады. Бұрын жеке сала ретінде мән беріле
қоймаған сөзжасам мәселесі грамматиканың морфология саласында, кейбір
мәселелері лексикология салсында қарастырылып келді. Бұған сөзжасам
жүесінің теориялық мәселелерінің назардан тыс қалып келгендігін білеміз.Бұл
жөнінде профессор Н.Оралбаева Сөзжасам жеке сала ретінде танылмай, жеке
сөз таптарының құрамында қаралып жүргенде, сөзжасамның жалпы теориялық
мәселелері зерттелмей, барлық назар жеке сөз таптарын жасау төңірегінде
болды. Бұл сөзжасамның жеке проблемаларының зерттеліп, жалпы теориялық
проблемаларының артта қалуына әкелді, - дейді [1,5].
Ғалым Қ.Қалиев жоғарыдағы мәселе жөніндегі өз ойын Сөз тудыру –
жеке сала деген мақаласында былай көрсетеді: Сөз тудырудың грамматикаға
да, лексикологияға да қатысты екені даусыз, өйткені ол сөз жасау жағынан
грамматикамен, сөздік құрамды толықтыру жағынан лексикологиямен ұштасып
жатыр. Бірақ сөз тудыруды тек грамматикада болмаса, лексикологияда
қарастыруда оның өзіне тән ерекшелігінен туатын аспектілері назардан тыс
қалады [2, 59].
Қазіргі таңда сөзжасам – тіл білімінің жеке бір саласы.
Сөзжасамның дербес сала ретінде танылып, теориялық дәлелдеулері белгілі бір
деңгейге көтерілуі 1989 жылғы Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі -
атты монографияға байланысты. Көрсетілген монографияда ғалымдар сөзжасамды
тіл білімінің жеке, дербес саласына жатқызып, сөзжасамның негізгі
объектісіне сөз жасаушы тәсілдерді, сөз жасаушы тілдік нұсқаларды,
сөзжасамдық типтер мен тізбектер, сөздің жасалу үлгілерін, туынды сөздер
мен олардың түрлерін, сөзжасамдық заңдылықтар мен сөзжасамның сөз таптарына
қатысын жатқыза отырып, сөзжасам тілдегі сөз жасау процесімен байланысты
барлық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейтінін көрсетті. Осы мәселе
төңірегінде алғаш мағлуматтар беріліп, тұжырымдар жасалды [1, 368].
Сонымен қатар, сөзжасамның жеке сала ретінде қалыптасуына кейінгі
он жылдықта жазылған ғалымдардың еңбектерінің де қосқан үлесі көп. Олардың
қатарына: Н.Оралбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам
жүйесі А., 1988 ж., С.Исаевтың Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің
грамматикалық сипаты А., 1998 ж. атты еңбектері мен З.К. Ахметжанованың
Сопоставительное исследование лексики тюркских (казахского, киргизского,
узбекского) и руского языков деген диссертациялық жұмысын А., 1981 ж., Л.
Жаналинаның Сопоставительные словообазование русского и казахского языка
А., 1998 ж., З. Бейсембаеваның Сөзжасамды оқытудың ғылыми-әдістемелік
негіздері А., 1998 ж. монографияларын жатқызуға болады.
Н.Оралбаева Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі атты
еңбегінде сөзжасам жүйесінен жалпы мәлімет бере отырып, сан есімнің
сөзжасам жүйесін жан-жақты қарастырады. Сан есім сөзжасамының негізгі
жасалу тәсілдері көрсетіліп, олардың сөзжасам жүйесінен алатын орны
сипатталады [3].
С. Исаев жоғарыда аты аталған монографиясының 4-бөлімін толығымен
сөзжасам және сөз тудыру тәсілдеріне арнаған. Автор еңбегінде Сөзжасамның
негізгі объектісі болып табылатын жаңа сөз жасау процесінің
ерекшеліктерінен туындайтын өзіндік жүйелері бар, ол ең алдымен, сөзжасам
тәсілдерімен бірге сөзжасам үлгілер, сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық қатар,
сөзжасамдық құрылым деген ұғымдармен байланысты дей келе, сөзжасам
тәсілдеріне жеке-жеке тоқталып өткен [4, 252].
Л. Жаналинаның монографиясында орыс-қазақ тілдеріндегі сөзжасам
мәселелері синхронды, диахронды аспектілер негізінде салыстырмалы түрде
қарастырылады [5].
З. Бейсембаеваның аталмыш монографиясында сөзжасамның ғылыми негізі,
сипаты және осылардың негізінде сөзжасамды орта мектепте оқытудың жолдары
көрсетіледі. Кітапта орта мектептердің 2-7 сыныптарына арналған сөзжасам
бойынша жоба-бағдарлама жасалып ұсынылған [6].
Кейінгі кезде сөзжасам мәселелері жөнінде өзіндік көзқарасын
түйндеген бір қатар зерттеу жұмыстар қорғалды. Сөзжасамның жеке сала
ретінде танылып, оның өзіндік ерекшеліктері айқындалуда бұл зерттеу
жұмыстарының орны ерекше. Бұл ретте А. Салқынбайдың, Б. Қосымованың, Г.
Жекембаеваның, Г. Шаһарманның, Ж. Отарбекованың, З. Умирзакованың зерттеу
жұмыстарын атауға болады.
А. Салқынбайдың Тарихи сөзжасам атты докторлық диссертациясында
сөзжасам семантикалық аспект тұрғысынан қарастырылған. Ғалым сөзжасам
жүйесінің түркологияда, соның ішінде қазақ тіл біліміндегі зерттелуіне
тоқтала отырып, сөзжасам жүйесімен байланысты бірнеше мәселелерді
қарастырады. Олар төмендегіше: 1) сөзжасамның зерттеу нысаны; 2)
сөзжасамның семантикалық табиғаты; 3) сөзжасам процесінің лингвогенездік
негізі; 4) фонетика-семантикалық тарихи сөзжасам; 5) семантикалық
сөзжасамның мотивациялық негізділігі; 6) синтетика-семантикалық сөзжасамның
парадигматикасы мен ситагматикасы; 7) тіркестердің атаулық сипаты мен рөлі
[7].
Б.Қосымованың Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етістіктер деген
зерттеу жұмысында күрделі етістіктер сөзжасамының нысанасы тұрғысынан
қаралып, оның жасалу жолы мен мағыналық ерекшеліктері ғылыми негізде
дәлелденді [8].
Г. Е. Жексембаеваның Қазақ тіліндегі кірме сөздердің сөзжасам
қызметі атты кандидаттық диссертациясында қазіргі қазақ тіліндегі кірме
сөздердің сөзжасам қызметі, тілде орнығуы, сөз тудыру ерекшеліктері
қарастырылады. Моңғол, орыс, араб, парсы тілдерінің қазақ тіліндегі
сөзжасамдық қасиеті анықталып, көрсетілген тілдердің қазақ тілінің дамуына
тигізген әсері сөз болады [9].
Г. Шаһарманның кандидаттық диссертациясында сан есім негізінде
жасалған туынды сөздердің құрамы, өзіндік ерекшеліктері, жасалу жолдары жан-
жақты қарастырылады. Диссертацияда сан есім сөздердің мағыналарына туынды
мағыналардың қосылуы сөзжасамның мағыналық (лексика-семантикалық),
синтетикалық (морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік) тәсілдері арқылы
жүзеге асатындығы туралы айтылады [10].
Ал Ж. Отарбекованың зерттеу жұмысының негізінде ортағасырлық (1602)
түркі жазба мәдениетінің тамаша үлгісі Қадырғали Қосымұлы Жалайыридың Жами
ат-тауарих атты шежіресі алынған. Зерттеуші өз еңбегінде ескерткіш
тіліндегі сөзжасамды қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасам процесімен салыстыра
қарайды. Шежіредегі сөздердің жасалу табиғатын, даму сипатын сөзжасам
жүйесін зерттеуге арқау етеді [11].
З. Умирзакованың Словообразовательные поле наименований лиц по
профессии русского и казахского языков атты кандидаттық диссертациясында
орыс және қазақ тілдеріндегі мамандық атауларының сөзжасам қабілетін
салыстыра қарай отырып, орыс және қазақ тілдеріндегі сөзжасамның
жетістіктерімен осы мәселе төңірегіндегі кейбір теориялық тұжырымдарды
нақтылайды.
Жоғарыдағы еңбектерде сөзжасамның теориялық мәселелері
қарастырылса, енді бір ғалымдар өздерінің еңбектерін әр кезеңдегі ұрпақтан-
ұрпаққа мирас болып келе жатқан асыл қазына төл туынды сөздерді жинақтап,
басын біріктіріп, жүйеге келтіріп сөздік ретінде ұсынып отыр. Қандай да бір
сөздік белгілі бір мақсат үшін, қоғамдық сұраныс пен қажеттілікті атқару
үшін жасалатындығы белгілі.Олай болса мына ғалымдарды атап айтсақ, А.
Ибатовтың Қазақ тіліндегі туынды сөздер сөздігі А., 1988, Р. Сыздықованың
Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар А., 1990, А. Алдашева, Ш. Сарыбаев,
Н. Уәлиевтің Жаңа атаулар А., 1992, О. Тоққожаеваның Қазақ тіліндегі
сөзжасамдық ұялар сөздігі А., 1996, Б.Қ. Қасымның Күрделі зат есімдер
сөздігі А., 1999 сияқты еңбектердің сөзжасамдық ұя жасауда берер пайдасы
мол.
А. Ибатовтың Қазақ тілінің туынды сөздер сөздігі қазақ тіліндегі
туынды сөздердің жүйелі жиынтығын, сөздердің сөз тудыру мүмкіншілігін
көрсетудегі арнайы жасалған еңбек болып табылады. Сөздікте 14 мыңға жуық
сөз қамтылған. Автор туынды сөздердің қалай жасалғананын анықтауда туынды
сөздерді түбірден қосымшаға қарай және керісінше қосымшадан түбір тұлғаға
қарай қуалай отырып талдау жасау, амалын қолданған 12.
Р. Сыздықованың 1985 жылы жарық көрген Қазақ лексикасындағы жаңа
қолданыстар сөздігі толықтырылып, баспадан 1990 жылы қайта шықты. Алғашқы
сөздікте 1973-1983 жылдар арасындағы жаңа қолданыстар қамтылса, кейінгі
бсылымында 1984-1988 жылдар аралығында пайда болған жаңа сөздер енгізілген.
Автор сөздіктің құндылығы туралы төмендегідей айтады: ... сөздік қазынаны
молайтатын, тілдің ілгері даму процесін көрсететін бағалы дүниеліктер 13,
7.
А. Алдашева, Ш. Сарыбаев, Н. Уәлиев құрастырған Жаңа атаулар атты
сөздік 1992 жылы толықтырылып қайта жарық көрді. Сөздік 1984-1991 жылдарда
жиналған материалдар негізінде жасалған. Сөздікте сөзжасам тәсілдері арқылы
жасалған жаңа сөздер, жаңа мағынада қолданылған бұрынғы сөздер, қазіргі
қоғам өмірі тудырған жаңа құбылыс, зат, іс-әрекет т.б. атаулары болып
келетін, мағынасын ашып беруді талап ететін тіркестер енді .
Ал О. Тоққожаеваның Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұялар сөздігі қазақ
тіліндегі түбірлес сөздерді сөзжасамдық ұяларға топтастыру негізінде
жасалған алғашқы еңбек. Бұл еңбекте бір буынды есім негізден тараған 511
ұяға кіретін 9 мың 980 туынды сөз қамтылған 14.
Б.Қ. Қасымның Күрделі зат есімдер сөздігі тіліміздегі сөзжасамның
аналитикалық амал-тәсілдері арқылы жасалған зат есімдерді қамтыған. Автор
сөздіктің кіріспе бөлімінде Күрделі зат есімдердің сөзжасамдық тізбегін
бермедік:
Ақсақал - ақсақалдай
- ақсақалды
- ақсақалдық.
Келешек жұмыста күрделі зат есімдердің сөзжасамдық қосағын, сөзжасамдық
тізбегін, сөзжасамдық ұясын жасау, морфемдік тұлғаларды анықтау мақсаты
бар деп ескертеді 15, 11. Әр жылдары жарияланып, қазақ тілі сөзжасамының
дамуына өз үлестерін қосқан Н. Оралбаева, Е. Жанпейісов пен С. Нұрханов, Ә.
Ағманов, Қ. Есенов, Ж. Отарбекова, А. Салқынбай, Т. Тоқтарова, Н. Қоқышева
т.б. ғалымдардың ғылыми мақалаларын да айта өткен жөн. Жоғарыда көрсетілген
авторлардың ғылыми мақаларында негізінен сөзжасамның жеке сала ретінде
қалыптасуы, сөзжасамның тілдің басқа салаларымен, әсіресе, морфология,
лексикологиямен байланысы, айырмашылығы, сөзжасамдық ұя, тізбек, тарам, жұп
т.б. сияқты сөзжасамның құрылымдық бірліктері негізінде зерттеу, олардың
тарихына шолу жасау мәселелері қарстырылады.
Сонымен, жоғарыдағы келтірілген деректерге сүйенетін болсақ,
қазіргі кезде қазақ тілінің әбден қалыптасқан өте күрделі сөзжасам жүйесі
бар. Дегенмен, тілде сөзжасам мәселесіне байланысты жоғарыда келтірілген
деректерден басқа мәліметтер жоқ екен деген ойдан аулақ болу керек.
Сөзжасам жүйесіне арналып жазылған жоғарыда аталған ғалымдардың
еңбектерінде сөзжасам жүйесінің зерттеуіне шолу жасалғандықтан, біз қысқаша
тоқталып өттік. Біз тоқталған деректерді сөзжасам саласының жеке сала
ретінде қалыптасқаннан кейінгі кезеңде жасалып жатқан іс-шаралар деп
түсінген дұрыс. Ал сөзжасамның қазіргідей дәрежеге жетуінің негізі әріде.
Басқаша айтар болсақ тіліміздің әбден қалыптасқан, орныққан, өте күрделі
сөзжасамы – ұзақ уақыттағы дамудың нәтижесі. О. Отарбекова Сөзжасам
мәселелері және оның түркологияда зерттелуі атты мақаласында сөзжасам
проблемаларына қатысты еңбектерге шолу жасай отырып, түркологиядағы
сөзжасамның зерттелуін мынадай кезеңдерге бөлуге болатындығын жазады.
1. ХІХ ғасырға дейінгі кезең. Сөзжасам қосымшалары туралы ілімнің
негізі қалануы.
2. ХІХ ғасырдың басынан бастап Октябрь революциясына дейінгі кезең.
Сөзжасам туралы ағаш зерттеулердің жарық көруі.
3. ХХ ғасырдың бірінші жартысы.Көптеген ғылыми грамматикалардың
жарық көріп, сөзжасамның морфологияның бір элементі ретінде
қарастырылуы.
4. 1950 жылдардан кейінгі кезең. Негізінде морфологияда
қарастырылғанымен, сөзжасамның өзіндік қасиеттерінің (өнімді,
өнімсіз, құнарлы, құнарсыздығы) зерттелуі, дербес сала ретінде
арнайы зерттеу объектісіне айналуы, тарихи тұрғыдан зерттеле
бастауы [16,8].
Ғалым Ж. Отарбекованың түркологиядағы сөзжасамның зерттелуін 4
кезеңге топтастыруын қолдай отырып, өз тарапымыздан осы топтастыруға 5-
кезеңді қосуды ұсынамыз. Бұл кезеңдегі сөзжасамның тіл білімінің жеке
саласы тұрғысынан зерттеле бастауы яғни сөзжасамның жалпы теориялық
мәселелері оның ішінде сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық
тарам, сөзжасамдық тип т.б. синхронды сөзжасам жүйесінің комплексті
бірліктері тұрғысынан зерттеу негізге алынады. Сонымен, ғалым көрсеткен 4-
кезең 1950 жыл мен 1989 жыл аралығындағы сөзжасамның зерттелуін қамтиды да,
біздің қосқан 5-кезеңіміз 1989 жылдан бергі кезеңді қамтиды. 5- кезең
профессор Н. Оралбаеваның басшылық жасауымен қазақ тіл білімінде алғаш
арнайы жазылған Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монографиямен
байланысты. Сонымен, сөзжасам тілдің дамуымен бірге дами отыра, талай даму
сатыларынан өтіп, әбден толығып, күрделеніп қазіргі өте жүйелі дәрежеге
жеткен. Мәселен, ғалым А.В. Гладилин сөзжасамды зерттеу барысында ұстанған
ғалымдар көзқарасын 3-ке жіктейді. Олар: 1) морфологиялық немесе
сөзтабылық (морфологической или частеречной); 2) реляторлы немесе
генотипті (реляторной или генотипической); 3) ұялы концепция.
Ғалым әрбір концепцияға жеке-жеке тоқталып, олардың өзіндік ерекшелігін
және сөзжасам жүйесінің дамуына қосқан үлесіне сипаттама жасай отырып, осы
концепциялардың ішіндегі соңғы ұялы концепцияның сөзжасамды зерттеуде
тиімді екендігін айтады. Дело в том, что все ранее существовавщие взгляды
на систему строились в основном на описании только одного типа системных
связей – связей по тождеству формы. И система словообразовательных типов, и
система моделей внутренного устройства, и система генотипов в конечном
счете сводятся к классификации, группированию разрозненных, разнокорненных
производных слов либо по тоджеству форманта, либо по тоджеству
категорияльной принадлежности, либо по тоджеству морфемного устройства. Все
эти системы не учитывают еще одного важнейшего типа системных связей –
формально-семантических отношений между родственными словами. А этот тип
связей наиболее полно, отчетливо и целостно проявляется в
словообразовательном гнезде [17, 21].
Сөзжасам жүйесін ұялар арқылы сипаттаудың алғашқы жүйеленген
тәжірибесін А.Н. Тихонов еңбектерінен көреміз [18,32]. А.Н. Тихонов
сөзжасамдық ұяларға қатысты жарық көрген еңбектерінде сөздерді ұялау
теориясымен байланысты бірнеше мәселелерді талқылай отырып, сөзжасам
жүйесін сөзжасамдық ұялардың жиынтығы ретінде қарастырады. 1970-80 жылдары
ғалым А.Н. Тихонов көтерген мәселелер мыналар: 1) сөздерді синхрониялық
ұяға жатқызу критерийлері; 2) ұядағы сөздердің өзара мағыналық қатынастары;
3) көп мағыналы түп негіздің мағыналарының ұядағы көрінісі; 4) түп негіз
бен сөздің ұя жасаудағы өндірілімдік дәрежесі; 5) сөзжасамның комплексті
бірліктері т.б.
Тілдің сөзжасам жүйесін сөзжасамдық ұялар тұрғысынан зерттеуде өз
теориялық үлесін Е.Л. Гинзбург, П.А. Соболева, Е.А. Земская, И.С. Улуханов,
А.Н. Немченко, Л.К. Жаналина және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері қосты.
Ғылыми еңбектер орыс тілі материалдары негізінде қарастырылды. Яғни
ғалымдар зат есім, сын есім, етістік сияқты сөз таптарына қатысты лексика
семантикалық топтар мен тақырыптық топтар негізінде жасалған ұяларға талдау
жасай отырып, сөзжасамдық ұяның жалпы теориясын жасады. Мәселен, Е.Л.
Гинзбург, П.А. Соболева сөзжасамдық ұяларды аппликативті жасалым үлгілері
әдісімен зерттейді. Ғалымдар өз еңбектерінде сөздерді ұяларға топтау
мәселелері, сөзжасамның құрылымдық бірліктерінің иерерхиясы, олардың
сөзжасам жүйесіндегі орнын, сөзжасамдық ұялардың мағыналық құрылысын
қарастырады.
Ал Е.А. Земская сөзжасамдық ұяны синхронды және диахронды
аспектілер тұрғысынан қарастыра отырып, синхронды сөзжасам жүйесінің
құрамды (комплексный) бірліктерін зерттейді.
Профессор Л.К. Жаналинаның еңбектерінде де сөзжасам мәселелері
кеңінін қарастырылады. Ғалым мұнда сөзжасамдағы синхрония мен диахрония
ұғымдарына қатысты мәселелерді, сондай-ақ, мотивация, сөзжасамдық
қатынастар, семантиканың негізгі бірлігі – сөзжасамдық мағына т.б. көптеген
күрделі мәселелерді зерттейді.
Сөзжасамдық ұя мәселесіне арналған әр жылғы ғалымдардың құнды
еңбектерінің негізінде ғалым А.Н. Тихонов 1985 жылы Орыс тілінің
сөзжасамдық сөздігін шығарды. Бұл еңбек сөзжасамдық ұя жайлы жазылған ең
алғашқы әрі көлемді сөздік. Сөздікте сөзжасамдық ұяның ең маңызды
мәселелері қарастырылып, 126690-нан астам туынды сөздер жүйелі түрде
сөзжасамдық ұяларға біріктірілген. Ғалым аталмыш еңбекте сөзжасамдық ұяны
былай түсіндіреді: Словообазовательный тип – не единственная еденица
словообразовательной системы. Система в словообразовании – это и система
словообразовательных гнезд. Под словообразовательным гнездом понимается
упорядоченная отношениями производности совокупность слов,
характеризующихся общностью корня [19,36].
Қазіргі қазақ тілі білімінде сөзжасамдық ұяға алғаш ғылыми анықтама
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монографиялық еңбекте
берілген. Онда: Сөзжасамдық ұя деп бір негізгі түбірден тараған
түбірлердің жиынтығы аталады- делінген [1,51]. Сонымен, сөзжасамдық ұя
қарапайым құрылымдық бірліктері күрделі бірліктер құрамына кіретін жүйелі
иерархиялы бірліктердің жиынтығын құрайды. Яғни сөзжасамдық жұп сөзжасамдық
тізбек, тарам құрамына кірсе, кейінгі екі бірлік сөзжасамдық тізбек пен
сөзжасамдық тарам жиынтығын көрсетеді. Олай болса, сөзжасам жүйесін
сөзжасамдық ұяларды зерттеу арқылы сипаттау, сөзжасамдық ұяның құрылымдық
бірліктерін жан-жақты қарастыруды қажет етеді. Бұл жөнінде А.С. Тихонов:
Без типологии СЦ невозможно создать типологию С.Г. Пока не будет создана
типология всех образовательной системы языка - дейді. Ғалымның жоғарыда
жасаған тұжырымынан сөзжасамдық бірліктер толық қарастырылмайынша,
сөзжасамдық жүйенің, ұяның өзіндік ерекшеліктерін толық сипаттау мүмкін
еместігін аңғарамыз.
Кейінгі кезде қазақ тіл білімінде сөзжасамдық жұп, сөзжасамдық
тарам, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық ұяның құрылымдық бірліктері деп
танылып, жоғарыда аталған монографиялар мен ғылыми мақалаларда азды-көпті
мәсіметтер біріліп жүр. Ғалым Е. Жанпейісов пен С. Нұрханов Қазақ
тіліндегі сөзжасам мәселелері атты мақалаларында Қазір зат есім жасайтын
жұрнақтарды мынадай негізгі ұғымдармен байланыстыру қажеттігі туып отыр. Ол
ұғымдар, атап айтсақ, мыналар: сөзжасамдық тип, сөзжасамдық мағына,
сөзжасамдық тұлғалық, сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық қосақ, сөзжасамдық
қатынас т.б. - дейді.
Біз жұмысымызда сөзжасамдық ұяның синагматикалық тұрғыдағы ең
маңызды бірлігі сөзжасамдық тізбек мәселесін жан-жақты қарастырмақпыз.
Тіл білімінде Сөзжасамдық тізбек ұғымы тілшілердің назарына 1970
жылдардың соңы мен 80-жылдардың басында ілікті. Оған тілші ғалымдардың
тілдің сөзжасам жүйесін ұялар тұрғысынан қарастыру амалы себеп болды.
Сөзжасамдық тізбек мәселесі А.Н. Тихоновтың сөзжасамдық ұядағы сөздердің
құрылымдық және семантикалық байланысына арналған жұмыстарында
қарастырылады. Осы жұмыстар кейінгі зерттеушілердің тізбек мәселесіне деген
қызығушылығын оятып, оның жан-жақты зерттелуінің басты қазығы, негізі
болды. 1980-жылдан бастап, сөзжасамдық тізбекті зерттеу ғалымдардың үлкен
көзқарасына ие болды. Осы жылдары бұл тақырып төңірегінде әр түрлі
аспектіде жазылған көптеген мақалалар жарық көрді. Сөзжасамдық ұя және оның
құрылымдық бірліктерінің мәселесіне байланысты 1982-жылы Самаркандта өткен
ғылыми конференцияда мақалалар оқылды. Осы конферненцияда сөзжасамдық
тізбекке байланысты бірнеше баяндамалар оқылып, талданды. Жалпы сөзжасам
жүйесі, соның ішінде сөзжасамдық тізбек туралы ғалымдардың мақалалары әр
жылғы Актуальные проблемы русского словообразования (1980, 1982, 1985,
1987, 1989) атты жинақта жарияланып отырды.
А.С. Тихоновтың Отглоголные словообразовательные цепочки в
современном русском языке атты кандидаттық диссертацичсы қорғалды. Бұл
толығымен сөзжасамдық тізбекке арналған ең алғашқы монографиялық зерттеу
жұмысы болды. Ғалымның аталмыш диссертациясы мен сол жылдары жарық көрген
мақалаларында сөзжасамдық тізбек теориясымен байланысты бірнеше мәселелер
қарастырылды. Автор негізгі зерттеу нысанасы етіп орыс тіліндегі құру
(созидания), қирату (разрушения) түбір етістіктерінің лексика-семантикалық
топтары негізінде жасалған сөзжасамдық ұяларды алған.
М.Ю. Зуева диссертациялық жұмысында сөзжасамдық тізбектің
морфонологиялық ерешеліктері зат атауын білдіретін зат есімдер тұрғысынан
қарастырады. Ғалым сөзжасам жүйесінің толық зерттелуі үшін сөзжасамдық
тізбек бойындағы сөздерді қарастыруда, сөздердің өзара морфемдік
үйлесімділігінің қандай заңдылықтарға жүгінетіндігін міндетті түрде анықтап
алу керектігін айтады. Зерттеу нысанасы ретінде алынған сөзжасамдық
ұялардағы сөзжасамдық тізбектер бойындағы морфонологиялық тәсілдерді
көрсетеді. Зерттеуші морфонологиялық тәсілдерді сөзжасамды зерттеу
жағдайында қолдану туралы ойын еңбекте былай береді: Исследования
словообразовательных условий прменения тех или иных морфонологических
средств, взаимодейтвия их в различных позициях составляет важнейшую задачу
словообразовательной морфонолгии [20,27].
Сөзжасамдық ұяны зерттеген бірқатар ғалымдардың назарын аударған
мәселе – сөзжасамдық ұяның құрылымдық бірліктері. Яғни, сөзжасамдық тізбек,
сөзжасамдық тарам мәселелері. Мәселен, Р.А. Кдырбаеваның, А.Ю. Самохиннің,
Г.А. Николаевтің еңбектерінде сөзжасамдық тізбек сөзжасамдық ұяның
құрылымдық бірлігі ретінде қарастырылып, тізбектің кейбір теориялық
мәселелері айқындалды.
Р.А. Кдырбаева Структура словообразовательных гнезд и исходном
словом – именам существительным в современном русском языке атты
кандидаттық жұмысында сөзжасамдық ұяларды ситагматикалық және
парадигматикалық тұрғыдан қарастырады. Сөзжасамдық ұяның ситагматикалық
деңгейдегі құрылымдық күрделі мүшесі ретінде сөзжасамдық тізбек қаралады .
А. Ю. Самохиннің медицина терминологиясындағы сөзжасамдық ұяларға
арналған ғылыми-зерттеу еңбегінде де сөзжасамдық тізбек сөзжасамдық
ұялардың құрылымдық бірлігі ретінде қарастырылады. Ғалым жұмысында
ұялардағы сөзжасамдық тізбектердің жиі кездесетін сөзтабылық үлгілерін
көрсетеді .
Г.А. Николаев ғылыми-зерттеу еңбегінде сөзжасамдық тізбек пен
сөзжасамдық тарамдарды сөзжасам жүйесіндегі туынды сөздерді топтастырудың
мәнді көрсеткіштері ретінде қарастыра отырып, көрсетілген екі бірлікті
тарихи сөзжасам тұрғысынан зерттеу мәселелеріне көңіл бөледі. Осы мәселелер
жөніндегі ғалымның өз сөзі төмендегіше: ... они изучаются в науке прежде
всего в синхроническом аспекте. Но не менее перспективно изучение этих
едениц словооразовательной системы в историческом плане, т.е. в плане
становления конкретных парадигм и цепочек и развития отношений в уже
сложившихся построениях [21, 124].
Жоғарыда айтып өткеніміздей сөзжасамдық тізбек мәселесіне байланысты
жызылған мақалалар негізінен Актуальные проблемы русского
словообразования атты мақалалар жинағында жарияланып отырды. Әр жылы
жинақта жарияланған мақалалардың кейбірінде сөзжасамдық тізбектің тұлғалаық
құрылымы қарастырылса,енді бірінде сөзжасамдық тізбектің мағыналық құрылымы
қарастырылады. Мәселен, сөзжасамдық тізбектің тұлғалық құрылымының әртүрлі
көріністерімен өзіндік ерекшеліктері төмендегі ғалымдардың мақалаларында
қарастырылды: Б.Б. Бегаджиев, В.Н. Виноградов, Р.М. Гейгер, О.И. Дощенко,
С.С. Карабекова, Б.Б. Таджибаев, Р.М. Трифонова, Б.Д. Хамраев, Н.М.
Черненко т.б. Бұл еңбектерде әртүрлі сөз таптарына және лексико-
семантикалық топтарға жататын түп негіз сөздерден жасалған сөзжасамдық
ұялардағы тізбектердің құрылысы, сөзжасамдық тізбек мүшелерінің өзара
негізділік қатынасындағы әртүрлі типтер, сөзжасамдық тізбектің сөзжасам
жүйесінің басқа құрылымдық бірліктермен, соның ішінде сөзжасамдық типпен
өзара байланысы қарастырылады. Сонымен қатар, сөзжасамдық тізбектің
тұлғалық және мағыналық құрылымының түп негіз сөздің лексико-грамматикалық
ерекшеліктеріне бағынышты екендігі туралы тезис бірнеше рет нақтыланып,
бекітілген. О.П. Ермакова, А.М. Зализняк, М.В. Китайгородская, А.К. Бириха,
А.И. Ширшов, В.Т. Шкляров, А.С. Какаева, К.Я. Хурамшина т.б. ғалымдардың
мақалалары сөзжасамдық тізбектің кейбір лексико-семантикалық ерекшеліктері
мен мағыналық құрылымына арналып жазылған. Бұл мақалаларда сөзжасамдық
тізбек мүшелері арасындағы өзара мағыналық байланыс, сөзжасамдық тізбектің
түп негіз мүшесінің тура және ауыспалы мағыналарының сөзжасамдық тізбектің
мағыналық құрылымына әсері, сөзжасамдық тізбек мүшелеріндегі жаңа мағыналы
сөздің пайда болуы, оның өзі мағыналас жаңа сөз тудыру т.б. мәселелер
қарастырылды.
Сонымен, жоғарыдағы сөзжасамдық тізбекке арналған жұмыстар негізінде
орыс тіл білімі негізінде сөзжасмдық тізбек төңірегіндегі сұрақтар едәуір
дәрежеде өз шешімін тапты деп айтуымызға әбден болады.
Түркологияда соның ішінде, қазақ тіл білімінде сөзжасамдық тізбек
мәселесі - әлі зерттелмеген тың тақырып. Десек те, Сөзжасамдық тізбек
ұғымы болғанымен, оның мазмұны, табиғаты қазақ тіл білімінде бар құбылыс.
Бұлай деуімізге төмендегі мысалдар дәлел:
1) Қазақ тілі – нағыз агглютинативті тіл. Агглютинативті тілдерге
тән басты ерекшеліктер мыналар: түбірге қосымшалар қосылғанда, түбірдің
өзгермеуі; қосымшалардың бір түбірге біркелдкі түрде, бірінен соң бірі
жалғана беруі. Жоғарыда келтірілген дәлелді ғалым Ғ. Бегалиевтің Основные
сведения о словообразовании в казахском языке атты мақаласындағы 22,51
және ғалым Л.К. Жаналинаның тұжырымы [23,379) нақтылай түседі.
2) Әр жылдары Сөз таптары және олардың морфологиялық құрылымы
тақырыбына арналып жазылған ғалымдарымыздың еңбектерінде сөзжасамдық тізбек
тұрғысынан зертелмесе де, тізбекке қатысты туынды түбірлер мәселесі бар.
Бұған бірнеше ғалымдарды атап өтсек: А. Ысқақов, И.Е. Маманов, Ә. Хасенов,
А. Хасенова, Ж. Шакенов, Ә. Төлеуов т.б. Мәселен, ғалым А. Ысқақов Қазіргі
қазақ тілі атты оқулығында ... біл – білім – білімпаз, біл – білгір, біл
– білгіш, біл – білін, біл – білдір, біл – біліс т.б. деген сөздерді бір
түбірден өрбіген туынды сөздер, әдетте түбірлес сөздер деп аталады дейді
[24, 87].
3) Ана тіліміздің байлығының нақты көрсеткіші саналатын Қазақ ССР
Ғылым академиясының Тіл білімі институты шығарған 10 томдық түсіндірме
сөздіктер мен әр жылдар жарық көрген фразеологиялық, орфографиялық,
орфоэпиялық және А. Ибатовтың Қазақ тілінің туынды сөздер сөздігі
құрылыстары да осы тізбектік сипатқа жақын деуге болады.
Дегенмен, сөзжасамдық тізбектің жаңа үрдісте атына заты сай болып
келуі әрине, сөзжасамдық ұя мәселесімен жалпы сөзжасам мәселесімен
байланысты. Сонымен бір сөзбен айтқанда, Сөзжасамдық тізбек деген ұғым
кейінгі ғылым жетістіктерінің жемісі.
Қазіргі қазақ тілінде сөзжасамдық тізбек арнайы нысанасы болмаса да,
кейбір еңбектерде сөзжасамдық тізбекке анықтама беріліп сипаттама жасалған.
Бұл ретте Н.О. Оралбаеваның, А. Салқынбайдың, З. Бейсембаеваның жоғарыда
аталған еңбектерін көрсетуге болады. Біз профессор Н. Оралбаеваның Қазіргі
қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монографиялық еңбекте сөзжасамдық
тізбекке алғаш рет берген анықтамасын дұрыс деп танып, оны зерттеу
жұмысымызда басшылыққа алдық. Атаулы еңбекте ғалым: Қазақ тіліндегі негізгі
түбір сөздердің тілге берген сөзжасамдық тізбектеріне қарап, олардың тілді
байытудағы қызметі ерекше екенін айта келіп, бір түбірден тараған бірінен-
бірі тікелей туындайтын, біріне-бірі негіз болатын негізді сөздердің тобы
өзжасамдық тізбек деп аталады дейді [1,51].
Сөзжасамдық тізбек сөзжасамдық ұяның негізгі бір бірлігі екендігі,
оның сөзжасамдық ұяның құрамына кіретіні ғылымда әбден танылған, біз де осы
пікірдеміз.
Ал сөзжасамдық тізбек қазақ тіліндегі ұяларда қандай қызмет
атқарады, оның өзіндік ерекшеліктері қандай, құрылысы, ішкі мүшелері сияқты
толып жатқан мәселелерге қазақ тіл білімінде нақтылы жауап бар деп айта
алмаймыз. Өйткені ол мәселе арнайы талай рет зерттелуі қажет. Қазақ
тіліндегі барлық сөзжасамдық ұялардағы сөзжасадық тізбектер зерттелгенде
ғана, мәселенің жауабы табылуы мүмкін. Ол – келешектің ісі, бұл күрделі
мәселе бір зерттеу жұмысында түбегейлі шешіле қалмайды. Алайда сөзжасамдық
тәзбек мәселесін зерттеуде нысанамыз болып отырған бір буынды қимыл-
қозғалыс салт етістіктері негізіндегі сөзжасамдық ұялардағы сөзжасамдық
тізбектердің негізгі ерекшеліктерін көрсетуді мақсат еттік.
1.2. Сөзжасамдық тізбектің жалпы сипаттамасы
Қазақ тіліндегі сөзжасам мәселесімен байланысты еңбектерде
сөзжасамдық тізбекке байланысты жол-жөнекей айтылған бірлі-жарым пікірлер
кездеседі. Айналып келгенде бұл сөзжасамдық тізбек мәселесінің әлі қай
тілде де ашылмаған, анықталмаған мәселелерінің көп екндігін дәлелдейді, бұл
сөзжасамдық тізбек мәселесінің күрделілігімен де байланысты болуы мүмкін.
Сөзжасамдық ұя теориясындағы өте күрделі мәселе – сөзжасамдық
тізбек, өйткені сөзжасамдық тізбексіз сөзжасамдық ұя жоқ. Яғни ол –
сөзжасамдық ұяның ең ірі бірлігі. Оның өзіндік себебі бар. Сөзжасамдық ұя
бір негіз сөзден өрбіген түбірлес туынды сөздердің жиынтығы екендігі
шолудағы ғалымдар пікірінен көрінді. Ал осы туынды түбірлес сөздер түп
негіз сөзден бірінен-бірі тікелей туындайтын тізбектерден тұрады. Ұядаға әр
түбірлес туынды сөз сөзжасамдық тізбекте орналасады. Яғни ұядағы түбірлес
туынды сөздер қалай болса, солай шашылып жатпайды. Олар белгілі жүйеде
орналасқан. Бір ұядағы түбірлес туынды сөздердің орнын туынды сөздің қай
сөзден жасалуы шешеді. Мысалы, кел түп негізден келгіш деген туынды
жасалған, сондықтан оның орны кел деген негіз сөзден кейін болады, келгіш
сөзінен келгіште туындысы жасалды, оның орны келгіш деген негіз сөзден
кейін, келгіште сөзінен келгіштеп сөзі жасалды, ол келгіште сөзінен кейін
орналасады. Осы ұядағы кел түп негізден туындаған келім, келімпаз,
келімпаздық деген түбірлес туынды түбірлер бар. Олардың орналасуы да осы
берілген тәртіпте, өйткені кел етістігінен келім туындысы жасалды,
сондықтан ол өзінің негіз сөзінен кейін орналасады, одан жасалған келімпаз,
келімнің соңында тұр. Келімпаздың негізінде жасалған келімпаздық туынды
түбірі оның соңында тұр. Келімпаздың негізінде жасалған келімпаздық туынды
түбірі оның соңында тұр. Мысалы, кел→келім→келімпаз→ келімпаздық.
Олай болса, ұядағы туынды сөздердің орналасуы туынды сөздің жасалуына
қай сөздің негіз болуына байланысты екен. Сонда негіз сөз негізді сөзден
яғни, туынды сөзден бұрын тұратыны анықталды.
Ұядағы түп негізден жасалған туынды сөз келесі туынды сөзге негіз
бола алатын болса, онда туынды сөзден жасалған туынды сөз алғашқы туынды
сөзден кейін орналасады. Мысалы, жүр→жүргіз→жүргіздір. Сол сияқты туынды
сөздер бірінен-бірі жасалғанда, негіз сөз бен туынды сөздің орын тәртібі
үнемі сақталады. Яғни, негіз сөз алда, одан жасалған негізді сөз кейін
орналасады. Осымен байланысты бірінен-бірі жасалған туынды сөздердің
тізбегінен туындылардың қайсысы бұрын, қайсысы кейін жасалғаны да
аңғарылды. Мысалы, кет→кетір→кетіргіш деген сөзжасамдық тізбектегі
туындылардың ішінен алдымен кетіргіш деген туынды жасалған деп дәлелдеу
мүмкін емес. Кетіргіш деген туынды түбірдің негіз сөзі кетір одан бұрын
жасалған болуы керек, кетір сөзі болмаса кетіргіш сөзі жасалмаған болар
еді. Ал кетір туынды түбір сөзінің негізі кет түп негізі, сондықтан кетір
туынды түбірі кет сөзінің соңында тұруы керек. Бұл – негіз сөзінің
ерекшелігі. Осы ерекшелігін байқаған ғалымдар тізбек құрамындағы туынды
сөздерге иерархиялық қатынас тән деп есептейді.
Сөзжасамдық ұяда туынды сөздер кейде жүзге жетуі де мүмкін, сонда
олар қандай тәртіпте, жүйеде орналасуын да анықтау өте маңызды. Зерттеуші
Н.М. Қоқышева Сөзжасамдық ұялардағы сөзжасамдық сатылар туралы атты
мақаласында тіл білімінде туынды сөздерді сөзжасамдық ұяда орналастырудың
бірнеше тәсілі бар екенін көрсете отырып, орыс ғаалымдарының еңбектеріндегі
туынды сөздердің сөзжасамдық құрылымы мен деривациялық тарихын көрсету
мақсатында берілген шартты және формальды бейнелеудің негізгі бес түрін
көрсетеді. Мақалада автор көрсетілген белгілердің өзіндік ерекшеліктерін
көрсету мақсатымен әрқайсысына қысқаша сипаттама береді. Ол төмендегіше
баяндалады: бинарды бейнелеу-дің құндылығы – ол әр берілген туынды сөздің
сөзжасамдық құрылымын толығымен көрсете алады, бірақ оның деривациялық
тарихы мен өндірілімдік дәрежесін назардан тыс қалдырады; морфемалар
бойынша бейнелеу сөзжасамдық тарих пен өндірілімділік дәрежесін белгілі
мөлшерде ғана белгілейді, себебі аффикстер саны сөзжасамдық сатылар (шаг)
санына үнемі сәйкес келе бермейді; жақшалық бейнелеу осының бәрін көрнекі,
бірақ қолайсыз бейнелейді; реляторлы бейнелеу туынды сөздің деривациялық
тарихына тура бағытталған, бірақ оны (реляторлар индексі арқылы) сөз
таптары деңгейінде ғана бейнелейді; А.Н. Тихоновтың бейнелеуінде
сөзжасамдық процесс нақты беріледі. Қоқышева сөзжасамдық ұяда туынды
сөздерді орналастырудың тәсілдері ішінде ғалым А.Н.Тихонов бейнелеуінің
тиімді екендігін айтады. Ол тәсіл сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің
сөзжасамдық тізбектерінің бейнеленуі екендігі белгілі. Бұл бейнелеуде
тізбек бойындағы туындылардың бірінен-бірі тікелей туындауы анық көрінеді.
Ұядағы бірінен-бірі тікелей туындайтын туынды сөздер ғана топтасып,
сөзжасамдық тізбек жасайды.
Бұдан шығатын қорытынды ұядағы түбірлес туынды түбірлер бірінен-
бірі тікелей туындауы арқылы топ-топ болып жіктеледі, топтасады екен.
Сондықтан сөзжасамдық тізбекке берілген анықтамаларда осы ерекшелікке көп
көңіл бөлінеген. Соның бірі профессор Н. Оралбаева бір түбірден тараған
бірінен-бірі тікелей туындайтын, біріне-бірі негіз болатын негізді
сөздердің тобы сөзжасамдық тізбек деп аталады деген болатын. Жоғарыда
келтірілген кел →келгіш→келгіште→келгіштет бір сөзжасамдық тізбек болса,
кел→келім→келімпаз→келімпаздық екінші сөзжасамдық тізбек болады. Өйткені
осы екі тізбектің екеуі де кел түп негізден тарағанымен, олардың екеуінің
арасында бірінен-бірі тікелей туындау қасиеті жоқ. Олардың екі тізбек
болатын себебі екі тізбектің әрқайсысында бірінен-бірі тікелей туындау
қасиеті бар. Осыдан келіп бір ұяның ішінде қаншама туынды сөз болса, соның
бәрі бір тізбек болмайды. Олардың бір негізден басталып, бірінен-бірі
тікелей туындаған топтары ғана тізбек болатындықтан, оның соңғы мүшесінің
яғни, тізбекті аяқтайтын сөздің маңызы зор. Бір ұяда қанша тізбек болса,
соның бәрі түп негіз сөзден басталуы түрлі тізбектің танылуына кедергі
болмайды, өйткені әр тәзбектің аяқтаушы мүшесі басқа-басқа, сондықтан оған
сүйенуге болады. Мысалы, мына шық түп негіз салт етістігі негізінде
жасалған сөзжасамдық ұяда мынадайсөзжасамдық тізбектер бар: 1)
шық→шығар→шығарғыш →шығарғыштық, 2) шық→ шығар→ шығарлық, 3) шық →шығар→
шығарма шығармалық, 4) шық→шығар→шығарма→шығармашылық, 5) шық→ шығар→
шығарт→ шығартқыз, 6) шық→ шығар →шығарт →шығарттыр, 7) шық→шығар→шығарт
→шығарттыл, 8) шық→ шығар→ шығарушы →шығарушылық, 9) шық→ шығар→ шығарыл
→шығарылым, 10) шық →шығар →шығарыңқыра, 11) шық→ шығар →шығарыс, 12) шық
→шығасы шығасылы, 13) шық→шығасысыз, 14) шық →шығашақ, 15) шық →шығашық,
16) шық →шығу→ шығушы →шығушылық, 17) шық →шығыл, 18) шық→ шығым →шығымды
→шығымдылық, 18) шық→ шығым →шығымды→ шығымдылық, 19) шық→ шығым →шығымсыз,
20) шық →шығым →шығымсыз→ шығымсыздық, 21) шық →шығым→ шығымтал
→шығымталдық, 21) шық→шығым→шығымтал →шығымталдық, 22) шық →шығын→ шығында
→ шығындал, 23) шық →шығын →шығында →шығындан →шығындандыр, 24) шық→ шығын
→шығындар, 25) шық →шығын →шығындат, 26) шық →шығын→ шығынды 1, 27) шық→
шығын →шығынды 2, 28) шық →шығын →шығындыр, 29) шық →шығын →шығынсы, 30)
шық→ шығын →шығынсыз, 31) шық→ шығын →шығынсын, 32) шық→ шығын →шығындат,
33) шық→ шығын →шығыныс, 34) шық →шығын 2, 35) шық→ шығыңқы →шығыңқылау,
36) шық→шығыңқы →шығыңқыра, 37) шық→ шығыс 1, 38) шық→ шығыс 2, 39) шық→
шығыс 3, 40) шық→шығыс 4, 41) шық→ шығыр →шығырлы, 42) шық →шығыр→
шығырлық, 43) шық →шығыр →шығырсыз, 44) шық→ шығыр→ шығыршы,45) шық →шығыр
→шығыршық →шығыршықты, 46) шық→ шығыр →шығыршық→ шығыршықсыз.
Келтірілген сөзжасамдық тізбектер бір сөзжасамдық ұяға жатады,
бәрінің де алдыңғы мүшесі бір, ол – шық түп негіз сөзі. Бірақ әр
сөзжасамдық тізбектің соңғы мүшелері басқа-басқа. Яғни, әр тізбектің құрамы
түп негізден басталып, бірінен-бірі тікелей туындайтын, біріне-бірі негіз
болатын туындылардан тұрады. Ал сөзжасамдық ұяда олар жүйелі орналасқан.
Бір сөзжасамдық ұяның құрамында бірнеше сөзжасамдық тізбектер
болатыны ғылымда белгілі. Ал осы түрлі тізбектің болуы немен байланысты
деген мәселе көбіне ашылмай, мән берілмей, елеусіз қала береді. Біз
зерттеген сөзжасамдық ұялардың сөзжасамдық тізбектерінің түрлі болуын
ұядағы бірінші сатыдағы туынды түбір шешетіні анықталды. Бірінші сатыдағы
туынды түбірлердің бәрі – тікелей түп негіз сөзден 1-сатыда жасалған туынды
түбір сөздер. Ұяның 1-сатысында түп негіз сөзден бірден жасалған бір
тарамға жататын туынды сөздердің әрқайсысы ұяның сөзжасамдық тізбегінің
жасалуына негіз болады да, ол туынды түбірлерден тікелей басқа туынды
түбірлер біртіндеп, сатылап өрбіп, тізбек жасалады. Бірақ бұл жалғыз жол
емес. Сөзжасамдық тарам екінші, үшінші сатыларда бола береді. Әр сатыдағы
сөзжасамдық тарам мүшелері тізбектің көбейуіне қызмет етеді.
Жоғарыда келтірілген сөзжасамдық ұяда бірнеше сөзжасамдық тізбектің
жасалуына 1-сатыдағы 15 мүшеден (шығар, шығасы, шығашақ, шығашық, шығу,
шығыл, шығым, шығын 1, шығын 2, шығыңқы, шығыс 2, шығыс 3, шығыс 4, шығыр )
тұратын сөзжасамдық тарам мүшелері қызмет еткен және 2-сатыдағы 8 мүшелі
(шығарғыш, шығарлық, шығарма, шығарт, шығарушы, шығарыл, шығарыңқыры,
шығарыс) бір сөзжасамдық тарам, 4 мүшелі (шығымды, шығымсыз 1, шығымсыз 2,
шығындыр, шығынсы, шығынсыз, шығынсын, шығынт, шығыныс), 2 мүшелі
(шығартқыз, шығарттыр, шығартыл), 2 мүшелі (шығындал, шығындан), 2 мүшелі
(шығыршықсыз, шығыршықты) төрт сөзжасамдық тарамның мүшелерінің әрқайсысы
бір-бірден сөзжасамдық тізбек қосқан. Осының бәрі қосылып, бір түп негізден
бірнеше сөзжасамдық тізбек жасап, ұядағы тізбек санын өсірген.
Бұл арада ескертетін жағдай 2-сатыдағы, 3-сатыдағы сөзжасамдық
тарамдардың мүшелері арқылы жасалған сөзжасамдық тізбектердің соңғы
мүшелері басқа-басқа болады да, сөзжасамдық тізбектің бірінші, екінші
мүшелері бірнеше тізбекке ортақ бола береді. Мысалы: 1) шық→ шығым шығымды
→шығымдылық, 2) шық→ шығым→ шығымсыз→ шығымсыздық деген екі сөзжасамдық
тізбекті алсақ, олардың соңғы мүшелері бірінен-бірі басқа-басқа туынды
түбір сөздер, бірақ осы екі тізбектің бірінші және екінші мүшесі ортақ.
Олардың екі тізбек болуы екінші сатыдағы сөзжасамдық тарамның екі мүшесіне
байланысты. Олар сөзжасамдық тізбекті 2-сатыда өсірген.
Шық→шығым → шығымды →шығымдылық ─ 1-сөзжасадық тізбек
шығымсыз →шығымсыздық ─ 2-сөзжасамдық
тізбек
Сөзжасмдық тізбектің жасалуы 1-сатыдағы туынды түбірден басталып, әр
сатыдағы тарам мүшелері арқылы өсіп, соңғы мүшемен тізбек аяқталатыны
белгілі болды. 1-сатыда басталған тізбек әр сатыдағы тарамдардың мүшелері
арқылы тармақтанып, өсіп отыратындықтан, соңғы мүше ғана ұядағы тізбек
санын анықтауда негізгі белгі болып саналады.
Бір ұядағы тізбектердегі туынды түбір атаулы түбірлес сөздер
болғандықтан, олардың бәрі мағыналас сөздерге жататыны белгілі. Бірақ бір
ұядағы түбірлес сөздердің іштей мағыналық ерешелігі бар. Зерттеу жұмысында
бір ұядағы сөзжасамдық тізбектердің мағыналық ара қатысы бірдей емес екені
анықталды. Мысалы, қон → қонақ→ қонақсыз, қон→ қоныс→ қоныстық, қон→
қоным→ қонымды деген бір сөзжасамдық ұядағы 3 сөзжасамдық тізбекті
салыстырсақ, әр тізбек құрамындағы сөздердің мағыналық байланысы күшті
екені анық көрініп тұр. Бірақ осы 3 тізбектің бірінен-бірінің мағыналық
айырмашылығы бары да анық.
Олай болса, бір ұядағы түрлі тізбектегі түбірлес сөздерде түп негіз
сөзден шығатын жалпы мағыналық байланыс барын мойындай отырып, әр
сөзжасамдық тізбек құрамының өзіндік мағыналық ерекшелігі барын да тану
керек. Ол заңды құбылыс, өйткені мағыналық ерекшелік синонимдік қатар
мүшелерінде де болады. Ал бір ұядағы түбірлес сөздер синонимдер емес,
сондықтан әр тізбектің мағыналық құрамында мағыналық ерекшелік болуы –
орынды тілдік құбылыс.
Әр сөзжасамдық тізбектің мағыналық ерекшелігін анықтау қажет екені
осыдан келіп туады. Зерттеу барысында әр сөзжасамдық тізбектің мағыналық
ерекшелігі тізбектегі бірінші туынды түбір сөзге байланысты екені
анықталды. Тізбектегі бірінші туынды түбір одан басқа туынды түбірлердің
өрбуіне негіз болып, бір тізбектегі туынды сөздердің қай бағытта дамуына
әсер етеді де, тізбектің мағыналық құрамын белгілейді. Тізбете оның алғашқы
туынды сөзінен тараған туынды түбір сөздер болғандықтан, сөзжасамдық ұядағы
әр тізбектің ішкі мағыналық құрамы әр түрлі болады, өйткені бір ұядағы әр
тізбектің 1-туынды сөзі әр түрлі. Бұл тізбектерді бірінен-бірін ажырататын
белгілердің бірі деп қаралуы керек. Сонымен, бір негіз түбірден тараған,
бірінен-бірі тікелей туындайтын, біріне-біріне негіз болатын туынды
сөздердің тобы сөзжасамдық тізбек болады екен.
Сөзжасамдық тізбектің мүшелері бір-бірімен тығыз мағыналық
байланыста болады. Ол мағыналық байланыс негіз сөз бен одан жасалған туынды
сөздің арасында өте күшті болады. Осыдан келіп сөзжасамдық тізбек
мүшелерінің арасында синтагматикалық қатынас шығады.
Синтагманы алғаш сөйлеу элементтері тұрғысынан қараған ғалым Ф. де
Соссюр: Синтагма сөйлемде, сөйлем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі. Сөзжасамның дербес сала ретінде танылуы
1989 жылы жарық көрген Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты
монографиялық еңбекпен тығыз байланысты. Аталмыш монографиялық еңбекте
сөзжасам жүйесі синхронды аспектіде қарастырылып, сөзжасам жүйесінің жалпы
теориялық мәселелері тұңғыш рет ғылымда анықталған болатын, соның ішінде
сөзжасамдық ұя мәселесі көтеріліп, ғылыми айналымға түскен. Сөзжасам
ұяларының бір мүшесі ретінде онда сөзжасамдық тізбек мәселесі де
көтерілген.
Қазіргі қазақ тіл білімінде сөзжасамдық тізбекке алғаш ғылыми
анықтама берген профессор Н.О.Оралбаева. Сөзжасамдық тізбекке берілген
анықтамалар мен кішігірім сипаттамалар Ж.Есімсейітов, А.Салқынбай,
З.Бейсембаева еңбектерінде де кездеседі. Бірақ ғылыми еңбектерінде
сөзжасамдық тізбек негізгі нысанаға алынбаған. Бұл – сөзжасамдық тізбек
мәселесінің қазіргі қазақ тіл білімінде арнайы зерттеу нысаны болмаған тың
тақырып екендігіне дәлел.
Сөзжасамдық тізбек – қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұялардың өзекті бір
күрделі мүшесі, оның өзіндік құрылымы ұяда атқаратын қызметі, өзіндік
белгілері бар. Сөзжасамдық тізбектік сыр-сипаты ашылмай, тілдің сөзжасам
жүйесінің күрделі мәселесіне жататын сөзжасамдық ұя мәселесі шешілмейді.
Бұл сөзжасамдық тізбектерді зертеудің өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеудің нысаны. Дипломдық жұмыстың қазіргі қазақ тіліндегі бір
буынды қимыл-қозғалыс салт етістіктері негізінде жасалған сөзжасамдық
ұялардың құрамындағы сөзжасамдық тізбектерді зерттеу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – бір
буынды қимыл-қозғалыс салт етістіктері негізінде жасалған сөзжасамдық
ұялардың құрамындағы сөзжасамдық тізбектерді теориялық негізде зерттеп,
оның сөзжасам жүйесінен, сөзжасамдық ұялардан алатын орнын, атқаратын
қызметін,тізбектердің құрылымын, өзіндік ерекшелігін анықтау, тілде жиі
қолданылатын бір буынды қимыл-қозғалыс салт етістіктерінің сөзжасамдық
қабілетін айқындау. Осы мақсатқа жету үшін, төмендегідей міндеттерді
орындауға ұмтылыс жасалды:
- сөзжасамдық тізбекке толық сипаттама беріп, оның тұлғалық және
мағыналық құрылымын анықтау;
- сөзжасамдық тізбектің сөзжасамдық ұядағы алатын орны мен маңызын
анықтау;
- бір буынды қимыл-қозғалыс салт етістіктер негізінде жасалған
сөзжасамдық ұялардың құрамындағы сөзжасамдық тізбектерді ішкі мүшелері
бойынша талдап, түп негіз сөздердің, тізбектегі мүшелердің сөз тудыру
қабілетін анықтау;
- сөзжасамдық сатылардың сөзжасамдық тізбектің құрылымын анықтаудағы
қызметін көрсету;
- сөзжасамдық жұптың тізбек құрамында атқаратын қызметін анықтау;
- сөзжасамдық тізбек бойындағы туынды түбір сөздердің сөзтабылық
құрылымын сөзтабылық үлгілер бойынша талдап, анықтау.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу жұмысына қазақ көркемсөз
шеберлерінің шығармаларынан, мерзімді баспа беттерінен, 10 томдық қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінен, терминологиялық т.б. сөздіктерден жиналған
мысалдар дерек болды.
Зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында ғылыми сипаттама,
анализ, синтез әдістері, компоненттік, морфемалық талдау, салыстыру,
статистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің әдістанымдық негіздері. Ғылыми еңбекте мәселені
зерттеуде тіл білімі ғылымының қол жеткізген жоғары жетістіктері негізге
алынды. Нақты айтқанда, зерттеуге жалпы тіл білімі, орыс тіл білімі,
түркология, қазақ тіл біліміндегі сөзжасамға қатысты сөзжасамдық ұя,
сөзжасамдық тізбек, ситагма, негізділік, туынды түбір сөздер теориясы
т.б. сөзжасамдық бірліктер теориясы негіз болды.
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Бір буынды қимыл-қозғалыс салт
етістіктер негізінде жасалған сөзжасамдық ұялардың құрамындағы
сөзжасамдық тізбектерді зерттеу барысында мына төмендегі мәселелер ғылыми
шешімін тапты:
- Сөзжасамдық тізбек қазақ тіл білімінде бұрын-соңды арнайы
зерттелмегендіктен, сөзжасамдық тізбек мәселесінің теориялық толық
сипаттамасы жасалды.
- Сөзжасамдық тізбектің сөзжасам жүйесінде алатын орны, атқаратын
қызметі, өзіндік ерекшеліктері өз шешімін тапты.
- Сөзжасамдық тізбектің тұлғалық, мағыналық құрылымы анықталды және
олардың негізгі белгілері айқындалды.
- Сөзжасам жүйесіне байланысты соның ішінде, сөзжасамдық тізбектерді
топтастыруда және анықтауда қолданылатын термин сөздер анықталды.
- Бір буынды қимыл-қозғалысты салт етістіктері негізінде жасалған
сөзжасамдық ұялардағы сөзжасамдық тізбектер сөзтабылық құрылымы
тұрғысынан бірнеше сөзтабылық үлгілер бойынша топтастырылды.
Зерттеудің теориялық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері
сөзжасам теориясын толықтырады, сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тізбек және
ондағы туынды сөздер теориясына қосылған үлкен үлес болып табылады. Жұмыс
барысында жасалған теориялық тұжырымдардың осы мәселенің одан әрі
зерттелуіне, басқа да сөзжасамдық ұялардың зерттелуіне әсері болады.
Сөзжасамдық ұя теориясының дамуына үлес болып қосылып, оның келешегіне
жол ашады.
Зерттеудің практикалық маңызы. Диссертация нәтижелерін жоғары оқу
орындарында сөзжасам пәні бойынша арнайы курстар оқып, семинарлар
жүргізуде пайдалануға болады. Сонымен қатар, зерттеу жұмысының нәтижелері
болашақта сөзжасамның оқулық, оқу құралдарын жазушы, сөзжасамдық ұя
сөздігін құрастырушы ғалымдарға пайдалы болмақ.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, әр тарауға байланысты жеке тұжырымдар мен қорытындыдан тұрады.
Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымша беріледі.
1. СӨЗЖАСАМДЫҚ ТІЗБЕКТЕР МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Сөзжасамдық тізбектердің зерттелу тарихына шолу
Сөзжасам – лингвистика ғылымында жеке сала ретінде кеш дамып,
жетіліп келе жатқан сала. Қазақ тіл білімінде ол жеке сала ретінде 80, 90-
жылдардан бері қарай зерттеле бастады. Бұрын жеке сала ретінде мән беріле
қоймаған сөзжасам мәселесі грамматиканың морфология саласында, кейбір
мәселелері лексикология салсында қарастырылып келді. Бұған сөзжасам
жүесінің теориялық мәселелерінің назардан тыс қалып келгендігін білеміз.Бұл
жөнінде профессор Н.Оралбаева Сөзжасам жеке сала ретінде танылмай, жеке
сөз таптарының құрамында қаралып жүргенде, сөзжасамның жалпы теориялық
мәселелері зерттелмей, барлық назар жеке сөз таптарын жасау төңірегінде
болды. Бұл сөзжасамның жеке проблемаларының зерттеліп, жалпы теориялық
проблемаларының артта қалуына әкелді, - дейді [1,5].
Ғалым Қ.Қалиев жоғарыдағы мәселе жөніндегі өз ойын Сөз тудыру –
жеке сала деген мақаласында былай көрсетеді: Сөз тудырудың грамматикаға
да, лексикологияға да қатысты екені даусыз, өйткені ол сөз жасау жағынан
грамматикамен, сөздік құрамды толықтыру жағынан лексикологиямен ұштасып
жатыр. Бірақ сөз тудыруды тек грамматикада болмаса, лексикологияда
қарастыруда оның өзіне тән ерекшелігінен туатын аспектілері назардан тыс
қалады [2, 59].
Қазіргі таңда сөзжасам – тіл білімінің жеке бір саласы.
Сөзжасамның дербес сала ретінде танылып, теориялық дәлелдеулері белгілі бір
деңгейге көтерілуі 1989 жылғы Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі -
атты монографияға байланысты. Көрсетілген монографияда ғалымдар сөзжасамды
тіл білімінің жеке, дербес саласына жатқызып, сөзжасамның негізгі
объектісіне сөз жасаушы тәсілдерді, сөз жасаушы тілдік нұсқаларды,
сөзжасамдық типтер мен тізбектер, сөздің жасалу үлгілерін, туынды сөздер
мен олардың түрлерін, сөзжасамдық заңдылықтар мен сөзжасамның сөз таптарына
қатысын жатқыза отырып, сөзжасам тілдегі сөз жасау процесімен байланысты
барлық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейтінін көрсетті. Осы мәселе
төңірегінде алғаш мағлуматтар беріліп, тұжырымдар жасалды [1, 368].
Сонымен қатар, сөзжасамның жеке сала ретінде қалыптасуына кейінгі
он жылдықта жазылған ғалымдардың еңбектерінің де қосқан үлесі көп. Олардың
қатарына: Н.Оралбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам
жүйесі А., 1988 ж., С.Исаевтың Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің
грамматикалық сипаты А., 1998 ж. атты еңбектері мен З.К. Ахметжанованың
Сопоставительное исследование лексики тюркских (казахского, киргизского,
узбекского) и руского языков деген диссертациялық жұмысын А., 1981 ж., Л.
Жаналинаның Сопоставительные словообазование русского и казахского языка
А., 1998 ж., З. Бейсембаеваның Сөзжасамды оқытудың ғылыми-әдістемелік
негіздері А., 1998 ж. монографияларын жатқызуға болады.
Н.Оралбаева Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі атты
еңбегінде сөзжасам жүйесінен жалпы мәлімет бере отырып, сан есімнің
сөзжасам жүйесін жан-жақты қарастырады. Сан есім сөзжасамының негізгі
жасалу тәсілдері көрсетіліп, олардың сөзжасам жүйесінен алатын орны
сипатталады [3].
С. Исаев жоғарыда аты аталған монографиясының 4-бөлімін толығымен
сөзжасам және сөз тудыру тәсілдеріне арнаған. Автор еңбегінде Сөзжасамның
негізгі объектісі болып табылатын жаңа сөз жасау процесінің
ерекшеліктерінен туындайтын өзіндік жүйелері бар, ол ең алдымен, сөзжасам
тәсілдерімен бірге сөзжасам үлгілер, сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық қатар,
сөзжасамдық құрылым деген ұғымдармен байланысты дей келе, сөзжасам
тәсілдеріне жеке-жеке тоқталып өткен [4, 252].
Л. Жаналинаның монографиясында орыс-қазақ тілдеріндегі сөзжасам
мәселелері синхронды, диахронды аспектілер негізінде салыстырмалы түрде
қарастырылады [5].
З. Бейсембаеваның аталмыш монографиясында сөзжасамның ғылыми негізі,
сипаты және осылардың негізінде сөзжасамды орта мектепте оқытудың жолдары
көрсетіледі. Кітапта орта мектептердің 2-7 сыныптарына арналған сөзжасам
бойынша жоба-бағдарлама жасалып ұсынылған [6].
Кейінгі кезде сөзжасам мәселелері жөнінде өзіндік көзқарасын
түйндеген бір қатар зерттеу жұмыстар қорғалды. Сөзжасамның жеке сала
ретінде танылып, оның өзіндік ерекшеліктері айқындалуда бұл зерттеу
жұмыстарының орны ерекше. Бұл ретте А. Салқынбайдың, Б. Қосымованың, Г.
Жекембаеваның, Г. Шаһарманның, Ж. Отарбекованың, З. Умирзакованың зерттеу
жұмыстарын атауға болады.
А. Салқынбайдың Тарихи сөзжасам атты докторлық диссертациясында
сөзжасам семантикалық аспект тұрғысынан қарастырылған. Ғалым сөзжасам
жүйесінің түркологияда, соның ішінде қазақ тіл біліміндегі зерттелуіне
тоқтала отырып, сөзжасам жүйесімен байланысты бірнеше мәселелерді
қарастырады. Олар төмендегіше: 1) сөзжасамның зерттеу нысаны; 2)
сөзжасамның семантикалық табиғаты; 3) сөзжасам процесінің лингвогенездік
негізі; 4) фонетика-семантикалық тарихи сөзжасам; 5) семантикалық
сөзжасамның мотивациялық негізділігі; 6) синтетика-семантикалық сөзжасамның
парадигматикасы мен ситагматикасы; 7) тіркестердің атаулық сипаты мен рөлі
[7].
Б.Қосымованың Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етістіктер деген
зерттеу жұмысында күрделі етістіктер сөзжасамының нысанасы тұрғысынан
қаралып, оның жасалу жолы мен мағыналық ерекшеліктері ғылыми негізде
дәлелденді [8].
Г. Е. Жексембаеваның Қазақ тіліндегі кірме сөздердің сөзжасам
қызметі атты кандидаттық диссертациясында қазіргі қазақ тіліндегі кірме
сөздердің сөзжасам қызметі, тілде орнығуы, сөз тудыру ерекшеліктері
қарастырылады. Моңғол, орыс, араб, парсы тілдерінің қазақ тіліндегі
сөзжасамдық қасиеті анықталып, көрсетілген тілдердің қазақ тілінің дамуына
тигізген әсері сөз болады [9].
Г. Шаһарманның кандидаттық диссертациясында сан есім негізінде
жасалған туынды сөздердің құрамы, өзіндік ерекшеліктері, жасалу жолдары жан-
жақты қарастырылады. Диссертацияда сан есім сөздердің мағыналарына туынды
мағыналардың қосылуы сөзжасамның мағыналық (лексика-семантикалық),
синтетикалық (морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік) тәсілдері арқылы
жүзеге асатындығы туралы айтылады [10].
Ал Ж. Отарбекованың зерттеу жұмысының негізінде ортағасырлық (1602)
түркі жазба мәдениетінің тамаша үлгісі Қадырғали Қосымұлы Жалайыридың Жами
ат-тауарих атты шежіресі алынған. Зерттеуші өз еңбегінде ескерткіш
тіліндегі сөзжасамды қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасам процесімен салыстыра
қарайды. Шежіредегі сөздердің жасалу табиғатын, даму сипатын сөзжасам
жүйесін зерттеуге арқау етеді [11].
З. Умирзакованың Словообразовательные поле наименований лиц по
профессии русского и казахского языков атты кандидаттық диссертациясында
орыс және қазақ тілдеріндегі мамандық атауларының сөзжасам қабілетін
салыстыра қарай отырып, орыс және қазақ тілдеріндегі сөзжасамның
жетістіктерімен осы мәселе төңірегіндегі кейбір теориялық тұжырымдарды
нақтылайды.
Жоғарыдағы еңбектерде сөзжасамның теориялық мәселелері
қарастырылса, енді бір ғалымдар өздерінің еңбектерін әр кезеңдегі ұрпақтан-
ұрпаққа мирас болып келе жатқан асыл қазына төл туынды сөздерді жинақтап,
басын біріктіріп, жүйеге келтіріп сөздік ретінде ұсынып отыр. Қандай да бір
сөздік белгілі бір мақсат үшін, қоғамдық сұраныс пен қажеттілікті атқару
үшін жасалатындығы белгілі.Олай болса мына ғалымдарды атап айтсақ, А.
Ибатовтың Қазақ тіліндегі туынды сөздер сөздігі А., 1988, Р. Сыздықованың
Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар А., 1990, А. Алдашева, Ш. Сарыбаев,
Н. Уәлиевтің Жаңа атаулар А., 1992, О. Тоққожаеваның Қазақ тіліндегі
сөзжасамдық ұялар сөздігі А., 1996, Б.Қ. Қасымның Күрделі зат есімдер
сөздігі А., 1999 сияқты еңбектердің сөзжасамдық ұя жасауда берер пайдасы
мол.
А. Ибатовтың Қазақ тілінің туынды сөздер сөздігі қазақ тіліндегі
туынды сөздердің жүйелі жиынтығын, сөздердің сөз тудыру мүмкіншілігін
көрсетудегі арнайы жасалған еңбек болып табылады. Сөздікте 14 мыңға жуық
сөз қамтылған. Автор туынды сөздердің қалай жасалғананын анықтауда туынды
сөздерді түбірден қосымшаға қарай және керісінше қосымшадан түбір тұлғаға
қарай қуалай отырып талдау жасау, амалын қолданған 12.
Р. Сыздықованың 1985 жылы жарық көрген Қазақ лексикасындағы жаңа
қолданыстар сөздігі толықтырылып, баспадан 1990 жылы қайта шықты. Алғашқы
сөздікте 1973-1983 жылдар арасындағы жаңа қолданыстар қамтылса, кейінгі
бсылымында 1984-1988 жылдар аралығында пайда болған жаңа сөздер енгізілген.
Автор сөздіктің құндылығы туралы төмендегідей айтады: ... сөздік қазынаны
молайтатын, тілдің ілгері даму процесін көрсететін бағалы дүниеліктер 13,
7.
А. Алдашева, Ш. Сарыбаев, Н. Уәлиев құрастырған Жаңа атаулар атты
сөздік 1992 жылы толықтырылып қайта жарық көрді. Сөздік 1984-1991 жылдарда
жиналған материалдар негізінде жасалған. Сөздікте сөзжасам тәсілдері арқылы
жасалған жаңа сөздер, жаңа мағынада қолданылған бұрынғы сөздер, қазіргі
қоғам өмірі тудырған жаңа құбылыс, зат, іс-әрекет т.б. атаулары болып
келетін, мағынасын ашып беруді талап ететін тіркестер енді .
Ал О. Тоққожаеваның Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұялар сөздігі қазақ
тіліндегі түбірлес сөздерді сөзжасамдық ұяларға топтастыру негізінде
жасалған алғашқы еңбек. Бұл еңбекте бір буынды есім негізден тараған 511
ұяға кіретін 9 мың 980 туынды сөз қамтылған 14.
Б.Қ. Қасымның Күрделі зат есімдер сөздігі тіліміздегі сөзжасамның
аналитикалық амал-тәсілдері арқылы жасалған зат есімдерді қамтыған. Автор
сөздіктің кіріспе бөлімінде Күрделі зат есімдердің сөзжасамдық тізбегін
бермедік:
Ақсақал - ақсақалдай
- ақсақалды
- ақсақалдық.
Келешек жұмыста күрделі зат есімдердің сөзжасамдық қосағын, сөзжасамдық
тізбегін, сөзжасамдық ұясын жасау, морфемдік тұлғаларды анықтау мақсаты
бар деп ескертеді 15, 11. Әр жылдары жарияланып, қазақ тілі сөзжасамының
дамуына өз үлестерін қосқан Н. Оралбаева, Е. Жанпейісов пен С. Нұрханов, Ә.
Ағманов, Қ. Есенов, Ж. Отарбекова, А. Салқынбай, Т. Тоқтарова, Н. Қоқышева
т.б. ғалымдардың ғылыми мақалаларын да айта өткен жөн. Жоғарыда көрсетілген
авторлардың ғылыми мақаларында негізінен сөзжасамның жеке сала ретінде
қалыптасуы, сөзжасамның тілдің басқа салаларымен, әсіресе, морфология,
лексикологиямен байланысы, айырмашылығы, сөзжасамдық ұя, тізбек, тарам, жұп
т.б. сияқты сөзжасамның құрылымдық бірліктері негізінде зерттеу, олардың
тарихына шолу жасау мәселелері қарстырылады.
Сонымен, жоғарыдағы келтірілген деректерге сүйенетін болсақ,
қазіргі кезде қазақ тілінің әбден қалыптасқан өте күрделі сөзжасам жүйесі
бар. Дегенмен, тілде сөзжасам мәселесіне байланысты жоғарыда келтірілген
деректерден басқа мәліметтер жоқ екен деген ойдан аулақ болу керек.
Сөзжасам жүйесіне арналып жазылған жоғарыда аталған ғалымдардың
еңбектерінде сөзжасам жүйесінің зерттеуіне шолу жасалғандықтан, біз қысқаша
тоқталып өттік. Біз тоқталған деректерді сөзжасам саласының жеке сала
ретінде қалыптасқаннан кейінгі кезеңде жасалып жатқан іс-шаралар деп
түсінген дұрыс. Ал сөзжасамның қазіргідей дәрежеге жетуінің негізі әріде.
Басқаша айтар болсақ тіліміздің әбден қалыптасқан, орныққан, өте күрделі
сөзжасамы – ұзақ уақыттағы дамудың нәтижесі. О. Отарбекова Сөзжасам
мәселелері және оның түркологияда зерттелуі атты мақаласында сөзжасам
проблемаларына қатысты еңбектерге шолу жасай отырып, түркологиядағы
сөзжасамның зерттелуін мынадай кезеңдерге бөлуге болатындығын жазады.
1. ХІХ ғасырға дейінгі кезең. Сөзжасам қосымшалары туралы ілімнің
негізі қалануы.
2. ХІХ ғасырдың басынан бастап Октябрь революциясына дейінгі кезең.
Сөзжасам туралы ағаш зерттеулердің жарық көруі.
3. ХХ ғасырдың бірінші жартысы.Көптеген ғылыми грамматикалардың
жарық көріп, сөзжасамның морфологияның бір элементі ретінде
қарастырылуы.
4. 1950 жылдардан кейінгі кезең. Негізінде морфологияда
қарастырылғанымен, сөзжасамның өзіндік қасиеттерінің (өнімді,
өнімсіз, құнарлы, құнарсыздығы) зерттелуі, дербес сала ретінде
арнайы зерттеу объектісіне айналуы, тарихи тұрғыдан зерттеле
бастауы [16,8].
Ғалым Ж. Отарбекованың түркологиядағы сөзжасамның зерттелуін 4
кезеңге топтастыруын қолдай отырып, өз тарапымыздан осы топтастыруға 5-
кезеңді қосуды ұсынамыз. Бұл кезеңдегі сөзжасамның тіл білімінің жеке
саласы тұрғысынан зерттеле бастауы яғни сөзжасамның жалпы теориялық
мәселелері оның ішінде сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық
тарам, сөзжасамдық тип т.б. синхронды сөзжасам жүйесінің комплексті
бірліктері тұрғысынан зерттеу негізге алынады. Сонымен, ғалым көрсеткен 4-
кезең 1950 жыл мен 1989 жыл аралығындағы сөзжасамның зерттелуін қамтиды да,
біздің қосқан 5-кезеңіміз 1989 жылдан бергі кезеңді қамтиды. 5- кезең
профессор Н. Оралбаеваның басшылық жасауымен қазақ тіл білімінде алғаш
арнайы жазылған Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монографиямен
байланысты. Сонымен, сөзжасам тілдің дамуымен бірге дами отыра, талай даму
сатыларынан өтіп, әбден толығып, күрделеніп қазіргі өте жүйелі дәрежеге
жеткен. Мәселен, ғалым А.В. Гладилин сөзжасамды зерттеу барысында ұстанған
ғалымдар көзқарасын 3-ке жіктейді. Олар: 1) морфологиялық немесе
сөзтабылық (морфологической или частеречной); 2) реляторлы немесе
генотипті (реляторной или генотипической); 3) ұялы концепция.
Ғалым әрбір концепцияға жеке-жеке тоқталып, олардың өзіндік ерекшелігін
және сөзжасам жүйесінің дамуына қосқан үлесіне сипаттама жасай отырып, осы
концепциялардың ішіндегі соңғы ұялы концепцияның сөзжасамды зерттеуде
тиімді екендігін айтады. Дело в том, что все ранее существовавщие взгляды
на систему строились в основном на описании только одного типа системных
связей – связей по тождеству формы. И система словообразовательных типов, и
система моделей внутренного устройства, и система генотипов в конечном
счете сводятся к классификации, группированию разрозненных, разнокорненных
производных слов либо по тоджеству форманта, либо по тоджеству
категорияльной принадлежности, либо по тоджеству морфемного устройства. Все
эти системы не учитывают еще одного важнейшего типа системных связей –
формально-семантических отношений между родственными словами. А этот тип
связей наиболее полно, отчетливо и целостно проявляется в
словообразовательном гнезде [17, 21].
Сөзжасам жүйесін ұялар арқылы сипаттаудың алғашқы жүйеленген
тәжірибесін А.Н. Тихонов еңбектерінен көреміз [18,32]. А.Н. Тихонов
сөзжасамдық ұяларға қатысты жарық көрген еңбектерінде сөздерді ұялау
теориясымен байланысты бірнеше мәселелерді талқылай отырып, сөзжасам
жүйесін сөзжасамдық ұялардың жиынтығы ретінде қарастырады. 1970-80 жылдары
ғалым А.Н. Тихонов көтерген мәселелер мыналар: 1) сөздерді синхрониялық
ұяға жатқызу критерийлері; 2) ұядағы сөздердің өзара мағыналық қатынастары;
3) көп мағыналы түп негіздің мағыналарының ұядағы көрінісі; 4) түп негіз
бен сөздің ұя жасаудағы өндірілімдік дәрежесі; 5) сөзжасамның комплексті
бірліктері т.б.
Тілдің сөзжасам жүйесін сөзжасамдық ұялар тұрғысынан зерттеуде өз
теориялық үлесін Е.Л. Гинзбург, П.А. Соболева, Е.А. Земская, И.С. Улуханов,
А.Н. Немченко, Л.К. Жаналина және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері қосты.
Ғылыми еңбектер орыс тілі материалдары негізінде қарастырылды. Яғни
ғалымдар зат есім, сын есім, етістік сияқты сөз таптарына қатысты лексика
семантикалық топтар мен тақырыптық топтар негізінде жасалған ұяларға талдау
жасай отырып, сөзжасамдық ұяның жалпы теориясын жасады. Мәселен, Е.Л.
Гинзбург, П.А. Соболева сөзжасамдық ұяларды аппликативті жасалым үлгілері
әдісімен зерттейді. Ғалымдар өз еңбектерінде сөздерді ұяларға топтау
мәселелері, сөзжасамның құрылымдық бірліктерінің иерерхиясы, олардың
сөзжасам жүйесіндегі орнын, сөзжасамдық ұялардың мағыналық құрылысын
қарастырады.
Ал Е.А. Земская сөзжасамдық ұяны синхронды және диахронды
аспектілер тұрғысынан қарастыра отырып, синхронды сөзжасам жүйесінің
құрамды (комплексный) бірліктерін зерттейді.
Профессор Л.К. Жаналинаның еңбектерінде де сөзжасам мәселелері
кеңінін қарастырылады. Ғалым мұнда сөзжасамдағы синхрония мен диахрония
ұғымдарына қатысты мәселелерді, сондай-ақ, мотивация, сөзжасамдық
қатынастар, семантиканың негізгі бірлігі – сөзжасамдық мағына т.б. көптеген
күрделі мәселелерді зерттейді.
Сөзжасамдық ұя мәселесіне арналған әр жылғы ғалымдардың құнды
еңбектерінің негізінде ғалым А.Н. Тихонов 1985 жылы Орыс тілінің
сөзжасамдық сөздігін шығарды. Бұл еңбек сөзжасамдық ұя жайлы жазылған ең
алғашқы әрі көлемді сөздік. Сөздікте сөзжасамдық ұяның ең маңызды
мәселелері қарастырылып, 126690-нан астам туынды сөздер жүйелі түрде
сөзжасамдық ұяларға біріктірілген. Ғалым аталмыш еңбекте сөзжасамдық ұяны
былай түсіндіреді: Словообазовательный тип – не единственная еденица
словообразовательной системы. Система в словообразовании – это и система
словообразовательных гнезд. Под словообразовательным гнездом понимается
упорядоченная отношениями производности совокупность слов,
характеризующихся общностью корня [19,36].
Қазіргі қазақ тілі білімінде сөзжасамдық ұяға алғаш ғылыми анықтама
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монографиялық еңбекте
берілген. Онда: Сөзжасамдық ұя деп бір негізгі түбірден тараған
түбірлердің жиынтығы аталады- делінген [1,51]. Сонымен, сөзжасамдық ұя
қарапайым құрылымдық бірліктері күрделі бірліктер құрамына кіретін жүйелі
иерархиялы бірліктердің жиынтығын құрайды. Яғни сөзжасамдық жұп сөзжасамдық
тізбек, тарам құрамына кірсе, кейінгі екі бірлік сөзжасамдық тізбек пен
сөзжасамдық тарам жиынтығын көрсетеді. Олай болса, сөзжасам жүйесін
сөзжасамдық ұяларды зерттеу арқылы сипаттау, сөзжасамдық ұяның құрылымдық
бірліктерін жан-жақты қарастыруды қажет етеді. Бұл жөнінде А.С. Тихонов:
Без типологии СЦ невозможно создать типологию С.Г. Пока не будет создана
типология всех образовательной системы языка - дейді. Ғалымның жоғарыда
жасаған тұжырымынан сөзжасамдық бірліктер толық қарастырылмайынша,
сөзжасамдық жүйенің, ұяның өзіндік ерекшеліктерін толық сипаттау мүмкін
еместігін аңғарамыз.
Кейінгі кезде қазақ тіл білімінде сөзжасамдық жұп, сөзжасамдық
тарам, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық ұяның құрылымдық бірліктері деп
танылып, жоғарыда аталған монографиялар мен ғылыми мақалаларда азды-көпті
мәсіметтер біріліп жүр. Ғалым Е. Жанпейісов пен С. Нұрханов Қазақ
тіліндегі сөзжасам мәселелері атты мақалаларында Қазір зат есім жасайтын
жұрнақтарды мынадай негізгі ұғымдармен байланыстыру қажеттігі туып отыр. Ол
ұғымдар, атап айтсақ, мыналар: сөзжасамдық тип, сөзжасамдық мағына,
сөзжасамдық тұлғалық, сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық қосақ, сөзжасамдық
қатынас т.б. - дейді.
Біз жұмысымызда сөзжасамдық ұяның синагматикалық тұрғыдағы ең
маңызды бірлігі сөзжасамдық тізбек мәселесін жан-жақты қарастырмақпыз.
Тіл білімінде Сөзжасамдық тізбек ұғымы тілшілердің назарына 1970
жылдардың соңы мен 80-жылдардың басында ілікті. Оған тілші ғалымдардың
тілдің сөзжасам жүйесін ұялар тұрғысынан қарастыру амалы себеп болды.
Сөзжасамдық тізбек мәселесі А.Н. Тихоновтың сөзжасамдық ұядағы сөздердің
құрылымдық және семантикалық байланысына арналған жұмыстарында
қарастырылады. Осы жұмыстар кейінгі зерттеушілердің тізбек мәселесіне деген
қызығушылығын оятып, оның жан-жақты зерттелуінің басты қазығы, негізі
болды. 1980-жылдан бастап, сөзжасамдық тізбекті зерттеу ғалымдардың үлкен
көзқарасына ие болды. Осы жылдары бұл тақырып төңірегінде әр түрлі
аспектіде жазылған көптеген мақалалар жарық көрді. Сөзжасамдық ұя және оның
құрылымдық бірліктерінің мәселесіне байланысты 1982-жылы Самаркандта өткен
ғылыми конференцияда мақалалар оқылды. Осы конферненцияда сөзжасамдық
тізбекке байланысты бірнеше баяндамалар оқылып, талданды. Жалпы сөзжасам
жүйесі, соның ішінде сөзжасамдық тізбек туралы ғалымдардың мақалалары әр
жылғы Актуальные проблемы русского словообразования (1980, 1982, 1985,
1987, 1989) атты жинақта жарияланып отырды.
А.С. Тихоновтың Отглоголные словообразовательные цепочки в
современном русском языке атты кандидаттық диссертацичсы қорғалды. Бұл
толығымен сөзжасамдық тізбекке арналған ең алғашқы монографиялық зерттеу
жұмысы болды. Ғалымның аталмыш диссертациясы мен сол жылдары жарық көрген
мақалаларында сөзжасамдық тізбек теориясымен байланысты бірнеше мәселелер
қарастырылды. Автор негізгі зерттеу нысанасы етіп орыс тіліндегі құру
(созидания), қирату (разрушения) түбір етістіктерінің лексика-семантикалық
топтары негізінде жасалған сөзжасамдық ұяларды алған.
М.Ю. Зуева диссертациялық жұмысында сөзжасамдық тізбектің
морфонологиялық ерешеліктері зат атауын білдіретін зат есімдер тұрғысынан
қарастырады. Ғалым сөзжасам жүйесінің толық зерттелуі үшін сөзжасамдық
тізбек бойындағы сөздерді қарастыруда, сөздердің өзара морфемдік
үйлесімділігінің қандай заңдылықтарға жүгінетіндігін міндетті түрде анықтап
алу керектігін айтады. Зерттеу нысанасы ретінде алынған сөзжасамдық
ұялардағы сөзжасамдық тізбектер бойындағы морфонологиялық тәсілдерді
көрсетеді. Зерттеуші морфонологиялық тәсілдерді сөзжасамды зерттеу
жағдайында қолдану туралы ойын еңбекте былай береді: Исследования
словообразовательных условий прменения тех или иных морфонологических
средств, взаимодейтвия их в различных позициях составляет важнейшую задачу
словообразовательной морфонолгии [20,27].
Сөзжасамдық ұяны зерттеген бірқатар ғалымдардың назарын аударған
мәселе – сөзжасамдық ұяның құрылымдық бірліктері. Яғни, сөзжасамдық тізбек,
сөзжасамдық тарам мәселелері. Мәселен, Р.А. Кдырбаеваның, А.Ю. Самохиннің,
Г.А. Николаевтің еңбектерінде сөзжасамдық тізбек сөзжасамдық ұяның
құрылымдық бірлігі ретінде қарастырылып, тізбектің кейбір теориялық
мәселелері айқындалды.
Р.А. Кдырбаева Структура словообразовательных гнезд и исходном
словом – именам существительным в современном русском языке атты
кандидаттық жұмысында сөзжасамдық ұяларды ситагматикалық және
парадигматикалық тұрғыдан қарастырады. Сөзжасамдық ұяның ситагматикалық
деңгейдегі құрылымдық күрделі мүшесі ретінде сөзжасамдық тізбек қаралады .
А. Ю. Самохиннің медицина терминологиясындағы сөзжасамдық ұяларға
арналған ғылыми-зерттеу еңбегінде де сөзжасамдық тізбек сөзжасамдық
ұялардың құрылымдық бірлігі ретінде қарастырылады. Ғалым жұмысында
ұялардағы сөзжасамдық тізбектердің жиі кездесетін сөзтабылық үлгілерін
көрсетеді .
Г.А. Николаев ғылыми-зерттеу еңбегінде сөзжасамдық тізбек пен
сөзжасамдық тарамдарды сөзжасам жүйесіндегі туынды сөздерді топтастырудың
мәнді көрсеткіштері ретінде қарастыра отырып, көрсетілген екі бірлікті
тарихи сөзжасам тұрғысынан зерттеу мәселелеріне көңіл бөледі. Осы мәселелер
жөніндегі ғалымның өз сөзі төмендегіше: ... они изучаются в науке прежде
всего в синхроническом аспекте. Но не менее перспективно изучение этих
едениц словооразовательной системы в историческом плане, т.е. в плане
становления конкретных парадигм и цепочек и развития отношений в уже
сложившихся построениях [21, 124].
Жоғарыда айтып өткеніміздей сөзжасамдық тізбек мәселесіне байланысты
жызылған мақалалар негізінен Актуальные проблемы русского
словообразования атты мақалалар жинағында жарияланып отырды. Әр жылы
жинақта жарияланған мақалалардың кейбірінде сөзжасамдық тізбектің тұлғалаық
құрылымы қарастырылса,енді бірінде сөзжасамдық тізбектің мағыналық құрылымы
қарастырылады. Мәселен, сөзжасамдық тізбектің тұлғалық құрылымының әртүрлі
көріністерімен өзіндік ерекшеліктері төмендегі ғалымдардың мақалаларында
қарастырылды: Б.Б. Бегаджиев, В.Н. Виноградов, Р.М. Гейгер, О.И. Дощенко,
С.С. Карабекова, Б.Б. Таджибаев, Р.М. Трифонова, Б.Д. Хамраев, Н.М.
Черненко т.б. Бұл еңбектерде әртүрлі сөз таптарына және лексико-
семантикалық топтарға жататын түп негіз сөздерден жасалған сөзжасамдық
ұялардағы тізбектердің құрылысы, сөзжасамдық тізбек мүшелерінің өзара
негізділік қатынасындағы әртүрлі типтер, сөзжасамдық тізбектің сөзжасам
жүйесінің басқа құрылымдық бірліктермен, соның ішінде сөзжасамдық типпен
өзара байланысы қарастырылады. Сонымен қатар, сөзжасамдық тізбектің
тұлғалық және мағыналық құрылымының түп негіз сөздің лексико-грамматикалық
ерекшеліктеріне бағынышты екендігі туралы тезис бірнеше рет нақтыланып,
бекітілген. О.П. Ермакова, А.М. Зализняк, М.В. Китайгородская, А.К. Бириха,
А.И. Ширшов, В.Т. Шкляров, А.С. Какаева, К.Я. Хурамшина т.б. ғалымдардың
мақалалары сөзжасамдық тізбектің кейбір лексико-семантикалық ерекшеліктері
мен мағыналық құрылымына арналып жазылған. Бұл мақалаларда сөзжасамдық
тізбек мүшелері арасындағы өзара мағыналық байланыс, сөзжасамдық тізбектің
түп негіз мүшесінің тура және ауыспалы мағыналарының сөзжасамдық тізбектің
мағыналық құрылымына әсері, сөзжасамдық тізбек мүшелеріндегі жаңа мағыналы
сөздің пайда болуы, оның өзі мағыналас жаңа сөз тудыру т.б. мәселелер
қарастырылды.
Сонымен, жоғарыдағы сөзжасамдық тізбекке арналған жұмыстар негізінде
орыс тіл білімі негізінде сөзжасмдық тізбек төңірегіндегі сұрақтар едәуір
дәрежеде өз шешімін тапты деп айтуымызға әбден болады.
Түркологияда соның ішінде, қазақ тіл білімінде сөзжасамдық тізбек
мәселесі - әлі зерттелмеген тың тақырып. Десек те, Сөзжасамдық тізбек
ұғымы болғанымен, оның мазмұны, табиғаты қазақ тіл білімінде бар құбылыс.
Бұлай деуімізге төмендегі мысалдар дәлел:
1) Қазақ тілі – нағыз агглютинативті тіл. Агглютинативті тілдерге
тән басты ерекшеліктер мыналар: түбірге қосымшалар қосылғанда, түбірдің
өзгермеуі; қосымшалардың бір түбірге біркелдкі түрде, бірінен соң бірі
жалғана беруі. Жоғарыда келтірілген дәлелді ғалым Ғ. Бегалиевтің Основные
сведения о словообразовании в казахском языке атты мақаласындағы 22,51
және ғалым Л.К. Жаналинаның тұжырымы [23,379) нақтылай түседі.
2) Әр жылдары Сөз таптары және олардың морфологиялық құрылымы
тақырыбына арналып жазылған ғалымдарымыздың еңбектерінде сөзжасамдық тізбек
тұрғысынан зертелмесе де, тізбекке қатысты туынды түбірлер мәселесі бар.
Бұған бірнеше ғалымдарды атап өтсек: А. Ысқақов, И.Е. Маманов, Ә. Хасенов,
А. Хасенова, Ж. Шакенов, Ә. Төлеуов т.б. Мәселен, ғалым А. Ысқақов Қазіргі
қазақ тілі атты оқулығында ... біл – білім – білімпаз, біл – білгір, біл
– білгіш, біл – білін, біл – білдір, біл – біліс т.б. деген сөздерді бір
түбірден өрбіген туынды сөздер, әдетте түбірлес сөздер деп аталады дейді
[24, 87].
3) Ана тіліміздің байлығының нақты көрсеткіші саналатын Қазақ ССР
Ғылым академиясының Тіл білімі институты шығарған 10 томдық түсіндірме
сөздіктер мен әр жылдар жарық көрген фразеологиялық, орфографиялық,
орфоэпиялық және А. Ибатовтың Қазақ тілінің туынды сөздер сөздігі
құрылыстары да осы тізбектік сипатқа жақын деуге болады.
Дегенмен, сөзжасамдық тізбектің жаңа үрдісте атына заты сай болып
келуі әрине, сөзжасамдық ұя мәселесімен жалпы сөзжасам мәселесімен
байланысты. Сонымен бір сөзбен айтқанда, Сөзжасамдық тізбек деген ұғым
кейінгі ғылым жетістіктерінің жемісі.
Қазіргі қазақ тілінде сөзжасамдық тізбек арнайы нысанасы болмаса да,
кейбір еңбектерде сөзжасамдық тізбекке анықтама беріліп сипаттама жасалған.
Бұл ретте Н.О. Оралбаеваның, А. Салқынбайдың, З. Бейсембаеваның жоғарыда
аталған еңбектерін көрсетуге болады. Біз профессор Н. Оралбаеваның Қазіргі
қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монографиялық еңбекте сөзжасамдық
тізбекке алғаш рет берген анықтамасын дұрыс деп танып, оны зерттеу
жұмысымызда басшылыққа алдық. Атаулы еңбекте ғалым: Қазақ тіліндегі негізгі
түбір сөздердің тілге берген сөзжасамдық тізбектеріне қарап, олардың тілді
байытудағы қызметі ерекше екенін айта келіп, бір түбірден тараған бірінен-
бірі тікелей туындайтын, біріне-бірі негіз болатын негізді сөздердің тобы
өзжасамдық тізбек деп аталады дейді [1,51].
Сөзжасамдық тізбек сөзжасамдық ұяның негізгі бір бірлігі екендігі,
оның сөзжасамдық ұяның құрамына кіретіні ғылымда әбден танылған, біз де осы
пікірдеміз.
Ал сөзжасамдық тізбек қазақ тіліндегі ұяларда қандай қызмет
атқарады, оның өзіндік ерекшеліктері қандай, құрылысы, ішкі мүшелері сияқты
толып жатқан мәселелерге қазақ тіл білімінде нақтылы жауап бар деп айта
алмаймыз. Өйткені ол мәселе арнайы талай рет зерттелуі қажет. Қазақ
тіліндегі барлық сөзжасамдық ұялардағы сөзжасадық тізбектер зерттелгенде
ғана, мәселенің жауабы табылуы мүмкін. Ол – келешектің ісі, бұл күрделі
мәселе бір зерттеу жұмысында түбегейлі шешіле қалмайды. Алайда сөзжасамдық
тәзбек мәселесін зерттеуде нысанамыз болып отырған бір буынды қимыл-
қозғалыс салт етістіктері негізіндегі сөзжасамдық ұялардағы сөзжасамдық
тізбектердің негізгі ерекшеліктерін көрсетуді мақсат еттік.
1.2. Сөзжасамдық тізбектің жалпы сипаттамасы
Қазақ тіліндегі сөзжасам мәселесімен байланысты еңбектерде
сөзжасамдық тізбекке байланысты жол-жөнекей айтылған бірлі-жарым пікірлер
кездеседі. Айналып келгенде бұл сөзжасамдық тізбек мәселесінің әлі қай
тілде де ашылмаған, анықталмаған мәселелерінің көп екндігін дәлелдейді, бұл
сөзжасамдық тізбек мәселесінің күрделілігімен де байланысты болуы мүмкін.
Сөзжасамдық ұя теориясындағы өте күрделі мәселе – сөзжасамдық
тізбек, өйткені сөзжасамдық тізбексіз сөзжасамдық ұя жоқ. Яғни ол –
сөзжасамдық ұяның ең ірі бірлігі. Оның өзіндік себебі бар. Сөзжасамдық ұя
бір негіз сөзден өрбіген түбірлес туынды сөздердің жиынтығы екендігі
шолудағы ғалымдар пікірінен көрінді. Ал осы туынды түбірлес сөздер түп
негіз сөзден бірінен-бірі тікелей туындайтын тізбектерден тұрады. Ұядаға әр
түбірлес туынды сөз сөзжасамдық тізбекте орналасады. Яғни ұядағы түбірлес
туынды сөздер қалай болса, солай шашылып жатпайды. Олар белгілі жүйеде
орналасқан. Бір ұядағы түбірлес туынды сөздердің орнын туынды сөздің қай
сөзден жасалуы шешеді. Мысалы, кел түп негізден келгіш деген туынды
жасалған, сондықтан оның орны кел деген негіз сөзден кейін болады, келгіш
сөзінен келгіште туындысы жасалды, оның орны келгіш деген негіз сөзден
кейін, келгіште сөзінен келгіштеп сөзі жасалды, ол келгіште сөзінен кейін
орналасады. Осы ұядағы кел түп негізден туындаған келім, келімпаз,
келімпаздық деген түбірлес туынды түбірлер бар. Олардың орналасуы да осы
берілген тәртіпте, өйткені кел етістігінен келім туындысы жасалды,
сондықтан ол өзінің негіз сөзінен кейін орналасады, одан жасалған келімпаз,
келімнің соңында тұр. Келімпаздың негізінде жасалған келімпаздық туынды
түбірі оның соңында тұр. Келімпаздың негізінде жасалған келімпаздық туынды
түбірі оның соңында тұр. Мысалы, кел→келім→келімпаз→ келімпаздық.
Олай болса, ұядағы туынды сөздердің орналасуы туынды сөздің жасалуына
қай сөздің негіз болуына байланысты екен. Сонда негіз сөз негізді сөзден
яғни, туынды сөзден бұрын тұратыны анықталды.
Ұядағы түп негізден жасалған туынды сөз келесі туынды сөзге негіз
бола алатын болса, онда туынды сөзден жасалған туынды сөз алғашқы туынды
сөзден кейін орналасады. Мысалы, жүр→жүргіз→жүргіздір. Сол сияқты туынды
сөздер бірінен-бірі жасалғанда, негіз сөз бен туынды сөздің орын тәртібі
үнемі сақталады. Яғни, негіз сөз алда, одан жасалған негізді сөз кейін
орналасады. Осымен байланысты бірінен-бірі жасалған туынды сөздердің
тізбегінен туындылардың қайсысы бұрын, қайсысы кейін жасалғаны да
аңғарылды. Мысалы, кет→кетір→кетіргіш деген сөзжасамдық тізбектегі
туындылардың ішінен алдымен кетіргіш деген туынды жасалған деп дәлелдеу
мүмкін емес. Кетіргіш деген туынды түбірдің негіз сөзі кетір одан бұрын
жасалған болуы керек, кетір сөзі болмаса кетіргіш сөзі жасалмаған болар
еді. Ал кетір туынды түбір сөзінің негізі кет түп негізі, сондықтан кетір
туынды түбірі кет сөзінің соңында тұруы керек. Бұл – негіз сөзінің
ерекшелігі. Осы ерекшелігін байқаған ғалымдар тізбек құрамындағы туынды
сөздерге иерархиялық қатынас тән деп есептейді.
Сөзжасамдық ұяда туынды сөздер кейде жүзге жетуі де мүмкін, сонда
олар қандай тәртіпте, жүйеде орналасуын да анықтау өте маңызды. Зерттеуші
Н.М. Қоқышева Сөзжасамдық ұялардағы сөзжасамдық сатылар туралы атты
мақаласында тіл білімінде туынды сөздерді сөзжасамдық ұяда орналастырудың
бірнеше тәсілі бар екенін көрсете отырып, орыс ғаалымдарының еңбектеріндегі
туынды сөздердің сөзжасамдық құрылымы мен деривациялық тарихын көрсету
мақсатында берілген шартты және формальды бейнелеудің негізгі бес түрін
көрсетеді. Мақалада автор көрсетілген белгілердің өзіндік ерекшеліктерін
көрсету мақсатымен әрқайсысына қысқаша сипаттама береді. Ол төмендегіше
баяндалады: бинарды бейнелеу-дің құндылығы – ол әр берілген туынды сөздің
сөзжасамдық құрылымын толығымен көрсете алады, бірақ оның деривациялық
тарихы мен өндірілімдік дәрежесін назардан тыс қалдырады; морфемалар
бойынша бейнелеу сөзжасамдық тарих пен өндірілімділік дәрежесін белгілі
мөлшерде ғана белгілейді, себебі аффикстер саны сөзжасамдық сатылар (шаг)
санына үнемі сәйкес келе бермейді; жақшалық бейнелеу осының бәрін көрнекі,
бірақ қолайсыз бейнелейді; реляторлы бейнелеу туынды сөздің деривациялық
тарихына тура бағытталған, бірақ оны (реляторлар индексі арқылы) сөз
таптары деңгейінде ғана бейнелейді; А.Н. Тихоновтың бейнелеуінде
сөзжасамдық процесс нақты беріледі. Қоқышева сөзжасамдық ұяда туынды
сөздерді орналастырудың тәсілдері ішінде ғалым А.Н.Тихонов бейнелеуінің
тиімді екендігін айтады. Ол тәсіл сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің
сөзжасамдық тізбектерінің бейнеленуі екендігі белгілі. Бұл бейнелеуде
тізбек бойындағы туындылардың бірінен-бірі тікелей туындауы анық көрінеді.
Ұядағы бірінен-бірі тікелей туындайтын туынды сөздер ғана топтасып,
сөзжасамдық тізбек жасайды.
Бұдан шығатын қорытынды ұядағы түбірлес туынды түбірлер бірінен-
бірі тікелей туындауы арқылы топ-топ болып жіктеледі, топтасады екен.
Сондықтан сөзжасамдық тізбекке берілген анықтамаларда осы ерекшелікке көп
көңіл бөлінеген. Соның бірі профессор Н. Оралбаева бір түбірден тараған
бірінен-бірі тікелей туындайтын, біріне-бірі негіз болатын негізді
сөздердің тобы сөзжасамдық тізбек деп аталады деген болатын. Жоғарыда
келтірілген кел →келгіш→келгіште→келгіштет бір сөзжасамдық тізбек болса,
кел→келім→келімпаз→келімпаздық екінші сөзжасамдық тізбек болады. Өйткені
осы екі тізбектің екеуі де кел түп негізден тарағанымен, олардың екеуінің
арасында бірінен-бірі тікелей туындау қасиеті жоқ. Олардың екі тізбек
болатын себебі екі тізбектің әрқайсысында бірінен-бірі тікелей туындау
қасиеті бар. Осыдан келіп бір ұяның ішінде қаншама туынды сөз болса, соның
бәрі бір тізбек болмайды. Олардың бір негізден басталып, бірінен-бірі
тікелей туындаған топтары ғана тізбек болатындықтан, оның соңғы мүшесінің
яғни, тізбекті аяқтайтын сөздің маңызы зор. Бір ұяда қанша тізбек болса,
соның бәрі түп негіз сөзден басталуы түрлі тізбектің танылуына кедергі
болмайды, өйткені әр тәзбектің аяқтаушы мүшесі басқа-басқа, сондықтан оған
сүйенуге болады. Мысалы, мына шық түп негіз салт етістігі негізінде
жасалған сөзжасамдық ұяда мынадайсөзжасамдық тізбектер бар: 1)
шық→шығар→шығарғыш →шығарғыштық, 2) шық→ шығар→ шығарлық, 3) шық →шығар→
шығарма шығармалық, 4) шық→шығар→шығарма→шығармашылық, 5) шық→ шығар→
шығарт→ шығартқыз, 6) шық→ шығар →шығарт →шығарттыр, 7) шық→шығар→шығарт
→шығарттыл, 8) шық→ шығар→ шығарушы →шығарушылық, 9) шық→ шығар→ шығарыл
→шығарылым, 10) шық →шығар →шығарыңқыра, 11) шық→ шығар →шығарыс, 12) шық
→шығасы шығасылы, 13) шық→шығасысыз, 14) шық →шығашақ, 15) шық →шығашық,
16) шық →шығу→ шығушы →шығушылық, 17) шық →шығыл, 18) шық→ шығым →шығымды
→шығымдылық, 18) шық→ шығым →шығымды→ шығымдылық, 19) шық→ шығым →шығымсыз,
20) шық →шығым →шығымсыз→ шығымсыздық, 21) шық →шығым→ шығымтал
→шығымталдық, 21) шық→шығым→шығымтал →шығымталдық, 22) шық →шығын→ шығында
→ шығындал, 23) шық →шығын →шығында →шығындан →шығындандыр, 24) шық→ шығын
→шығындар, 25) шық →шығын →шығындат, 26) шық →шығын→ шығынды 1, 27) шық→
шығын →шығынды 2, 28) шық →шығын →шығындыр, 29) шық →шығын →шығынсы, 30)
шық→ шығын →шығынсыз, 31) шық→ шығын →шығынсын, 32) шық→ шығын →шығындат,
33) шық→ шығын →шығыныс, 34) шық →шығын 2, 35) шық→ шығыңқы →шығыңқылау,
36) шық→шығыңқы →шығыңқыра, 37) шық→ шығыс 1, 38) шық→ шығыс 2, 39) шық→
шығыс 3, 40) шық→шығыс 4, 41) шық→ шығыр →шығырлы, 42) шық →шығыр→
шығырлық, 43) шық →шығыр →шығырсыз, 44) шық→ шығыр→ шығыршы,45) шық →шығыр
→шығыршық →шығыршықты, 46) шық→ шығыр →шығыршық→ шығыршықсыз.
Келтірілген сөзжасамдық тізбектер бір сөзжасамдық ұяға жатады,
бәрінің де алдыңғы мүшесі бір, ол – шық түп негіз сөзі. Бірақ әр
сөзжасамдық тізбектің соңғы мүшелері басқа-басқа. Яғни, әр тізбектің құрамы
түп негізден басталып, бірінен-бірі тікелей туындайтын, біріне-бірі негіз
болатын туындылардан тұрады. Ал сөзжасамдық ұяда олар жүйелі орналасқан.
Бір сөзжасамдық ұяның құрамында бірнеше сөзжасамдық тізбектер
болатыны ғылымда белгілі. Ал осы түрлі тізбектің болуы немен байланысты
деген мәселе көбіне ашылмай, мән берілмей, елеусіз қала береді. Біз
зерттеген сөзжасамдық ұялардың сөзжасамдық тізбектерінің түрлі болуын
ұядағы бірінші сатыдағы туынды түбір шешетіні анықталды. Бірінші сатыдағы
туынды түбірлердің бәрі – тікелей түп негіз сөзден 1-сатыда жасалған туынды
түбір сөздер. Ұяның 1-сатысында түп негіз сөзден бірден жасалған бір
тарамға жататын туынды сөздердің әрқайсысы ұяның сөзжасамдық тізбегінің
жасалуына негіз болады да, ол туынды түбірлерден тікелей басқа туынды
түбірлер біртіндеп, сатылап өрбіп, тізбек жасалады. Бірақ бұл жалғыз жол
емес. Сөзжасамдық тарам екінші, үшінші сатыларда бола береді. Әр сатыдағы
сөзжасамдық тарам мүшелері тізбектің көбейуіне қызмет етеді.
Жоғарыда келтірілген сөзжасамдық ұяда бірнеше сөзжасамдық тізбектің
жасалуына 1-сатыдағы 15 мүшеден (шығар, шығасы, шығашақ, шығашық, шығу,
шығыл, шығым, шығын 1, шығын 2, шығыңқы, шығыс 2, шығыс 3, шығыс 4, шығыр )
тұратын сөзжасамдық тарам мүшелері қызмет еткен және 2-сатыдағы 8 мүшелі
(шығарғыш, шығарлық, шығарма, шығарт, шығарушы, шығарыл, шығарыңқыры,
шығарыс) бір сөзжасамдық тарам, 4 мүшелі (шығымды, шығымсыз 1, шығымсыз 2,
шығындыр, шығынсы, шығынсыз, шығынсын, шығынт, шығыныс), 2 мүшелі
(шығартқыз, шығарттыр, шығартыл), 2 мүшелі (шығындал, шығындан), 2 мүшелі
(шығыршықсыз, шығыршықты) төрт сөзжасамдық тарамның мүшелерінің әрқайсысы
бір-бірден сөзжасамдық тізбек қосқан. Осының бәрі қосылып, бір түп негізден
бірнеше сөзжасамдық тізбек жасап, ұядағы тізбек санын өсірген.
Бұл арада ескертетін жағдай 2-сатыдағы, 3-сатыдағы сөзжасамдық
тарамдардың мүшелері арқылы жасалған сөзжасамдық тізбектердің соңғы
мүшелері басқа-басқа болады да, сөзжасамдық тізбектің бірінші, екінші
мүшелері бірнеше тізбекке ортақ бола береді. Мысалы: 1) шық→ шығым шығымды
→шығымдылық, 2) шық→ шығым→ шығымсыз→ шығымсыздық деген екі сөзжасамдық
тізбекті алсақ, олардың соңғы мүшелері бірінен-бірі басқа-басқа туынды
түбір сөздер, бірақ осы екі тізбектің бірінші және екінші мүшесі ортақ.
Олардың екі тізбек болуы екінші сатыдағы сөзжасамдық тарамның екі мүшесіне
байланысты. Олар сөзжасамдық тізбекті 2-сатыда өсірген.
Шық→шығым → шығымды →шығымдылық ─ 1-сөзжасадық тізбек
шығымсыз →шығымсыздық ─ 2-сөзжасамдық
тізбек
Сөзжасмдық тізбектің жасалуы 1-сатыдағы туынды түбірден басталып, әр
сатыдағы тарам мүшелері арқылы өсіп, соңғы мүшемен тізбек аяқталатыны
белгілі болды. 1-сатыда басталған тізбек әр сатыдағы тарамдардың мүшелері
арқылы тармақтанып, өсіп отыратындықтан, соңғы мүше ғана ұядағы тізбек
санын анықтауда негізгі белгі болып саналады.
Бір ұядағы тізбектердегі туынды түбір атаулы түбірлес сөздер
болғандықтан, олардың бәрі мағыналас сөздерге жататыны белгілі. Бірақ бір
ұядағы түбірлес сөздердің іштей мағыналық ерешелігі бар. Зерттеу жұмысында
бір ұядағы сөзжасамдық тізбектердің мағыналық ара қатысы бірдей емес екені
анықталды. Мысалы, қон → қонақ→ қонақсыз, қон→ қоныс→ қоныстық, қон→
қоным→ қонымды деген бір сөзжасамдық ұядағы 3 сөзжасамдық тізбекті
салыстырсақ, әр тізбек құрамындағы сөздердің мағыналық байланысы күшті
екені анық көрініп тұр. Бірақ осы 3 тізбектің бірінен-бірінің мағыналық
айырмашылығы бары да анық.
Олай болса, бір ұядағы түрлі тізбектегі түбірлес сөздерде түп негіз
сөзден шығатын жалпы мағыналық байланыс барын мойындай отырып, әр
сөзжасамдық тізбек құрамының өзіндік мағыналық ерекшелігі барын да тану
керек. Ол заңды құбылыс, өйткені мағыналық ерекшелік синонимдік қатар
мүшелерінде де болады. Ал бір ұядағы түбірлес сөздер синонимдер емес,
сондықтан әр тізбектің мағыналық құрамында мағыналық ерекшелік болуы –
орынды тілдік құбылыс.
Әр сөзжасамдық тізбектің мағыналық ерекшелігін анықтау қажет екені
осыдан келіп туады. Зерттеу барысында әр сөзжасамдық тізбектің мағыналық
ерекшелігі тізбектегі бірінші туынды түбір сөзге байланысты екені
анықталды. Тізбектегі бірінші туынды түбір одан басқа туынды түбірлердің
өрбуіне негіз болып, бір тізбектегі туынды сөздердің қай бағытта дамуына
әсер етеді де, тізбектің мағыналық құрамын белгілейді. Тізбете оның алғашқы
туынды сөзінен тараған туынды түбір сөздер болғандықтан, сөзжасамдық ұядағы
әр тізбектің ішкі мағыналық құрамы әр түрлі болады, өйткені бір ұядағы әр
тізбектің 1-туынды сөзі әр түрлі. Бұл тізбектерді бірінен-бірін ажырататын
белгілердің бірі деп қаралуы керек. Сонымен, бір негіз түбірден тараған,
бірінен-бірі тікелей туындайтын, біріне-біріне негіз болатын туынды
сөздердің тобы сөзжасамдық тізбек болады екен.
Сөзжасамдық тізбектің мүшелері бір-бірімен тығыз мағыналық
байланыста болады. Ол мағыналық байланыс негіз сөз бен одан жасалған туынды
сөздің арасында өте күшті болады. Осыдан келіп сөзжасамдық тізбек
мүшелерінің арасында синтагматикалық қатынас шығады.
Синтагманы алғаш сөйлеу элементтері тұрғысынан қараған ғалым Ф. де
Соссюр: Синтагма сөйлемде, сөйлем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz