Спортшылардың жұмыс қабілетін қалыптастырудың қазіргі заманғы үлгісін жасау мәселелері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Батырбекова Ұ.
Спортшылардың жұмыс қабілетін қалыптастырудың қазіргі заманғы үлгісін жасау
мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050108 - мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
Түркістан 2010
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
доцент __________ Ә.К.Әбділлаев
___ __________ 2010ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Спортшылардың жұмыс қабілетін қалыптастырудың қазіргі заманғы
үлгісін жасау мәселелері
050108 - мамандығы бойынша – Дене шынықтыру және спорт
Орындаған
Батырбекова Ұ.
Ғылыми жетекшісі
Доцент, ХҚТУ профессоры
Халилаев Ә.Н.
Түркістан 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ЖАТТЫҒУ ПРОЦЕСІН БАСҚАРУДА ДӘРІГЕРЛІК-ҰСТАЗДЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..7
1.1 Дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Дәрігерлік-ұстаздық бақылау әдістерін спорт түрлеріне байланысты
қолдану
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
1.3 Дәрігерлік-ұстаздық бақылауда қолданылатын сынамалардың спортшы
организмінің қалыптасу қабілетін анықтаудағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. СПОРТШЫЛАРДЫҢ ЖҰМЫС ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1 Қалыптастырушы әдістердің жіктелуі және оларды қолдану қағидалары...29
2.2 Жұмыс қабілетін қалыптастырудың гигиеналық әдісінің спортшы организміне
әсерін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .35
2.3 Дәрі-дәрмектік қалыптастырушы әдістердің артықшылығы мен
кемшілігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.4 Физикалық қалыптастырушы әдістердің өзара әсері және кешенді қолданылу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..59
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Жұмыстан кейін организмнің жұмыс
қабілетінің дұрыс қалпына келуі спорттағы маңызды мәселелердің бірі.
Өйткені, дайындық деңгейінің өсуіне байланысты спортшыға организмнің
үздіксіз қызметтік жетілуін және қызметтердің жоғары, жаңа деңгейге жетуін
қамтамасыз ету үшін үлкен дене жүктемелері қажет. Жүктемелердің өсуі қан
айналым жүйесінің құрылымдық және қызметтік жетілуін және жүйке жүйесінің
трофикалық қызметінің жоғарылауын,қуаттың жеткілікті қорын түзуді, қаңқа
және жүрек бұлшық еттерінің ұсақ қылтамырларының өсуін қамтамасыз етеді.
Осының бәрі организмнің потенциалды мүмкіндіктерінің жоғарылауына, оның
қызметтік қорларының өсуіне, дене жүктемелеріне лайықты дұрыс бейімделуіне,
жедел қалпына келуге әсерін тигізеді. Неғұрлым тез қалпына келсе, соғұрлым
организмнің келесі жұмыстарды орындауға мүмкіндігі жоғары болады, яғни
организмнің қызметтік мүмкіндіктері мен жұмыс қабілеті жоғары болады.
Сонымен қалпына келу жаттығу процесінің негізгі бөлігі болып табылады.
Бұлшық ет қызметінің соңы әр түрлі дәрежедегі шаршау екендігі мәлім.
Шаршау дәрежесі қалпына келудің тездігі секілді көптеген факторлардың
күрделі өзара әсерлеріне байланысты, оның ішінде ең маңыздылары: атқарылған
жұмыстың сипаты, бағыты, көлемі мен қарқыны, денсаулық жағдайы, дайындық
деңгейі, шұғылданушының жасы мен жеке ерекшеліктері, күн тәртібі,
техникалық дайындығының деңгейі, дұрыс демала білуі және т.б.
Б.С. Гиппенрейтер, А.В.Коробков, В.М.Волковтардың тәжірибелік
дәлелдеулерінде шаршау және қалпына келу кезінде әр түрлі жаттығу
жүктемелері мен жұмыс тәртіптері қимыл аппараты мен оның вегетативті
қамтылуына әр түрлі әсер ететіндігі көрсетілген. Қалпына келу процестерінің
ағымына жаттығудың белгілі бір тәртібіндегі шаршау жиынтығы (кумуляция) да
әсер етеді.
Қалпына келу процестерін басқару тек қана үлкен жүктемелермен
шұғылданатын жоғары дәрежелі спортшылар үшін емес, сонымен бірге дене
тәрбесімен және бұқаралық спортпен шұғылданатын барлық контингенттер үшін
маңызды.
Қазіргі таңда тәжірибе жүзінде көптеген қалпына келтіретін құралдар
мен әдістер өңделген және енгізілген, оларды әр түрлі белгілеріне қарай:
бағыты мен әсер ету механизмі, қолданылу уақыты, қолданылу шарттары және
т.б. бойынша топтауға болады. Оның ішінде ең таралғаны қалпына келтіретін
құралдардың үш топқа бөлінуі – педагогикалық, психологиялық және
медициналық-биологиялық. Оларды жаттығу процесінің бағыты, дайындықтың
кезеңі мен мақсаты, шұғылданушының жасы, дайындық жағдайы мен деңгейі, күн
тәртібі бойынша кешенді (комплексті) түрде қолдану жұмыс қабілетін
қалыптастыру жүйесін құрайды.
Қалыптастыру әдістерін таңдаған кезде спорт түрін жаттығу кезіндегі
жүктеменің бағытын міндетті түрде ескеру керек. Мысалы, спорттың циклді
түрлерінде шаршаудың сипаты мен ұзақтығы қимыл-қозғалыстың құрылымына емес,
орындалған жұмыстың салыстырмалы қуатына байланысты (В.С.Фарфель,
Н.В.Зимкин зерттеулері). Бұл төзімділікке негізделген жұмыс кезіндегі
қалыптастыру әдістерінің негізгі объектісі тыныс алу, жүрек-қан тамырлар
жүйесі, зат және қуат алмасу процестері болуын көздейді.
Циклді емес жаттығулар кезінде жекпе-жек, спорттық ойындарда шаршау
және қалпына келу сипаты қимыл-қозғалыс үйлесімділігі мен дәлдігіне,
анализаторлар, жүйке-бұлшық ет аппараты қызметіне жоғары талаптар қойылуына
байланысты, яғни организмнің осы жүйелеріне бағытталуын анықтайды. Барлық
спорт түрлерінде жүйке процестерінің тепе-теңдігі мен гуморальді-
гормональді реттелудің тез қалпына келуін қадағалау керек, бұл организмнің
вегетативті қызметі мен зат алмасудың қалпына келуін анықтайды.
Егер келесі күні немесе одан кейінгі күндері жұмыс қабілетін
жоғарылату негізгі мақсат болса, онда жүктемеден кейін 4-8 сағаттан кейін
жалпы әсер ететін процедураларды қолдану керек (Ф.М.Талышев, В.У.Аванесов
зерттеулері).
Процедуралардың кешенді (комплексті) түрін таңдаған кезде олардың бір-
бірінің әсерін төмендетпей, толықтыруын қадағалау керек. Мысалы, қысымдық
әсерлер алдыңғы процедураның нәтижесін арттырады, электрофорез жылу
процедураларында толық әсерін тигізеді, салқын душ көптеген процедуралардың
әсерін жоғарылатады және т.с.с. (Ф.М.Талышев, Н.А.Белая, Л.А.Иоффе,
А.И.Журавлева және т.б.)
Сонымен осы тұжырымдарды ескере отырып, спорттыќ ж±мыс ќабілетін
ќалыптастыру - жаттыќтыру ж‰йесініњ ажыратылмайтын бµлімі, сондыќтан
ќалыптастыру єдістерін, оларды ќолдану негіздерін жетік білу мәселелері
қазіргі таңдағы еліміздегі спорттың медициналық-биологиялық тұрғыда
қамтамасыз етілу сатысының дамуына үлесін қосатындығы туындайды.
Зерттеу нысаны: жалпы және арнайы спорт мекемелеріндегі спорттың әр
түрімен шұғылданушылар
Зерттеу пәні: спорттық жаттығу процесі мен жарыс кезіндегі дәрігерлік
бақылаулар
Дипломдық жұмыстың мақсаты: спорттық жұмыс қабілетін тез, үйлесімді
және дұрыс қалыптастыратын әдістер жүйесін құру, тиімділігін арттыру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- жаттығу процесін басқаруда дәрігер мен жаттықтырушы бақылауының
маңыздылығын түсіндіру ;
- дәрігерлік-ұстаздық бақылау әдістерінің спортшының қалыптасу
қабілетін дұрыс бағалауға әсерін анықтау;
- дәрігерлік-ұстаздық бақылау әдістерін физиологиялық тұрғыда
негіздеу;
- дәрігерлік-ұстаздық бақылау әдістерінің спорт түріне байланысты
қолданылу тиімділігін анықтау;
- дәрігерлік-ұстаздық бақылау кезінде қолданылатын сынамаларға спортшы
организмінің жауабын топтау ;
- спорттық жұмыс қабілетін дұрыс қалыптастыратын әдістерді анықтау
және бағалау;
- қалыптастыру әдістерінің спорт түріне байланысты бағытын анықтау;
- қалыптастыру әдістерінің өзара әсерлеріне қарай кешенді қолданылу
жүйесін құру;
Зерттеу көздері: адам физиологиясы, спорттық физиология, спорттық
медицина, спорттық педагогика және психология, дене мәдениетінің ілімі мен
әдістемесі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан
және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЖАТТЫҒУ ПРОЦЕСІН БАСҚАРУДА ДӘРІГЕРЛІК-ҰСТАЗДЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ МАҢЫЗЫ
1. Дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың маңызы
Дене тәрбиесі және спорттық жаттығу – бұл жалпы және арнайы жұмыс
қабілетін арттыруға бағытталған педагогикалық процесс. Физикалық көзқарас
бойынша спорттық жаттығу физиканың сандық, құрылымдық және қызметтік
құрамының жетілуі мен дамуы. Спорттық жаттығу 2 түрлі қағидалардың
негізінде пайда болады:
1. Педагогикалық қағидалар. Оған белсенділік, дәйектілік, көрнекілік,
жүйелілік, беріктік, реттілік, қарапайымдылық жатады.
2. Арнайы қағидалар. Оған жалпы және арнайы дайындықтың бірлігі, машықтану
процесінің үздіксіздігі, қайталануы және машықтану жүктемелерінің
біртіндеп және барынша жоғарылауы жатады.
Жүйелілік және беріктік қағидалары спорттық жаттығуды жоспарлау кезінде
алғашқы орында тұрады. Егер оларды дұрыс ұйымдастыратын болса қимыл
дағдыларын жетілдіруге және организмнің мүмкіншілігін жоғарылатуға жағдай
жасалады. Қимыл дағдыларының беріктігі жаттығудың қайталануымен
қалыптасады. Егер жаттығу кезінде ұзақ үзілістер болатын болса, уақытша
байланыс сөніп, спортшы дайындығы төмендейді. Жаттығу процесі
үздіксіздікті, жан-жақтылықты және арнайы бағытты сақтай отырып, қайталану
принципіне байланысты өзгеріп отырады. Осыған байланысты спорттық жаттығу
бірнеше кезеңдерге бөлінеді.
1. Дайындық кезеңі: Бұл кезеңде жаттығу физикалық сапамен қимыл тәсілінің
дамуына бағытталады. Бұл кезеңде жаттығу жүктемелерінің көлемі мен
қарқыны біртіндеп жоғарылайды. Бұл кезеңнің ұзақтығы спортшының машықтану
деңгейіне, жас ерекшелігіне және тағы басқа факторларға байланысты 3-4
айға созылады.
2. Жарыс кезеңі: Бұл кезең жарысқа қатысумен сипатталады. Бұл кезеңде
жаттығу жұмысының және демалудың тәртібі машықтанудың деңгейін
жоғарылатуға және бірқалыпты сақтауға бағытталған.
3. Өтпелі кезең: Бұл кезең жарысты тоқтатумен сипатталады. Жаттығу
жүктемелерінің көлемі мен қарқыны төмендейді. Бұл кезеңде спортшы
белсенді демалуы қажет. Оның ұзақтығы 28-42 күнге созылады. Спорт түріне
қарай жаттығу кезеңдері әртүрлі уақытта өтеді. Спорттық жаттығу
спортшының таңдаған спорт түрінде техникалық, физикалық (дене),
психикалық және тактикалық (айла-тәсілдік) дайындығының жоғарылауын
қамтамасыз етеді. Техникалық дайындық қимыл дағдыларының қалыптасуына
және жетілуіне бағытталған, ал физикалық немесе дене дайындығы сапаның
(шапшаңдық, күш, төзімділік, ептілік) дамуына әсер етеді.
Спорттық жаттығу ең алдымен әлеуметтік-педагогикалық процесс, оны
ұйымдастыруда және жүргізуде ұстаздың, жаттықтырушының оқытушының ролі
үлкен. Бұл процестің негізгі объектісі сыртқы ортамен күрделі байланыстағы
адам болғандықтан, оның нәтижелілігі қолданылған педагогикалық әдістер мен
құралдардың физиологиялық заңдылықтарға, гигиеналық талаптарға, спортпен
шұғылданатын адамның денсаулық жағдайына, дене дамуының және дайындығының
деңгейіне, жеке ерекшеліктеріне, жасына сәйкестігімен анықталады. Жаттығу
тәртібінің және жүктемелердің ұқсас қайталана беруі денсаулықты нығайтуға,
қызметтік мүмкіндіктердің өсуіне, жұмыс қабілеті мен жаттыққандың
жоғарылауына керісінше әсер етеді және асыра шаршау, әр түрлі сырқаттық
жағдайдың пайда болуына әкеледі. Осыдан кейін дене тәрбиесі мен спорттық
жаттығу процесінде оны дұрыс басқару мен ұйымдастыруда дәрігердің үлкен
роль атқаратындығын аңғаруға болады. Жаттықтырушы мен дәрігердің біріге
жұмыс атқаруы оқу-жаттығу процесінің нәтижелі болуының негізі.
Дәрігер мен жаттықтырушының бірігіп жұмыс атқаруы жаттығудың
сауықтыру бағытын және спорттық жетілдіруді қамтамасыз етеді, өз уақытында
кемшіліктерді анықтауға және алдын алуға көмектеседі, жаттыққандықтың дұрыс
дамуын, оның жарыс кезеңінде ең жоғарғы деңгейге жетуін және қажетті
мерзімге дейін бірқалыпты сақталуын қамтамасыз етеді.
Дәрігерлік-ұстаздық бақылау (ДҰБ) дегеніміз дәрігер мен жаттықтырушының
немесе (дене тәрбиесі мұғалімінің) бірлесе бақылауы.
Дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың дәрігерлік бақылаудан айырмашылығы оның
табиғи жағдайларда өткізілуінде: дәрігерлік-ұстаздық бақылау жаттығу
сабағының барысында, оқу-жаттығу жиындары мен спорттық сайыс кездерінде
жүргізіледі.
Дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың негізгі мақсаты—жаттығу барысында
қолданылатын жүктемелердің организмге әсерін бағдарлау арқылы машықтану
жүйесін баскару, оның тиімділігін арттыру.
Жүктемелердің организмге ықпалын анықтау үшін олардың тікелей, созыңқы
(табы) және жинақталған күрделі әсерлері анықталады.
Тікелей әсер деп жүктемелерді орындау барысындағы және олар
аяқталғаннан кейін, 20-30 минуттай сақталатын организмдегі өзгерістерді
айтады. Созыңқы әсер дегеніміз жаттығу сабағынан кейін 2-4, 6-8, 10-12, 18-
20, 24-48 сағат уақыт өткеннен кейін сақталатын өзгерістер. Жинақталған
күрделі әсер - жылдық жаттығу жүйесінің белгілі бір кезеңінен кейін
байқалатын өзгерістер, яғни бірнеше тікелей және созыңқы әсерлер жинағы.
Дәрігерлік-ұстаздық бақылау қолма-қол (тікелей), күнделікті және
мезгілді кезекпен жүргізілетін тексерулер кезінде өткізіледі, сондықтан
оның қолма-қол, не тікелей (ТБ), күнделікті (КБ) және кезекті (кб) түрлері
болады.
Қолма-қол тексеру жүктемелердің тікелей әсерін бағалау мақсатымен
жүргізіледі. Ол үшін жаттығушы тікелей жаттығу сабағының үстінде, сабақтың
әр бөлімінен кейін, немесс кейбір жеке жаттығулардан кейін тсксеріледі.
Қолма-қол тексеруді өткізудің басқа да ұйымдастыру түрлері бар: жаттығу
сабағының алдында және ол толығымен аяқталған соң 20-30 минуттан кейін,
жаттығу күні ертеңгілік, немесе кешкілік мерзімде жүргізуге болады.
Қолма-қол бақылау арқылы көптеген сүрақтарға жауап алуға мүмкіндік бар.
Мысалы, бір сабақта орындалған әр түрлі жаттығулардың өзара үйлесімділігі,
жүйелілігі, оларды кайталай орындау сандары мен карқынының
тиімділігі;жаттығулар аралығындағы демалыс уақыттарының ұтымдылығы;
жүктеме карқынының жаттығу мақсатына сәйкестігі т.б.
Ал, жаттығудан кейін 20-30 минуттан соң алынған өзгерістерді сабақ
қарсаңындағы көрсеткіштермен салыстырса, біртұтас жүктеменің организмге
деген жалпы әсерін білуге болады.
Күніне 2-3 рет, жаттығатын жағдайларда күнделікті
таңертең және кешқұрым тексерсе де болады. Қолма-қол бақылау әрбір жаттығу
сабағын ұтымды өткізуге көмектеседі.
Күнделікті бақылау жүктеменің табын созыңқы әсерін бағдарлауға
арналған. Ол үшін бақылауды әр түрлі ұйымдастыруға болады: күнделікті
таңертең жаттығу сабағының алдында; бірнеше күн қатар ертеңгілік және
кешкілік мерзімде; бір-екі шағын топтаманың (микроциклдің) басы мен
аяғында; жаттығудан кейін келесі кұні, үйқыдан оянысымсн т.б.
Күнделікті бақылау түрлі-түсті бағытты шағын топтамаларды ұтымды
үйлестіруге көмектеседі. Оған қоса спортшының калыптасу қабілетін дұрыс
бағалап, асыра машықтанудан, зорығудан сақтандыруға жәрдемдеседі.
Күнделікті тексеруді оку-жаттығу жиындары кезінде жүргізген тиімді.
Кезекті бақылау жылдық жаттығу айналмасының белгілі бір кезеңінің
күрделі әсерін бағалап, жаттығу жүйесін тиімді өткізугс, оны дұрыс
жоспарлап, басқаруға көмектеседі.
Кезекті бакылау кезіндегі дәрігердің міндеті - организмнің,
оның әр спорт түрінде маңызды жүйелерінің мүмкіндігін, жұмыс қабілетін
анықтау. Жаттықтырушының міндеті - машықтану дәрежесін бағалау.
Кезекті тексеруге басқа мамандарды да (психолог, биохимик, физиолог
және т.б.) катыстыруға болады.
Кезекті бақылаулар әрбір 2-3 айдан кейін өткізіледі. Тексеру
карсаңында жаттығуға кандай да болмасын жүктеме орындауға болмайды.
Тексеру таңертеңгілік уақытта, жеңіл тамақтан кейін 1,5-2 сағат өткен соң
басталуға тиісті.
Сауыктыру дене тәрбиесі саласында кезекті бақылауды,
мысалы, К.Купер ұсынған 6 апталық дайындық жоспарын аяқтаған соң жүргізсе
болады.
Жаттығу жүйесінің қай саласында болсын дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың
жоғарыда сипатталған үш ұйьмдастыру түрі қолданылады. Оларға қоса жоғары
дәрежелі спортшыларды жан-жақты бақылау барысында тереңдетілген құрамдас
тексеру (ТҚТ), кезекті кұрамдас тексеру (КҚТ) және сайысқа дайындықты
бағалау (СДБ) деп аталатын тексерулср жүргізіледі.
Тереңдетілген құрамдас тексеру жылына 2 рет дайындык кезеңінің басында
жөне спорттық сайыстарға шамамен 1,5-2 ай қалған кезде өткізіледі., Оның
мақсаты - спортшының денсаулығын, қызметтік мүмкіндігін, арнайы жұмыс
кабілетін жан-жақты толық бағалау.
Кезекті кұрамдас тексеру жылдық жаттығу айналымының негізгі
кесзендерінде, жылына 3-4 рет жүргізілсді. Ол үшін арнайы жүктемелер
қолданылады. Алынған мәліметтерге сүйене отырып, жаттығу барысына ұтымды
өзгерістер енгізіледі.
Спорттық сайысқа дайындығьн тексеру арқылы спортшының негізгі жарыс
қарсаңында спортық бабының қажетті деңгейіне жетуі камтамасыз етіледі.
Жалпы сауықтыру дене тәрбиесі жүйесінде, көбінесе қолма-қол, күнделікті
жөне кезекті тексерулер жүргізілсе жеткілікті.
Дене тәрбиесі мен спорттық машықтану жүйесінің тиімділігін арттырып,
ұтымды басқару үшін әр жаттығушының өзін-өзі бақылауының маңызы өте зор.
Өзін-озі бақылау күнделігіндегі мәліметтерді сауатты талдай білу — дәрігер
мен жаттықтырушының (дене тәрбиесі мұғалімінің) басты міндетінің бірі.
1.2 Дәрігерлік-ұстаздық бақылау әдістерін спорт түрлеріне байланысты
қолданылу тиімділігі
Дәрігерлік-ұстаздық бақылау барысында ұстаздық, психологиялық және
дәрігерлік тексеру әдістерінің бәрін қолдануға болады. Тексеру көлемі,
тәсілдері дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың мақсаты мен міндеттеріне, оның
ұйымдастыру түріне, жаттығу жүйесінің, спорттың, жаттығушы топтың
ерекшеліктеріне, құрал-саймандармен қамтамасыз етілуіне байланысты.
Қолма-қол (тікелей) бақылау кезінде жаттығуға кедергі келтірмейтін,
сабақтың табиғи ретін бұзбайтын, ұзақ уақыт тілемейтін, карапайым болса да
мағыналы әдістер қолданған дұрыс. Әрине, мүмкіндік болса,
радиотелеметриялық тексеру әдістерін пайдаланған жөн. Ал қарапайым
әдістердің ішінде кеңінен қолданылатындары — шаршағандықтың белгілерін
сырттай көзбен бағдарлау, тамыр соғу жиілігі мен артериялық қан қысымын
өлшеу, Лебедев, Ромберг сынамалары, қосымша сынама т.б. Қолма-қол бақылау
барысында биохимиялық көрсеткіштердің (сүт қышкылы, несеп қышқылы т.б.)
маңызы өте зор.
Күнделікті тексеруде жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар
электрокардиография (ЭКГ), миотонометрия (бұлшық еттің қаттылығын өлшсу),
динамометрия (бұлшық еттердің күшін өлшеу), ортостатикалық сынама т.б.
қолдан мүмкіндігі бар әдістер қолданылады.
Кезекті құрамдас бақылау кезінде әр түрлі үстеме жүктемелерді қолдануға
негіздслген сынамалар қолданылады. Олар: PWC130*150*170*190, PWCmax газ
алмасуыныњ көрсеткіштері — оттегін т±тыну, кµмірќышќылын шығару, ОТШ,
өкпенің ауа алмастыру шсгі (ААШ) т.б.; ќайталама сынамалар, єр спорт
түрінде пайдаланылатын арнайы сынамалар.
Егер сауыќтыру, жалпы дене төрбиесі саласында ќарапайым, жаттыѓудың
аѓзаѓа жалпы єсерін, жалпы жұмыс ќабілетін баѓалауѓа кµмектесетін єдістерді
(тамыр соғу жиілігі, артериалыќ ќан ќысымы, Ромберг, Лебедев,
ортостатикалық сынамалар т.б.) ќолданумен шектелуге болатын болса, спортта
тексеру єдістерін спорттың түріне, жаттыѓу жүйесінің баѓытына сәйкес таңдай
білу керек.
Спорттың төзімділікке негізделген түрлерінде дәрігерлік-ұстаздық
бақылау кезінде жүрек-ќан тамырлар жүйесінің қызметтік мүмкіндігін (ЭКГ,
поликардиография — ПКГ, жүрек соғу жиілігі мен қан ќысымын өлшеу т.б.), зат
алмасуы (сүт қышқылы, несеп қышқылы т.б.) мен газ алмасуының тиімділігін
(оттегі тұтыну шегі, ауа алмастыру шегі т.б.) м±ќият тексеру кажет.
Жылдамдық пен күшті талап ететін спорт түрлерінде жүйке-б±лшық ет
жүйесінің қызметтік мүмкіндігін тереңірек тексергсн жөн.
Күрделі
қимыл-қозғалысќа негізделген түрлерде міндетті т‰рде кіреберіс, қимыл т.б.
талдамаларының ќызметін ќадағалау керек.
Спорттық ойындарда орталық жүйке жүйесіне, ќимыл, көру талдамаларына
қойылатын талап өте жоѓары.
Негізгі бес топ спорт т‰рлерініњ єрќайсысында міндетті т‰рде
ќолданылатын медициналыќ тексеру єдістері келесі (1-кесте) кестеде
кµрсетілген. Єрине, егер ќажет болса, міндетті тексеру жиынтыѓы басќада
єдістермен толыќтырылады.
1-кесте
Жоѓары дєрежелі спортшыларды жылдыќ жаттыѓу айналымында баќылаудыњ
медициналыќ єдістері
Кµрсеткіштер мен єдістер ТҚТ КЌТ КТ СДБ
1
2 3 4 5
І топ – циклді спорт түрлері
Велоэргометр тебу немесе тредбанда ж‰гіру +
(шаршап, ж±мыстан бас тартќанѓа дейін)
Арнайы сынамалар +
Сыртќы тыныс-газ алмасуы (оттегі тұтыну шегі, + +
анаэробты зат алмасу табалдырѓы (АНАТ- ПАНО)
Қышқылды-сітілі ортаның тепе-теңдігі + +
Глюкоза + +
Б±лшыќет пен майлы тін мµлшері + +
С‰т ќышќылы + + + +
Несеп ќышќылы (мочевина) + + + +
ЕКГ + + + +
Артериялыќ ќан ќысымы + + + +
Жүрек соғу жиілігі + + + +
ІІ топ – жекпе-жек т‰рлері
PWC +
Арнайы сынамалы + +
Тремография-дененіњ дірілін жазу + +
Фосфендерді µлшеу + +
Миотонометрия - б±лшыќеттіњ ќаттылыѓы + +
Т±лшыќ ет пен майлы тін мµлшері + +
Жарыќ сєуле жылтылыныњ жиілігін ажырату шегі + +
Єсерленіс (реакция) жылдамдыѓы + + +
Ќан ќысымы + + +
С‰т ќышќылы + + +
Несеп ќышќылы + + + +
ЭКГ + + + +
ТСЖ + + + +
ІІІ топ – жылдамдыќ пен к‰шке негізделген спорт т‰рлері
PWC170 +
Арнайы сынамалар (тренажерде) + +
Тремор жазу + +
Стабиолография – дененіњ тербелуін жазу + +
ІІІ топ – жылдамдық пен күшке негізделген спорт түрлері
Мионометрия + +
Б±лшыќет пен майлы тін мµлшері + +
Б±лшыќ еттіњ физиологиялыќ – биохимиялыќ + +
ќасиеттері
ЭКГ + +
Єсерленіс жылдамдыѓы + + +
Ќан ќысымы + + +
С‰т ќышќылы + + + +
Несеп ќышќылы + + + +
ТСЖ + + +
ІҮтоп - спорттыќ ойындар
Велоэргометр тебу немесе тредбанда ж‰гіру +
(шаршап, ж±мыстан бас тартќанѓа дейін)
Сыртќы тыныс – газ алмасуы (ОТШ, АНАТ) + +
Єсерленіс жылдамдыѓы + +
Жарыќ жылтылыныњ жиілігін ажырату шегі
Ортаныњ белсенді µзгеріс + +
Ќан ќысымы + + +
ЭКГ + + +
С‰т ќышќылы + + + +
Несеп ќышќылы + + + +
ТСЖ + + + +
V топ - к‰рделі ќимыл-ќозѓалыс т‰рлері
PWC170 +
Арнайы сынамалар + +
Треморография + +
Фосфендерді µлшеу +
Миотонометрия + +
Б±лшыќ еттіњ физиологиялыќ-биологиялыќ + +
ќасиеттері
ЭКГ + +
Єсерленіс жылдамдыѓы + + +
Ќан ќысымы + + +
С‰т ќышќылы + + +
Ортостатикалыќ сынама + + +
Несеп ќышќылы + + +
Жүрек соғу жиілігі + + + +
Шаршаѓандыќтыњ сыртќы белгілері: адам µњініњ µзгеруі, терлегіштік,
алќынып тыныс алу, жаттыѓуға деген ынтаныњ тµмендеуі, ќимыл-ќозѓалыстыњ
‰йлесімсіздігі.
Сонымен ќатар кµңіл-күйі нашарлап, түрлі шағымдар пайда болуы да
мүмкін.
Тамырдың соғу жиілігіне сүйеніп, б±лшық ет ж±мысының кµлемі мен
ќарқынын, ж±мсалѓан күш-ќуат кµзін, жүктеменің жаттыѓушының мүмкіндігіне
сєйкестігін т.б. маңызды мєліметтерді алуѓа болады.
Егер тамыр соғу жиілігі минутына 100-130 рет аралыѓанан аспаса,
орындалған жүктеме ќарќынының тµмендігі; 140-170 рет - орташа, 180-200 рет
- жоѓары ќарқынды жұмысты сипаттайды.
Жүктеме аэробты жолмен, яғни оттегін қолдану арќылы атќарылса, тамыр
соғу жиілігі минутына 170 реттен аспайды. Тамыр соғу жиілігі минутына 170-
190 реткс дейін кµтерілсе, ж±мсалѓан күш-куат жолдарымен атќарылады, бірақ
анаэробты, ягни оттегінсіз жүретін зат алмасуы басымырақ болғаны.
Тамыр соғу жиілігі кµтерілу дєрежесі мсн ќалыптасу жылдамдығын
салыстыра отырып, спортшының кызметтік мүмкіндігін бағалауѓа, жаттығудың
оѓан сєйкестігін анықтауѓа болады. Мысалы, ж±мыс кабілеті жоѓары
спортшылардың тамыр соғу жиілігі 60-90 сек ішінде 180-нен 120 ретке дейін
тµмендейді. Б±л жаѓдайда келесі жүктемені орындауѓа болады деп саналады.
Сауықтыру дене тєрбиесінде тамыр соғу жиілігі ең жоғарғы маѓынасыныњ
минутына 170 реттен аспағаны д±рыс. Егер жүктеме организмнің қызметтік
мүмкіндігіне лайықты болса, б±лшық ет жұмысы аякталѓаннан соң 10 минуттан
кейін тамыр соғу жиілігі оның ќалыпты мµлшерінен айырмашылыѓы 10-25%-дан
аспайды (минутына 8-18 реттен), ал дайындығы төмен егде адамдарда екі
кµрсеткіштің айырмашылыѓы минутына 10-14 реттен аспаѓаны тиімді.
Жаттыѓу сабаѓында орындалѓан
жүктемелсрдің организмнің ќызметтік мүмкіндігіне сәйкестігін, ж±мыс
ќабілетінің µзгеру баѓытын білу үшін тамыр соғу жиілігі арнайы тєсілмен
өлшеуге де болады. Мысалы, ж‰ктемс аяқталысымен тамыр соғу жиілігі 3 рет
ќатар µлшенеді (F1- 10 сек; F2 30—40 сек; F3 – 60-70 сек). Тамыр соғу
жиілігі үш маѓынасыныњ қосындысын тамыр соғу жиілігінің жинағы (ТСЖЖ)
дейді:
ТСЖЖ =F1+ F2 + F3;
Сосын қалыптасу көрсеткіші (ҚК) есептеледі:
ЌК= F1-F3F1;
Организмнің ќызметтік мүмкіндігі артќан сайын тамыр соғу жиілігінің
жинағы тµмендеп, қалыптасу көрсеткіші µсе бастайды.
Артериялық ќан қысымының µзгеруі де организмнің жүктемеге бейімделу
ерекшеліктерін бағалауѓа жєрдемдеседі. Алынѓан мєлімет толығырақ болу ‰шін
қан қысымы (ЌҚ) мен тамыр соғу жиілігін ќатар µлшеген д±рыс.
Жаттыѓуларѓа жаѓымды жауаптың бірден-бір кµрсеткіші — қалыптасу
көрсеткіші мен тамыр соғу жиілігінің бір баѓытта бірдей дәрежеге µсуі.
М±ны нормотоникалық жауап дейді. Жағымсыз жауаптың түрлері кµп:
астеникалық, не гипотоникалык, гипертоникалық. дистоникалық, не шексіз
дыбыс ќ±былысы, систолдық ќан қысымының сатылы кµтерілуі.
Нормотоникалық жєне гипотоникалық жауапты жауаптың сапалы көрсеткішін
(ЖСК) есептеп шыѓару арқылы да анықтауѓа болады.
ЖСК=ПҚ1-ПҚ0F1-F0;
М±ндаѓы: ПҚ0 - ќалыпты жаѓдайдаѓы пульстік ќан ќысымы;
ПҚ1 -ќалыптасу кезеңінің алѓашқы минутындағы пульстік ќан ќысымы, яғни
систолдық жєнс диастолдық кµрссткіштердің айырмашылығы;
F0 - ќалыпты тамыр соғу жиілігі;
F1 - калыптасу кезеңінің бірінші минутындағы тамыр соғу жиілігі (0-10
сек аралыѓындаѓы).
Нормотоникалық жауапта жауаптың сапалы көрсеткіші 0,5-1,0-ге тең,
гипотоникалықта 0,5-тен кем болып келеді.
Өкпенің тіршілік сыйымдылығын (ӨТС) дәрігерлік-ұстаздық бақылау кезінде
әр т‰рлі тәсілмен µлшеуге болады: жаттығу сабаѓыныњ барысында бірнеше рет
көпшілік маќ±лдаѓан тәсілмен немесе Лебедев ±сынысы бойынша µлшейді.
Көпшілік маќ±лдаѓан тєсіл дегеніміз — ӨТС
сабақтың дәл қарсаңында, оныњ әр бµлімінен, немесе белгілі бір
жүктемелерден кейін жєнс жаттыѓу сабағы аяќталѓан соң µлшеу. Сауыќтыру
дене тєрбиесі саласындаѓы жаттыѓу сабаќтарында ӨТС айтарлықтай
тµмендемегені дұрыс. Тиімді тµмендеу шегі 100-200 мл-ден аспайды. Спорттық
жаттыѓудың µзінен кейін ӨТС 300-500 мл-ден көп төмендемейді.
Лебедев сынамасы ӨТС жаттыѓудың ќарсаңында жєне ол аяқталысымен 15
секундтық үзілістермен 4 рет ќатар µлшеуге негізделген. Оның нәтижесі ӨТС-
ның ќаншалықты тµмендеп, ќаншалықты тез қалыптасуын анықтауға негізделген.
Жүктеменің тікелей және созыњќы єсерін баѓалау үшін Ромберг сынамасын
да пайдалануға болады. Ромберг ќалпында (II, III) 15 сек қозғалмай тік
тұра алмау, дене тербелісінің ±лѓайып, саусақтардың дірілдеуі шаршаѓандық
белгісі деп саналады.
Ортостатикалық сынаманы жүктеменің созыңқы єсерін (табын) баѓалау үшін
пайдаланѓан қолайлы. Ол үшін таңертең ±йқыдан оянысымен, төсекте жатқан
ќалыпта 20-30 секунд тамыр соғу жиілігі аныкталады. Сосын ол жайлап
т‰регеледі де, бірден тамыр соғу жиілігін ќайта µлшейді. Тамыр соғу
жиілігі екі кµрсеткішінің айырмашылығы минутына 12-18 реттен аспай,
күнделікгі бір шаѓын топтама ішінде айырмашылыѓы минутына 2-4 реттен көп
болмауы - организмнің толық ќалыптасқандыѓыныњ айѓағы. Керісінше, тік
т±рѓанда алынѓан кµрсеткіш пен жатқан кездегісінің айырмашылыѓы минутына 18
реттен асып, к‰ннен-күнге өсе беруі адамның толық ќалыптаспауыныњ салдары
болуы мүмкін.
Дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың ќарапайым єдістерінің бірі -
миотонометрия - б±лшық еттің ќаттылыѓын (тонусын) µлшеу. Тек ќана жаттыѓу
барысында негізгі күш - салмақ түсетін б±лшық еттерді дұрыс анықтай білу
керек. Б±лшық етті барынша қатайтьш жєне толыќ босаңсыту мүмкіндігінің
айырмашылығы қалыпты жаѓдайда 36-40 миотон шамасында. Ал шаршаған кезде
спортшы б±лшық еттерін толық ќатайтып-босаңсыта алмайды. Сол себептен
айырмашылық та азаяды. Егер мұндай µзгеріс келесі жаттығу сабағыныњ
ќарсањында сақталса, зақымдану ќаупі артады.
Динамометрия - б±лшық еттің күшін өлшеу, кең тараѓан єдістердің бірі .
Қол басы күшінің тµмендеуі дағдылы жаттыѓу сабағының барысында 2-5 кг-нан
аспайды жєне тез ќалыптасады.
Клиникалыќ-биохимиялыќ бақылау єдістерін дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың
ќай түрінде болса да қолдануға болады.
Сүт қышқылының ќандағы мөлшері — жаттығудыњ бағытын анықтаудыњ бірден-
бір әдісі. Оны саусақтан немесе ќ±лаќтыњ сырғалығынан жаттыѓудан кейін 3
минут уаќыт өткен соң алынѓан ќанда анықтайды. Ќалыпты жаѓдайда сүт
қышқылының ќандағы мөлшері 10-25 мг% (1-2,5 ммольл). Егер 2,5 ммольл-ден
жоѓары болса, организмнің жүктемеден кейін толық ќальптаспағаны. Жаттыѓу
анаэробты зат алмасуының табалдырыѓында (АНАТ) аяқталса, с‰т қышқылы 36% мг
(4-4,5 ммольл) деңгейіне дейін көтеріледі. Ал кµрсеткіштің 4,5-10 ммольл
шамасындағы мөлшері бұлшық ет жұмысының аралас күш-қуат жолымен (аэробты-
анаэробты), 10 ммоль-ден жоѓары деңгейі анаэробты жолмен атќарылғанын
сипаттайды.
Анаэробты зат алмасу табалдырығын жоѓарылату - төзімділікті арттырудың
негізі, сондықтан бұл тєсіл спортта ѓана емсс, жалпы дене шыныќтыру
саласында да қолданылады. Жоѓары дєрежелі спортшыларды анаэробты зат алмасу
табалдырығы мен оттегі тұтыну шегі (ОТШ) 72-80%-ға тең болуы мүмкін, ал
машықтық дөрежесі төмен кісілерде оттегі тұтыну шегі 45-60% -нан аспайды.
Анаэробты зат алмасу табалдырыѓына пара-пар жүктеме ќарќыны сауықтыру
дене тербиесінде де қолданылуы керек. Б±лшық еттіњ б±л жұмыс ќарќынын
шамамен болжауѓа болады. Егер адам жаттығу кезінде 3 ќадамѓа дем алып, 3
ќадамға дем шығару ырѓағын сақтай алса, ж±мыс карқынын анаэробты зат алмасу
табалдырыѓы деңгейінде деп санауға болады. Жатттыѓушыныњ м±рын арқылы дем
алуы қиындап, ауызбен тыныс ала бастауы шамамен тамыр соғу жиілігінің
минутына 150 ретіне сайма-сай. Демек, сауыктыруға баѓытталған дене
тәрбиесінде тамыр соғу жиілігінің минутына 160-170 реттен артып кетуі
денсаулыққа зиянды єсер етуі мүмкін.
Несеп қышқылының ќандаѓы мөлшерін ќадағалау қолма-ќол (тікелей) жєне
күнделікті дәрігерлік-ұстаздық бақылау түрлерінде жиі ќолданылады. Оныњ
таңертењгілік аш ќарынға анықталѓан мµлшері 3,5-7 мольл аралыѓында больш
келеді. Мұндай сандық кµрсеткіш жаттыѓудыњ тиімділігін сипаттайды. Егер
несеп қышқылының таңертеңгілік мөлшері 8 ммольл-ге жетіп, не одан
жоѓарылап кетсе, бұл жүктеменің шектен тыс болѓандыѓын кµрсетеді.
Несеп қышқылының өзгерістерін жаттыѓудың тікелей єсерін баѓалау үшін
де пайдалануѓа болады. Егер жатгығудың ќарсаңында жєне ол аякталғасын
алынған нәтижелердің айырмашылыѓы 1 ммольл-ден төмен болса, жүктеменің тым
аз болѓаны, ал 2,5 ммольл-ден асып кетсе - жоғары болѓаны.
Дәрігерлік-ұстаздық бақылау кезінде ортаның белсенді өзгерісін (рН), Н-
оксикортикостероидтарды, глюкозаны т.б. тексеруге болады.
Электрокардиография (ЭКГ) - жүрек б±лшық еттеріндегі биотоктарды жазу
єдісі дәрігерлік-ұстаздық бақылауда жиі қолданылады. Егер жаттыѓу жүйесі
тиімді болса, элекгрокардиограммада жаѓымсыз озгерістер байқалмайды.
Синустыќ ырѓақ сақталып, импульстердіњ жүрекшелерден қарыншаларга өту
мерзімі, ќарыншалар ішінде тарау ±зақтығы (РQ жєне QRS аралықтары)
қысқарады. Синустық ырѓаќтыњ б±зыльш, аритмияның немесе экстрасистолияныњ
пайда болуы, РQ, QRS аралықтарының ±заруы R иректері биіктігініњ
кішірейіп, Т-иректерінің теріс бағыт алуы т.б. жағымсыз өзгерістер -
зорыѓудыњ белгілері.
Дәрігерлік-ұстаздық бақылауда тікелей т‰рінде қолдануға лайықты
єдістердің бірі - радиотелеметриялық, яғни єр түрлі физиологиялық
көрсеткіштерді (тамыр соғу жиілігі, ЭКГ т.б.) жаттыѓуларды орындауды
үзбестен, қолма-қол бақылау.
3. Дәрігерлік-ұстаздық бақылауда қолданылатын сынамаларға спортшы
организмінің жауабын анықтау нәтижелері
Ќосымша сынама жаттыѓу сабаѓыныњ алдында жєне ол аяќталѓан соњ 10-
12 минуттан кейін мµлшерлі ж‰ктемені орындауда негізделген. Екі ќайтара
орындалѓан ж‰ктемеге спортшы организмі д±рыс, тиімді бейімделе білсе, ол
єр жаттыѓу сабаѓыныњ ±тымдылыѓыныњ, б±лшыќ ет ж±мысыныњ спортшыныњ
ќызметтік м‰мкіндігіне сєйкестігініњ айѓаѓы.
Ќосымша ж‰ктеме ретінде кез-келген мµлшерлі б±лшыќ ет ж±мысын (20
рет отырып-т±ру, 15 сек ќарќынды ж‰гіру, 2-3 минµт 180 ќадамдыќ ырѓаќпен
ж‰гіру ) немесе єр спорт т‰ріне тєн арнайы жаттыѓуларды (єр т‰рлі
ќашыќтыќќа лаќтыру т.б.) ќолдануѓа болады. Еске саќтайтын жай: арнайы
ж‰ктеменіњ біріншісі жаттыѓудыњ бой жазуѓа арналѓан кіріспе бµлімінен
кейін, ал екінші рет негізгі бµлімнен кейін орындалады. Мысалы, суда
ж‰зушіге толыќ бой жазѓаннан соњ, 3 минуттан кейін 50 м барша
жылдамдыќпен ж‰зу тапсырмасы беріледі. Жаттықтырушы µту жылдамдыѓын
белгілейді, ал дєрігер 3-5 минут бойы тамыр соғу жиілігі мен артериялыќ
ќан ќысымын µлшеу арќылы бейімделу, ќалыптасу ќабілеттерін
баѓалайды. Тексеру аяќталысымен жоспарлы жаттыѓудыњ негізгі бµлімі
µткізіледі де, 3 минут демалыстан кейін таѓы да 50 м ж‰зіп µту
керек. Жаттықтырушы мен дєрігер техникалыќ нєтижесі мен бейімделу жолын
баѓалайды.
Жаттыѓу сабаѓыныњ алдында, сосын ол аяќталѓан соњ 10-20 минуттан
кейін орындалѓан ж‰ктемелерге организмніњ бейімделу ерекшеліктерін
салыстыру арќылы оныњ ќызметтік м‰мкіндігін, ж‰ктемелердіњ тікелей єсерін
баѓалау м‰мкіндігі бар.
Ќосымша сынамаѓа ‰ш т‰рлі жауап болуы м‰мкін.
Бірінші т‰рінде жаттыѓу сабаѓы аяќталѓаннан кейін орындалѓан
ќосымша ж‰ктемеге бейімделу жолыныњ жаттыѓуѓа дейінгі орындалѓан
ж±мысќа бейімделу жолынан айырмашылыѓы µте аз болып келеді. Б±л негізгі
жаттыѓудыњ спортшы организміне оншалыќты єсер етпегендігініњ белгісі. Ол
ж±мыс ќабілетініњ жоѓарылыѓынан немесе жаттыѓу ќарќыныныњ
жеткіліксіздігінен болуы м‰мкін.
Екінші т‰рі: жаттыѓу сабаѓынан кейін орындалѓан ж‰ктемеден соњ тамыр
соғу жиілігі шектен тыс µседі де, артериялыќ ќан ќысымы болмашы ѓана
µзгереді. М±ны “ќайшы” ќ±былысы деп атайды. Организмніњ ќалыптасу
ќабілеті нашарлайды.
‡шінші т‰рінде ќосымша ж‰ктемені екінші рет орындаѓанда
организмныњ бейімделу жєне ќалыптасу ќабілеті к‰рт нашарлаѓаны
байќалады (гипотоникалыќ, гипертоникалыќ,дистоникалыќ немесе сатылы
реакциялар).
Екінші, єсіресе ‰шінші т‰рі жаттыѓу сабаѓында орындалѓан ж‰ктемелердіњ
жаттыѓушыныњ ж±мыс ќабілетіне сєйкес келмеуінен ќалыптасады. Б±л
жаѓдайларда зорыѓу ќаупі туады.
Ќайталама сынама єр спорт т‰ріндегі ќимыл-ќозѓалысќа ±ќсас арнайы
жаттыѓуларды бірнеше д‰ркін орындауѓа негізделген (2-кесте).
2-кесте
Спорттың әр түрінде қолданылатын қайталама ж‰ктемелер (Р.Е.Мотылянская,
Е.Ф.Лихачевская, Н.Д.Граевская, Е.В.Куколевская, Е.С.Степанова,
Г.А.Гончарова, В.Н.Кузьмина және т.б. ұсынған)
Спорт Жаттыѓулар Ќайталау реті ‡зілістер,
мерзімі,мин
1 2 3 4
Жењіл атлетика:
Ж‰гіру:
ќысќа ќашыќтыќ 60 м ж‰гіру 4-5 3-4
орта ќашыќтыќ 100 м ж‰гіру 4-5 3-5
алыс ќашыќтыќ 200-400 м ж‰гіру 5-8 5-8
µте ±заќ ќашыќтыќ 1000-3000м ж‰гіру 3-4 7-10
спорттыќ ж‰ріс 1000-3000м ж‰гіру 3-4 7-10
секіру секіру 3 топтама,
єрќайсысы 3
секіруден
лаќтыру лаќтыру 3 топтама, 5-6
єрќайсы-
сында 3-5
лаќтыру
Ж‰зу:
ќысќы ќашыќтыќ 50 м ж‰зу 3-4 3-5
алыс ќашыќтыќ 200 м ж‰зу 3-4 3-5
Ескек есу 500-1000 м 3-4 5-7
Коньки тебу:
ќысќы ќашыќтыќ 300-500 м 5-6 5-6
алыс ќашыќтыќ 800-1000 м 4-5 5-7
Бокс кµлењкемен сайысу 3 3
3 минут
К‰рес 30 сек. т±лып 3-4 2-3
лаќтыру
Гимнастика міндетті еркін 3 3-5
жаттыѓулар
Конькиді мєнерлеп міндетті баѓдарлама3 3-5
тебу
Ауыр атлетика Ењ жоѓарѓы 3-4 3-4
салмаќтыњ
75-80%-ын кµтеру
Футбол 5 рет 30 м 3 2-3
ж‰гіріп µтіп,
жайлап кейін ќайту
Ќайталама сынама спортшыныњ арнайы ж±мыс ќабілетін аныќтау ‰шін
кезекті ќ±рамдас баќылау кезінде ќолданылады.
Жаттықтырушы єр ж‰ктемені орындаудыњ сандыќ жєне сапалыќ
кµрсеткіштерін (спорттыќ-тєсілдік нєтижелерді) баѓалайтын болса, дєрігер
оларѓа бейімделуініњ ±тымдылыѓын аныќтайды.
Ќайталама сынамаѓа 5 т‰рлі жауап болуы ыќтимал.
Біріншісі: жаттыѓушы єр орындаѓан сайын жоѓарѓы жєне т±раќты
кµрсеткіш кµрсетіп ќана ќоймайды, єр жолы д±рыс, тиімді бейімделіп ,
тез алыптасады. Б±л арнайы ж±мыс ќабілеті жоѓары спортшыларда
байќалады.
Екінші т‰ріне спорттыќ кµрсеткіштері мен бейімделу ќабілеті орташа
болѓанымен, олардыњ т±раќтылыѓы тєн, ал ‰шіншісінде т±раќсыздыќ пайда
болады. Демек, арнайы ж±мыс ќабілеті жеткіліксіз, спорттыќ бабына
жетпеген.
Тµртінші т‰рінде арнайы да, жалпы да ж±мыс ќабілеттерініњ
кµрсеткіштері біртіндеп тµмендей береді. М±ндай жауап машыќтыќ дєрежесі
тµмен спортшыларда байќалады.
Егер жаттыѓу ж‰йесі ±тымсыз ±йымдастырылса, асыра машыќтанудыњ,
зорыѓудыњ белгілері пайда болса, спортшы єрбір ќайталай орындаѓанда
жоѓарѓы да т±раќты нєтиже кµрсеткенімен, біртіндеп д±рыс бейімделу
ќабілетін жоѓалта бастайды. Б±л жауаптыњ бесінші т‰рі.
Ќайталама сынамаѓа ќойылатын негізгі талаптар:
1. Ж‰ктеменіњ (жаттыѓулардыњ) спорт т‰ріне сєйкестігі.
2. Ж‰ктеме ќарќыныныњ м‰мкіндігінше жоѓарѓы болуы (єрине, єр
жаттыѓудыњ орындалу ерекшелеліктерін, спортшыныњ дайындыќ
дєрежесін ескере отырып).
3. Ќайталау аралыѓындаѓы демалыс уаќыттарыныњ м‰мкіндігінше ќысќа
болуы (2-5 минут).
4. Жылдыќ жаттыѓу топтамасыныњ єр кезењінде бір т‰рлі жаттыѓулар
ќолданылуы керек; демалыс уаќытыныњ да т±раќтылыѓы міндетті; ал
ќайталау саны єр т‰рлі болѓаны тиімді.
Кезекті дәрігерлік-ұстаздық бақылау кезінде PWC сынамасын да
ќолдануѓа болады. Тек ќана арнайы, єр спорт т‰ріне сєйкес келетін
ж‰ктемелерді орындаѓан д±рыс.
Циклді спорт т‰рлерінде арнайы ж‰ктемелерді белгілеу ќиын емес
(ж‰ру, ж‰гіру, шањѓы немесе коньки, велосиепед тебу, ж‰зу т.б.). Ал
спорттыњ ациклді т‰рлерінде б±л оњай ж±мыс емес, єр жаѓдайда єр т‰рлі
жаттыѓу болуы м‰мкін.
Велоэргометр, сатыѓа кµтеріліп-т‰су арќылы орындалатын біртекті
ж±мыстыњ орнына єр спорт т‰ріне сєйкес келетін арнайы жаттыѓуларды
ќолдануѓа болады (ж‰гіру, ж‰зу, ескек есу т.б.). Сынау тєсілі жоѓарыда
кµрсетілгендей. Тек ж±мыс мµлшері мсек кµлемімен белгіленеді.
Ж‰гіру арќылы аныќталатын PWCv170 сынамасы
Ењ алдымен 800 м (немесе 1200 м) єрбір 100 м 30-40 сек жылдамдыќпен
µту керек деген тапсырма беріледі. 3 минут демалыстан кейін екінші ж‰ктеме
таѓайындалады: 800 м (не 1200 м) таѓы да бір рет ж‰гіріп µту. Біраќ б±л
жолы єрбір 100 м ќашыќтыќты 20-30 сек µту керек.
Бірінші жєне екінші 800 м (1200 м ) жүгіру аяќталысымен тамыр соғу
жиілігі (f1 жєне f2) аныќталады.
Берілген ќашыќтыќты ж‰гіріп µту жылдамдыѓы есептеледі. Ол ‰шін мына
формула ќолданылады:
S
v = ---------,
t
м±ндаѓы; v – мсек берілген секіру жылдамдыѓы; S – ќашыќтыќ, м; t –
ќашыќтыќты µту уаќыты, сек.
Содан соњ арнайы формула бойынша PWC170 мµлшері аныќталады.
170 – f1
PWC170 (v) = v1 + (v2 - v1) .--------------;
F2 – f1
м±ндаѓы; PWC170 (v) тамыр соғу жиілігін минутына 170 ретке дейін кµтеретін,
мсек µлшемімен берілген ж±мыс;
v1 мен v2 – бірінші жєне екінші ќашыќтыќты µту жылдамдыќтары;
f1 мен f2 - єр ж‰ктемеден кейінгі тамыр соғу жиілігі;
Мысалы, зерттелуші алѓашќы 800 м (s1) 240 секундта ( t1) µтті,
ж‰ктемеден кейінгі тамыр соғу жиілігі – минутына 125 рет (f1).
Екінші 800 м (s2) µту мерзімі (t2) - 160 сек; (f2) – 150 ретмин
800
800
v1 = --------------- = 4,15 мсек; v2 = ---------
-------- = 5 мсек
240. 160
Демек,
170 – 125
PWC170 (v) \ 4,5 + (5 – 4,15) ------------------------ = 5,76 мсек;
150-125
PWC170 (v) мµлшерін кгммин PWC170 кµлеміне айналдыруѓа болады
(3-кестеде арнайы формулалар арќылы мсек берілген).
PWC170 (v) маѓыналарын PWC170 (кгммин) айналдыру арналѓан тењдіктер
(В.Л.Карпман оќулыѓынан)
3-кесте
Арнайы жаттыѓу Жынысы Тењдіктер
Ж‰гіру (жа) Ерлер 417 . PWC170 (v) – 83
Єйелдер 299 . PWC170 (v) – 36
Шањѓы тебу Ерлер 498 . PWC170 (v) – 716
Єйелдер 359 . PWC170 (v) - 469
Конькиді мєнерлеп тебу Ерлер 388. PWC170 (v) – 1138
Єйелдер 173 . PWC170 (v) - 309
Суда ж‰зу Ерлер . PWC170 (v) – 2115
Єйелдер 1573 . PWC170 (v) - 975
Велосипед тебу Ерлер 230 . PWC170 (v) - 673
PWC170 (v) мµлшерін ж‰зу арќылы аныќтау
Ќашыќтыќ (s) – 200 м. ¤ту жылдамдыѓы: біріншісі – єрбір 50 м 50-60
сек; екіншісі – єрбір 50 м – 40 – 50 сек.
PWC170 мµлшерін ауырлыќ (штанга) кµтеру арќылы аныќтау
Спортшы штанганы кµкірегіне дейін кµтеріп отырып-т±руы керек. Єр жолы
ол 9 рет кµтереді. Бір кµтеруге 20 сек (демалыс уаќытын ќосќанда) беріледі.
Бірінші топтамада штанганыњ салмаѓы оныњ ењ жоѓарѓысыныњ 35%-на, ал
екіншісінде - 75% тењ болуы керек.
Єр топтамадаѓы кµтерілген ортаќ салмаќты (W) мына формуламен
есептеуге болады:
W = Kp (Mgh + Mog . 0,25 .L),
м±ндаѓы: М – штанганыњ салмаѓы (кг), Мо – спортшыныњ дене салмаѓы (кг); h –
штанганыњ кµтеру биіктігі (м), g – кµтеру шапшањдыѓы; L – спортшыныњ
бойыныњ ±зындыѓы (м).
Мк
Кр коэффиценті = 5,1 + (1---------);
120
м±ндаѓы: Мк – спортшыныњ салмаќ категориясы, W1 мен W2 жєне f1 мен f2
маѓыналарын формулаѓа ќойып спортшыныњ ж±мыс ќабілетін аныќтайды.
170 – f1
PWC170 = W1 + (W2 \ W1) --------------;
f2 – f1
Алынѓан сандыќ кµрсеткіш орташа маѓыналармен салыстырылып, (4-кесте)
ж±мыс ќабілетіне сипаттама беріледі.
4-кесте
Єр т‰рлі салмаќ дєрежесіндегі штангашылардыњ PWC170 мµлшері
Салмаќ дєрежесі, кг Ж±мыс ќабілеті
Кгммин Кгмминкг
52,0 853 15,3
56,0 1160 19,3
60,0 1165 17,8
67,5 1247 16,9
75,0 1360 17,6
82,5 1348 16,0
90,0 1428 15,8
100,0 1459 15,4
110,0 1672 15,3
110,0 1716 12,9
Кезекті дәрігерлік-ұстаздық бақылау кезінде ж±мыс ќабілетін баѓалау
‰шін ќарапайым, ж‰ргізу єдістемесі жењіл сынамаларды да ќолдануѓа
болады. Мысалы, сауыќтыру дене тєрбиесі саласында 30 сек ішінде 20 рет
отырып-т±ру, 2-3 минуттық жайбараќат ж‰гіру, 12 минуттық Купер сынамасы
және т.б.
2. СПОРТШЫЛАРДЫҢ ЖҰМЫС ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қалыптастыру әдістерінің жіктелуі және оларды қолдану қағидалары
Спортшы организмініњ ќ±былмалы, сан алуан сыртќы єсерлерге , сондай-
аќ ќызу б±лшыќ ет ж±мысына бейімделу ќабілеті жоѓары болѓанымен шексіз
емес. Жаттыѓу сабаќтары мен жарыстардан кейін организмніњ шаршауы
физиологиялыќ зањдылыќ. Шаршау негізінде уаќытша к‰ш-ќуат ќорыныњ азаюы,
зат алмасуыныњ нашарлауы, єр т‰рлі шµгінділердіњ жиналуы, негізгі
ж‰йелердіњ ќызметтік м‰мкіншіліктері мен жалпы жєне арнайы ж±мыс
ќабілетттерініњ тµмендеуі жатады. Физиологиялыќ шаршаудыњ екі т‰рлі мањызы
бар: біріншіден, ол ж±мыс арттырушы єсер, екіншіден, орталыќ ж‰йке
ж‰йесін шаршаѓандыќ туралы хабарландырып, аѓзаны зорығудан саќтандырады.
Шаршамай жаттыѓу м‰мкін емес, тек шаршау дєрежесі орындалѓан ж‰ктемеге
лайыќты, физиологиялыќ шектен шыќпауы керек. Б±л жаѓдайда
шаршаѓандыќтыњ білгілері біртіндеп жойылып, организм жаттыѓу сабаѓыныњ
ќарсањындаѓы ќалпына келеді. Ќалыптасу кезењініњ де µзіндік физиологиялыќ
даму зањдылыѓы бар.
Спортшыныњ ќаншалыќты ќатты шаршауы, оныњ ±заќтыѓы мен белгілері,
ќалыптасу жылдамдыѓы 3 жаѓдайѓа:
1) Жаттыѓулардыњ ерекшеліктеріне (т‰рі, баѓыты, кµлемі, ќарќыны,
±заќтыѓы, ќызулыѓы т.б.);
2) Жаттыѓушы адамныњ ерекшеліктеріне (жасы, денсаулыѓы, машыќтыќ
дєрежесі т.б.);
3) Сыртќы орта ерекшеліктері мен жаттыѓу ќарсањындаѓы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Батырбекова Ұ.
Спортшылардың жұмыс қабілетін қалыптастырудың қазіргі заманғы үлгісін жасау
мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050108 - мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
Түркістан 2010
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
доцент __________ Ә.К.Әбділлаев
___ __________ 2010ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Спортшылардың жұмыс қабілетін қалыптастырудың қазіргі заманғы
үлгісін жасау мәселелері
050108 - мамандығы бойынша – Дене шынықтыру және спорт
Орындаған
Батырбекова Ұ.
Ғылыми жетекшісі
Доцент, ХҚТУ профессоры
Халилаев Ә.Н.
Түркістан 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ЖАТТЫҒУ ПРОЦЕСІН БАСҚАРУДА ДӘРІГЕРЛІК-ҰСТАЗДЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..7
1.1 Дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Дәрігерлік-ұстаздық бақылау әдістерін спорт түрлеріне байланысты
қолдану
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
1.3 Дәрігерлік-ұстаздық бақылауда қолданылатын сынамалардың спортшы
организмінің қалыптасу қабілетін анықтаудағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. СПОРТШЫЛАРДЫҢ ЖҰМЫС ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1 Қалыптастырушы әдістердің жіктелуі және оларды қолдану қағидалары...29
2.2 Жұмыс қабілетін қалыптастырудың гигиеналық әдісінің спортшы организміне
әсерін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .35
2.3 Дәрі-дәрмектік қалыптастырушы әдістердің артықшылығы мен
кемшілігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.4 Физикалық қалыптастырушы әдістердің өзара әсері және кешенді қолданылу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..59
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Жұмыстан кейін организмнің жұмыс
қабілетінің дұрыс қалпына келуі спорттағы маңызды мәселелердің бірі.
Өйткені, дайындық деңгейінің өсуіне байланысты спортшыға организмнің
үздіксіз қызметтік жетілуін және қызметтердің жоғары, жаңа деңгейге жетуін
қамтамасыз ету үшін үлкен дене жүктемелері қажет. Жүктемелердің өсуі қан
айналым жүйесінің құрылымдық және қызметтік жетілуін және жүйке жүйесінің
трофикалық қызметінің жоғарылауын,қуаттың жеткілікті қорын түзуді, қаңқа
және жүрек бұлшық еттерінің ұсақ қылтамырларының өсуін қамтамасыз етеді.
Осының бәрі организмнің потенциалды мүмкіндіктерінің жоғарылауына, оның
қызметтік қорларының өсуіне, дене жүктемелеріне лайықты дұрыс бейімделуіне,
жедел қалпына келуге әсерін тигізеді. Неғұрлым тез қалпына келсе, соғұрлым
организмнің келесі жұмыстарды орындауға мүмкіндігі жоғары болады, яғни
организмнің қызметтік мүмкіндіктері мен жұмыс қабілеті жоғары болады.
Сонымен қалпына келу жаттығу процесінің негізгі бөлігі болып табылады.
Бұлшық ет қызметінің соңы әр түрлі дәрежедегі шаршау екендігі мәлім.
Шаршау дәрежесі қалпына келудің тездігі секілді көптеген факторлардың
күрделі өзара әсерлеріне байланысты, оның ішінде ең маңыздылары: атқарылған
жұмыстың сипаты, бағыты, көлемі мен қарқыны, денсаулық жағдайы, дайындық
деңгейі, шұғылданушының жасы мен жеке ерекшеліктері, күн тәртібі,
техникалық дайындығының деңгейі, дұрыс демала білуі және т.б.
Б.С. Гиппенрейтер, А.В.Коробков, В.М.Волковтардың тәжірибелік
дәлелдеулерінде шаршау және қалпына келу кезінде әр түрлі жаттығу
жүктемелері мен жұмыс тәртіптері қимыл аппараты мен оның вегетативті
қамтылуына әр түрлі әсер ететіндігі көрсетілген. Қалпына келу процестерінің
ағымына жаттығудың белгілі бір тәртібіндегі шаршау жиынтығы (кумуляция) да
әсер етеді.
Қалпына келу процестерін басқару тек қана үлкен жүктемелермен
шұғылданатын жоғары дәрежелі спортшылар үшін емес, сонымен бірге дене
тәрбесімен және бұқаралық спортпен шұғылданатын барлық контингенттер үшін
маңызды.
Қазіргі таңда тәжірибе жүзінде көптеген қалпына келтіретін құралдар
мен әдістер өңделген және енгізілген, оларды әр түрлі белгілеріне қарай:
бағыты мен әсер ету механизмі, қолданылу уақыты, қолданылу шарттары және
т.б. бойынша топтауға болады. Оның ішінде ең таралғаны қалпына келтіретін
құралдардың үш топқа бөлінуі – педагогикалық, психологиялық және
медициналық-биологиялық. Оларды жаттығу процесінің бағыты, дайындықтың
кезеңі мен мақсаты, шұғылданушының жасы, дайындық жағдайы мен деңгейі, күн
тәртібі бойынша кешенді (комплексті) түрде қолдану жұмыс қабілетін
қалыптастыру жүйесін құрайды.
Қалыптастыру әдістерін таңдаған кезде спорт түрін жаттығу кезіндегі
жүктеменің бағытын міндетті түрде ескеру керек. Мысалы, спорттың циклді
түрлерінде шаршаудың сипаты мен ұзақтығы қимыл-қозғалыстың құрылымына емес,
орындалған жұмыстың салыстырмалы қуатына байланысты (В.С.Фарфель,
Н.В.Зимкин зерттеулері). Бұл төзімділікке негізделген жұмыс кезіндегі
қалыптастыру әдістерінің негізгі объектісі тыныс алу, жүрек-қан тамырлар
жүйесі, зат және қуат алмасу процестері болуын көздейді.
Циклді емес жаттығулар кезінде жекпе-жек, спорттық ойындарда шаршау
және қалпына келу сипаты қимыл-қозғалыс үйлесімділігі мен дәлдігіне,
анализаторлар, жүйке-бұлшық ет аппараты қызметіне жоғары талаптар қойылуына
байланысты, яғни организмнің осы жүйелеріне бағытталуын анықтайды. Барлық
спорт түрлерінде жүйке процестерінің тепе-теңдігі мен гуморальді-
гормональді реттелудің тез қалпына келуін қадағалау керек, бұл организмнің
вегетативті қызметі мен зат алмасудың қалпына келуін анықтайды.
Егер келесі күні немесе одан кейінгі күндері жұмыс қабілетін
жоғарылату негізгі мақсат болса, онда жүктемеден кейін 4-8 сағаттан кейін
жалпы әсер ететін процедураларды қолдану керек (Ф.М.Талышев, В.У.Аванесов
зерттеулері).
Процедуралардың кешенді (комплексті) түрін таңдаған кезде олардың бір-
бірінің әсерін төмендетпей, толықтыруын қадағалау керек. Мысалы, қысымдық
әсерлер алдыңғы процедураның нәтижесін арттырады, электрофорез жылу
процедураларында толық әсерін тигізеді, салқын душ көптеген процедуралардың
әсерін жоғарылатады және т.с.с. (Ф.М.Талышев, Н.А.Белая, Л.А.Иоффе,
А.И.Журавлева және т.б.)
Сонымен осы тұжырымдарды ескере отырып, спорттыќ ж±мыс ќабілетін
ќалыптастыру - жаттыќтыру ж‰йесініњ ажыратылмайтын бµлімі, сондыќтан
ќалыптастыру єдістерін, оларды ќолдану негіздерін жетік білу мәселелері
қазіргі таңдағы еліміздегі спорттың медициналық-биологиялық тұрғыда
қамтамасыз етілу сатысының дамуына үлесін қосатындығы туындайды.
Зерттеу нысаны: жалпы және арнайы спорт мекемелеріндегі спорттың әр
түрімен шұғылданушылар
Зерттеу пәні: спорттық жаттығу процесі мен жарыс кезіндегі дәрігерлік
бақылаулар
Дипломдық жұмыстың мақсаты: спорттық жұмыс қабілетін тез, үйлесімді
және дұрыс қалыптастыратын әдістер жүйесін құру, тиімділігін арттыру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- жаттығу процесін басқаруда дәрігер мен жаттықтырушы бақылауының
маңыздылығын түсіндіру ;
- дәрігерлік-ұстаздық бақылау әдістерінің спортшының қалыптасу
қабілетін дұрыс бағалауға әсерін анықтау;
- дәрігерлік-ұстаздық бақылау әдістерін физиологиялық тұрғыда
негіздеу;
- дәрігерлік-ұстаздық бақылау әдістерінің спорт түріне байланысты
қолданылу тиімділігін анықтау;
- дәрігерлік-ұстаздық бақылау кезінде қолданылатын сынамаларға спортшы
организмінің жауабын топтау ;
- спорттық жұмыс қабілетін дұрыс қалыптастыратын әдістерді анықтау
және бағалау;
- қалыптастыру әдістерінің спорт түріне байланысты бағытын анықтау;
- қалыптастыру әдістерінің өзара әсерлеріне қарай кешенді қолданылу
жүйесін құру;
Зерттеу көздері: адам физиологиясы, спорттық физиология, спорттық
медицина, спорттық педагогика және психология, дене мәдениетінің ілімі мен
әдістемесі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан
және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЖАТТЫҒУ ПРОЦЕСІН БАСҚАРУДА ДӘРІГЕРЛІК-ҰСТАЗДЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ МАҢЫЗЫ
1. Дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың маңызы
Дене тәрбиесі және спорттық жаттығу – бұл жалпы және арнайы жұмыс
қабілетін арттыруға бағытталған педагогикалық процесс. Физикалық көзқарас
бойынша спорттық жаттығу физиканың сандық, құрылымдық және қызметтік
құрамының жетілуі мен дамуы. Спорттық жаттығу 2 түрлі қағидалардың
негізінде пайда болады:
1. Педагогикалық қағидалар. Оған белсенділік, дәйектілік, көрнекілік,
жүйелілік, беріктік, реттілік, қарапайымдылық жатады.
2. Арнайы қағидалар. Оған жалпы және арнайы дайындықтың бірлігі, машықтану
процесінің үздіксіздігі, қайталануы және машықтану жүктемелерінің
біртіндеп және барынша жоғарылауы жатады.
Жүйелілік және беріктік қағидалары спорттық жаттығуды жоспарлау кезінде
алғашқы орында тұрады. Егер оларды дұрыс ұйымдастыратын болса қимыл
дағдыларын жетілдіруге және организмнің мүмкіншілігін жоғарылатуға жағдай
жасалады. Қимыл дағдыларының беріктігі жаттығудың қайталануымен
қалыптасады. Егер жаттығу кезінде ұзақ үзілістер болатын болса, уақытша
байланыс сөніп, спортшы дайындығы төмендейді. Жаттығу процесі
үздіксіздікті, жан-жақтылықты және арнайы бағытты сақтай отырып, қайталану
принципіне байланысты өзгеріп отырады. Осыған байланысты спорттық жаттығу
бірнеше кезеңдерге бөлінеді.
1. Дайындық кезеңі: Бұл кезеңде жаттығу физикалық сапамен қимыл тәсілінің
дамуына бағытталады. Бұл кезеңде жаттығу жүктемелерінің көлемі мен
қарқыны біртіндеп жоғарылайды. Бұл кезеңнің ұзақтығы спортшының машықтану
деңгейіне, жас ерекшелігіне және тағы басқа факторларға байланысты 3-4
айға созылады.
2. Жарыс кезеңі: Бұл кезең жарысқа қатысумен сипатталады. Бұл кезеңде
жаттығу жұмысының және демалудың тәртібі машықтанудың деңгейін
жоғарылатуға және бірқалыпты сақтауға бағытталған.
3. Өтпелі кезең: Бұл кезең жарысты тоқтатумен сипатталады. Жаттығу
жүктемелерінің көлемі мен қарқыны төмендейді. Бұл кезеңде спортшы
белсенді демалуы қажет. Оның ұзақтығы 28-42 күнге созылады. Спорт түріне
қарай жаттығу кезеңдері әртүрлі уақытта өтеді. Спорттық жаттығу
спортшының таңдаған спорт түрінде техникалық, физикалық (дене),
психикалық және тактикалық (айла-тәсілдік) дайындығының жоғарылауын
қамтамасыз етеді. Техникалық дайындық қимыл дағдыларының қалыптасуына
және жетілуіне бағытталған, ал физикалық немесе дене дайындығы сапаның
(шапшаңдық, күш, төзімділік, ептілік) дамуына әсер етеді.
Спорттық жаттығу ең алдымен әлеуметтік-педагогикалық процесс, оны
ұйымдастыруда және жүргізуде ұстаздың, жаттықтырушының оқытушының ролі
үлкен. Бұл процестің негізгі объектісі сыртқы ортамен күрделі байланыстағы
адам болғандықтан, оның нәтижелілігі қолданылған педагогикалық әдістер мен
құралдардың физиологиялық заңдылықтарға, гигиеналық талаптарға, спортпен
шұғылданатын адамның денсаулық жағдайына, дене дамуының және дайындығының
деңгейіне, жеке ерекшеліктеріне, жасына сәйкестігімен анықталады. Жаттығу
тәртібінің және жүктемелердің ұқсас қайталана беруі денсаулықты нығайтуға,
қызметтік мүмкіндіктердің өсуіне, жұмыс қабілеті мен жаттыққандың
жоғарылауына керісінше әсер етеді және асыра шаршау, әр түрлі сырқаттық
жағдайдың пайда болуына әкеледі. Осыдан кейін дене тәрбиесі мен спорттық
жаттығу процесінде оны дұрыс басқару мен ұйымдастыруда дәрігердің үлкен
роль атқаратындығын аңғаруға болады. Жаттықтырушы мен дәрігердің біріге
жұмыс атқаруы оқу-жаттығу процесінің нәтижелі болуының негізі.
Дәрігер мен жаттықтырушының бірігіп жұмыс атқаруы жаттығудың
сауықтыру бағытын және спорттық жетілдіруді қамтамасыз етеді, өз уақытында
кемшіліктерді анықтауға және алдын алуға көмектеседі, жаттыққандықтың дұрыс
дамуын, оның жарыс кезеңінде ең жоғарғы деңгейге жетуін және қажетті
мерзімге дейін бірқалыпты сақталуын қамтамасыз етеді.
Дәрігерлік-ұстаздық бақылау (ДҰБ) дегеніміз дәрігер мен жаттықтырушының
немесе (дене тәрбиесі мұғалімінің) бірлесе бақылауы.
Дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың дәрігерлік бақылаудан айырмашылығы оның
табиғи жағдайларда өткізілуінде: дәрігерлік-ұстаздық бақылау жаттығу
сабағының барысында, оқу-жаттығу жиындары мен спорттық сайыс кездерінде
жүргізіледі.
Дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың негізгі мақсаты—жаттығу барысында
қолданылатын жүктемелердің организмге әсерін бағдарлау арқылы машықтану
жүйесін баскару, оның тиімділігін арттыру.
Жүктемелердің организмге ықпалын анықтау үшін олардың тікелей, созыңқы
(табы) және жинақталған күрделі әсерлері анықталады.
Тікелей әсер деп жүктемелерді орындау барысындағы және олар
аяқталғаннан кейін, 20-30 минуттай сақталатын организмдегі өзгерістерді
айтады. Созыңқы әсер дегеніміз жаттығу сабағынан кейін 2-4, 6-8, 10-12, 18-
20, 24-48 сағат уақыт өткеннен кейін сақталатын өзгерістер. Жинақталған
күрделі әсер - жылдық жаттығу жүйесінің белгілі бір кезеңінен кейін
байқалатын өзгерістер, яғни бірнеше тікелей және созыңқы әсерлер жинағы.
Дәрігерлік-ұстаздық бақылау қолма-қол (тікелей), күнделікті және
мезгілді кезекпен жүргізілетін тексерулер кезінде өткізіледі, сондықтан
оның қолма-қол, не тікелей (ТБ), күнделікті (КБ) және кезекті (кб) түрлері
болады.
Қолма-қол тексеру жүктемелердің тікелей әсерін бағалау мақсатымен
жүргізіледі. Ол үшін жаттығушы тікелей жаттығу сабағының үстінде, сабақтың
әр бөлімінен кейін, немесс кейбір жеке жаттығулардан кейін тсксеріледі.
Қолма-қол тексеруді өткізудің басқа да ұйымдастыру түрлері бар: жаттығу
сабағының алдында және ол толығымен аяқталған соң 20-30 минуттан кейін,
жаттығу күні ертеңгілік, немесе кешкілік мерзімде жүргізуге болады.
Қолма-қол бақылау арқылы көптеген сүрақтарға жауап алуға мүмкіндік бар.
Мысалы, бір сабақта орындалған әр түрлі жаттығулардың өзара үйлесімділігі,
жүйелілігі, оларды кайталай орындау сандары мен карқынының
тиімділігі;жаттығулар аралығындағы демалыс уақыттарының ұтымдылығы;
жүктеме карқынының жаттығу мақсатына сәйкестігі т.б.
Ал, жаттығудан кейін 20-30 минуттан соң алынған өзгерістерді сабақ
қарсаңындағы көрсеткіштермен салыстырса, біртұтас жүктеменің организмге
деген жалпы әсерін білуге болады.
Күніне 2-3 рет, жаттығатын жағдайларда күнделікті
таңертең және кешқұрым тексерсе де болады. Қолма-қол бақылау әрбір жаттығу
сабағын ұтымды өткізуге көмектеседі.
Күнделікті бақылау жүктеменің табын созыңқы әсерін бағдарлауға
арналған. Ол үшін бақылауды әр түрлі ұйымдастыруға болады: күнделікті
таңертең жаттығу сабағының алдында; бірнеше күн қатар ертеңгілік және
кешкілік мерзімде; бір-екі шағын топтаманың (микроциклдің) басы мен
аяғында; жаттығудан кейін келесі кұні, үйқыдан оянысымсн т.б.
Күнделікті бақылау түрлі-түсті бағытты шағын топтамаларды ұтымды
үйлестіруге көмектеседі. Оған қоса спортшының калыптасу қабілетін дұрыс
бағалап, асыра машықтанудан, зорығудан сақтандыруға жәрдемдеседі.
Күнделікті тексеруді оку-жаттығу жиындары кезінде жүргізген тиімді.
Кезекті бақылау жылдық жаттығу айналмасының белгілі бір кезеңінің
күрделі әсерін бағалап, жаттығу жүйесін тиімді өткізугс, оны дұрыс
жоспарлап, басқаруға көмектеседі.
Кезекті бакылау кезіндегі дәрігердің міндеті - организмнің,
оның әр спорт түрінде маңызды жүйелерінің мүмкіндігін, жұмыс қабілетін
анықтау. Жаттықтырушының міндеті - машықтану дәрежесін бағалау.
Кезекті тексеруге басқа мамандарды да (психолог, биохимик, физиолог
және т.б.) катыстыруға болады.
Кезекті бақылаулар әрбір 2-3 айдан кейін өткізіледі. Тексеру
карсаңында жаттығуға кандай да болмасын жүктеме орындауға болмайды.
Тексеру таңертеңгілік уақытта, жеңіл тамақтан кейін 1,5-2 сағат өткен соң
басталуға тиісті.
Сауыктыру дене тәрбиесі саласында кезекті бақылауды,
мысалы, К.Купер ұсынған 6 апталық дайындық жоспарын аяқтаған соң жүргізсе
болады.
Жаттығу жүйесінің қай саласында болсын дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың
жоғарыда сипатталған үш ұйьмдастыру түрі қолданылады. Оларға қоса жоғары
дәрежелі спортшыларды жан-жақты бақылау барысында тереңдетілген құрамдас
тексеру (ТҚТ), кезекті кұрамдас тексеру (КҚТ) және сайысқа дайындықты
бағалау (СДБ) деп аталатын тексерулср жүргізіледі.
Тереңдетілген құрамдас тексеру жылына 2 рет дайындык кезеңінің басында
жөне спорттық сайыстарға шамамен 1,5-2 ай қалған кезде өткізіледі., Оның
мақсаты - спортшының денсаулығын, қызметтік мүмкіндігін, арнайы жұмыс
кабілетін жан-жақты толық бағалау.
Кезекті кұрамдас тексеру жылдық жаттығу айналымының негізгі
кесзендерінде, жылына 3-4 рет жүргізілсді. Ол үшін арнайы жүктемелер
қолданылады. Алынған мәліметтерге сүйене отырып, жаттығу барысына ұтымды
өзгерістер енгізіледі.
Спорттық сайысқа дайындығьн тексеру арқылы спортшының негізгі жарыс
қарсаңында спортық бабының қажетті деңгейіне жетуі камтамасыз етіледі.
Жалпы сауықтыру дене тәрбиесі жүйесінде, көбінесе қолма-қол, күнделікті
жөне кезекті тексерулер жүргізілсе жеткілікті.
Дене тәрбиесі мен спорттық машықтану жүйесінің тиімділігін арттырып,
ұтымды басқару үшін әр жаттығушының өзін-өзі бақылауының маңызы өте зор.
Өзін-озі бақылау күнделігіндегі мәліметтерді сауатты талдай білу — дәрігер
мен жаттықтырушының (дене тәрбиесі мұғалімінің) басты міндетінің бірі.
1.2 Дәрігерлік-ұстаздық бақылау әдістерін спорт түрлеріне байланысты
қолданылу тиімділігі
Дәрігерлік-ұстаздық бақылау барысында ұстаздық, психологиялық және
дәрігерлік тексеру әдістерінің бәрін қолдануға болады. Тексеру көлемі,
тәсілдері дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың мақсаты мен міндеттеріне, оның
ұйымдастыру түріне, жаттығу жүйесінің, спорттың, жаттығушы топтың
ерекшеліктеріне, құрал-саймандармен қамтамасыз етілуіне байланысты.
Қолма-қол (тікелей) бақылау кезінде жаттығуға кедергі келтірмейтін,
сабақтың табиғи ретін бұзбайтын, ұзақ уақыт тілемейтін, карапайым болса да
мағыналы әдістер қолданған дұрыс. Әрине, мүмкіндік болса,
радиотелеметриялық тексеру әдістерін пайдаланған жөн. Ал қарапайым
әдістердің ішінде кеңінен қолданылатындары — шаршағандықтың белгілерін
сырттай көзбен бағдарлау, тамыр соғу жиілігі мен артериялық қан қысымын
өлшеу, Лебедев, Ромберг сынамалары, қосымша сынама т.б. Қолма-қол бақылау
барысында биохимиялық көрсеткіштердің (сүт қышкылы, несеп қышқылы т.б.)
маңызы өте зор.
Күнделікті тексеруде жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар
электрокардиография (ЭКГ), миотонометрия (бұлшық еттің қаттылығын өлшсу),
динамометрия (бұлшық еттердің күшін өлшеу), ортостатикалық сынама т.б.
қолдан мүмкіндігі бар әдістер қолданылады.
Кезекті құрамдас бақылау кезінде әр түрлі үстеме жүктемелерді қолдануға
негіздслген сынамалар қолданылады. Олар: PWC130*150*170*190, PWCmax газ
алмасуыныњ көрсеткіштері — оттегін т±тыну, кµмірќышќылын шығару, ОТШ,
өкпенің ауа алмастыру шсгі (ААШ) т.б.; ќайталама сынамалар, єр спорт
түрінде пайдаланылатын арнайы сынамалар.
Егер сауыќтыру, жалпы дене төрбиесі саласында ќарапайым, жаттыѓудың
аѓзаѓа жалпы єсерін, жалпы жұмыс ќабілетін баѓалауѓа кµмектесетін єдістерді
(тамыр соғу жиілігі, артериалыќ ќан ќысымы, Ромберг, Лебедев,
ортостатикалық сынамалар т.б.) ќолданумен шектелуге болатын болса, спортта
тексеру єдістерін спорттың түріне, жаттыѓу жүйесінің баѓытына сәйкес таңдай
білу керек.
Спорттың төзімділікке негізделген түрлерінде дәрігерлік-ұстаздық
бақылау кезінде жүрек-ќан тамырлар жүйесінің қызметтік мүмкіндігін (ЭКГ,
поликардиография — ПКГ, жүрек соғу жиілігі мен қан ќысымын өлшеу т.б.), зат
алмасуы (сүт қышқылы, несеп қышқылы т.б.) мен газ алмасуының тиімділігін
(оттегі тұтыну шегі, ауа алмастыру шегі т.б.) м±ќият тексеру кажет.
Жылдамдық пен күшті талап ететін спорт түрлерінде жүйке-б±лшық ет
жүйесінің қызметтік мүмкіндігін тереңірек тексергсн жөн.
Күрделі
қимыл-қозғалысќа негізделген түрлерде міндетті т‰рде кіреберіс, қимыл т.б.
талдамаларының ќызметін ќадағалау керек.
Спорттық ойындарда орталық жүйке жүйесіне, ќимыл, көру талдамаларына
қойылатын талап өте жоѓары.
Негізгі бес топ спорт т‰рлерініњ єрќайсысында міндетті т‰рде
ќолданылатын медициналыќ тексеру єдістері келесі (1-кесте) кестеде
кµрсетілген. Єрине, егер ќажет болса, міндетті тексеру жиынтыѓы басќада
єдістермен толыќтырылады.
1-кесте
Жоѓары дєрежелі спортшыларды жылдыќ жаттыѓу айналымында баќылаудыњ
медициналыќ єдістері
Кµрсеткіштер мен єдістер ТҚТ КЌТ КТ СДБ
1
2 3 4 5
І топ – циклді спорт түрлері
Велоэргометр тебу немесе тредбанда ж‰гіру +
(шаршап, ж±мыстан бас тартќанѓа дейін)
Арнайы сынамалар +
Сыртќы тыныс-газ алмасуы (оттегі тұтыну шегі, + +
анаэробты зат алмасу табалдырѓы (АНАТ- ПАНО)
Қышқылды-сітілі ортаның тепе-теңдігі + +
Глюкоза + +
Б±лшыќет пен майлы тін мµлшері + +
С‰т ќышќылы + + + +
Несеп ќышќылы (мочевина) + + + +
ЕКГ + + + +
Артериялыќ ќан ќысымы + + + +
Жүрек соғу жиілігі + + + +
ІІ топ – жекпе-жек т‰рлері
PWC +
Арнайы сынамалы + +
Тремография-дененіњ дірілін жазу + +
Фосфендерді µлшеу + +
Миотонометрия - б±лшыќеттіњ ќаттылыѓы + +
Т±лшыќ ет пен майлы тін мµлшері + +
Жарыќ сєуле жылтылыныњ жиілігін ажырату шегі + +
Єсерленіс (реакция) жылдамдыѓы + + +
Ќан ќысымы + + +
С‰т ќышќылы + + +
Несеп ќышќылы + + + +
ЭКГ + + + +
ТСЖ + + + +
ІІІ топ – жылдамдыќ пен к‰шке негізделген спорт т‰рлері
PWC170 +
Арнайы сынамалар (тренажерде) + +
Тремор жазу + +
Стабиолография – дененіњ тербелуін жазу + +
ІІІ топ – жылдамдық пен күшке негізделген спорт түрлері
Мионометрия + +
Б±лшыќет пен майлы тін мµлшері + +
Б±лшыќ еттіњ физиологиялыќ – биохимиялыќ + +
ќасиеттері
ЭКГ + +
Єсерленіс жылдамдыѓы + + +
Ќан ќысымы + + +
С‰т ќышќылы + + + +
Несеп ќышќылы + + + +
ТСЖ + + +
ІҮтоп - спорттыќ ойындар
Велоэргометр тебу немесе тредбанда ж‰гіру +
(шаршап, ж±мыстан бас тартќанѓа дейін)
Сыртќы тыныс – газ алмасуы (ОТШ, АНАТ) + +
Єсерленіс жылдамдыѓы + +
Жарыќ жылтылыныњ жиілігін ажырату шегі
Ортаныњ белсенді µзгеріс + +
Ќан ќысымы + + +
ЭКГ + + +
С‰т ќышќылы + + + +
Несеп ќышќылы + + + +
ТСЖ + + + +
V топ - к‰рделі ќимыл-ќозѓалыс т‰рлері
PWC170 +
Арнайы сынамалар + +
Треморография + +
Фосфендерді µлшеу +
Миотонометрия + +
Б±лшыќ еттіњ физиологиялыќ-биологиялыќ + +
ќасиеттері
ЭКГ + +
Єсерленіс жылдамдыѓы + + +
Ќан ќысымы + + +
С‰т ќышќылы + + +
Ортостатикалыќ сынама + + +
Несеп ќышќылы + + +
Жүрек соғу жиілігі + + + +
Шаршаѓандыќтыњ сыртќы белгілері: адам µњініњ µзгеруі, терлегіштік,
алќынып тыныс алу, жаттыѓуға деген ынтаныњ тµмендеуі, ќимыл-ќозѓалыстыњ
‰йлесімсіздігі.
Сонымен ќатар кµңіл-күйі нашарлап, түрлі шағымдар пайда болуы да
мүмкін.
Тамырдың соғу жиілігіне сүйеніп, б±лшық ет ж±мысының кµлемі мен
ќарқынын, ж±мсалѓан күш-ќуат кµзін, жүктеменің жаттыѓушының мүмкіндігіне
сєйкестігін т.б. маңызды мєліметтерді алуѓа болады.
Егер тамыр соғу жиілігі минутына 100-130 рет аралыѓанан аспаса,
орындалған жүктеме ќарќынының тµмендігі; 140-170 рет - орташа, 180-200 рет
- жоѓары ќарқынды жұмысты сипаттайды.
Жүктеме аэробты жолмен, яғни оттегін қолдану арќылы атќарылса, тамыр
соғу жиілігі минутына 170 реттен аспайды. Тамыр соғу жиілігі минутына 170-
190 реткс дейін кµтерілсе, ж±мсалѓан күш-куат жолдарымен атќарылады, бірақ
анаэробты, ягни оттегінсіз жүретін зат алмасуы басымырақ болғаны.
Тамыр соғу жиілігі кµтерілу дєрежесі мсн ќалыптасу жылдамдығын
салыстыра отырып, спортшының кызметтік мүмкіндігін бағалауѓа, жаттығудың
оѓан сєйкестігін анықтауѓа болады. Мысалы, ж±мыс кабілеті жоѓары
спортшылардың тамыр соғу жиілігі 60-90 сек ішінде 180-нен 120 ретке дейін
тµмендейді. Б±л жаѓдайда келесі жүктемені орындауѓа болады деп саналады.
Сауықтыру дене тєрбиесінде тамыр соғу жиілігі ең жоғарғы маѓынасыныњ
минутына 170 реттен аспағаны д±рыс. Егер жүктеме организмнің қызметтік
мүмкіндігіне лайықты болса, б±лшық ет жұмысы аякталѓаннан соң 10 минуттан
кейін тамыр соғу жиілігі оның ќалыпты мµлшерінен айырмашылыѓы 10-25%-дан
аспайды (минутына 8-18 реттен), ал дайындығы төмен егде адамдарда екі
кµрсеткіштің айырмашылыѓы минутына 10-14 реттен аспаѓаны тиімді.
Жаттыѓу сабаѓында орындалѓан
жүктемелсрдің организмнің ќызметтік мүмкіндігіне сәйкестігін, ж±мыс
ќабілетінің µзгеру баѓытын білу үшін тамыр соғу жиілігі арнайы тєсілмен
өлшеуге де болады. Мысалы, ж‰ктемс аяқталысымен тамыр соғу жиілігі 3 рет
ќатар µлшенеді (F1- 10 сек; F2 30—40 сек; F3 – 60-70 сек). Тамыр соғу
жиілігі үш маѓынасыныњ қосындысын тамыр соғу жиілігінің жинағы (ТСЖЖ)
дейді:
ТСЖЖ =F1+ F2 + F3;
Сосын қалыптасу көрсеткіші (ҚК) есептеледі:
ЌК= F1-F3F1;
Организмнің ќызметтік мүмкіндігі артќан сайын тамыр соғу жиілігінің
жинағы тµмендеп, қалыптасу көрсеткіші µсе бастайды.
Артериялық ќан қысымының µзгеруі де организмнің жүктемеге бейімделу
ерекшеліктерін бағалауѓа жєрдемдеседі. Алынѓан мєлімет толығырақ болу ‰шін
қан қысымы (ЌҚ) мен тамыр соғу жиілігін ќатар µлшеген д±рыс.
Жаттыѓуларѓа жаѓымды жауаптың бірден-бір кµрсеткіші — қалыптасу
көрсеткіші мен тамыр соғу жиілігінің бір баѓытта бірдей дәрежеге µсуі.
М±ны нормотоникалық жауап дейді. Жағымсыз жауаптың түрлері кµп:
астеникалық, не гипотоникалык, гипертоникалық. дистоникалық, не шексіз
дыбыс ќ±былысы, систолдық ќан қысымының сатылы кµтерілуі.
Нормотоникалық жєне гипотоникалық жауапты жауаптың сапалы көрсеткішін
(ЖСК) есептеп шыѓару арқылы да анықтауѓа болады.
ЖСК=ПҚ1-ПҚ0F1-F0;
М±ндаѓы: ПҚ0 - ќалыпты жаѓдайдаѓы пульстік ќан ќысымы;
ПҚ1 -ќалыптасу кезеңінің алѓашқы минутындағы пульстік ќан ќысымы, яғни
систолдық жєнс диастолдық кµрссткіштердің айырмашылығы;
F0 - ќалыпты тамыр соғу жиілігі;
F1 - калыптасу кезеңінің бірінші минутындағы тамыр соғу жиілігі (0-10
сек аралыѓындаѓы).
Нормотоникалық жауапта жауаптың сапалы көрсеткіші 0,5-1,0-ге тең,
гипотоникалықта 0,5-тен кем болып келеді.
Өкпенің тіршілік сыйымдылығын (ӨТС) дәрігерлік-ұстаздық бақылау кезінде
әр т‰рлі тәсілмен µлшеуге болады: жаттығу сабаѓыныњ барысында бірнеше рет
көпшілік маќ±лдаѓан тәсілмен немесе Лебедев ±сынысы бойынша µлшейді.
Көпшілік маќ±лдаѓан тєсіл дегеніміз — ӨТС
сабақтың дәл қарсаңында, оныњ әр бµлімінен, немесе белгілі бір
жүктемелерден кейін жєнс жаттыѓу сабағы аяќталѓан соң µлшеу. Сауыќтыру
дене тєрбиесі саласындаѓы жаттыѓу сабаќтарында ӨТС айтарлықтай
тµмендемегені дұрыс. Тиімді тµмендеу шегі 100-200 мл-ден аспайды. Спорттық
жаттыѓудың µзінен кейін ӨТС 300-500 мл-ден көп төмендемейді.
Лебедев сынамасы ӨТС жаттыѓудың ќарсаңында жєне ол аяқталысымен 15
секундтық үзілістермен 4 рет ќатар µлшеуге негізделген. Оның нәтижесі ӨТС-
ның ќаншалықты тµмендеп, ќаншалықты тез қалыптасуын анықтауға негізделген.
Жүктеменің тікелей және созыњќы єсерін баѓалау үшін Ромберг сынамасын
да пайдалануға болады. Ромберг ќалпында (II, III) 15 сек қозғалмай тік
тұра алмау, дене тербелісінің ±лѓайып, саусақтардың дірілдеуі шаршаѓандық
белгісі деп саналады.
Ортостатикалық сынаманы жүктеменің созыңқы єсерін (табын) баѓалау үшін
пайдаланѓан қолайлы. Ол үшін таңертең ±йқыдан оянысымен, төсекте жатқан
ќалыпта 20-30 секунд тамыр соғу жиілігі аныкталады. Сосын ол жайлап
т‰регеледі де, бірден тамыр соғу жиілігін ќайта µлшейді. Тамыр соғу
жиілігі екі кµрсеткішінің айырмашылығы минутына 12-18 реттен аспай,
күнделікгі бір шаѓын топтама ішінде айырмашылыѓы минутына 2-4 реттен көп
болмауы - организмнің толық ќалыптасқандыѓыныњ айѓағы. Керісінше, тік
т±рѓанда алынѓан кµрсеткіш пен жатқан кездегісінің айырмашылыѓы минутына 18
реттен асып, к‰ннен-күнге өсе беруі адамның толық ќалыптаспауыныњ салдары
болуы мүмкін.
Дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың ќарапайым єдістерінің бірі -
миотонометрия - б±лшық еттің ќаттылыѓын (тонусын) µлшеу. Тек ќана жаттыѓу
барысында негізгі күш - салмақ түсетін б±лшық еттерді дұрыс анықтай білу
керек. Б±лшық етті барынша қатайтьш жєне толыќ босаңсыту мүмкіндігінің
айырмашылығы қалыпты жаѓдайда 36-40 миотон шамасында. Ал шаршаған кезде
спортшы б±лшық еттерін толық ќатайтып-босаңсыта алмайды. Сол себептен
айырмашылық та азаяды. Егер мұндай µзгеріс келесі жаттығу сабағыныњ
ќарсањында сақталса, зақымдану ќаупі артады.
Динамометрия - б±лшық еттің күшін өлшеу, кең тараѓан єдістердің бірі .
Қол басы күшінің тµмендеуі дағдылы жаттыѓу сабағының барысында 2-5 кг-нан
аспайды жєне тез ќалыптасады.
Клиникалыќ-биохимиялыќ бақылау єдістерін дәрігерлік-ұстаздық бақылаудың
ќай түрінде болса да қолдануға болады.
Сүт қышқылының ќандағы мөлшері — жаттығудыњ бағытын анықтаудыњ бірден-
бір әдісі. Оны саусақтан немесе ќ±лаќтыњ сырғалығынан жаттыѓудан кейін 3
минут уаќыт өткен соң алынѓан ќанда анықтайды. Ќалыпты жаѓдайда сүт
қышқылының ќандағы мөлшері 10-25 мг% (1-2,5 ммольл). Егер 2,5 ммольл-ден
жоѓары болса, организмнің жүктемеден кейін толық ќальптаспағаны. Жаттыѓу
анаэробты зат алмасуының табалдырыѓында (АНАТ) аяқталса, с‰т қышқылы 36% мг
(4-4,5 ммольл) деңгейіне дейін көтеріледі. Ал кµрсеткіштің 4,5-10 ммольл
шамасындағы мөлшері бұлшық ет жұмысының аралас күш-қуат жолымен (аэробты-
анаэробты), 10 ммоль-ден жоѓары деңгейі анаэробты жолмен атќарылғанын
сипаттайды.
Анаэробты зат алмасу табалдырығын жоѓарылату - төзімділікті арттырудың
негізі, сондықтан бұл тєсіл спортта ѓана емсс, жалпы дене шыныќтыру
саласында да қолданылады. Жоѓары дєрежелі спортшыларды анаэробты зат алмасу
табалдырығы мен оттегі тұтыну шегі (ОТШ) 72-80%-ға тең болуы мүмкін, ал
машықтық дөрежесі төмен кісілерде оттегі тұтыну шегі 45-60% -нан аспайды.
Анаэробты зат алмасу табалдырыѓына пара-пар жүктеме ќарќыны сауықтыру
дене тербиесінде де қолданылуы керек. Б±лшық еттіњ б±л жұмыс ќарќынын
шамамен болжауѓа болады. Егер адам жаттығу кезінде 3 ќадамѓа дем алып, 3
ќадамға дем шығару ырѓағын сақтай алса, ж±мыс карқынын анаэробты зат алмасу
табалдырыѓы деңгейінде деп санауға болады. Жатттыѓушыныњ м±рын арқылы дем
алуы қиындап, ауызбен тыныс ала бастауы шамамен тамыр соғу жиілігінің
минутына 150 ретіне сайма-сай. Демек, сауыктыруға баѓытталған дене
тәрбиесінде тамыр соғу жиілігінің минутына 160-170 реттен артып кетуі
денсаулыққа зиянды єсер етуі мүмкін.
Несеп қышқылының ќандаѓы мөлшерін ќадағалау қолма-ќол (тікелей) жєне
күнделікті дәрігерлік-ұстаздық бақылау түрлерінде жиі ќолданылады. Оныњ
таңертењгілік аш ќарынға анықталѓан мµлшері 3,5-7 мольл аралыѓында больш
келеді. Мұндай сандық кµрсеткіш жаттыѓудыњ тиімділігін сипаттайды. Егер
несеп қышқылының таңертеңгілік мөлшері 8 ммольл-ге жетіп, не одан
жоѓарылап кетсе, бұл жүктеменің шектен тыс болѓандыѓын кµрсетеді.
Несеп қышқылының өзгерістерін жаттыѓудың тікелей єсерін баѓалау үшін
де пайдалануѓа болады. Егер жатгығудың ќарсаңында жєне ол аякталғасын
алынған нәтижелердің айырмашылыѓы 1 ммольл-ден төмен болса, жүктеменің тым
аз болѓаны, ал 2,5 ммольл-ден асып кетсе - жоғары болѓаны.
Дәрігерлік-ұстаздық бақылау кезінде ортаның белсенді өзгерісін (рН), Н-
оксикортикостероидтарды, глюкозаны т.б. тексеруге болады.
Электрокардиография (ЭКГ) - жүрек б±лшық еттеріндегі биотоктарды жазу
єдісі дәрігерлік-ұстаздық бақылауда жиі қолданылады. Егер жаттыѓу жүйесі
тиімді болса, элекгрокардиограммада жаѓымсыз озгерістер байқалмайды.
Синустыќ ырѓақ сақталып, импульстердіњ жүрекшелерден қарыншаларга өту
мерзімі, ќарыншалар ішінде тарау ±зақтығы (РQ жєне QRS аралықтары)
қысқарады. Синустық ырѓаќтыњ б±зыльш, аритмияның немесе экстрасистолияныњ
пайда болуы, РQ, QRS аралықтарының ±заруы R иректері биіктігініњ
кішірейіп, Т-иректерінің теріс бағыт алуы т.б. жағымсыз өзгерістер -
зорыѓудыњ белгілері.
Дәрігерлік-ұстаздық бақылауда тікелей т‰рінде қолдануға лайықты
єдістердің бірі - радиотелеметриялық, яғни єр түрлі физиологиялық
көрсеткіштерді (тамыр соғу жиілігі, ЭКГ т.б.) жаттыѓуларды орындауды
үзбестен, қолма-қол бақылау.
3. Дәрігерлік-ұстаздық бақылауда қолданылатын сынамаларға спортшы
организмінің жауабын анықтау нәтижелері
Ќосымша сынама жаттыѓу сабаѓыныњ алдында жєне ол аяќталѓан соњ 10-
12 минуттан кейін мµлшерлі ж‰ктемені орындауда негізделген. Екі ќайтара
орындалѓан ж‰ктемеге спортшы организмі д±рыс, тиімді бейімделе білсе, ол
єр жаттыѓу сабаѓыныњ ±тымдылыѓыныњ, б±лшыќ ет ж±мысыныњ спортшыныњ
ќызметтік м‰мкіндігіне сєйкестігініњ айѓаѓы.
Ќосымша ж‰ктеме ретінде кез-келген мµлшерлі б±лшыќ ет ж±мысын (20
рет отырып-т±ру, 15 сек ќарќынды ж‰гіру, 2-3 минµт 180 ќадамдыќ ырѓаќпен
ж‰гіру ) немесе єр спорт т‰ріне тєн арнайы жаттыѓуларды (єр т‰рлі
ќашыќтыќќа лаќтыру т.б.) ќолдануѓа болады. Еске саќтайтын жай: арнайы
ж‰ктеменіњ біріншісі жаттыѓудыњ бой жазуѓа арналѓан кіріспе бµлімінен
кейін, ал екінші рет негізгі бµлімнен кейін орындалады. Мысалы, суда
ж‰зушіге толыќ бой жазѓаннан соњ, 3 минуттан кейін 50 м барша
жылдамдыќпен ж‰зу тапсырмасы беріледі. Жаттықтырушы µту жылдамдыѓын
белгілейді, ал дєрігер 3-5 минут бойы тамыр соғу жиілігі мен артериялыќ
ќан ќысымын µлшеу арќылы бейімделу, ќалыптасу ќабілеттерін
баѓалайды. Тексеру аяќталысымен жоспарлы жаттыѓудыњ негізгі бµлімі
µткізіледі де, 3 минут демалыстан кейін таѓы да 50 м ж‰зіп µту
керек. Жаттықтырушы мен дєрігер техникалыќ нєтижесі мен бейімделу жолын
баѓалайды.
Жаттыѓу сабаѓыныњ алдында, сосын ол аяќталѓан соњ 10-20 минуттан
кейін орындалѓан ж‰ктемелерге организмніњ бейімделу ерекшеліктерін
салыстыру арќылы оныњ ќызметтік м‰мкіндігін, ж‰ктемелердіњ тікелей єсерін
баѓалау м‰мкіндігі бар.
Ќосымша сынамаѓа ‰ш т‰рлі жауап болуы м‰мкін.
Бірінші т‰рінде жаттыѓу сабаѓы аяќталѓаннан кейін орындалѓан
ќосымша ж‰ктемеге бейімделу жолыныњ жаттыѓуѓа дейінгі орындалѓан
ж±мысќа бейімделу жолынан айырмашылыѓы µте аз болып келеді. Б±л негізгі
жаттыѓудыњ спортшы организміне оншалыќты єсер етпегендігініњ белгісі. Ол
ж±мыс ќабілетініњ жоѓарылыѓынан немесе жаттыѓу ќарќыныныњ
жеткіліксіздігінен болуы м‰мкін.
Екінші т‰рі: жаттыѓу сабаѓынан кейін орындалѓан ж‰ктемеден соњ тамыр
соғу жиілігі шектен тыс µседі де, артериялыќ ќан ќысымы болмашы ѓана
µзгереді. М±ны “ќайшы” ќ±былысы деп атайды. Организмніњ ќалыптасу
ќабілеті нашарлайды.
‡шінші т‰рінде ќосымша ж‰ктемені екінші рет орындаѓанда
организмныњ бейімделу жєне ќалыптасу ќабілеті к‰рт нашарлаѓаны
байќалады (гипотоникалыќ, гипертоникалыќ,дистоникалыќ немесе сатылы
реакциялар).
Екінші, єсіресе ‰шінші т‰рі жаттыѓу сабаѓында орындалѓан ж‰ктемелердіњ
жаттыѓушыныњ ж±мыс ќабілетіне сєйкес келмеуінен ќалыптасады. Б±л
жаѓдайларда зорыѓу ќаупі туады.
Ќайталама сынама єр спорт т‰ріндегі ќимыл-ќозѓалысќа ±ќсас арнайы
жаттыѓуларды бірнеше д‰ркін орындауѓа негізделген (2-кесте).
2-кесте
Спорттың әр түрінде қолданылатын қайталама ж‰ктемелер (Р.Е.Мотылянская,
Е.Ф.Лихачевская, Н.Д.Граевская, Е.В.Куколевская, Е.С.Степанова,
Г.А.Гончарова, В.Н.Кузьмина және т.б. ұсынған)
Спорт Жаттыѓулар Ќайталау реті ‡зілістер,
мерзімі,мин
1 2 3 4
Жењіл атлетика:
Ж‰гіру:
ќысќа ќашыќтыќ 60 м ж‰гіру 4-5 3-4
орта ќашыќтыќ 100 м ж‰гіру 4-5 3-5
алыс ќашыќтыќ 200-400 м ж‰гіру 5-8 5-8
µте ±заќ ќашыќтыќ 1000-3000м ж‰гіру 3-4 7-10
спорттыќ ж‰ріс 1000-3000м ж‰гіру 3-4 7-10
секіру секіру 3 топтама,
єрќайсысы 3
секіруден
лаќтыру лаќтыру 3 топтама, 5-6
єрќайсы-
сында 3-5
лаќтыру
Ж‰зу:
ќысќы ќашыќтыќ 50 м ж‰зу 3-4 3-5
алыс ќашыќтыќ 200 м ж‰зу 3-4 3-5
Ескек есу 500-1000 м 3-4 5-7
Коньки тебу:
ќысќы ќашыќтыќ 300-500 м 5-6 5-6
алыс ќашыќтыќ 800-1000 м 4-5 5-7
Бокс кµлењкемен сайысу 3 3
3 минут
К‰рес 30 сек. т±лып 3-4 2-3
лаќтыру
Гимнастика міндетті еркін 3 3-5
жаттыѓулар
Конькиді мєнерлеп міндетті баѓдарлама3 3-5
тебу
Ауыр атлетика Ењ жоѓарѓы 3-4 3-4
салмаќтыњ
75-80%-ын кµтеру
Футбол 5 рет 30 м 3 2-3
ж‰гіріп µтіп,
жайлап кейін ќайту
Ќайталама сынама спортшыныњ арнайы ж±мыс ќабілетін аныќтау ‰шін
кезекті ќ±рамдас баќылау кезінде ќолданылады.
Жаттықтырушы єр ж‰ктемені орындаудыњ сандыќ жєне сапалыќ
кµрсеткіштерін (спорттыќ-тєсілдік нєтижелерді) баѓалайтын болса, дєрігер
оларѓа бейімделуініњ ±тымдылыѓын аныќтайды.
Ќайталама сынамаѓа 5 т‰рлі жауап болуы ыќтимал.
Біріншісі: жаттыѓушы єр орындаѓан сайын жоѓарѓы жєне т±раќты
кµрсеткіш кµрсетіп ќана ќоймайды, єр жолы д±рыс, тиімді бейімделіп ,
тез алыптасады. Б±л арнайы ж±мыс ќабілеті жоѓары спортшыларда
байќалады.
Екінші т‰ріне спорттыќ кµрсеткіштері мен бейімделу ќабілеті орташа
болѓанымен, олардыњ т±раќтылыѓы тєн, ал ‰шіншісінде т±раќсыздыќ пайда
болады. Демек, арнайы ж±мыс ќабілеті жеткіліксіз, спорттыќ бабына
жетпеген.
Тµртінші т‰рінде арнайы да, жалпы да ж±мыс ќабілеттерініњ
кµрсеткіштері біртіндеп тµмендей береді. М±ндай жауап машыќтыќ дєрежесі
тµмен спортшыларда байќалады.
Егер жаттыѓу ж‰йесі ±тымсыз ±йымдастырылса, асыра машыќтанудыњ,
зорыѓудыњ белгілері пайда болса, спортшы єрбір ќайталай орындаѓанда
жоѓарѓы да т±раќты нєтиже кµрсеткенімен, біртіндеп д±рыс бейімделу
ќабілетін жоѓалта бастайды. Б±л жауаптыњ бесінші т‰рі.
Ќайталама сынамаѓа ќойылатын негізгі талаптар:
1. Ж‰ктеменіњ (жаттыѓулардыњ) спорт т‰ріне сєйкестігі.
2. Ж‰ктеме ќарќыныныњ м‰мкіндігінше жоѓарѓы болуы (єрине, єр
жаттыѓудыњ орындалу ерекшелеліктерін, спортшыныњ дайындыќ
дєрежесін ескере отырып).
3. Ќайталау аралыѓындаѓы демалыс уаќыттарыныњ м‰мкіндігінше ќысќа
болуы (2-5 минут).
4. Жылдыќ жаттыѓу топтамасыныњ єр кезењінде бір т‰рлі жаттыѓулар
ќолданылуы керек; демалыс уаќытыныњ да т±раќтылыѓы міндетті; ал
ќайталау саны єр т‰рлі болѓаны тиімді.
Кезекті дәрігерлік-ұстаздық бақылау кезінде PWC сынамасын да
ќолдануѓа болады. Тек ќана арнайы, єр спорт т‰ріне сєйкес келетін
ж‰ктемелерді орындаѓан д±рыс.
Циклді спорт т‰рлерінде арнайы ж‰ктемелерді белгілеу ќиын емес
(ж‰ру, ж‰гіру, шањѓы немесе коньки, велосиепед тебу, ж‰зу т.б.). Ал
спорттыњ ациклді т‰рлерінде б±л оњай ж±мыс емес, єр жаѓдайда єр т‰рлі
жаттыѓу болуы м‰мкін.
Велоэргометр, сатыѓа кµтеріліп-т‰су арќылы орындалатын біртекті
ж±мыстыњ орнына єр спорт т‰ріне сєйкес келетін арнайы жаттыѓуларды
ќолдануѓа болады (ж‰гіру, ж‰зу, ескек есу т.б.). Сынау тєсілі жоѓарыда
кµрсетілгендей. Тек ж±мыс мµлшері мсек кµлемімен белгіленеді.
Ж‰гіру арќылы аныќталатын PWCv170 сынамасы
Ењ алдымен 800 м (немесе 1200 м) єрбір 100 м 30-40 сек жылдамдыќпен
µту керек деген тапсырма беріледі. 3 минут демалыстан кейін екінші ж‰ктеме
таѓайындалады: 800 м (не 1200 м) таѓы да бір рет ж‰гіріп µту. Біраќ б±л
жолы єрбір 100 м ќашыќтыќты 20-30 сек µту керек.
Бірінші жєне екінші 800 м (1200 м ) жүгіру аяќталысымен тамыр соғу
жиілігі (f1 жєне f2) аныќталады.
Берілген ќашыќтыќты ж‰гіріп µту жылдамдыѓы есептеледі. Ол ‰шін мына
формула ќолданылады:
S
v = ---------,
t
м±ндаѓы; v – мсек берілген секіру жылдамдыѓы; S – ќашыќтыќ, м; t –
ќашыќтыќты µту уаќыты, сек.
Содан соњ арнайы формула бойынша PWC170 мµлшері аныќталады.
170 – f1
PWC170 (v) = v1 + (v2 - v1) .--------------;
F2 – f1
м±ндаѓы; PWC170 (v) тамыр соғу жиілігін минутына 170 ретке дейін кµтеретін,
мсек µлшемімен берілген ж±мыс;
v1 мен v2 – бірінші жєне екінші ќашыќтыќты µту жылдамдыќтары;
f1 мен f2 - єр ж‰ктемеден кейінгі тамыр соғу жиілігі;
Мысалы, зерттелуші алѓашќы 800 м (s1) 240 секундта ( t1) µтті,
ж‰ктемеден кейінгі тамыр соғу жиілігі – минутына 125 рет (f1).
Екінші 800 м (s2) µту мерзімі (t2) - 160 сек; (f2) – 150 ретмин
800
800
v1 = --------------- = 4,15 мсек; v2 = ---------
-------- = 5 мсек
240. 160
Демек,
170 – 125
PWC170 (v) \ 4,5 + (5 – 4,15) ------------------------ = 5,76 мсек;
150-125
PWC170 (v) мµлшерін кгммин PWC170 кµлеміне айналдыруѓа болады
(3-кестеде арнайы формулалар арќылы мсек берілген).
PWC170 (v) маѓыналарын PWC170 (кгммин) айналдыру арналѓан тењдіктер
(В.Л.Карпман оќулыѓынан)
3-кесте
Арнайы жаттыѓу Жынысы Тењдіктер
Ж‰гіру (жа) Ерлер 417 . PWC170 (v) – 83
Єйелдер 299 . PWC170 (v) – 36
Шањѓы тебу Ерлер 498 . PWC170 (v) – 716
Єйелдер 359 . PWC170 (v) - 469
Конькиді мєнерлеп тебу Ерлер 388. PWC170 (v) – 1138
Єйелдер 173 . PWC170 (v) - 309
Суда ж‰зу Ерлер . PWC170 (v) – 2115
Єйелдер 1573 . PWC170 (v) - 975
Велосипед тебу Ерлер 230 . PWC170 (v) - 673
PWC170 (v) мµлшерін ж‰зу арќылы аныќтау
Ќашыќтыќ (s) – 200 м. ¤ту жылдамдыѓы: біріншісі – єрбір 50 м 50-60
сек; екіншісі – єрбір 50 м – 40 – 50 сек.
PWC170 мµлшерін ауырлыќ (штанга) кµтеру арќылы аныќтау
Спортшы штанганы кµкірегіне дейін кµтеріп отырып-т±руы керек. Єр жолы
ол 9 рет кµтереді. Бір кµтеруге 20 сек (демалыс уаќытын ќосќанда) беріледі.
Бірінші топтамада штанганыњ салмаѓы оныњ ењ жоѓарѓысыныњ 35%-на, ал
екіншісінде - 75% тењ болуы керек.
Єр топтамадаѓы кµтерілген ортаќ салмаќты (W) мына формуламен
есептеуге болады:
W = Kp (Mgh + Mog . 0,25 .L),
м±ндаѓы: М – штанганыњ салмаѓы (кг), Мо – спортшыныњ дене салмаѓы (кг); h –
штанганыњ кµтеру биіктігі (м), g – кµтеру шапшањдыѓы; L – спортшыныњ
бойыныњ ±зындыѓы (м).
Мк
Кр коэффиценті = 5,1 + (1---------);
120
м±ндаѓы: Мк – спортшыныњ салмаќ категориясы, W1 мен W2 жєне f1 мен f2
маѓыналарын формулаѓа ќойып спортшыныњ ж±мыс ќабілетін аныќтайды.
170 – f1
PWC170 = W1 + (W2 \ W1) --------------;
f2 – f1
Алынѓан сандыќ кµрсеткіш орташа маѓыналармен салыстырылып, (4-кесте)
ж±мыс ќабілетіне сипаттама беріледі.
4-кесте
Єр т‰рлі салмаќ дєрежесіндегі штангашылардыњ PWC170 мµлшері
Салмаќ дєрежесі, кг Ж±мыс ќабілеті
Кгммин Кгмминкг
52,0 853 15,3
56,0 1160 19,3
60,0 1165 17,8
67,5 1247 16,9
75,0 1360 17,6
82,5 1348 16,0
90,0 1428 15,8
100,0 1459 15,4
110,0 1672 15,3
110,0 1716 12,9
Кезекті дәрігерлік-ұстаздық бақылау кезінде ж±мыс ќабілетін баѓалау
‰шін ќарапайым, ж‰ргізу єдістемесі жењіл сынамаларды да ќолдануѓа
болады. Мысалы, сауыќтыру дене тєрбиесі саласында 30 сек ішінде 20 рет
отырып-т±ру, 2-3 минуттық жайбараќат ж‰гіру, 12 минуттық Купер сынамасы
және т.б.
2. СПОРТШЫЛАРДЫҢ ЖҰМЫС ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қалыптастыру әдістерінің жіктелуі және оларды қолдану қағидалары
Спортшы организмініњ ќ±былмалы, сан алуан сыртќы єсерлерге , сондай-
аќ ќызу б±лшыќ ет ж±мысына бейімделу ќабілеті жоѓары болѓанымен шексіз
емес. Жаттыѓу сабаќтары мен жарыстардан кейін организмніњ шаршауы
физиологиялыќ зањдылыќ. Шаршау негізінде уаќытша к‰ш-ќуат ќорыныњ азаюы,
зат алмасуыныњ нашарлауы, єр т‰рлі шµгінділердіњ жиналуы, негізгі
ж‰йелердіњ ќызметтік м‰мкіншіліктері мен жалпы жєне арнайы ж±мыс
ќабілетттерініњ тµмендеуі жатады. Физиологиялыќ шаршаудыњ екі т‰рлі мањызы
бар: біріншіден, ол ж±мыс арттырушы єсер, екіншіден, орталыќ ж‰йке
ж‰йесін шаршаѓандыќ туралы хабарландырып, аѓзаны зорығудан саќтандырады.
Шаршамай жаттыѓу м‰мкін емес, тек шаршау дєрежесі орындалѓан ж‰ктемеге
лайыќты, физиологиялыќ шектен шыќпауы керек. Б±л жаѓдайда
шаршаѓандыќтыњ білгілері біртіндеп жойылып, организм жаттыѓу сабаѓыныњ
ќарсањындаѓы ќалпына келеді. Ќалыптасу кезењініњ де µзіндік физиологиялыќ
даму зањдылыѓы бар.
Спортшыныњ ќаншалыќты ќатты шаршауы, оныњ ±заќтыѓы мен белгілері,
ќалыптасу жылдамдыѓы 3 жаѓдайѓа:
1) Жаттыѓулардыњ ерекшеліктеріне (т‰рі, баѓыты, кµлемі, ќарќыны,
±заќтыѓы, ќызулыѓы т.б.);
2) Жаттыѓушы адамныњ ерекшеліктеріне (жасы, денсаулыѓы, машыќтыќ
дєрежесі т.б.);
3) Сыртќы орта ерекшеліктері мен жаттыѓу ќарсањындаѓы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz