Спорттық кешендері арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастыру
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
филос.ғ.к., ХҚТУ профессоры
______________К.Д.Баетов
_____ ______ 2014ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Спорттық кешендері арқылы жастардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру
5В010800– Дене шынықтыру және спорт - мамандығы бойынша
Орындаған
А. Усман
Ғылыми жетекшісі,
магистр-оқытушы
Н.Жайымбаев
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Спорттық кешендері арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың
әлеуметтік-педагогикалық мәні
1.1 Спорттық кешендерінің жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы
орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .6
1.2 Спорттық кешендері арқылы жастардың салауатты өмір салтын
қалыптастырудың мазмұндық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
1.3 Оқушы-жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы спорттық-
сауықтыру шаралары түрлерінің
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2 Спорттық кешендер арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың
әдіс-тәсілдері
2.1 Дене тәрбиесі жүйесінің салауатты өмір салтын қалыптастырудағы
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Оқушы-жастардың салауатты өмір салтын сауықтыру кешендері арқылы
қалыптастыруға бағытталған іс-
әрекеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3 Қаладағы спорт ғимараттары және салауатты өмір салтын ұстанушы
жастар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..65
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан егеменді ел болып құрылғанына 20
жылдан астам уақыт болды, бұл жылдарда ғылымның барлық салаларында көптеген
заңдар мен заңдылықтар, жарғылар, жолдаулар және бағдарламалар
қарастырылды. Жылдан жылға өзгертулер мен толықтырулар енгізіліп алда
тұрған кез-келген мәселені шешуге ұмтылыс стратегиялы түрде жүзеге асып
отырады. Осы ұмтылыста Елбасының Қазақстан- 2050 Стратегиясында
-Денешынықтыру мен спорт мемлекеттің айрықша назарында болуы тиіс. Нақ сол
саламатты өмір салты ұлт денсаулығының кілті болып саналады. Алайда елде
барлығы үшін қолжетімді спорт нысандары, спорт құрал-жабдықтары жетіспейді.
Осыған байланысты Үкімет және жергілікті органдар дене шынықтыруды,
бұқаралық спортты дамыту және типтік жобадағы денешынықтыру-сауықтыру
нысандары, соның ішінде, аула нысандары құрылысы бойынша шаралар қабылдау
қажет. Бұл жұмысты келесі жылы-ақ бастау керек.-деген болатын еді.[1] Осы
Жолдаудан кейін-ақ еліміздің түкпір-түкпірінде, әрбір ауылдарда, әрбір
аулаларда спорт алаңдары бой көтерді. Соның нәтижесінде салынған спорттық
кешендер жасөспірімдерді көптеп өзіне тарта бастады.
Елбасының әрбір Жолдауында халықтың денсаулығына үлкен мән
беретіндігін байқауға болады. Өйткені қандайда бір мемлекет болмасын оның
ең басты байлығы-дені сау ұрпақ екені баршамызға белгілі. Сөзіміздің дәлелі
ретінде Елбасының Қазақстан 2030 мемлекеттік стратегиясында дене тәрбиесі
туралы: Салауатты өмір салтын ынталандыру әрқайсымыздың дене тәрбиесімен
айналысуымызға, дұрыс тамақтануымызға, есірткілерді, темекі мен ішімдікті
тұтынуды қойып, тазалық пен санитария шараларын сақтауымызға бағытталған,
- делінген.
Жеткілікті құралдар болмай тұрған жағдайда ауруларға күрес пен
денсаулықты нығайту жөніндегі біздің стратегиямыз азаматтарымызды салауатты
өмір салтына әзірлеуден басталады. Салауатты өмір салты мен дұрыс
тамақтануды, тазалық пен санитария ережелерін насихаттайтын пәрменді
ақпараттық іс-шаралар жүргізілу қажет, - деп атап көрсетілген. Сонымен
қатар, өмір салтын теріс әдеттерден спортқа көшіру тиімді жолдардың бірі
болып табылады, - деп атап айтылған.
Дана халқымыз: Дені саудың – жаны сау, Басты байлық – денсаулық,
Тазалық – саулық негізі, саулық – байлық негізі - деп тегін айтпаса
керек. Медицина атасы Ибн Сина: Күнделікті дене шынықтырумен шұғылданып
жүрген адам ешбір емді қажет етпейді, - деп өсиет қалдырды. Шығыстың
ғұлама ғалымы Әл-Фараби: Жас жеткіншектеріңізді көрсетіңіз, мен сіздердің
болашақтарыңызды айтып берейін десе, болашақ ұрпақ қамы жайында
Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдауында: Қазіргі заманда кез-келген
мемлекеттің жоғары тыныс-тіршілігін қалыпты ұстап тұрудың аса маңызды шарты
– адамдардың өздері, олардың ерік-жігері, қажыры, білімі болып табылады, -
деген. [2]
Мұнда айтылғандай әлеуметтік-экономикалық өмірдегі елеулі өзгерістерге
байланысты жастарды тәрбиелеу мәселесі дұрыс бағытта болуы қазіргі
Қазақстанның өзекті мәселесіне айналып отыр. Себебі дені сау, денсаулығы
мықты, дене күші, дене мәдениеті қалыптасқан адам ғана зерделі ойлап, өз іс-
әрекетін өмірлік маңызды міндеттерді шешуде шығармашылық бағыт ұстана
отырып, белсенді өмір сүруге қабілетті болады. Сондықтан сауықтыру
кешендері денеге білім мен тәрбие беру саласының басты міндеттерінің бірі
бола отырып, жеке тұлғаның жан-жақты дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне,
өмірге, еңбек нарығындағы бәсекелестікке және Отан қорғауға даярлауға
қызмет етеді.
Көрсетілген міндеттерді толық жүзеге асыру сауықтыру кешендерінің
жүйесіне және жалпы дене шынықтыру сауықтыру жұмысына тікелей байланысты.
Өйткені, дене шынықтыру сауықтыру жұмысы – денсаулықты нығайту, білім беру,
дамыту, тәрбиелеу міндеттерін шешуге арналған педагогикалық іс-шаралардың
бірі бола отырып, жеке тұлғаның денсаулық деңгейін арттыру, табиғи күш-
қуатын нығайту, дене мүшелерінің гигиеналық негіздері мен дене қозғалыс
қабілеті мүмкіндіктеріне сай, өз бетінше қимыл-қозғалыс жаттығуларын
орындап, өзін-өзі үнемі дамытып, көңілді де сергек жүруге баулиды.
Ендеше болашағымыз – бала, рухани дүниелерімізді одан әрі
жалғастыратын жас ұрпақ. Салауатты болашақты ойлайтын болсақ, өсіп келе
жатқан ұрпақтың денінің саулығы, көңілінің сергек, осы бастан жат
әдеттерден аулақ болып өсуі үшін қолда бар мүмкіндікті пайдалана білуіміз
қажет. Соған сәйкес, Қазақстанның әрбір азаматын бала жастан дене
тәрбиесімен айналысуға тарту үлкен маңызы бар мемлекеттік міндет екендігі
еліміздің негізгі заңында көрініс тапқан. Ата заңның 24 және 29 –
баптарында азаматтардың демалуға және денсаулығын сақтауға құқы бар
екендігі атап айтылған. Сондықтан да оқушы-жастардың әр уақытта қоғамдық
санасының, жеке тұлғасының жан-жақты дамыған еңбек білігі мен шығармашылық
қабілеті қалыптасқан адам болып өсуі өзекті де көкейкесті мәселе болып
отыр. [4]
Қазақстандағы дене тәрбиесі ілімін және дене мүмкіндіктерін дамыту
ісін ұйымдастырып дамытушылар арасында Б.Қ.Қаражанов, Б.А.Тойлыбаев, Алтын
Жамбылқызы, Б.Төтенай, С.Қосымбекова, Б.Басыбеков, М.Т.Тұрыскелдина,
С.Тайжанов, А.Құлназаров, Қ.И.Адамбеков, М.Б.Сапарбаев, Е.Уаңбаев,
Ж.Оңалбек, Ә.К. Әбділлаев, Б.Қ.Мухамеджанов, Т.Ж.Бекбатчаев,
Ж.М.Төлегеновтың еңбектерін айтуға болады. Бұл ғалымдардың зерттеу
жұмыстары қазіргі таңда Қазақстандағы сауықтыру және дене тәрбиесі
саласында пайдаланылуда.
Алайда негізделген ғылым мен практиканың сабақтастығы бір дағдыда
қалмайтындығы тағы да белгілі. Практика әрдайым жетіліп, ұшталып отырады,
ол ғылыми тұрғыдан тұжырымдарды қажет етеді. Осы тұрғыдан қарағанда, соңғы
уақытта салауатты өмір салты ғылыми тұрғыдан дамыды, өсті, сауықтыру
кешендерінде практикалық тәжірибелер жинақталды, тәрбие мен үйретудің
коммуникативті бағыттағы стратегиясы мен тәсілі анықтала түсті жаңа
ізденістер пайда болды.
Зерттеудің мақсаты: Жастарды салауатты өмір салтына тәрбиелеудің
маңыздылығын анықтау.
Зерттеу нысаны: Спорттық-сауықтыру кешендерінің іс-тәжірибесі.
Зерттеу пәні: Жастардың салауатты өмір салтын қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
1. Спорттық-сауықтыру кешендері арқылы жастардың салауатты өмір салтын
қалыптастырудың қазіргі жайын анықтау;
2. Спорттық-сауықтыру кешендері арқылы салауатты өмір салтын
қалыптастырудың мәнін анықтау;
3. Спорттық-сауықтыру кешендері арқылы оқушы-жастардың салауатты өмір
салтын қалыптастыруды қамтамасыз ету формаларын анықтау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, заңдары,
нормативтік құқықтық актілері; философтардың, педагогтардың,
психологтардың, жаттықтырушылардың, спорт майталмандарының еңбектері.
Зерттеу әдістері: Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет көздерінен
қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу; ғылым мен денсаулық
сақтау салаларындағы прогресті анықтау.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, пәні, міндеттері
көрсетілді.
Спорттық кешендері арқылы жастардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру атты мәселе бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың ой-
пікірлері талданды; дене шынықтыру және спорт түрлері бойынша сауықтыру
кешендерінің тұжырымдары айқындалды.
Спорттық кешендері арқылы жастардың салауатты өмір салтын
қалыптастырудың әдіс-тәсілдері тақырыбындағы екінші тарауда спорттық-
сауықтыру кешендері арқылы салауатты өмір салтын қалыптастырудағы
басшылыққа алынып келген сауықтыру және дамыту жұмыстары зерделеніп,
белгіленді.
І. САУЫҚТЫРУ КЕШЕНДЕРІ АРҚЫЛЫ ЖАСТАРДЫҢ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘНІ
1. Сауықтыру кешендерінің жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы
орны
Қазіргі кезде қоғамымыз саяси және әлеуметтік өзгерістер үстінде.
Осыған байланысты адамдардың тұрмыс-тіршілігі, сана-сезімі және әдет-ғұрпы
да өзгеретіні заңды құбылыс. Яғни, бұл болашақта біздің ұрпақтарымыз жаңа
өмір салты бойынша өмір сүреді деген сөз. Ендеше ол қандай өмір салты
болмақ, біздің ұлттық рухани болмысымызға сәйкес келе ме, соны қазірден
ойлап, оның теориялық негізін жасап, жастарымызды сол бағытта тәрбиелеуіміз
қажет. Ұлтымыздың өткендегі өмір салтын зерттей отырып, оны қазіргі
жағдайымызбен салыстыру арқылы халқымыздың болашақтағы өмір салтын да
болжауға болады. Ұлттың бүгіні де, болашағы да дені сау, тәрбиелі, білімді
ұрпаққа байланысты.
Денсаулық мәселесі жүзеге асатын сауықтыру кешендерінің толық мәнінде
жүзеге асырылуы адамның денесін өмір бойы жетілдіріп отыруына негіз
жасайды. Онда жабдықталған қондырғылар мен денесін шынықтырумен үнемі
айналысу оқушы-жастардың бос жүрмеу проблемасын шешудің, жат қылықтардың
көрінісін болдырмаудың да тиімді жолы.
Дене шынықтыру – сауықтыру жұмыстарын жетілдіру мәселесін ғылыми
тұрғыда негіздеу, оның түп тамыры мен тарихи даму жағдайларынан бастап
талдауды қажет етеді.
Спорттық кешендердің дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінің
дамуы мен қалыптасуын тарихи тұрғыда талдап өтсек, оның бастау көздері
антикалық дәуірден-ақ бастау алған. Ертедегі Греция мен Римде дене
тәрбиесіне негізделген кешендер жүйесі болған.
Спартада үстем тап балаларына әскери дене шынықтыру берілді. Құл
иеленушілердің балалары 7-ден 18 жасқа дейін мемлекеттік тәрбие
мекемелерінде тәрбиеленді. Бұл мекемелерде дене шынықтыруға ерекше мән
берілді. Балалардың денесін шынықтыру, қолайсыз климат жағдайларына төтеп
беруге жаттықтыру, әскери жаттығуларға (жүгіру, секіру, күрес, жекпе-жек,
найзаласу т.б.) үйретілді. Бұл шаралар әрине сауықтыру кешендерінсіз жүзеге
асу мүмкін емес еді. [4]
Ежелгі дүниенің және орта ғасырдың дене шынықтыру кешендеріне үңілсек
дене шынықтыру мен спорт өзінің тарихи тамырымен өте тереңге кетеді.
Археологиялық қазба жұмыстары тас дәуірінде дене шынықтыру жаттығуларына
арналған кешендер болғанына мәліметтер берілді. Мұндай кешендер Үндістан,
Мысыр, Орта Азия және Оңтүстік Америка жерлерінде табылды. Егей мәдениеті
тарихи жерорта теңізінің шығысында б.э.д. 30-12 ғасырларда дене
шынықтырудың алғашқы түрлерінің табылғандығын куәлендіреді. Бұл жерлерден
садақшылардың өгіздің үстіне секіріп жатқанын тасқа салынған бейне
табылған. Ежелгі Грецияда дене шынықтыру дамуын сипаттайтын айғақ бар, ол
олимпиядалық ойындар. Бұл ең маңызды болмыс ойындар Олимпта әр төрт жылда
міндетті түрде өткізіліп тұрды. Құжаттардағы мәліметтерге сүйенсек бұл
мерекелер б.э.д. 776 жылы өткізе бастаған, осы жылдардан күнтізбелік 4
жылдық есеп олимпияда басталған.
Жалпы гректің және аймақтық ойындарды өткізу үшін көптеген
стадиондар салынды. Олардың қалдықтары Олимпия, Делфапирея, Милетис және
сол қатардағы адамдар табылды. Антик стадионында Эллилік, Эленилік және
Ежелгі гректік болып үш кезеңге бөлінеді. Егеменді мемлекет болып саналатын
гректің ежелгі қалалары ғылым, өнер және спорт саласында үнемі бір-бірімен
бәсекеде болған және тату көршілік пен бейбіт жарыстардың рухы Ежелгі
Грецияда дене шынықтыру және спорт дамуына әсер етті. Ал ол өз кезеңінде
Эллиндік кезеңде стадиондардың көркемдеп безендіруіне жол ашты. Грек
стадиондары өздерінің архитектуралық түрі мен орасан зор көлемдігі мен және
сыртқы пішінінің қоршаған орта көрінісіне келісіп үйлесуі мен ерекшеленді.
Эллиндік кезеңдегі стадиондар мемлекеттің қоғамдық өмірінің ортасы ролін
атқарды. Археологиялық қазба жұмыстарынан бірінші жүгіру, күрес және т.б.
жарыстарын көз алдымызға елестетуге болады. Ерте кезеңдердегі Ежелгі
Гректердің стадионында көрермендер үшін арнайы құрылғылар болған емес.
Олимпиядадағы стадион ерте дүние стадиондары ішіндегі ең бірінші болып
көрермендерге требуналар салды. Кейін осыған ұқсас кешендерге болашақ
үлгісі болып қалды. [5]
Ерте дүние гректері требунадан қарап отыру мүмкіншіліктерінің зор
екендігін негізгі принциптерін өте жақсы білген. Эллин кезеңіндегі
стадиондар қоғамдық өмір ортасының рөлінен гөрі қала тұрғындарының
көрермендер көретін кешенге айналды. Стадион требуналары онша үлкен
болмады. Себебі, олар текқана сол қаланың тұрғындары үшін салынды. Ежелгі
Римдік кезеңдегі стадиондар кешені Ежелгі Римдік империяның қалыптасу
уақытымен сәйкес келеді. Бұл уақытта Эллиндік стадиондар қайта жөңдеуден
өтті. Жарысқа қатысушылар санының көбеюіне байланысты ареналар кеңейтіліп
көрермендер үшін мәр-мәр тастан стационарлы требуналар құрылды. Б.э.д. І-
ғасырда Антитеатр сияқты ежелгі Римдік көріністер көретін кешендердің
түрлерін салу қалыптаса бастады. Соңында антитеатрлар осы заманғы спорттық
ареналарды салуға белгілі бір дәрежеде әсерін тигізді. Оның жарқын айғағы
ежелгі Римдік Колизей антитеатр болып табылады. Ең бірінші Колизей үш
қабатты болып салынып, б.э. 2-ғасырында төртінші қабаты қосылды. Оның
сыйымдылығы 250 мың халық. Ежелгі Римде терм деген суға түсетін орасан зор
бассейндерге көңіл бөлінген. Б.э. І-ІІ ғасырда салынған ең үлкен және өте
әдемі терм Диоглетиано мен Каракалда болған. Каракалдағы термнің алып
жатқан жерінің аумағы 120 мың шаршы метр кешеннің ұзындығы 338-337 метр,
қабырға қалыңдығы 6 метр болған. Бұл термоларда бір уақытта 3000 мың адам
сыйған. Олар жуыну, терлеу, массаж, душ, ванна қабылдау, ыстық, жылы, және
суық ванналарда жүзу процедураларын қабылдаған. Б.э. ІY-ғасырда Римде
мемлекет христиан діні қолдау таба бастады. Шіркеулер бірнеше мың
көрермендер жинап өткізілетін көріністерге белсенді түрде күрес жүргізілді.
Христиан дінінің кеңінен таралуын антилік әлемдегі замандағы көптеген спорт
кешендерінің күйреп қирауына әкеп соқтырды. Орта ғасырдың басы дене
шынықтыру құлдырауы мен сипатталады. Х-ХІ ғасырларда дене шынықтыру
жаттығуларының кейбір мақсаты өте баяу дами бастады. Оған ХІ ғасыр
шығыстағы сауда канализациясының крес жорығының және соғыс серілерінің
пайда болуынан басталуы себеп болды. Орта ғасырлардағы дене шынықтыру
жаттығуларының негізгі бағыты соғыс серілерін соғысқа дайындау болды.
Феодальдық дамыған қоғамда ХІ-ХІY ғасырларда тап күресінің әсерінен
көпшілік халықтың (шаруалар мен қала тұрғындары) дене шынықтыру қалыптасты.
Аристократтар тұрғындарға ойындар мен серуендеу үшін алаңдар мен спорт
орындарды салу мен қатар саябақтарда әр түрлі көріністік сауық құратын
кешендерді салды. Орта ғасыр кезеңінің аяғы феодальдық кешеннің құлдырауына
буржуазиялық мәдениеті және дене шынықтыру пайда болуына әкелді. Буржуазия
европа мемлекеттерін өз қолдарына батыл алып саяси билікті жаулап алып,
капиталистік өнер кәсібін қызу дамытып жатқан жерлерде ірі спорттық
кешендерді салуға мүмкіндіктер пайда болды. Европаның әр түрлі елдерінде
спорттық кешендерді жаппай сала бастау тек 19-ғасырдың аяғында басталды.
Оған барлық жердегі жаппай спорттық қоғамдардың, клубтардың құрылуы әр
түрлі елдердегі спорттық байланыстардың дамуы олимпиядалық ойындардың
қайтадан өткізіле бастауы себепші болды. [7]
Қазақстандағы ең алғашқы спорт клубы Семейде пайда болған. 1912 жылы
Нептун спорт клубының құрылуы соның айғағы. Онда гимнастика, жүзу,
семсерлесу т.б. спорттың түрлері жүргізілген. Нептун клубы көпшілік
қатысқан спорттың жеңіл атлетика түріне байланысты жарыс өткізілген.
Әл-Фарабидің Бақыт жолын сілтеу деген трактатында адамды бақытқа
жеткізетін үш нәрсеге көңіл бөледі:
1. Адам өзінің қалыптасуы үшін іс-әрекет, тіршілік жасау, дене
мүшелерін іске қосу арқылы қажетті әрекеттер: отыру, тұру, жүру, көру, есту
сияқты т.б. қимылдар жасайды.
2. Жан эффектілері негізінде құштарлық, рахат, қуаныш, ашу, қорқу,
жабырқау, қызығу т.б. сезімдерін көрсету.
3. Ақыл-парасат арқылы адам іс-әрекеттерін, сана-сезімдерін,
ізгілікті, имангерлікті, қимыл-қозғалыстарын басқарады. Әл-Фарабидің
пікірінше, әрбір баланың тәрбиесінде үш қасиет: дене күші, рухани және ақыл-
ой бірлікте болғанда ғана жан-жақты үйлесімді жеке тұлғаны қалыптастыруға
болады [].
М.Жұмабаев дене тәрбиесінің адам психологиясымен байланысын көрсете
отырып, ғылыми тұжырым жасаған. Ол: Дене – жанға, жан- денеге байлаулы.
Бірінің біреуінсіз күні қараң. Өзімізге мәлім: денеміз сау болса,
жанымыздың ісі де сау, жақсы болады, яғни ақылымыз түзу, сезіміміз дұрыс,
қайратымыз берік болады. Егерде денеміз ауру болса: яки жұмыс қылып
шаршаса, жанымыз да ауру, жанымыз да шаршайды, басқа ауру, мидың ауруы жан
ісіне жаман әсер қылады. Нашар ауа басты айналдырып, қанды дұрыс жүргізбей,
денеге әсер қылады да, жанға барып қол салады, яғни жанның ісі шабандайды,
бұзылады, ой күнгірт тартады, сезім тоза бастайды, қайрат жасыйды, - деп
жазады.
Ағылшын педагогы Джон Локк дене тәрбиесін басқа тәрбиелердің негізі
деп есептеп, оның мәнін жоғары көтереді. Ол: Мықты денеде – мықты рух, -
болады дей отырып, дене тәрбиесінің өз заманына сәйкес жүйесін ұсынды.
Бала денесін ерте жастан бастап шынықтыру керек, оның денесіндегі бостық,
сылбырлықтар жойылуы тиіс, - деді. Локк баланы ауа райының барлық түріне
үйретудің, қатаң режимге қалыптастырудың қажеттілігін көрсетті. Дұрыс
ұйымдастырылған дене тәрбиесі, - деді Д.Локк, - баланы ерлікке және
табандылыққа үйретуге әсер етеді.
Швейцария ағартушысы И.Г. Песталоцци де денені сауықтыру жөнінде құнды
ой пікірлер қалдырған. Дене тәрбиесінің міндеті – адамның барлық табиғи
күштерін, қабілетін дамыту және ол даму жан-жақты дамумен ұштасады, - деп
жазды. Бала әртүрлі қимылға, қозғалысқа ұмтылады. Осыдан келіп ойын, тағы
басқа әрекеттер туады, - деп дене тәрбиесіндегі ойынға үлкен мән берген.
Дене жаттығуларының жүйесі арқылы баланы болашақ еңбек әрекетіне даярлауға
болады деп есептейді .
Орыстың демократ – педагогы, дене тәрбиесі теориясының негізін
қалаған, ірі қоғам қайраткері Петр Францевич Лесгафт дене тәрбиесінің
жүргізілу ерекшеліктерін анықтай отырып, осы тәрбиенің ғылыми негізделген
теориясын ұсынады. Бұл құрған дене тәрбиесі теориясының дүние жүзілік мәні
бар. Ол өзінің екі томдық Мектеп жасындағы балалардың дене тәрбиесіне
басшылық деген еңбегінде (1888-1901ж.) дене тәрбиесінің әр түрлі жүйесін
терең сынап, осы жөнінде өз теориясын ұсынады. Оның ойынша, дене тәрбиесі
барлық істердің, жұмыстардың жүйесінен тұрады. Сондықтан дене тәрбиесі ақыл-
ой, адамгершілік және эстетикалық тәрбиелеумен тығыз байланысты .
Оның үйретуінше, дене жаттығулары мінез бен ақыл-ой қабілетін
дамытатын бірізді, тізбекті болуы қажет. Дене қозғалыстарының жүйесі
баланың табиғи дамуына сәйкес келіп, бұлшық еттердің бүкіл тобын қамтуы
керек. Дене жаттығулары, дене шынықтыру оқытушыларының ұқыпты түсіндірулері
арқылы жүргізіледі. Лесгафт ақыл-ой жұмысының дене шынықтыру жаттығуларымен
және ойындармен алмасып отыруын талап етті. Сонымен қатар ол ауыр
гимнастикалық жаттығулардан сақтандыруды, көбіне табиғи қозғалыстарды:
жүгіру, секіру, ойын т.б. ұсынды. [8]
Лесгафттың ғылыми-педагогикалық шығармаларында баланың сыртқы өмірі
мен мінез-құлқының ерекшеліктерін анықтайтын психологиялық материалдар мол
орын алған. Сондықтан Лесгафт бала психологиясын зерттеу арқылы
педагогиканы жоғары сатыға көтеруге үлес қосты.
Спорттық кешендерінде сауықтыру міндеттері:
- денсаулықты жан-жақты нығайтуға және үйлесімді дене дамуына
көмектесу, дене мүсінін дұрыс қалыптастыру, дене бұлшық еттерінің әр түрлі
топтарын дамыту, организмнің барлық жүйесін және олардың қызметтерін дұрыс
және өз уақытында дамыту, жүйке жүйесін нығайту, зат алмасу процестерінің
белсенділігін арттыру;
- оқушылардың жас мөлшеріне қарай дененің мүмкіндіктері мен жұмысқа
қабілеттілігінің деңгейін қамту;
- организмнің өзінің шынығуы үшін қолайсыз, жағымсыз жағдайларға
қарсыласу деңгейін арттыру.
Спорттық кешендерінде білімділік міндеттері:
- тұрмыс жағдайында, еңбекте (жүру, жүгіру, секіру, лақтыру, өрмелеу,
ауыр заттарды көтеру, алып жүру т.б.) және әскери-қолданбалы сипаттағы
қимылдарда (кедергілерден өту, шаңғымен жүру, күрес элементтері, т.б.),
табиғи қозғалыстарда өмірлік маңызға ие қозғалыс дағдыларын қалыптастыру;
- қозғалыстың берілген өлшемдеріне сәйкес күшті саналы түрде реттей
білуді қажет ететін жаттығу техникаларын меңгеру есебінен қозғалыс
тәжірибесін молайту;
- күрделендірілген жағдайда дененің қозғалыс қимылдарын басқару
қабілеттілігін, оның ішінде қозғалыстың жаңа түрлерін меңгеруді дамыту;
- дене қызметінің барлық түрлерін меңгерудің саналылық негіздерін
қамтамасыз ететін білім жүйесін қалыптастыру.
Спорттық кешендерінде тәрбиелік міндеттері – денені үйлесімді
қалыптастырумен бірге оқушы-жастарды адамгершілік, ақыл-ой эстетикалық және
еңбек тәрбиесіне баулу.
Спорттық кешендеріндегі дене тәрбиесінің мақсаты – адам тұлғасының,
оның дене қасиеттері мен қабілеттерінің жан-жақты жетілуі, қозғалысты
дағдылары мен ептіліктерінің қалыптасуы, нәтижесінде тән саулығын көтеру.
Спорттық кешендеріндегі дене тәрбиесінің негізгі құрал-жабдықтары –
дене шынықтыру жаттығулары, табиғаттың тума күш көздерін пайдалану (күн
энергиясы, ауа мен су ортасы және т.б.), гигиена ережелерін ұстану (әр
адамның жеке басына, еңбегіне, тұрмысына және т.б. байланысты). Дене
шынықтыруға арналған жаттығулар тән-дене қабілеттерінің дамуына әр тараптан
әсер етеді. Олардың адам ағзасына ықпал жасау заңдылықтарын тану және
орынды қолдана білуден әрбір оқушы дене шынықтыру мәдениетін, дене тәрбиесі
мақсаттарын іске асыруға пайдалана алады. Бұл тәрбие түрі үш негізгі
бағытта орындалып жатады: жалпы дене дайындығы, кәсіби дене дайындығы,
спорттық дайындық. Дене тәрбиесіне орай іс-әрекеттер мазмұны өз ішіне таңғы
гимнастиканы, таза ауада жүріп-тұруды, кешкі серуенді, салауаттық күндерін,
спорттық бөлімдерге қатысуды, туристік саяхаттарды және т.б. қамтиды.
Спорттық кешендері арқылы салауатты өмір салтына жастарды баулуда
дене мәдениеті, дене тәрбиесі, спорт, дене қуатының қалпына келуі,
дене қуатының тынығуы, дене қуаты дайындығы, дене қуатының жетілуі,
дене қуаты білімі т.б. түсініктеріне назар аударған жөн. [9]
Дене мәдениеті – адамдардың дене қуатының жетілуі үшін пайдаланылатын
қоғамдық-материалдық (спорт ғимараттары, құрал-жабдықтар) және рухани
(арнаулы білім, ғылыми тәжірибе) байлығын құрайтын халықтың жалпы
мәдениетінің бір саласы. Ол негізгі дене мәдениеті, спорт, сауықтыру,
қолданбалы дене мәдениеті болып көрініс табады.
Енді осы түсініктерге қысқаша анықтама берген жөн.
Негізгі дене мәдениеті – адамдардың өз шамасына қарай таңдап алған
кәсіби спорт мамандығын жетілдірудің негізі. Ол жалпы білім беретін
мектептерде, оқу-тәрбие мекемелерінде қолданылады, онда денсаулықты
нығайту, жұмысқа ынтасын, төзімділігін арттыруға көмектеседі. Спорт адам
психологиясының орнықтылығын, дене қуатының жетілуін қамтамасыз етеді.
Спорт қимылының негізгі мақсаты – спорттың бір түрінен жоғары жетістіктерге
жету, сол арқылы адамның қабілет-қарымын, ептілік қасиеттерін қалыптастыру.
Қолданбалы дене мәдениеті – кәсіптік және әскери дене мәдениеті деп
екіге бөлінеді. Ол өмірге аса қажет сан алуан қимыл-әрекеттерді игеруге,
дене тәрбиесі арқылы әскери және азаматтық мамандықтарды жақсы меңгеріп,
терең түсінуге бағытталады.
Сауықтыру дене мәдениетіне – емдеу дене мәдениеті жатады. Оның мақсаты
организмнің уақытша жоғалған қызметтік мүмкіндіктерін қалпына келтіру.
Гигиеналық дене мәдениеті – жаттығулар арқылы ағзаның жұмыс істеу
қабілетін арттыру. Сабақ арасында, жұмыста (дене шынықтыру, өндірістік
гимнастика) күнделікті демалыста (таңертеңгі бой жазу, серуендеу, саяхат
т.б.) қолданылады.
Дене қуатының тынығуы – жаттығу жасау арқылы белсенді демалыс
ұйымдастыру. Ол дене тәрбиесі жаттығуларының көмегімен адамның көңілін
көтеріп, бір әрекеттен екінші әрекетке көшіреді. Дене қуатын қалпына
келтіру адам организмінің ауырған жерін массаж жасау, булау, су
процедуралары арқылы емдеп, қалпына келтіру, дене қуаты қасиетін үйлесімді
дамытып, жан-жақты дайындығын жоғары деңгейге жеткізу. Дене қуаты білімі –
адамды қимыл ептілігі мен дағдыға үйрету және теориялық біліммен
қаруландыру.
Спорттық кешендері жүйесінің мақсаты – күш-қуаты мықты, жан-тәні сау,
денесі жан-жақты жетілген, алуан түрлі дене және ақыл-ой еңбектерін
орындауға қабілетті, іс-әрекетінде шығармашылық бағыт ұстанатын, сол
тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу.
Спорттық кешендерінің жүйесі – қала мен ауыл тұрғындарына мәдени
тұрмыстық және сауықтыру қызметін көрсету жүйесінің бір бөлігі болып
табылады. Дене шынықтыру және спорт-сауықтыру кешендеріне тұрғындардың
құрылуына қарай бірнеше топқа бөлінеді:
1. Мөлтек ауданы (мөлтек аудан, тұрғын үй топтары және бөлек үйлер
тұрғындарына қызмет көрсетеді).
2. Аудандық (аудан тұрғындарына қызмет көрсету).
3. Аудан аралық (аудандар, тұрғындар топтарына қызмет көрсету).
4. Жалпы қалалық (қаладағы, қыстақтағы тұрғындарға қызмет көрсету).
Спорттық кешендерді пайдалану түрлері мен қызметі мен міндеті
ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрлері бар:
1. Оқу-спорттық, тек қана оқу-жаттығу үдерістері үшін арналған
кешендер жиынтығы;
2. Көрермендердің қатысуымен демонстрациялық түрде өткізілетін
жарыстарға есеп беруге арналған кешендер жиынтығы;
3. Тұрғындардың белсенді демалысы үшін арналған кешендер жиынтығы.
Өзінің архитектуралық жоспарлық және көлемдік құрылымдық
ерекшеліктеріне қарай спорттық кешендер көлемдік және жазықтық болып екі
топқа бөлінеді. Көлемдікке спорттық кешендердегі барлық жабдықтар,
кешендер, спорттық залдар, спорт сарайлары, жабық жүзу бассейндері,
манеждер жатады. Ал жазықтыққа ашық спорт алаңдар мен алаңшалар, жеңіл
атлетикалық және конькимен жүгіру жолдары, шаңғымен жүгіру және тау шаңғы
трассалар, кросс жүгіру ара-қашықтықтары және т.б. жатады.
Қазақстан Республикасында жүзеге асып жатқан спорт кешендерінің
классификациясы бойынша спорт кешендері қуаттылығына қарай жеке және
кешенді болып бөлінеді.
Жеке спорт кешендеріне бір спорттың түрі үшін арналған арнайы залдар,
бір су қоймасы бар бассейн, алаңшалар мен алаңдар, жеңіл атлетикалық және
конькимен жүгіру жолдары, велотрептер және т.б. спорт түрлері бойынша
жабдықтар мен қондырғылар жатады.
Ал кешенді спорт-сауықтыру кешендеріне жалпы бір жерге салынған
немесе бір ғимараттың ішіне салынған жеке спорт кешендері , стадиондар ,
спорт сарайлары, бірнеше су қоймасы бар бассейндер, бірнеше алаңшалар, көп
залды спорттық ғимараттар және басқа да осы типтес спорттық сауықтыру
кешендері жатады.
Көлемі мен жоспарына қарай спорт-сауықтыру кешендері жоғарыда
айтылғандай жабық және ашық болып бөлінеді. Жабық спорт кешендері өзіне
қамтиды: бұл оқу-жаттығу сабақтарының, сауықтыру жарыстардың жабық
залдарда, манеждерде, бассейндерде, спорт сарайларында өткізілетін
кешендер.
Ал ашық спорт кешендері – бұл оқу-жаттығу сабақтарының, жарыстардың
ғимарат ішінде емес, керісінше ашық аспан астында өткізілетін кешендер
жиынтығы. Бұл кешендер құрылымын төмендегі №1-кестеде көрсетілген.
Қазіргі таңдағы спорт кешендерін пайдалану да қала немесе ауыл
тұрғындарына сауықтыру қызметін көрсететін жүйенің қажетті элементі болып
табылады. Және сонымен бірге тұрғындарға елді мекенді салудағы
композициясындағы мәнді орын атқарады. Елді мекен орындарын жобалау және
салудағы Қазақстан Республикасының нормалары тұрғындар үшін қоршаған
табиғат ортасы жағдайына жақындауға қолайлы жағдай тудыруға көмек береді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында спорттық кешендерді салу қатаң
жоспарлау ойға алынған кешендерді мемлекет жерінде бір келкі орналастыру.
Яғни спорттық кешендер жүйесі білімі негізінде жүргізілуде. Біздің елде
спорттық кешендер жүйесі есебімен жоспарлануы негізінде тұрғындарға жалпы
бірдей мәдениет тұрмыстық қызмет көрсетудің кешендерге дифференциациялық
(бүтіндей түрлі формаларға бөлу) принципі пайдаланады (күнделікті,
мезгілдікті және т.б.). Бұл тұрғындарға қызмет көрсету ұйымның сатылы
принципі деп аталып, біздің елдің қала салушыларымен қабылданған. Бұл жалпы
принцип спорттық кешендер жүйесіне арналып бір қатар ерекше талаптар мен
толығады. Еркеше талаптарға эксплотациялық (пайдалану негізі) және
технологиялық жатады. Сатылы принципті мына төмендегіше бөлуге болады:
1. Күнделікті шұғылдануға арналған микроаудандық (спорттық кешен жүйесінің
ең төменгі сатысы). Бұл кешендерге үйден 5-7 минутта жүріп келетін және
қызмет ету аумағы 50-500 метрге дейін. Мұндай кешендерге жалпы аумағы 1200
метр² болатындай гимнастикаға, жеңіл атлетикаға, баскетболға,
Спорттық кешендерінің классификациясы:
Спорттық кешендері құрылымы, схемасы: № 2
волейболға, стол теннисіне арналған кешенді спорт алаңдары жатады.
Микроаудан кешендері кешенді түрде жоспарланады.
а) 7 жасқа дейінгі балалар үшін;
ә) 7-10 жас аралығындағы балалар үшін;
б) 11-17 жастағыларға және ересектер үшін.
2. Ересектер мен балалардың жүйелі түрде шұғылдануға арналған
аудандық кешендер. Бұл кешендер жобасы аумағы 20 минут уақытта жаяу жүріп
келуге болатын дене шынықтыру спорттық орталығына біріккен тұрғындық
аудандарға арналған.
3. Спорттық секцияларда шұғылдану және жалпы дене шынықтыру дайындығы
және спортпен шұғылдануға арналған аудан аралық кешендер. Мұндай кешендерге
20 минутта қоғамдық көлікпен жетуге болады.
4. Жалпы қалалық, бұл жоғары дәрежелі спортшыларға арналған (1-дәреже
және жоғары) спорттың барлық негізгі түрлері кешендері (спорттық кешен
жүйесінің ең жоғарғы сатысы) және спортшылар саны аз болатын спорт
түрлеріне арналған (бокс, күрес, ауыр атлетика) кешендер жатады. Бұл
спорттық кешендерге қоғамдық көлікпен 30 минутта келуге арналған.
Мектеп спорт кешендері – бұл спорт алаңдары мектеп ауласында
орналасқан спорт залда және бассейн спорт кешендерінің көлемі мектеп түріне
және оқушылардың санына байланысты. Мектептің спорт кешендеріне қойылатын
гигиеналық талаптардың ережелері мен нормасы болады.
Мектепте спорт алаңдары мектеп үйінен 25 метрдей қашықтыққа жасыл
желектен орналасу керек. Ойын алаңдары қатты, футбол алаңдары шөппен
жабылған болу керек. Ылғал алаңдарда тегіс емес, ойлы қырлы алаңдарда сабақ
өткізуге тыйым салынады. Спорт зал мектептің бірінші қабатында орналасу
керек. Спорт залдардың көлемі волейбол ойынына арналған алаң көлемі 9-18
метр, баскетбол алаңына арналған алаң көлемі 12-24 метр, мини футбол 18-30
метр, спорт залдың биіктігі 6 метрден кем болмауы керек. Спорт зал қасында
қыздар мен ұлдарға арналған киім шешетін орын болады, жуынатын орын,
әжетхана, мұғалім бөлмесі міндетті түрде болады. [11]
Спорт кешендерінің ауа режжиміне қойылатын гигиеналық талаптар: Бұл
залдың ауа температурасы 15-17° С, киім шешетін жерде 19-23º С болу керек.
Спорт зал оқу бөлмелерінен, мұғалім бөлмелерінен алыстау орналасу керек.
Дене тәрбиесі кезіңдегі дене жаттығуларының оқушы ағзасына әсерінің
физиологиялық, гигиеналық тұрғыдан жіктелуі:
1. Төменгі интенсивті аймақ. Бұл аймақта жұмыс ұзақ уақыт бойы жасала
береді. Себебі ағзаның физиологиялық функциялары аса салмақ түспейді. Ол
жүру, велосипед айдау, шаңғы тебу, жай жүзу, жүрек соғу жиілігі бұл кезде
100-120 минутына болады.
2. Орта интенсивті аймақ. Бұл аймақтағы жұмыс ағзаның шыдамдылығын
жетілдіруге әсер етпейді. Бұл аймақтағы жұмыс жүрек қан тамыр және тыныс
алу, сонымен бірге өзара жұмыс әсерін жақсартуға әсер етеді. 7-8 жастағы
бала үшін 15 минут болады.
3. Жоғарғы интенсивті аймақ. Бұл аймақтағы 10 минуттық жұмыстың өзі
оқушы ағзасының физиологиялық функцияларына едәуір әсер етеді.
4. Субмаксимальді аймақ. Бұл қысқа қашықтыққа жүгіру жылдамдық пен
күшті талап ететін жаттығулар 11-12 жастағы оқушы үшін бұл жаттығу 5-50
секундқа созылу керек. Ал одан жоғары жастағыларға 1 минут. Салмақ көтерген
кезде 9-10 жастағы балдар үшін өз салмағының 50 %-нан жоғары болмау керек.
12-13 жасар балдар үшін өз салмағының 70%-нан көп болмау керек. 14-15
жастағы балдар үшін өз салмағынан 90%-нан көп болмауы керек. Салмақ көтеру
ұзақтығы 10-20 секундтан аспауы керек.
5. Максимальді интенсивті аймақ. Оқушылар үшін және ересек адамдар
үшін бұл жаттығуды орындау 10 секундтан аспау керек.
Тиімді құрылған күн тәртібі оқушылардың жұмысқа деген қабілетін
жоғары, деңгейде сақтап қана қоймайды. Сонымен бірге уақытын жақсы
жоспарлауға мүмкіндік береді. Міндетті түрде сақталуға тиісті оқушы күн
тәртібіндегі қағидалар:
1. Жаттығудың қатаң бір мезгілде орындалуы;
2. Жаттығудың оқу процесімен алмасып отыруы;
3. Жаттығудың демалыс уақытымен алмасып тұруы.
4. Белгілі бір уақытта тамақтану;
5. Жаттығудың тиімді уақытын дұрыс таңдай білу;
6. Ұзақ қалыпты ұйқы.
Адамның күш-жігерін дамыту мен денсаулығын жақсартуға бағытталған
шаралар жиынтығы дене шынықтыру ұғымдарын калыптастырады. Оның құрамына
дене тәрбиесі, арнаулы ғылыми бағыттары, спорттағы табыстар жүйесі енеді.
Денені шынықтыру еңбек пен тұрмыс гигиенасын, демалыс пен еңбектің дұрыс
режимін, сондай-ақ денсаулықты нығайтып, шынықтыру үшін күн мен ауаны, суды
тиімді пайдалану тәсілдерін қамтиды.
Дене шынықтырудың мазмұны мен оны қолдану тәсілдері қоғамдық
катынастардың өзгеруіне тікелей байланысты.
Дене тәрбиесі адамның денсаулығын нығайтып, күш-жігерін, ықпал ойын
арттырады. Дене тәрбиесі ертеде Грецияда, Римде едәуір дамыған. Сол кезде
Францияда Ф.Рабле, М.Монтель дене тәрбиесін ақыл-ой, біліммен бірге қарау
керек екенін насихаттады. Чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский Ұлы
дидактика, Ана мектебі деген еңбектерінде балалар гигиенасы, денсаулығы,
тамақ режимі мәселелеріне, ойындары мен дене шынықтыру жаттығуларына ерекше
мән беріп, дене тәрбиесі балалардың жас кезінен-ақ басталуы кажет екенін
дәлелдеп, оны педагогикалық процестің аса маңызды бөлігі деп қарады [5].
Ұлы педагог К.Д.Ушинский дене тәрбиесін еңбекпен байланыстыра карады. Ол
адамның ақыл-ойы мен көзқарасының, күш-жігерінің қалыптасып дамуына
еңбектің маңызын атап көрсетті. Гигиеналық жаттығулармен ұдайы шұғылдану,
жүгіру, шаңғы тебу, жүзу, кайық есу сиякты спорт ойындары мен арнаулы
жаттығулар адамның тыныс алу процесін күшейтеді, қан айналысын, зат
алмасуын жаксартады .
Бұл сауықтыру кешендері мәселесі дене мәдениетіне қатысты ұғымдарды
анықтауды шеше отырып салауатты өмір салтын көздейді.
Ендеше олай болса, "Салауатты өмір" салты деп нені айтамыз? Ол үшін
"салауаттылық" пен "өмір салты" деген ұғымдардың мәнісін анықтап алған жөн.
"Салауаттылық", яғни "Деннің саулығы" - Бүкіл әлемдік денсаулықты
сақтау үйымының Жарғысында көрсетілгендей дененің, моральдық жэне
әлеуметтік саулықтың, есендіктің толыққанды түрдегі жағдайы, "Деннің
саулығы" - адамның қоршаған ортаға байсалды, теңгерушілік қатынасын
білдіретін дене мүшелерінің қалыпты жағдайы.
"Өмір салты" - адамның денелік, интеллектуальдық жэне еңбек әрекетін;
түрмыстық өзара қарым-қатынасын; дағдысын, орныкқан мінез-құлық тәртібін,
өмір сүру қаркынын; бірсарынды жұмысы, демалысы және қарым-қатынас
ерекшелігін жатқызуға болады. Олай болса, "өмір салты" - деннің саулылығына
нәтижелі ықпал ететін "салауатты өмір сүру" үғымын білдіреді.
Қазіргі ғылым "салауатты өмір салтын":
- ең жақсы үйлесімді тәртіп;
- иммунитетті және денені шынықтыру;
- дұрыс тамақтану;
- орныкты өмір сүру әдеті;
- зиянды әдеттің болмауы ("ауру қалса да - әдет қалмайды");
- жоғары дәрігерлік белсенділік;
- спортпен шүғылдану -деп түсіндіреді.
Қазақта "Деннің саулығы - бастың амандығы" - деген үғым қалыптасқан.
Олай болса, салауатты өмір салты және оны тәрбиелеу мәселесі, көптеген
ғасырлар бойы күн тәртібіне қойылып келе жатқан әлеуметтік маңызы бар
күрделі мәселе. Себебі, жаңа XXI ғасырдың адамы - дені сау, рухы күшті, жан
дүниесі таза адам болуы шарт. Сондықтан, окушылардың салауатты өмір сүруін
қалыптастыру - мемлекеттің қамқорлығы. Дені сау адам - қоғамның маңызды
құндылығы.
Деннің сау болуы - ол, яғни өмірді шексіз сүю, куаныш сезіміне бөлену,
өмірден ләззат алу, әрбір таңды, күнді асыға ризашылдық көңіл-күймен тосу
жэне кешкілік қам-көңілсіз, кіршіксіз тәтті үйқыға кету, ең қажеттісі,
өзінді өзің сүю, күрмепеуден басталады. [12,13]
Ол үшін, окушыларды алдына өмірлік маңызды мақсат қоя білуге тәрбиелеу
қажет. Оған жету, ерінбей, шалдыкбай үлкен еңбек етуді қажет етеді. Ондай
еңбек - деннің сау болуын қажет етеді. Міне, осы тұрғысында оқушылардың
санасы таза, сенімі айқын болуы шарт. Кімде кім өзінің өмірін темекі
түтінімен, ішімдік уытымен уласа, арам қылықпен өмір сүрсе, сол ертеңгі
күнге сенімсіздікпен қарайды. Ол үшін тіршілік, өзі қоршаған орта көңілсіз,
беймәлім, күңгірт болып келеді. Осы қағиданы әрбір баланыц жадына,
зердесіне тоқыту, жалпы адамзаттың, оның ішінде мектеп пен ата-аналардың
мемлекет, қоғам, бала алдындағы міндетті борышы.
Философтардың айтуынша, бақытты адамдардың көңіл-күйі тек оларды
қоршаған қандай да болмасын өмірге ғана байланысты болып келмейтіндігі,
сонымен біріе сол өмір туралы адамның өз ойы қандай болатындығына да
байланыстылығы. Осындай көзқарас баланың өзін-өзі дұрыс бағыттап, күш-
жігерін реттеп отыруына көмектесуі мүмкін. Табиғат адам баласын жэне
қуанышты өмір сүруге жаратса, ол оны тайсалмай жэне төзімділікпен қарсы ала
білуге дағдылануы қажет.
Бала кезден бізге мәлім болғанындай: "Қозғалыс - ол өмір", "Деннің
саулығы -жанның саулығы", "Орынды, дұрыс тамактану - дұрыс өмір сүру және
деннің саулығының кепілі", "Күн, ауа жэне су - біздің ең жақын досымыз" -
бүгінгі мектепте осы мәселе қалай қарастырады? Ал, табиғатты алсаң:
орман, тоғай, көк жэне дала, оның әртүрлі табиғи өсімдіктері мен
шөптері; аспан - оның бұлттан құралған кемелері немесе аспан - өзінің айы
мен жарқыраған жұлдыздары - осының бәрі айналып келгенде мектеп
оқушыларының санасына жетерлік пе, әсіресе қала жағдайында ол қалай?
Міне, көріп отырғанымыздай "Салауатты өмір сүру" мәселесіне қатысты мұндай
мысалдарды шексіз келтіре беруге болады. Мәселе, оның санында емес.
Мәселе, оның түпкі нәтижесінде. Мектеп өмірінде оның қолданысында.
Біздің көзқарасымызша, "Салауатты өмір сүру салтына" 3 идея негіз бола
алады: дене үйлесімділігі, жан тазалығы, ақыл-ойдың айқындылығы. Бүл үшеуі
тәрбие жүмысының мақсатын аныктау мен оны ұйымдастырудың негізгі қазығы,
дінгегі жэне баланың өзін-өзі тәрбиелеуінің жетекші бағыты болуы тиіс. Ол
үшін мүғалімнің өзі осы идеяның маңызды жетекшісіне айналуы тиіс. Ол өзінің
педагогикалық әрекетін "Ақиқат, Жақсылық, әдемілік" заңына байланысты
атқаруы және соған сай өзі де өмір сүре білуі тиіс. Сонда ғана ол ақиқат
дүниеге айнала алады.
Салауатты өмір сүру идеясы және әдістемесі бүкіл тәрбие жұмысының
өзегіне айналуға міндетті. Ол тәрбие процесінің нәтижесін жоғары көтереді.
Ол үшін тәрбиешілер салауатты өмір сүруді ынталандыру және оның жүйесін
құруы қажет.
Осылайша жоғарыда салауатты өмір салтының құраушы элементтеріне берген
анықтамалар аныкталды. Ендігі жерде келесідей ғалымдардың салауатты өмір
салтын құру жөніндегі ойлармен өз жалғасын табады.
Р.Артоманов және В.В.Колбанов салауаттануды идеология деп қарайтын
ғалымдардың пікірлеріне сын айтады: "Ешқандай ғылым жалаң жерде пайда
болған жоқ. Кез-келген ғылымның дамуына басқа ғылымдардың тәжірибелері
себеп болған, сондықтан салауаттануды жасауда қолданылған ғылыми
тұжырымдаманың қалыптасуына үлес қосқан клиникалық медициналық,
гигиенистердің, физиологтардың, биохимиктердің, генетиктердің және басқада
ғылым салаларының алдыңғы қатарлы ғалымдар мен практиктердің ролін
ұмытқанымыз жөн болмас" дейді. Салауаттану мәселесін талкылай отырып,
ғалымдар салауаттану кешенді ғылым деп қарастыруда. И.М.Брехман өзінің
еңбегіңде, салауаттану денсаулыққа және басқа да ғылымдардың қосқан
үлестерін "синтездеп", денсаулыққа тіке жол салуы керек деген тұжырым
айтады.
Е.О.Школа салауаттануды диалектикалық жүйелік, антропологиялық және
акцеологиялық тәсілдер негізінде, педагогика, медицина, психология,
физиология білімдерін өзіне кірістіретін, адам жөніндегі ғылымдардың
түйіскен жерінде дамитын педагогика ғылымының жаңа бағыты деп аныктады.
В.Д.Санькин және В.В.Зайцев салауаттануды физиологияға, гигиенаға,
психология, педагогикаға, антропологияға, сондай-ақ адамның физикалық және
психологиялық қабілеттіліктерін, олардың даму зандылықтарын, сонымен қатар
физикалық, психологиялық және адамгершілік рухани денсаулығын нығайту
мақсатындағы оларды жетілдірудің тәсілдерін зерттейтін басқа да адам
жөніндегі ғылымдарға негізделген, адам денсаулығы және дені сау адам
жөніндегі кешенді ғылым деп түсінеді.
Қазіргі кезеңдегі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуында орын алып
отырған қиындықтарға қарамастан, салауатты өмір сүрудің мемлекеттік
жүйесі түпкілікті, жалпы адамзаттың рухани байлықтарға негізделуі тиіс.
Ол жеке бастың үйлесімді дамуына, денсаулықты нығайтуға, адамдардың
тіршілік үшін белсенділігін арттыруға ықпал жасауды өзінің басты мақсаты
етіп алуы керек.
Осындай арнайы нұсқауды және қоғамның салауатты өмір сүруін өз
деңгейіне жеткізу барысындағы белгілі шараларды іске асыру үшін
адамның жеке басына мынадай міндеттер жүктеледі:
1. Ең әуелі, адам ағзасының дұрыс жұмыс істеуі үшін, дене
құрылысының биологиялық, физиологиялық, анатомиялық құрылымы мен таныс
болу;
2. Ағзаның қай мүшесінде кемістік пайда болса, оны табиғи заттардың
көмегімен қалпына келтіру;
3. Денсаулықты сақтаудың негізгі принципі - Аристотельдің "жанды
дене қозғалмаса өледі" - деген қағидасын басшылыққа алу;
4. Табиғатта жанды да, жансыз да дененің өмір сүруінің негізгі көзі
- ауа, күн, су құрылымдары болғандықтан, денсаулықты сақтау үшін осы
аталған табиғат құбылыстарын дұрыс пайдалана білу;
5. Жеке бастың тазалығы - тиімді тәуліктік режим, дене мен
ауыз қуысының күтімі, жаман әдеттерден аулақ болуы. Жеке бас гигиенасын
білу әр бала үшін маңызды. Жеке бас гигиенасын сақтаудың индивидуальдық
ғана емес, әлеуметтік те маңызы бар.
6. Дұрыс тамақтану жүйесі.
7. Жас ерекшеліктерін ескере отырып, ағзаның күш-қуатын
пайдаланудың міндеттерін білу;
Салауаттану негізінен қазіргі танда қалыптасу сатысында. Қалыптасуының
алғашқы кезеңдерінде салауаттану гигиенамен және самалогия мен жарыса
дамиды деуге болады.
Салауаттанудың даму және қалыптасу кезеңдеріне шолу жүргізсек:
I - кезең, салауаттану - дені сау адамның денсаулығын сақтаудың,
нығайтудың заңдылықтарын, тәсілдерімен тетіктерін зерттеу жөніндегі ғылым.
(И.И.Брехман).
II - кезең, Самалогия ілімінің дамуы. Организмнің ауру түрлеріне
карсы күресудегі мүмкіндіктерімен күресу тәсілдері анықталды
(В.П.Петленко).
III - кезең, гигиеналық - медицина тәжірибелерінің қорытындысы. Ауру
түрлерінің алдын алу мүмкіндіктеріне байланысты әлеуметтік, гигиеналық,
психологиялық деңгейде денсаулықты сақтау және нығайту іс-әрекеттері
жүйесін жасау жөніндегі ғылыми түсініктер дамыды.
IV - кезең, клиникалық-медицина тәжірибелерінің қорытындысы - адам
организмінің ауру түрлерінің, олардың себептері, емдеу жолдарының
зерттелуі, сауықтыру мүмкіндігінің анықталуы.
V - кезең, классикалық кезең адам денсаулығының маңыздылығы, оны алдың
алуы, сақтау қажеттілігі жөніндегі ой пікірлердің дамуы. (Гиппократ, Әбу
Әли Ибн Сина және т.б.).
Кезіңде Әбу Әли Ибн Сина (980 - 1037 ж.) өзінің "Дәрігерлік ғылым
ережелері" еңбегінде, ұзақ өмір сүрудің тиімді жолы, ауруды емдеу жолы
емес, денсаулықты сақтау мен нығайту екенін атап көрсеткен болатын.
Бақытты адам өзінің жұмысқа деген ынтасын, санасын, рухани байлығын
өмір бойы дамытып, еңбекке араласады. Тек қана дені сау адам өзінің үнемі
ой-өрісін кеңейтіп, өмірдегі мақсатына жетеді. Міне, денсаулықтың принципі
де осында. Ешкімнің денсаулығына ешкім көмектеспейді және бәрін сатып
аламын деген капиталистік принципте жай ұрандау болып табылады. Салауатты
өмір сүру үшін тіршіліктің күресі тек қана ағзаның биологиялық өзгерістері
ғана емес, сонымен қоса әлеуметтік маңызы зор құбылыс. Бұл күрес адам
баласына туған күннен бастап өмір бойы тоқтамай, оның тіршілік қабілетін
жоғалтпай жасының ерекшелігіне қарай қызмет етеді. Бұл құбылыстың барлығын
ағзаның орталық жүйке ең негізгі реттеуші бөлігі мидың адам өміріндегі
атқаратын қызметі — тіршіліктің негізгі көзі.
Сондықтан салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселесін шешу сауықтыру
кешендері мәселесімен тығыз байланысты. [15]
1.2 Сауықтыру кешендері арқылы жастардың салауатты өмір салтын
қалыптастырудың мазмұндық сипаттамасы
Болашағымыз - бала, ісімізді одан әрі жалғастыратын жас ұрпақ.
Салауатты болашақты ойлайтын болсақ, өсіп келе жатқан ұрпақтың денінің
саулығы, көңілінің сергек, осы бастан жат әдеттерден аулақ болып өсуі үшін
қолда бар мүмкіндікті пайдалана білуіміз қажет. Бұл мүмкіндіктер денсаулық
саласында алдын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
филос.ғ.к., ХҚТУ профессоры
______________К.Д.Баетов
_____ ______ 2014ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Спорттық кешендері арқылы жастардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру
5В010800– Дене шынықтыру және спорт - мамандығы бойынша
Орындаған
А. Усман
Ғылыми жетекшісі,
магистр-оқытушы
Н.Жайымбаев
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Спорттық кешендері арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың
әлеуметтік-педагогикалық мәні
1.1 Спорттық кешендерінің жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы
орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .6
1.2 Спорттық кешендері арқылы жастардың салауатты өмір салтын
қалыптастырудың мазмұндық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
1.3 Оқушы-жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы спорттық-
сауықтыру шаралары түрлерінің
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2 Спорттық кешендер арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың
әдіс-тәсілдері
2.1 Дене тәрбиесі жүйесінің салауатты өмір салтын қалыптастырудағы
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Оқушы-жастардың салауатты өмір салтын сауықтыру кешендері арқылы
қалыптастыруға бағытталған іс-
әрекеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3 Қаладағы спорт ғимараттары және салауатты өмір салтын ұстанушы
жастар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..65
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан егеменді ел болып құрылғанына 20
жылдан астам уақыт болды, бұл жылдарда ғылымның барлық салаларында көптеген
заңдар мен заңдылықтар, жарғылар, жолдаулар және бағдарламалар
қарастырылды. Жылдан жылға өзгертулер мен толықтырулар енгізіліп алда
тұрған кез-келген мәселені шешуге ұмтылыс стратегиялы түрде жүзеге асып
отырады. Осы ұмтылыста Елбасының Қазақстан- 2050 Стратегиясында
-Денешынықтыру мен спорт мемлекеттің айрықша назарында болуы тиіс. Нақ сол
саламатты өмір салты ұлт денсаулығының кілті болып саналады. Алайда елде
барлығы үшін қолжетімді спорт нысандары, спорт құрал-жабдықтары жетіспейді.
Осыған байланысты Үкімет және жергілікті органдар дене шынықтыруды,
бұқаралық спортты дамыту және типтік жобадағы денешынықтыру-сауықтыру
нысандары, соның ішінде, аула нысандары құрылысы бойынша шаралар қабылдау
қажет. Бұл жұмысты келесі жылы-ақ бастау керек.-деген болатын еді.[1] Осы
Жолдаудан кейін-ақ еліміздің түкпір-түкпірінде, әрбір ауылдарда, әрбір
аулаларда спорт алаңдары бой көтерді. Соның нәтижесінде салынған спорттық
кешендер жасөспірімдерді көптеп өзіне тарта бастады.
Елбасының әрбір Жолдауында халықтың денсаулығына үлкен мән
беретіндігін байқауға болады. Өйткені қандайда бір мемлекет болмасын оның
ең басты байлығы-дені сау ұрпақ екені баршамызға белгілі. Сөзіміздің дәлелі
ретінде Елбасының Қазақстан 2030 мемлекеттік стратегиясында дене тәрбиесі
туралы: Салауатты өмір салтын ынталандыру әрқайсымыздың дене тәрбиесімен
айналысуымызға, дұрыс тамақтануымызға, есірткілерді, темекі мен ішімдікті
тұтынуды қойып, тазалық пен санитария шараларын сақтауымызға бағытталған,
- делінген.
Жеткілікті құралдар болмай тұрған жағдайда ауруларға күрес пен
денсаулықты нығайту жөніндегі біздің стратегиямыз азаматтарымызды салауатты
өмір салтына әзірлеуден басталады. Салауатты өмір салты мен дұрыс
тамақтануды, тазалық пен санитария ережелерін насихаттайтын пәрменді
ақпараттық іс-шаралар жүргізілу қажет, - деп атап көрсетілген. Сонымен
қатар, өмір салтын теріс әдеттерден спортқа көшіру тиімді жолдардың бірі
болып табылады, - деп атап айтылған.
Дана халқымыз: Дені саудың – жаны сау, Басты байлық – денсаулық,
Тазалық – саулық негізі, саулық – байлық негізі - деп тегін айтпаса
керек. Медицина атасы Ибн Сина: Күнделікті дене шынықтырумен шұғылданып
жүрген адам ешбір емді қажет етпейді, - деп өсиет қалдырды. Шығыстың
ғұлама ғалымы Әл-Фараби: Жас жеткіншектеріңізді көрсетіңіз, мен сіздердің
болашақтарыңызды айтып берейін десе, болашақ ұрпақ қамы жайында
Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдауында: Қазіргі заманда кез-келген
мемлекеттің жоғары тыныс-тіршілігін қалыпты ұстап тұрудың аса маңызды шарты
– адамдардың өздері, олардың ерік-жігері, қажыры, білімі болып табылады, -
деген. [2]
Мұнда айтылғандай әлеуметтік-экономикалық өмірдегі елеулі өзгерістерге
байланысты жастарды тәрбиелеу мәселесі дұрыс бағытта болуы қазіргі
Қазақстанның өзекті мәселесіне айналып отыр. Себебі дені сау, денсаулығы
мықты, дене күші, дене мәдениеті қалыптасқан адам ғана зерделі ойлап, өз іс-
әрекетін өмірлік маңызды міндеттерді шешуде шығармашылық бағыт ұстана
отырып, белсенді өмір сүруге қабілетті болады. Сондықтан сауықтыру
кешендері денеге білім мен тәрбие беру саласының басты міндеттерінің бірі
бола отырып, жеке тұлғаның жан-жақты дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне,
өмірге, еңбек нарығындағы бәсекелестікке және Отан қорғауға даярлауға
қызмет етеді.
Көрсетілген міндеттерді толық жүзеге асыру сауықтыру кешендерінің
жүйесіне және жалпы дене шынықтыру сауықтыру жұмысына тікелей байланысты.
Өйткені, дене шынықтыру сауықтыру жұмысы – денсаулықты нығайту, білім беру,
дамыту, тәрбиелеу міндеттерін шешуге арналған педагогикалық іс-шаралардың
бірі бола отырып, жеке тұлғаның денсаулық деңгейін арттыру, табиғи күш-
қуатын нығайту, дене мүшелерінің гигиеналық негіздері мен дене қозғалыс
қабілеті мүмкіндіктеріне сай, өз бетінше қимыл-қозғалыс жаттығуларын
орындап, өзін-өзі үнемі дамытып, көңілді де сергек жүруге баулиды.
Ендеше болашағымыз – бала, рухани дүниелерімізді одан әрі
жалғастыратын жас ұрпақ. Салауатты болашақты ойлайтын болсақ, өсіп келе
жатқан ұрпақтың денінің саулығы, көңілінің сергек, осы бастан жат
әдеттерден аулақ болып өсуі үшін қолда бар мүмкіндікті пайдалана білуіміз
қажет. Соған сәйкес, Қазақстанның әрбір азаматын бала жастан дене
тәрбиесімен айналысуға тарту үлкен маңызы бар мемлекеттік міндет екендігі
еліміздің негізгі заңында көрініс тапқан. Ата заңның 24 және 29 –
баптарында азаматтардың демалуға және денсаулығын сақтауға құқы бар
екендігі атап айтылған. Сондықтан да оқушы-жастардың әр уақытта қоғамдық
санасының, жеке тұлғасының жан-жақты дамыған еңбек білігі мен шығармашылық
қабілеті қалыптасқан адам болып өсуі өзекті де көкейкесті мәселе болып
отыр. [4]
Қазақстандағы дене тәрбиесі ілімін және дене мүмкіндіктерін дамыту
ісін ұйымдастырып дамытушылар арасында Б.Қ.Қаражанов, Б.А.Тойлыбаев, Алтын
Жамбылқызы, Б.Төтенай, С.Қосымбекова, Б.Басыбеков, М.Т.Тұрыскелдина,
С.Тайжанов, А.Құлназаров, Қ.И.Адамбеков, М.Б.Сапарбаев, Е.Уаңбаев,
Ж.Оңалбек, Ә.К. Әбділлаев, Б.Қ.Мухамеджанов, Т.Ж.Бекбатчаев,
Ж.М.Төлегеновтың еңбектерін айтуға болады. Бұл ғалымдардың зерттеу
жұмыстары қазіргі таңда Қазақстандағы сауықтыру және дене тәрбиесі
саласында пайдаланылуда.
Алайда негізделген ғылым мен практиканың сабақтастығы бір дағдыда
қалмайтындығы тағы да белгілі. Практика әрдайым жетіліп, ұшталып отырады,
ол ғылыми тұрғыдан тұжырымдарды қажет етеді. Осы тұрғыдан қарағанда, соңғы
уақытта салауатты өмір салты ғылыми тұрғыдан дамыды, өсті, сауықтыру
кешендерінде практикалық тәжірибелер жинақталды, тәрбие мен үйретудің
коммуникативті бағыттағы стратегиясы мен тәсілі анықтала түсті жаңа
ізденістер пайда болды.
Зерттеудің мақсаты: Жастарды салауатты өмір салтына тәрбиелеудің
маңыздылығын анықтау.
Зерттеу нысаны: Спорттық-сауықтыру кешендерінің іс-тәжірибесі.
Зерттеу пәні: Жастардың салауатты өмір салтын қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
1. Спорттық-сауықтыру кешендері арқылы жастардың салауатты өмір салтын
қалыптастырудың қазіргі жайын анықтау;
2. Спорттық-сауықтыру кешендері арқылы салауатты өмір салтын
қалыптастырудың мәнін анықтау;
3. Спорттық-сауықтыру кешендері арқылы оқушы-жастардың салауатты өмір
салтын қалыптастыруды қамтамасыз ету формаларын анықтау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, заңдары,
нормативтік құқықтық актілері; философтардың, педагогтардың,
психологтардың, жаттықтырушылардың, спорт майталмандарының еңбектері.
Зерттеу әдістері: Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет көздерінен
қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу; ғылым мен денсаулық
сақтау салаларындағы прогресті анықтау.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, пәні, міндеттері
көрсетілді.
Спорттық кешендері арқылы жастардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру атты мәселе бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың ой-
пікірлері талданды; дене шынықтыру және спорт түрлері бойынша сауықтыру
кешендерінің тұжырымдары айқындалды.
Спорттық кешендері арқылы жастардың салауатты өмір салтын
қалыптастырудың әдіс-тәсілдері тақырыбындағы екінші тарауда спорттық-
сауықтыру кешендері арқылы салауатты өмір салтын қалыптастырудағы
басшылыққа алынып келген сауықтыру және дамыту жұмыстары зерделеніп,
белгіленді.
І. САУЫҚТЫРУ КЕШЕНДЕРІ АРҚЫЛЫ ЖАСТАРДЫҢ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘНІ
1. Сауықтыру кешендерінің жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы
орны
Қазіргі кезде қоғамымыз саяси және әлеуметтік өзгерістер үстінде.
Осыған байланысты адамдардың тұрмыс-тіршілігі, сана-сезімі және әдет-ғұрпы
да өзгеретіні заңды құбылыс. Яғни, бұл болашақта біздің ұрпақтарымыз жаңа
өмір салты бойынша өмір сүреді деген сөз. Ендеше ол қандай өмір салты
болмақ, біздің ұлттық рухани болмысымызға сәйкес келе ме, соны қазірден
ойлап, оның теориялық негізін жасап, жастарымызды сол бағытта тәрбиелеуіміз
қажет. Ұлтымыздың өткендегі өмір салтын зерттей отырып, оны қазіргі
жағдайымызбен салыстыру арқылы халқымыздың болашақтағы өмір салтын да
болжауға болады. Ұлттың бүгіні де, болашағы да дені сау, тәрбиелі, білімді
ұрпаққа байланысты.
Денсаулық мәселесі жүзеге асатын сауықтыру кешендерінің толық мәнінде
жүзеге асырылуы адамның денесін өмір бойы жетілдіріп отыруына негіз
жасайды. Онда жабдықталған қондырғылар мен денесін шынықтырумен үнемі
айналысу оқушы-жастардың бос жүрмеу проблемасын шешудің, жат қылықтардың
көрінісін болдырмаудың да тиімді жолы.
Дене шынықтыру – сауықтыру жұмыстарын жетілдіру мәселесін ғылыми
тұрғыда негіздеу, оның түп тамыры мен тарихи даму жағдайларынан бастап
талдауды қажет етеді.
Спорттық кешендердің дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінің
дамуы мен қалыптасуын тарихи тұрғыда талдап өтсек, оның бастау көздері
антикалық дәуірден-ақ бастау алған. Ертедегі Греция мен Римде дене
тәрбиесіне негізделген кешендер жүйесі болған.
Спартада үстем тап балаларына әскери дене шынықтыру берілді. Құл
иеленушілердің балалары 7-ден 18 жасқа дейін мемлекеттік тәрбие
мекемелерінде тәрбиеленді. Бұл мекемелерде дене шынықтыруға ерекше мән
берілді. Балалардың денесін шынықтыру, қолайсыз климат жағдайларына төтеп
беруге жаттықтыру, әскери жаттығуларға (жүгіру, секіру, күрес, жекпе-жек,
найзаласу т.б.) үйретілді. Бұл шаралар әрине сауықтыру кешендерінсіз жүзеге
асу мүмкін емес еді. [4]
Ежелгі дүниенің және орта ғасырдың дене шынықтыру кешендеріне үңілсек
дене шынықтыру мен спорт өзінің тарихи тамырымен өте тереңге кетеді.
Археологиялық қазба жұмыстары тас дәуірінде дене шынықтыру жаттығуларына
арналған кешендер болғанына мәліметтер берілді. Мұндай кешендер Үндістан,
Мысыр, Орта Азия және Оңтүстік Америка жерлерінде табылды. Егей мәдениеті
тарихи жерорта теңізінің шығысында б.э.д. 30-12 ғасырларда дене
шынықтырудың алғашқы түрлерінің табылғандығын куәлендіреді. Бұл жерлерден
садақшылардың өгіздің үстіне секіріп жатқанын тасқа салынған бейне
табылған. Ежелгі Грецияда дене шынықтыру дамуын сипаттайтын айғақ бар, ол
олимпиядалық ойындар. Бұл ең маңызды болмыс ойындар Олимпта әр төрт жылда
міндетті түрде өткізіліп тұрды. Құжаттардағы мәліметтерге сүйенсек бұл
мерекелер б.э.д. 776 жылы өткізе бастаған, осы жылдардан күнтізбелік 4
жылдық есеп олимпияда басталған.
Жалпы гректің және аймақтық ойындарды өткізу үшін көптеген
стадиондар салынды. Олардың қалдықтары Олимпия, Делфапирея, Милетис және
сол қатардағы адамдар табылды. Антик стадионында Эллилік, Эленилік және
Ежелгі гректік болып үш кезеңге бөлінеді. Егеменді мемлекет болып саналатын
гректің ежелгі қалалары ғылым, өнер және спорт саласында үнемі бір-бірімен
бәсекеде болған және тату көршілік пен бейбіт жарыстардың рухы Ежелгі
Грецияда дене шынықтыру және спорт дамуына әсер етті. Ал ол өз кезеңінде
Эллиндік кезеңде стадиондардың көркемдеп безендіруіне жол ашты. Грек
стадиондары өздерінің архитектуралық түрі мен орасан зор көлемдігі мен және
сыртқы пішінінің қоршаған орта көрінісіне келісіп үйлесуі мен ерекшеленді.
Эллиндік кезеңдегі стадиондар мемлекеттің қоғамдық өмірінің ортасы ролін
атқарды. Археологиялық қазба жұмыстарынан бірінші жүгіру, күрес және т.б.
жарыстарын көз алдымызға елестетуге болады. Ерте кезеңдердегі Ежелгі
Гректердің стадионында көрермендер үшін арнайы құрылғылар болған емес.
Олимпиядадағы стадион ерте дүние стадиондары ішіндегі ең бірінші болып
көрермендерге требуналар салды. Кейін осыған ұқсас кешендерге болашақ
үлгісі болып қалды. [5]
Ерте дүние гректері требунадан қарап отыру мүмкіншіліктерінің зор
екендігін негізгі принциптерін өте жақсы білген. Эллин кезеңіндегі
стадиондар қоғамдық өмір ортасының рөлінен гөрі қала тұрғындарының
көрермендер көретін кешенге айналды. Стадион требуналары онша үлкен
болмады. Себебі, олар текқана сол қаланың тұрғындары үшін салынды. Ежелгі
Римдік кезеңдегі стадиондар кешені Ежелгі Римдік империяның қалыптасу
уақытымен сәйкес келеді. Бұл уақытта Эллиндік стадиондар қайта жөңдеуден
өтті. Жарысқа қатысушылар санының көбеюіне байланысты ареналар кеңейтіліп
көрермендер үшін мәр-мәр тастан стационарлы требуналар құрылды. Б.э.д. І-
ғасырда Антитеатр сияқты ежелгі Римдік көріністер көретін кешендердің
түрлерін салу қалыптаса бастады. Соңында антитеатрлар осы заманғы спорттық
ареналарды салуға белгілі бір дәрежеде әсерін тигізді. Оның жарқын айғағы
ежелгі Римдік Колизей антитеатр болып табылады. Ең бірінші Колизей үш
қабатты болып салынып, б.э. 2-ғасырында төртінші қабаты қосылды. Оның
сыйымдылығы 250 мың халық. Ежелгі Римде терм деген суға түсетін орасан зор
бассейндерге көңіл бөлінген. Б.э. І-ІІ ғасырда салынған ең үлкен және өте
әдемі терм Диоглетиано мен Каракалда болған. Каракалдағы термнің алып
жатқан жерінің аумағы 120 мың шаршы метр кешеннің ұзындығы 338-337 метр,
қабырға қалыңдығы 6 метр болған. Бұл термоларда бір уақытта 3000 мың адам
сыйған. Олар жуыну, терлеу, массаж, душ, ванна қабылдау, ыстық, жылы, және
суық ванналарда жүзу процедураларын қабылдаған. Б.э. ІY-ғасырда Римде
мемлекет христиан діні қолдау таба бастады. Шіркеулер бірнеше мың
көрермендер жинап өткізілетін көріністерге белсенді түрде күрес жүргізілді.
Христиан дінінің кеңінен таралуын антилік әлемдегі замандағы көптеген спорт
кешендерінің күйреп қирауына әкеп соқтырды. Орта ғасырдың басы дене
шынықтыру құлдырауы мен сипатталады. Х-ХІ ғасырларда дене шынықтыру
жаттығуларының кейбір мақсаты өте баяу дами бастады. Оған ХІ ғасыр
шығыстағы сауда канализациясының крес жорығының және соғыс серілерінің
пайда болуынан басталуы себеп болды. Орта ғасырлардағы дене шынықтыру
жаттығуларының негізгі бағыты соғыс серілерін соғысқа дайындау болды.
Феодальдық дамыған қоғамда ХІ-ХІY ғасырларда тап күресінің әсерінен
көпшілік халықтың (шаруалар мен қала тұрғындары) дене шынықтыру қалыптасты.
Аристократтар тұрғындарға ойындар мен серуендеу үшін алаңдар мен спорт
орындарды салу мен қатар саябақтарда әр түрлі көріністік сауық құратын
кешендерді салды. Орта ғасыр кезеңінің аяғы феодальдық кешеннің құлдырауына
буржуазиялық мәдениеті және дене шынықтыру пайда болуына әкелді. Буржуазия
европа мемлекеттерін өз қолдарына батыл алып саяси билікті жаулап алып,
капиталистік өнер кәсібін қызу дамытып жатқан жерлерде ірі спорттық
кешендерді салуға мүмкіндіктер пайда болды. Европаның әр түрлі елдерінде
спорттық кешендерді жаппай сала бастау тек 19-ғасырдың аяғында басталды.
Оған барлық жердегі жаппай спорттық қоғамдардың, клубтардың құрылуы әр
түрлі елдердегі спорттық байланыстардың дамуы олимпиядалық ойындардың
қайтадан өткізіле бастауы себепші болды. [7]
Қазақстандағы ең алғашқы спорт клубы Семейде пайда болған. 1912 жылы
Нептун спорт клубының құрылуы соның айғағы. Онда гимнастика, жүзу,
семсерлесу т.б. спорттың түрлері жүргізілген. Нептун клубы көпшілік
қатысқан спорттың жеңіл атлетика түріне байланысты жарыс өткізілген.
Әл-Фарабидің Бақыт жолын сілтеу деген трактатында адамды бақытқа
жеткізетін үш нәрсеге көңіл бөледі:
1. Адам өзінің қалыптасуы үшін іс-әрекет, тіршілік жасау, дене
мүшелерін іске қосу арқылы қажетті әрекеттер: отыру, тұру, жүру, көру, есту
сияқты т.б. қимылдар жасайды.
2. Жан эффектілері негізінде құштарлық, рахат, қуаныш, ашу, қорқу,
жабырқау, қызығу т.б. сезімдерін көрсету.
3. Ақыл-парасат арқылы адам іс-әрекеттерін, сана-сезімдерін,
ізгілікті, имангерлікті, қимыл-қозғалыстарын басқарады. Әл-Фарабидің
пікірінше, әрбір баланың тәрбиесінде үш қасиет: дене күші, рухани және ақыл-
ой бірлікте болғанда ғана жан-жақты үйлесімді жеке тұлғаны қалыптастыруға
болады [].
М.Жұмабаев дене тәрбиесінің адам психологиясымен байланысын көрсете
отырып, ғылыми тұжырым жасаған. Ол: Дене – жанға, жан- денеге байлаулы.
Бірінің біреуінсіз күні қараң. Өзімізге мәлім: денеміз сау болса,
жанымыздың ісі де сау, жақсы болады, яғни ақылымыз түзу, сезіміміз дұрыс,
қайратымыз берік болады. Егерде денеміз ауру болса: яки жұмыс қылып
шаршаса, жанымыз да ауру, жанымыз да шаршайды, басқа ауру, мидың ауруы жан
ісіне жаман әсер қылады. Нашар ауа басты айналдырып, қанды дұрыс жүргізбей,
денеге әсер қылады да, жанға барып қол салады, яғни жанның ісі шабандайды,
бұзылады, ой күнгірт тартады, сезім тоза бастайды, қайрат жасыйды, - деп
жазады.
Ағылшын педагогы Джон Локк дене тәрбиесін басқа тәрбиелердің негізі
деп есептеп, оның мәнін жоғары көтереді. Ол: Мықты денеде – мықты рух, -
болады дей отырып, дене тәрбиесінің өз заманына сәйкес жүйесін ұсынды.
Бала денесін ерте жастан бастап шынықтыру керек, оның денесіндегі бостық,
сылбырлықтар жойылуы тиіс, - деді. Локк баланы ауа райының барлық түріне
үйретудің, қатаң режимге қалыптастырудың қажеттілігін көрсетті. Дұрыс
ұйымдастырылған дене тәрбиесі, - деді Д.Локк, - баланы ерлікке және
табандылыққа үйретуге әсер етеді.
Швейцария ағартушысы И.Г. Песталоцци де денені сауықтыру жөнінде құнды
ой пікірлер қалдырған. Дене тәрбиесінің міндеті – адамның барлық табиғи
күштерін, қабілетін дамыту және ол даму жан-жақты дамумен ұштасады, - деп
жазды. Бала әртүрлі қимылға, қозғалысқа ұмтылады. Осыдан келіп ойын, тағы
басқа әрекеттер туады, - деп дене тәрбиесіндегі ойынға үлкен мән берген.
Дене жаттығуларының жүйесі арқылы баланы болашақ еңбек әрекетіне даярлауға
болады деп есептейді .
Орыстың демократ – педагогы, дене тәрбиесі теориясының негізін
қалаған, ірі қоғам қайраткері Петр Францевич Лесгафт дене тәрбиесінің
жүргізілу ерекшеліктерін анықтай отырып, осы тәрбиенің ғылыми негізделген
теориясын ұсынады. Бұл құрған дене тәрбиесі теориясының дүние жүзілік мәні
бар. Ол өзінің екі томдық Мектеп жасындағы балалардың дене тәрбиесіне
басшылық деген еңбегінде (1888-1901ж.) дене тәрбиесінің әр түрлі жүйесін
терең сынап, осы жөнінде өз теориясын ұсынады. Оның ойынша, дене тәрбиесі
барлық істердің, жұмыстардың жүйесінен тұрады. Сондықтан дене тәрбиесі ақыл-
ой, адамгершілік және эстетикалық тәрбиелеумен тығыз байланысты .
Оның үйретуінше, дене жаттығулары мінез бен ақыл-ой қабілетін
дамытатын бірізді, тізбекті болуы қажет. Дене қозғалыстарының жүйесі
баланың табиғи дамуына сәйкес келіп, бұлшық еттердің бүкіл тобын қамтуы
керек. Дене жаттығулары, дене шынықтыру оқытушыларының ұқыпты түсіндірулері
арқылы жүргізіледі. Лесгафт ақыл-ой жұмысының дене шынықтыру жаттығуларымен
және ойындармен алмасып отыруын талап етті. Сонымен қатар ол ауыр
гимнастикалық жаттығулардан сақтандыруды, көбіне табиғи қозғалыстарды:
жүгіру, секіру, ойын т.б. ұсынды. [8]
Лесгафттың ғылыми-педагогикалық шығармаларында баланың сыртқы өмірі
мен мінез-құлқының ерекшеліктерін анықтайтын психологиялық материалдар мол
орын алған. Сондықтан Лесгафт бала психологиясын зерттеу арқылы
педагогиканы жоғары сатыға көтеруге үлес қосты.
Спорттық кешендерінде сауықтыру міндеттері:
- денсаулықты жан-жақты нығайтуға және үйлесімді дене дамуына
көмектесу, дене мүсінін дұрыс қалыптастыру, дене бұлшық еттерінің әр түрлі
топтарын дамыту, организмнің барлық жүйесін және олардың қызметтерін дұрыс
және өз уақытында дамыту, жүйке жүйесін нығайту, зат алмасу процестерінің
белсенділігін арттыру;
- оқушылардың жас мөлшеріне қарай дененің мүмкіндіктері мен жұмысқа
қабілеттілігінің деңгейін қамту;
- организмнің өзінің шынығуы үшін қолайсыз, жағымсыз жағдайларға
қарсыласу деңгейін арттыру.
Спорттық кешендерінде білімділік міндеттері:
- тұрмыс жағдайында, еңбекте (жүру, жүгіру, секіру, лақтыру, өрмелеу,
ауыр заттарды көтеру, алып жүру т.б.) және әскери-қолданбалы сипаттағы
қимылдарда (кедергілерден өту, шаңғымен жүру, күрес элементтері, т.б.),
табиғи қозғалыстарда өмірлік маңызға ие қозғалыс дағдыларын қалыптастыру;
- қозғалыстың берілген өлшемдеріне сәйкес күшті саналы түрде реттей
білуді қажет ететін жаттығу техникаларын меңгеру есебінен қозғалыс
тәжірибесін молайту;
- күрделендірілген жағдайда дененің қозғалыс қимылдарын басқару
қабілеттілігін, оның ішінде қозғалыстың жаңа түрлерін меңгеруді дамыту;
- дене қызметінің барлық түрлерін меңгерудің саналылық негіздерін
қамтамасыз ететін білім жүйесін қалыптастыру.
Спорттық кешендерінде тәрбиелік міндеттері – денені үйлесімді
қалыптастырумен бірге оқушы-жастарды адамгершілік, ақыл-ой эстетикалық және
еңбек тәрбиесіне баулу.
Спорттық кешендеріндегі дене тәрбиесінің мақсаты – адам тұлғасының,
оның дене қасиеттері мен қабілеттерінің жан-жақты жетілуі, қозғалысты
дағдылары мен ептіліктерінің қалыптасуы, нәтижесінде тән саулығын көтеру.
Спорттық кешендеріндегі дене тәрбиесінің негізгі құрал-жабдықтары –
дене шынықтыру жаттығулары, табиғаттың тума күш көздерін пайдалану (күн
энергиясы, ауа мен су ортасы және т.б.), гигиена ережелерін ұстану (әр
адамның жеке басына, еңбегіне, тұрмысына және т.б. байланысты). Дене
шынықтыруға арналған жаттығулар тән-дене қабілеттерінің дамуына әр тараптан
әсер етеді. Олардың адам ағзасына ықпал жасау заңдылықтарын тану және
орынды қолдана білуден әрбір оқушы дене шынықтыру мәдениетін, дене тәрбиесі
мақсаттарын іске асыруға пайдалана алады. Бұл тәрбие түрі үш негізгі
бағытта орындалып жатады: жалпы дене дайындығы, кәсіби дене дайындығы,
спорттық дайындық. Дене тәрбиесіне орай іс-әрекеттер мазмұны өз ішіне таңғы
гимнастиканы, таза ауада жүріп-тұруды, кешкі серуенді, салауаттық күндерін,
спорттық бөлімдерге қатысуды, туристік саяхаттарды және т.б. қамтиды.
Спорттық кешендері арқылы салауатты өмір салтына жастарды баулуда
дене мәдениеті, дене тәрбиесі, спорт, дене қуатының қалпына келуі,
дене қуатының тынығуы, дене қуаты дайындығы, дене қуатының жетілуі,
дене қуаты білімі т.б. түсініктеріне назар аударған жөн. [9]
Дене мәдениеті – адамдардың дене қуатының жетілуі үшін пайдаланылатын
қоғамдық-материалдық (спорт ғимараттары, құрал-жабдықтар) және рухани
(арнаулы білім, ғылыми тәжірибе) байлығын құрайтын халықтың жалпы
мәдениетінің бір саласы. Ол негізгі дене мәдениеті, спорт, сауықтыру,
қолданбалы дене мәдениеті болып көрініс табады.
Енді осы түсініктерге қысқаша анықтама берген жөн.
Негізгі дене мәдениеті – адамдардың өз шамасына қарай таңдап алған
кәсіби спорт мамандығын жетілдірудің негізі. Ол жалпы білім беретін
мектептерде, оқу-тәрбие мекемелерінде қолданылады, онда денсаулықты
нығайту, жұмысқа ынтасын, төзімділігін арттыруға көмектеседі. Спорт адам
психологиясының орнықтылығын, дене қуатының жетілуін қамтамасыз етеді.
Спорт қимылының негізгі мақсаты – спорттың бір түрінен жоғары жетістіктерге
жету, сол арқылы адамның қабілет-қарымын, ептілік қасиеттерін қалыптастыру.
Қолданбалы дене мәдениеті – кәсіптік және әскери дене мәдениеті деп
екіге бөлінеді. Ол өмірге аса қажет сан алуан қимыл-әрекеттерді игеруге,
дене тәрбиесі арқылы әскери және азаматтық мамандықтарды жақсы меңгеріп,
терең түсінуге бағытталады.
Сауықтыру дене мәдениетіне – емдеу дене мәдениеті жатады. Оның мақсаты
организмнің уақытша жоғалған қызметтік мүмкіндіктерін қалпына келтіру.
Гигиеналық дене мәдениеті – жаттығулар арқылы ағзаның жұмыс істеу
қабілетін арттыру. Сабақ арасында, жұмыста (дене шынықтыру, өндірістік
гимнастика) күнделікті демалыста (таңертеңгі бой жазу, серуендеу, саяхат
т.б.) қолданылады.
Дене қуатының тынығуы – жаттығу жасау арқылы белсенді демалыс
ұйымдастыру. Ол дене тәрбиесі жаттығуларының көмегімен адамның көңілін
көтеріп, бір әрекеттен екінші әрекетке көшіреді. Дене қуатын қалпына
келтіру адам организмінің ауырған жерін массаж жасау, булау, су
процедуралары арқылы емдеп, қалпына келтіру, дене қуаты қасиетін үйлесімді
дамытып, жан-жақты дайындығын жоғары деңгейге жеткізу. Дене қуаты білімі –
адамды қимыл ептілігі мен дағдыға үйрету және теориялық біліммен
қаруландыру.
Спорттық кешендері жүйесінің мақсаты – күш-қуаты мықты, жан-тәні сау,
денесі жан-жақты жетілген, алуан түрлі дене және ақыл-ой еңбектерін
орындауға қабілетті, іс-әрекетінде шығармашылық бағыт ұстанатын, сол
тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу.
Спорттық кешендерінің жүйесі – қала мен ауыл тұрғындарына мәдени
тұрмыстық және сауықтыру қызметін көрсету жүйесінің бір бөлігі болып
табылады. Дене шынықтыру және спорт-сауықтыру кешендеріне тұрғындардың
құрылуына қарай бірнеше топқа бөлінеді:
1. Мөлтек ауданы (мөлтек аудан, тұрғын үй топтары және бөлек үйлер
тұрғындарына қызмет көрсетеді).
2. Аудандық (аудан тұрғындарына қызмет көрсету).
3. Аудан аралық (аудандар, тұрғындар топтарына қызмет көрсету).
4. Жалпы қалалық (қаладағы, қыстақтағы тұрғындарға қызмет көрсету).
Спорттық кешендерді пайдалану түрлері мен қызметі мен міндеті
ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрлері бар:
1. Оқу-спорттық, тек қана оқу-жаттығу үдерістері үшін арналған
кешендер жиынтығы;
2. Көрермендердің қатысуымен демонстрациялық түрде өткізілетін
жарыстарға есеп беруге арналған кешендер жиынтығы;
3. Тұрғындардың белсенді демалысы үшін арналған кешендер жиынтығы.
Өзінің архитектуралық жоспарлық және көлемдік құрылымдық
ерекшеліктеріне қарай спорттық кешендер көлемдік және жазықтық болып екі
топқа бөлінеді. Көлемдікке спорттық кешендердегі барлық жабдықтар,
кешендер, спорттық залдар, спорт сарайлары, жабық жүзу бассейндері,
манеждер жатады. Ал жазықтыққа ашық спорт алаңдар мен алаңшалар, жеңіл
атлетикалық және конькимен жүгіру жолдары, шаңғымен жүгіру және тау шаңғы
трассалар, кросс жүгіру ара-қашықтықтары және т.б. жатады.
Қазақстан Республикасында жүзеге асып жатқан спорт кешендерінің
классификациясы бойынша спорт кешендері қуаттылығына қарай жеке және
кешенді болып бөлінеді.
Жеке спорт кешендеріне бір спорттың түрі үшін арналған арнайы залдар,
бір су қоймасы бар бассейн, алаңшалар мен алаңдар, жеңіл атлетикалық және
конькимен жүгіру жолдары, велотрептер және т.б. спорт түрлері бойынша
жабдықтар мен қондырғылар жатады.
Ал кешенді спорт-сауықтыру кешендеріне жалпы бір жерге салынған
немесе бір ғимараттың ішіне салынған жеке спорт кешендері , стадиондар ,
спорт сарайлары, бірнеше су қоймасы бар бассейндер, бірнеше алаңшалар, көп
залды спорттық ғимараттар және басқа да осы типтес спорттық сауықтыру
кешендері жатады.
Көлемі мен жоспарына қарай спорт-сауықтыру кешендері жоғарыда
айтылғандай жабық және ашық болып бөлінеді. Жабық спорт кешендері өзіне
қамтиды: бұл оқу-жаттығу сабақтарының, сауықтыру жарыстардың жабық
залдарда, манеждерде, бассейндерде, спорт сарайларында өткізілетін
кешендер.
Ал ашық спорт кешендері – бұл оқу-жаттығу сабақтарының, жарыстардың
ғимарат ішінде емес, керісінше ашық аспан астында өткізілетін кешендер
жиынтығы. Бұл кешендер құрылымын төмендегі №1-кестеде көрсетілген.
Қазіргі таңдағы спорт кешендерін пайдалану да қала немесе ауыл
тұрғындарына сауықтыру қызметін көрсететін жүйенің қажетті элементі болып
табылады. Және сонымен бірге тұрғындарға елді мекенді салудағы
композициясындағы мәнді орын атқарады. Елді мекен орындарын жобалау және
салудағы Қазақстан Республикасының нормалары тұрғындар үшін қоршаған
табиғат ортасы жағдайына жақындауға қолайлы жағдай тудыруға көмек береді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында спорттық кешендерді салу қатаң
жоспарлау ойға алынған кешендерді мемлекет жерінде бір келкі орналастыру.
Яғни спорттық кешендер жүйесі білімі негізінде жүргізілуде. Біздің елде
спорттық кешендер жүйесі есебімен жоспарлануы негізінде тұрғындарға жалпы
бірдей мәдениет тұрмыстық қызмет көрсетудің кешендерге дифференциациялық
(бүтіндей түрлі формаларға бөлу) принципі пайдаланады (күнделікті,
мезгілдікті және т.б.). Бұл тұрғындарға қызмет көрсету ұйымның сатылы
принципі деп аталып, біздің елдің қала салушыларымен қабылданған. Бұл жалпы
принцип спорттық кешендер жүйесіне арналып бір қатар ерекше талаптар мен
толығады. Еркеше талаптарға эксплотациялық (пайдалану негізі) және
технологиялық жатады. Сатылы принципті мына төмендегіше бөлуге болады:
1. Күнделікті шұғылдануға арналған микроаудандық (спорттық кешен жүйесінің
ең төменгі сатысы). Бұл кешендерге үйден 5-7 минутта жүріп келетін және
қызмет ету аумағы 50-500 метрге дейін. Мұндай кешендерге жалпы аумағы 1200
метр² болатындай гимнастикаға, жеңіл атлетикаға, баскетболға,
Спорттық кешендерінің классификациясы:
Спорттық кешендері құрылымы, схемасы: № 2
волейболға, стол теннисіне арналған кешенді спорт алаңдары жатады.
Микроаудан кешендері кешенді түрде жоспарланады.
а) 7 жасқа дейінгі балалар үшін;
ә) 7-10 жас аралығындағы балалар үшін;
б) 11-17 жастағыларға және ересектер үшін.
2. Ересектер мен балалардың жүйелі түрде шұғылдануға арналған
аудандық кешендер. Бұл кешендер жобасы аумағы 20 минут уақытта жаяу жүріп
келуге болатын дене шынықтыру спорттық орталығына біріккен тұрғындық
аудандарға арналған.
3. Спорттық секцияларда шұғылдану және жалпы дене шынықтыру дайындығы
және спортпен шұғылдануға арналған аудан аралық кешендер. Мұндай кешендерге
20 минутта қоғамдық көлікпен жетуге болады.
4. Жалпы қалалық, бұл жоғары дәрежелі спортшыларға арналған (1-дәреже
және жоғары) спорттың барлық негізгі түрлері кешендері (спорттық кешен
жүйесінің ең жоғарғы сатысы) және спортшылар саны аз болатын спорт
түрлеріне арналған (бокс, күрес, ауыр атлетика) кешендер жатады. Бұл
спорттық кешендерге қоғамдық көлікпен 30 минутта келуге арналған.
Мектеп спорт кешендері – бұл спорт алаңдары мектеп ауласында
орналасқан спорт залда және бассейн спорт кешендерінің көлемі мектеп түріне
және оқушылардың санына байланысты. Мектептің спорт кешендеріне қойылатын
гигиеналық талаптардың ережелері мен нормасы болады.
Мектепте спорт алаңдары мектеп үйінен 25 метрдей қашықтыққа жасыл
желектен орналасу керек. Ойын алаңдары қатты, футбол алаңдары шөппен
жабылған болу керек. Ылғал алаңдарда тегіс емес, ойлы қырлы алаңдарда сабақ
өткізуге тыйым салынады. Спорт зал мектептің бірінші қабатында орналасу
керек. Спорт залдардың көлемі волейбол ойынына арналған алаң көлемі 9-18
метр, баскетбол алаңына арналған алаң көлемі 12-24 метр, мини футбол 18-30
метр, спорт залдың биіктігі 6 метрден кем болмауы керек. Спорт зал қасында
қыздар мен ұлдарға арналған киім шешетін орын болады, жуынатын орын,
әжетхана, мұғалім бөлмесі міндетті түрде болады. [11]
Спорт кешендерінің ауа режжиміне қойылатын гигиеналық талаптар: Бұл
залдың ауа температурасы 15-17° С, киім шешетін жерде 19-23º С болу керек.
Спорт зал оқу бөлмелерінен, мұғалім бөлмелерінен алыстау орналасу керек.
Дене тәрбиесі кезіңдегі дене жаттығуларының оқушы ағзасына әсерінің
физиологиялық, гигиеналық тұрғыдан жіктелуі:
1. Төменгі интенсивті аймақ. Бұл аймақта жұмыс ұзақ уақыт бойы жасала
береді. Себебі ағзаның физиологиялық функциялары аса салмақ түспейді. Ол
жүру, велосипед айдау, шаңғы тебу, жай жүзу, жүрек соғу жиілігі бұл кезде
100-120 минутына болады.
2. Орта интенсивті аймақ. Бұл аймақтағы жұмыс ағзаның шыдамдылығын
жетілдіруге әсер етпейді. Бұл аймақтағы жұмыс жүрек қан тамыр және тыныс
алу, сонымен бірге өзара жұмыс әсерін жақсартуға әсер етеді. 7-8 жастағы
бала үшін 15 минут болады.
3. Жоғарғы интенсивті аймақ. Бұл аймақтағы 10 минуттық жұмыстың өзі
оқушы ағзасының физиологиялық функцияларына едәуір әсер етеді.
4. Субмаксимальді аймақ. Бұл қысқа қашықтыққа жүгіру жылдамдық пен
күшті талап ететін жаттығулар 11-12 жастағы оқушы үшін бұл жаттығу 5-50
секундқа созылу керек. Ал одан жоғары жастағыларға 1 минут. Салмақ көтерген
кезде 9-10 жастағы балдар үшін өз салмағының 50 %-нан жоғары болмау керек.
12-13 жасар балдар үшін өз салмағының 70%-нан көп болмау керек. 14-15
жастағы балдар үшін өз салмағынан 90%-нан көп болмауы керек. Салмақ көтеру
ұзақтығы 10-20 секундтан аспауы керек.
5. Максимальді интенсивті аймақ. Оқушылар үшін және ересек адамдар
үшін бұл жаттығуды орындау 10 секундтан аспау керек.
Тиімді құрылған күн тәртібі оқушылардың жұмысқа деген қабілетін
жоғары, деңгейде сақтап қана қоймайды. Сонымен бірге уақытын жақсы
жоспарлауға мүмкіндік береді. Міндетті түрде сақталуға тиісті оқушы күн
тәртібіндегі қағидалар:
1. Жаттығудың қатаң бір мезгілде орындалуы;
2. Жаттығудың оқу процесімен алмасып отыруы;
3. Жаттығудың демалыс уақытымен алмасып тұруы.
4. Белгілі бір уақытта тамақтану;
5. Жаттығудың тиімді уақытын дұрыс таңдай білу;
6. Ұзақ қалыпты ұйқы.
Адамның күш-жігерін дамыту мен денсаулығын жақсартуға бағытталған
шаралар жиынтығы дене шынықтыру ұғымдарын калыптастырады. Оның құрамына
дене тәрбиесі, арнаулы ғылыми бағыттары, спорттағы табыстар жүйесі енеді.
Денені шынықтыру еңбек пен тұрмыс гигиенасын, демалыс пен еңбектің дұрыс
режимін, сондай-ақ денсаулықты нығайтып, шынықтыру үшін күн мен ауаны, суды
тиімді пайдалану тәсілдерін қамтиды.
Дене шынықтырудың мазмұны мен оны қолдану тәсілдері қоғамдық
катынастардың өзгеруіне тікелей байланысты.
Дене тәрбиесі адамның денсаулығын нығайтып, күш-жігерін, ықпал ойын
арттырады. Дене тәрбиесі ертеде Грецияда, Римде едәуір дамыған. Сол кезде
Францияда Ф.Рабле, М.Монтель дене тәрбиесін ақыл-ой, біліммен бірге қарау
керек екенін насихаттады. Чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский Ұлы
дидактика, Ана мектебі деген еңбектерінде балалар гигиенасы, денсаулығы,
тамақ режимі мәселелеріне, ойындары мен дене шынықтыру жаттығуларына ерекше
мән беріп, дене тәрбиесі балалардың жас кезінен-ақ басталуы кажет екенін
дәлелдеп, оны педагогикалық процестің аса маңызды бөлігі деп қарады [5].
Ұлы педагог К.Д.Ушинский дене тәрбиесін еңбекпен байланыстыра карады. Ол
адамның ақыл-ойы мен көзқарасының, күш-жігерінің қалыптасып дамуына
еңбектің маңызын атап көрсетті. Гигиеналық жаттығулармен ұдайы шұғылдану,
жүгіру, шаңғы тебу, жүзу, кайық есу сиякты спорт ойындары мен арнаулы
жаттығулар адамның тыныс алу процесін күшейтеді, қан айналысын, зат
алмасуын жаксартады .
Бұл сауықтыру кешендері мәселесі дене мәдениетіне қатысты ұғымдарды
анықтауды шеше отырып салауатты өмір салтын көздейді.
Ендеше олай болса, "Салауатты өмір" салты деп нені айтамыз? Ол үшін
"салауаттылық" пен "өмір салты" деген ұғымдардың мәнісін анықтап алған жөн.
"Салауаттылық", яғни "Деннің саулығы" - Бүкіл әлемдік денсаулықты
сақтау үйымының Жарғысында көрсетілгендей дененің, моральдық жэне
әлеуметтік саулықтың, есендіктің толыққанды түрдегі жағдайы, "Деннің
саулығы" - адамның қоршаған ортаға байсалды, теңгерушілік қатынасын
білдіретін дене мүшелерінің қалыпты жағдайы.
"Өмір салты" - адамның денелік, интеллектуальдық жэне еңбек әрекетін;
түрмыстық өзара қарым-қатынасын; дағдысын, орныкқан мінез-құлық тәртібін,
өмір сүру қаркынын; бірсарынды жұмысы, демалысы және қарым-қатынас
ерекшелігін жатқызуға болады. Олай болса, "өмір салты" - деннің саулылығына
нәтижелі ықпал ететін "салауатты өмір сүру" үғымын білдіреді.
Қазіргі ғылым "салауатты өмір салтын":
- ең жақсы үйлесімді тәртіп;
- иммунитетті және денені шынықтыру;
- дұрыс тамақтану;
- орныкты өмір сүру әдеті;
- зиянды әдеттің болмауы ("ауру қалса да - әдет қалмайды");
- жоғары дәрігерлік белсенділік;
- спортпен шүғылдану -деп түсіндіреді.
Қазақта "Деннің саулығы - бастың амандығы" - деген үғым қалыптасқан.
Олай болса, салауатты өмір салты және оны тәрбиелеу мәселесі, көптеген
ғасырлар бойы күн тәртібіне қойылып келе жатқан әлеуметтік маңызы бар
күрделі мәселе. Себебі, жаңа XXI ғасырдың адамы - дені сау, рухы күшті, жан
дүниесі таза адам болуы шарт. Сондықтан, окушылардың салауатты өмір сүруін
қалыптастыру - мемлекеттің қамқорлығы. Дені сау адам - қоғамның маңызды
құндылығы.
Деннің сау болуы - ол, яғни өмірді шексіз сүю, куаныш сезіміне бөлену,
өмірден ләззат алу, әрбір таңды, күнді асыға ризашылдық көңіл-күймен тосу
жэне кешкілік қам-көңілсіз, кіршіксіз тәтті үйқыға кету, ең қажеттісі,
өзінді өзің сүю, күрмепеуден басталады. [12,13]
Ол үшін, окушыларды алдына өмірлік маңызды мақсат қоя білуге тәрбиелеу
қажет. Оған жету, ерінбей, шалдыкбай үлкен еңбек етуді қажет етеді. Ондай
еңбек - деннің сау болуын қажет етеді. Міне, осы тұрғысында оқушылардың
санасы таза, сенімі айқын болуы шарт. Кімде кім өзінің өмірін темекі
түтінімен, ішімдік уытымен уласа, арам қылықпен өмір сүрсе, сол ертеңгі
күнге сенімсіздікпен қарайды. Ол үшін тіршілік, өзі қоршаған орта көңілсіз,
беймәлім, күңгірт болып келеді. Осы қағиданы әрбір баланыц жадына,
зердесіне тоқыту, жалпы адамзаттың, оның ішінде мектеп пен ата-аналардың
мемлекет, қоғам, бала алдындағы міндетті борышы.
Философтардың айтуынша, бақытты адамдардың көңіл-күйі тек оларды
қоршаған қандай да болмасын өмірге ғана байланысты болып келмейтіндігі,
сонымен біріе сол өмір туралы адамның өз ойы қандай болатындығына да
байланыстылығы. Осындай көзқарас баланың өзін-өзі дұрыс бағыттап, күш-
жігерін реттеп отыруына көмектесуі мүмкін. Табиғат адам баласын жэне
қуанышты өмір сүруге жаратса, ол оны тайсалмай жэне төзімділікпен қарсы ала
білуге дағдылануы қажет.
Бала кезден бізге мәлім болғанындай: "Қозғалыс - ол өмір", "Деннің
саулығы -жанның саулығы", "Орынды, дұрыс тамактану - дұрыс өмір сүру және
деннің саулығының кепілі", "Күн, ауа жэне су - біздің ең жақын досымыз" -
бүгінгі мектепте осы мәселе қалай қарастырады? Ал, табиғатты алсаң:
орман, тоғай, көк жэне дала, оның әртүрлі табиғи өсімдіктері мен
шөптері; аспан - оның бұлттан құралған кемелері немесе аспан - өзінің айы
мен жарқыраған жұлдыздары - осының бәрі айналып келгенде мектеп
оқушыларының санасына жетерлік пе, әсіресе қала жағдайында ол қалай?
Міне, көріп отырғанымыздай "Салауатты өмір сүру" мәселесіне қатысты мұндай
мысалдарды шексіз келтіре беруге болады. Мәселе, оның санында емес.
Мәселе, оның түпкі нәтижесінде. Мектеп өмірінде оның қолданысында.
Біздің көзқарасымызша, "Салауатты өмір сүру салтына" 3 идея негіз бола
алады: дене үйлесімділігі, жан тазалығы, ақыл-ойдың айқындылығы. Бүл үшеуі
тәрбие жүмысының мақсатын аныктау мен оны ұйымдастырудың негізгі қазығы,
дінгегі жэне баланың өзін-өзі тәрбиелеуінің жетекші бағыты болуы тиіс. Ол
үшін мүғалімнің өзі осы идеяның маңызды жетекшісіне айналуы тиіс. Ол өзінің
педагогикалық әрекетін "Ақиқат, Жақсылық, әдемілік" заңына байланысты
атқаруы және соған сай өзі де өмір сүре білуі тиіс. Сонда ғана ол ақиқат
дүниеге айнала алады.
Салауатты өмір сүру идеясы және әдістемесі бүкіл тәрбие жұмысының
өзегіне айналуға міндетті. Ол тәрбие процесінің нәтижесін жоғары көтереді.
Ол үшін тәрбиешілер салауатты өмір сүруді ынталандыру және оның жүйесін
құруы қажет.
Осылайша жоғарыда салауатты өмір салтының құраушы элементтеріне берген
анықтамалар аныкталды. Ендігі жерде келесідей ғалымдардың салауатты өмір
салтын құру жөніндегі ойлармен өз жалғасын табады.
Р.Артоманов және В.В.Колбанов салауаттануды идеология деп қарайтын
ғалымдардың пікірлеріне сын айтады: "Ешқандай ғылым жалаң жерде пайда
болған жоқ. Кез-келген ғылымның дамуына басқа ғылымдардың тәжірибелері
себеп болған, сондықтан салауаттануды жасауда қолданылған ғылыми
тұжырымдаманың қалыптасуына үлес қосқан клиникалық медициналық,
гигиенистердің, физиологтардың, биохимиктердің, генетиктердің және басқада
ғылым салаларының алдыңғы қатарлы ғалымдар мен практиктердің ролін
ұмытқанымыз жөн болмас" дейді. Салауаттану мәселесін талкылай отырып,
ғалымдар салауаттану кешенді ғылым деп қарастыруда. И.М.Брехман өзінің
еңбегіңде, салауаттану денсаулыққа және басқа да ғылымдардың қосқан
үлестерін "синтездеп", денсаулыққа тіке жол салуы керек деген тұжырым
айтады.
Е.О.Школа салауаттануды диалектикалық жүйелік, антропологиялық және
акцеологиялық тәсілдер негізінде, педагогика, медицина, психология,
физиология білімдерін өзіне кірістіретін, адам жөніндегі ғылымдардың
түйіскен жерінде дамитын педагогика ғылымының жаңа бағыты деп аныктады.
В.Д.Санькин және В.В.Зайцев салауаттануды физиологияға, гигиенаға,
психология, педагогикаға, антропологияға, сондай-ақ адамның физикалық және
психологиялық қабілеттіліктерін, олардың даму зандылықтарын, сонымен қатар
физикалық, психологиялық және адамгершілік рухани денсаулығын нығайту
мақсатындағы оларды жетілдірудің тәсілдерін зерттейтін басқа да адам
жөніндегі ғылымдарға негізделген, адам денсаулығы және дені сау адам
жөніндегі кешенді ғылым деп түсінеді.
Қазіргі кезеңдегі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуында орын алып
отырған қиындықтарға қарамастан, салауатты өмір сүрудің мемлекеттік
жүйесі түпкілікті, жалпы адамзаттың рухани байлықтарға негізделуі тиіс.
Ол жеке бастың үйлесімді дамуына, денсаулықты нығайтуға, адамдардың
тіршілік үшін белсенділігін арттыруға ықпал жасауды өзінің басты мақсаты
етіп алуы керек.
Осындай арнайы нұсқауды және қоғамның салауатты өмір сүруін өз
деңгейіне жеткізу барысындағы белгілі шараларды іске асыру үшін
адамның жеке басына мынадай міндеттер жүктеледі:
1. Ең әуелі, адам ағзасының дұрыс жұмыс істеуі үшін, дене
құрылысының биологиялық, физиологиялық, анатомиялық құрылымы мен таныс
болу;
2. Ағзаның қай мүшесінде кемістік пайда болса, оны табиғи заттардың
көмегімен қалпына келтіру;
3. Денсаулықты сақтаудың негізгі принципі - Аристотельдің "жанды
дене қозғалмаса өледі" - деген қағидасын басшылыққа алу;
4. Табиғатта жанды да, жансыз да дененің өмір сүруінің негізгі көзі
- ауа, күн, су құрылымдары болғандықтан, денсаулықты сақтау үшін осы
аталған табиғат құбылыстарын дұрыс пайдалана білу;
5. Жеке бастың тазалығы - тиімді тәуліктік режим, дене мен
ауыз қуысының күтімі, жаман әдеттерден аулақ болуы. Жеке бас гигиенасын
білу әр бала үшін маңызды. Жеке бас гигиенасын сақтаудың индивидуальдық
ғана емес, әлеуметтік те маңызы бар.
6. Дұрыс тамақтану жүйесі.
7. Жас ерекшеліктерін ескере отырып, ағзаның күш-қуатын
пайдаланудың міндеттерін білу;
Салауаттану негізінен қазіргі танда қалыптасу сатысында. Қалыптасуының
алғашқы кезеңдерінде салауаттану гигиенамен және самалогия мен жарыса
дамиды деуге болады.
Салауаттанудың даму және қалыптасу кезеңдеріне шолу жүргізсек:
I - кезең, салауаттану - дені сау адамның денсаулығын сақтаудың,
нығайтудың заңдылықтарын, тәсілдерімен тетіктерін зерттеу жөніндегі ғылым.
(И.И.Брехман).
II - кезең, Самалогия ілімінің дамуы. Организмнің ауру түрлеріне
карсы күресудегі мүмкіндіктерімен күресу тәсілдері анықталды
(В.П.Петленко).
III - кезең, гигиеналық - медицина тәжірибелерінің қорытындысы. Ауру
түрлерінің алдын алу мүмкіндіктеріне байланысты әлеуметтік, гигиеналық,
психологиялық деңгейде денсаулықты сақтау және нығайту іс-әрекеттері
жүйесін жасау жөніндегі ғылыми түсініктер дамыды.
IV - кезең, клиникалық-медицина тәжірибелерінің қорытындысы - адам
организмінің ауру түрлерінің, олардың себептері, емдеу жолдарының
зерттелуі, сауықтыру мүмкіндігінің анықталуы.
V - кезең, классикалық кезең адам денсаулығының маңыздылығы, оны алдың
алуы, сақтау қажеттілігі жөніндегі ой пікірлердің дамуы. (Гиппократ, Әбу
Әли Ибн Сина және т.б.).
Кезіңде Әбу Әли Ибн Сина (980 - 1037 ж.) өзінің "Дәрігерлік ғылым
ережелері" еңбегінде, ұзақ өмір сүрудің тиімді жолы, ауруды емдеу жолы
емес, денсаулықты сақтау мен нығайту екенін атап көрсеткен болатын.
Бақытты адам өзінің жұмысқа деген ынтасын, санасын, рухани байлығын
өмір бойы дамытып, еңбекке араласады. Тек қана дені сау адам өзінің үнемі
ой-өрісін кеңейтіп, өмірдегі мақсатына жетеді. Міне, денсаулықтың принципі
де осында. Ешкімнің денсаулығына ешкім көмектеспейді және бәрін сатып
аламын деген капиталистік принципте жай ұрандау болып табылады. Салауатты
өмір сүру үшін тіршіліктің күресі тек қана ағзаның биологиялық өзгерістері
ғана емес, сонымен қоса әлеуметтік маңызы зор құбылыс. Бұл күрес адам
баласына туған күннен бастап өмір бойы тоқтамай, оның тіршілік қабілетін
жоғалтпай жасының ерекшелігіне қарай қызмет етеді. Бұл құбылыстың барлығын
ағзаның орталық жүйке ең негізгі реттеуші бөлігі мидың адам өміріндегі
атқаратын қызметі — тіршіліктің негізгі көзі.
Сондықтан салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселесін шешу сауықтыру
кешендері мәселесімен тығыз байланысты. [15]
1.2 Сауықтыру кешендері арқылы жастардың салауатты өмір салтын
қалыптастырудың мазмұндық сипаттамасы
Болашағымыз - бала, ісімізді одан әрі жалғастыратын жас ұрпақ.
Салауатты болашақты ойлайтын болсақ, өсіп келе жатқан ұрпақтың денінің
саулығы, көңілінің сергек, осы бастан жат әдеттерден аулақ болып өсуі үшін
қолда бар мүмкіндікті пайдалана білуіміз қажет. Бұл мүмкіндіктер денсаулық
саласында алдын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz